Metodyka edukacji polonistycznej. W okresie wczesnoszkolnym

DANUTA

DOBROWOLSKA

METODYKA W OKRESIE WCZESNOSZKOLNYM Podręcznik dla studentów i początkujących nauczycieli

Kraków 2017

s 1-4_Dobrowolska_Metodyka.indd 3

05.05.2017 12:56

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2015

Recenzent: Maria Gudro

Redakcja wydawnicza: Michał Chmiel

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

Opracowanie typograficzne: Alicja Kuźma

ISBN 978-83-8095-300-0

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie II, Kraków 2017

s 1-4_Dobrowolska_Metodyka.indd 4

05.05.2017 12:56

Spis treści Słowo od autorki .......................................................................................... 9 Bibliografia .................................................................................................. 11

Część I. Kształcenie językowe Rozdział I. Edukacja polonistyczna w systemie kształcenia zintegrowanego ......................................................................................... 15 1. Podstawy filozoficzne i pedagogiczne edukacji wczesnoszkolnej ..................

2. Kompetencje kluczowe .............................................................................

3. Zasady integracji .....................................................................................

Bibliografia ..................................................................................................

15 26 31 38

Rozdział II. Planowanie pracy dydaktycznej .............................................

1. Dokumenty programowe związane z prawem oświatowym: podstawa programowa, programy nauczania, podręczniki .........................................

2. Dokumenty nauczyciela ............................................................................

2.1. Plan metodyczny (konspekt, scenariusz, struktura lekcji) ......................

2.2. Plan dydaktyczno-wychowawczy (rozkład materiału, plan wynikowy) ....

3. Cele dydaktyczne ......................................................................................

Bibliografia ..................................................................................................

41 41 52 52 57 57 60

Rozdział III. Metodyka nauki czytania i pisania ....................................... 63 1. Metody wprowadzania głoski i litery .........................................................

1.1. Metody syntetyczne ...........................................................................

1.2. Metody analityczne ...........................................................................

2. Etapy wprowadzania głoski i litery ............................................................

2.1. Pisanie nowej litery ...........................................................................

3. Nauka czytania i pisania dwuznaków: sz, cz, ch, rz, dz, dż ..........................

4. Formy czytania .........................................................................................

4.1. Uwagi praktyczne ..............................................................................

5. Przykłady ćwiczeń .....................................................................................

Bibliografia ..................................................................................................

63 65 68 70 71 74 76 79 80 86

Rozdział IV. Ćwiczenia w mówieniu i pisaniu jako przygotowanie do tworzenia tekstów ................................................................................ 89 1. Przygotowanie do pracy z lekturą ..............................................................

2. Rodzaje ćwiczeń słownikowych .................................................................

3. Ćwiczenia syntaktyczne – praca nad budową zdania ..................................

4. Pisma użytkowe: list, zaproszenie, życzenia, telegram, dziennik, pamiętnik .................................................................................................

4.1. List ....................................................................................................

4.2. Zaproszenie .......................................................................................

Dobrowolska D_Metodyka edukacji_u.indb 5

89 91 94 97 97 98

11.12.2015 11:03

6

Spis treści

4.3. Życzenia ............................................................................................ 98 4.4. Telegram ......................................................................................... 99 4.5. Dziennik, pamiętnik ......................................................................... 99 5. Formy podawcze: opowiadanie, opis, sprawozdanie, kronika, streszczenie, opis postaci, rozprawka ....................................................... 100 5.1. Opowiadanie ................................................................................... 100 5.2. Opis ................................................................................................ 104 5.3. Sprawozdanie i kronika (notatka kronikarska) ................................... 105 5.4. Streszczenie ..................................................................................... 106 5.5. Opis postaci .................................................................................... 106 5.6. Rozprawka ...................................................................................... 107 6. Ćwiczenia w redagowaniu tekstów .......................................................... 107 Bibliografia ................................................................................................ 110

Rozdział V. Gramatyka a program kształcenia językowego w edukacji klas I–III ................................................................................. 113 1. Zagadnienia gramatyczne w edukacji wczesnoszkolnej .............................

2. Nowe podejście do gramatyki (kształcenie języka w świetle teorii aktów mowy) .....................................

3. Kształtowanie pojęcia zdania ...................................................................

4. Kształtowanie pojęcia wyrazu ..................................................................

5. Ćwiczenia przygotowujące do rozróżniania części mowy ...........................................................................................

5.1. Rzeczownik .....................................................................................

5.2. Przyimek .........................................................................................

5.3. Przymiotnik .....................................................................................

5.4. Stopniowanie przymiotników ...........................................................

5.5. Czasownik .......................................................................................

5.6. Przysłówek ......................................................................................

5.7. Liczebnik .........................................................................................

5.8. Równoważnik zdania .......................................................................

Bibliografia ................................................................................................

119 119 120 120 122 123 124 124 125 126

Rozdział VI. Atrakcyjna ortografia ...........................................................

1. Koncepcja nauczania ortografii w klasach I–III .........................................

2. Treści nauczania .....................................................................................

3. Zasady nauczania ortografii .....................................................................

4. Metody nauczania ortografii ...................................................................

5. Formy sprawdzania umiejętności poprawnego pisania .............................

6. Pisownia spółgłosek miękkich ..................................................................

6.1. Wiedza dla studenta i nauczyciela ....................................................

6.2. Błędy uczniowskie ...........................................................................

6.3. Jak uczyć pisowni spółgłosek miękkich? ............................................

7. Atrakcyjne ćwiczenia ortograficzne ..........................................................

7.1. Eliminatki tekstowe ..........................................................................

7.2. Zakreślanie wyrazów ........................................................................

7.3. Ortograficzny bałwanek ...................................................................

7.4. Podsumowanie ................................................................................

Bibliografia ................................................................................................

127 127 127 129 130 130 132 132 133 133 136 136 136 137 138 138

Dobrowolska D_Metodyka edukacji_u.indb 6

113 114 116 118

11.12.2015 11:03

Spis treści

7

Część II. Kształcenie literackie Rozdział I. Współczesne lektury w edukacji wczesnoszkolnej ................ 143 1. Baśń – jej poznawcze i wychowawcze walory ...........................................

2. Tabu w literaturze dla dzieci i nowe lektury .............................................

3. Metodologie i wynikająca z nich metodyka .............................................

3.1. Strukturalizm ...................................................................................

3.2. Hermeneutyka ................................................................................

4. Klasyfikacja metod pracy z literaturą .......................................................

Bibliografia ................................................................................................

143 147 154 154 160 167 168

Rozdział II. Metodyka pracy z tekstem literackim – model strukturalistyczny .......................................................................... 171 1. Praca z poezją metodami werbalno-czynnościowymi/zadaniowymi Charakterystyka metody .........................................................................

2. Propozycja pracy metodą werbalną według Wiesławy Żuchowskiej ..........

3. Praca z wierszami Juliana Tuwima, Jana Brzechwy, Danuty Wawiłow, Doroty Gellner ........................................................................................

3.1. Analiza wiersza Juliana Tuwima Lokomotywa ....................................

3.2. Praca z innymi wierszami Danuty Wawiłow ......................................

4. Przykłady zastosowania metod werbalnych w pracy z poezją Anny Kamieńskiej ...................................................................................

4.1. Metoda ukonkretnienia metafory .....................................................

4.2. Metoda substytucji ..........................................................................

5. Praca z prozą metodami werbalnymi .......................................................

Bibliografia ................................................................................................

171 173 176 176 189 197 198 199 201 206

Rozdział III. Metody pozawerbalne – przekład intersemiotyczny ......... 209 1. Interpretacje wierszy metodą ekspresywnego wykonania utworów ........... 209 2. Ukonkretnianie metafory w zabawie ruchowej ......................................... 213 Bibliografia ................................................................................................ 218

Rozdział IV. Metody aktywizujące – model hermeneutyczny ................ 221 1. Klasyfikacja i omówienie metod ..............................................................

2. Przykłady zastosowań metod aktywizujących ...........................................

2.1. Typy dyskusji ...................................................................................

2.2. Techniki dyskusji .............................................................................

3. Metody eksponujące: słuchowisko, komiks, film, drama ...........................

3.1. Słuchowisko radiowe jako forma artystyczna ....................................

3.2. Komiks i inne formy pracy z wykorzystaniem multimediów ...............

3.3. Film ................................................................................................

3.4. Pokaz połączony z przeżyciem ..........................................................

3.5. Drama .............................................................................................

4. Metody programowane – z użyciem komputera, maszyny dydaktycznej, podręcznika programowanego ................................................................

5. Metody praktyczne .................................................................................

5.1. Podsumowanie ................................................................................

6. Przykłady pracy z literaturą dla dzieci metodami aktywizującymi ..............

Bibliografia ................................................................................................

Dobrowolska D_Metodyka edukacji_u.indb 7

221 223 223 224 236 236 238 240 240 240 253 254 256 257 265

11.12.2015 11:03

8

Spis treści

Rozdział V. Ewaluacja ..............................................................................

1. Ocenianie w edukacji wczesnoszkolnej .....................................................

2. Przykłady metod ewaluacyjnych ..............................................................

2.1. Kosz i walizeczka .............................................................................

2.2. Rybi szkielet ....................................................................................

Zakończenie ...............................................................................................

Bibliografia ................................................................................................

269 269 273 273 273 274 274

Aneks ........................................................................................................ 277 Natalia Leszkiewicz. Książka obrazkowa dla dzieci – refleksje o jakości treści obrazka ............................................................................... 279 Bibliografia ................................................................................................ 283 Olga Tuszyńska. Integracja języka polskiego z matematyką metodą dramy ..... 285 Bibliografia ................................................................................................ 287 Paulina Pająk. Współczesne formy zabawy w edukacji wczesnoszkolnej .......... 289 Bibliografia ................................................................................................ 294 Monika Szubierajska. Jakie metody aktywizujące najbardziej rozwijają kreatywność poznawczą dziecka. Zareklamuj kilka z nich, uzasadniając wybór (teatrzyk, słuchowisko, komiks) ......................................................... 295 Bibliografia ................................................................................................ 299

Dobrowolska D_Metodyka edukacji_u.indb 8

11.12.2015 11:03

Słowo od autorki Książka ta zrodziła się przekonania, że będzie potrzebna studentom pedagogiki wczesnoszkolnej oraz studiującym edukację wczesnoszkolną lub dokształcającym się w tym zakresie nauczycielom. Zawarłam w niej swoje kilkunastoletnie doświadczenia z prowadzenia przedmiotu edukacja polonistyczna w systemie kształcenia zintegrowanego na uczelni i na platformie e-learningowej. Do kształcenia na odległość parę lat temu przygotowałam 10 godzin wykładów, które za zgodą władz uczelni – Wyższej Szkoły Pedagogicznej Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Warszawie (obecnie im. Janusza Korczaka) – wykorzystałam w tej publikacji. Zostały one wchłonięte przez rozdziały książki, ale już jako treści mocno rozszerzone, zmienione i zaktualizowane.

Jestem historykiem literatury. Literaturze XIX, XX i XXI wieku poświęciłam pięć książek, z których ostatnia – My o przeszłości, przeszłość o nas.

Problematyka tożsamości narodowej w dawnej i nowej literaturze polskiej1 – ukazała się w 2013 roku. Piszę o tym dlatego, że równolegle do różnych form zajęć na uczelniach wyższych z zakresu historii literatury oraz literatury dla dzieci i młodzieży prowadziłam zajęcia z metodyki literatury w szkole podstawowej i średniej. Natomiast zainteresowanie się edukacją wczesnoszkolną wynikało z różnych okoliczności, które zmieniły i skorygowały plany zajęć. Czy w tej sytuacji napisanie podręcznika metodycznego z przedmiotu, który nie stanowił mojego jedynego i głównego pola zainteresowań, nie jest zamiarem zbyt ambitnym? Myślę, że nie, ponieważ pierwsze wykształcenie, które odebrałam, wiązało się z zawodem nauczyciela klas I–III szkoły podstawowej. Przygotowywałam się do pracy w nauczaniu początkowym przez pięć lat w liceum pedagogicznym w Inowrocławiu, w szkole, której wysoki poziom kształcenia jest do dzisiaj z sentymentem wspominany przez jej absolwentów, spotykających się regularnie na zjazdach. Wtedy, jak wiadomo, podstawę edukacji na pierwszym etapie nauczania stanowiła koncepcja nauczania łącznego, której autorem był Karol Linke. Współczesne nauczanie w klasach I–III nawiązuje do tej tradycji w rozbudowanej koncepcji kształcenia zintegrowanego.

1

D. Dobrowolska, My o przeszłości, przeszłość o nas. Problematyka tożsamości narodowej w dawnej i nowej literaturze polskiej, Wyd. ECE, Toruń – Łysomice 2013.

Dobrowolska D_Metodyka edukacji_u.indb 9

11.12.2015 11:03

10

Słowo od autorki

Serdecznie dziękuję Pani Marii Gudro, która podjęła się wnikliwej lektury tego podręcznika, pisanego przez mnie w czasie walki z obniżającą siły i koncentrację chorobą. Dzięki jej propozycjom rzeczowych i redakcyjnych zmian książka wiele zyskała. Nie zgodzę się jednak na koncepcję edukacji wczesnoszkolnej bez kształcenia literackiego i kulturalnego, a także niektórych metod aktywizujących. Recenzentka mojej książki trzyma się ściśle wykładni, jaką jest aktualna podstawa programowa Ministerstwa Edukacji Narodowej. Pełna poważania dla oficjalnych dokumentów, nie mogę ograniczyć treści tak, aby zgadzały się całkowicie z zaleceniami skromnej (nie ma w niej treści nauczania dla klasy II) podstawy programowej. Sądzę bowiem, że życie wymusi w naszej pedagogice sprostanie standardom pedagogiki światowej, w której już dawno zaczęto odchodzić od nauczania wiedzy (skoro dostępna jest ona w środkach informacji elektronicznej) i położono nacisk na sposoby jej zdobywania. Na tych założeniach opierała się u nas reforma programowa lat 90., której idee w XXI zlekceważono. Sądzę, że mój podręcznik proponujący sposoby kształtowania człowieka – a nie obarczania jego pamięci wiadomościami czy ćwiczeniami rozwijającymi sprawność umysłu i badanymi oraz ocenianymi w testach – pozostanie niebawem doceniony.

Kształcenie literackie i kulturalne wprowadziła do szkół reforma lat 80.

XX wieku, oparta na metodologii strukturalistycznej. Wnioski, jakie zostały wyciągnięte z błędów wówczas popełnionych, są ważne i aktualne. Kolejna reforma wycofała zatem uczenie analizy dzieł literatury i kultury ze szkół. Uważam jednak, że nie należy odrzucać wszystkiego, zwłaszcza tego, co było w tej koncepcji wartościowe, tzn. uwrażliwiania na literackość literatury, na język artystyczny utworu, na jego artystyczne uporządkowanie, różniące literaturę od innych form wypowiedzi. Dlatego w podręczniku prezentuję wiedzę opartą zarówno na własnych doświadczeniach dydaktycznych, jak i na bogatej literaturze przedmiotu. Omawiam pracę z tekstami literackimi i z dziełami sztuki (muzyki, plastyki) różnymi metodami: pozawerbalnymi, a także werbalno-czynnościowymi, opartymi częściowo na analizie strukturalnej, oraz metodami aktywizującymi. Uważam, że metodyka edukacji wczesnoszkolnej uwzględniająca kształcenie literackie oparte na stosowaniu metod werbalno-czynnościowych, zadaniowych i metod aktywizujących znalazła już swoje miejsce w dydaktyce. Nie należy tego zaprzepaszczać.

W zakresie kształcenia językowego wykorzystuję tradycyjne metodyki, w których kładzie się nacisk na ćwiczenia służące rozwijaniu sprawności językowej ucznia różnymi formami zadań. Mam jednak świadomość, że kształcenie przede wszystkim techniki czytania i pisania obecnie już nie wystarcza do rozwinięcia indywidualnej, bogatej pod względem słownictwa i kreatywnej mowy oraz umiejętności poprawnego, ale i twórczego pisania.

Dobrowolska D_Metodyka edukacji_u.indb 10

11.12.2015 11:03

Słowo od autorki

11

Ćwiczenia, które mają utrwalać materiał i kształcić głównie nawyki, mogą stanowić bazę czynności nauczyciela przede wszystkim na początku nauki dziecka, a z czasem powinny się stać tylko ćwiczeniami pomocniczymi, służącymi opanowaniu nowego materiału. W podręczniku omawiam nowe propozycje rozwijania języka ucznia propagowane przez pedagogów nowatorów. Prezentuję metody pracy w świetle badań i teorii uwzględniających współczesną wiedzę o uczniu, jego zdolnościach oraz pracy mózgu.

Dziękuję studentom i studiującym nauczycielom, których zainteresowanie nowymi metodami nauczania owocowało często ciekawymi pomysłami, sprawdzanymi przez nich we własnych szkołach. Prezentuję wiele z tych metodycznych pomysłów.

Bibliografia Dobrowolska D., My o przeszłości, przeszłość o nas. Problematyka tożsamości narodowej w dawnej i nowej literaturze polskiej, Wyd. ECE, Toruń – Łysomice 2013.

Dobrowolska D_Metodyka edukacji_u.indb 11

11.12.2015 11:03