Kształtowanie etosu zaufania w szkole

9 788380 958401

Małgorzata Czerwiec

Kształtowanie etosu zaufania w szkole Studium socjopedagogiczne

Kraków 2020

CZERWIEC_KSZTALTOWANIE ETOSU.indb 3

12.05.2020 08:47:34

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2020

Recenzentki rozprawy doktorskiej: dr hab. Ewa Bochno, prof. UZ dr hab. Danuta Wajsprych, prof. WSB w Gdańsku

Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz Opracowanie typograficzne: Anna Bugaj-Janczarska Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz

Zdjęcie wykorzystane na okładce: © vaso | stock.adobe.com

Wydanie publikacji zostało dofinansowane przez Powiat Średzki

ISBN 978-83-8095-840-1

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2020

CZERWIEC_KSZTALTOWANIE ETOSU.indb 4

12.05.2020 08:47:34

Spis treści

Wstęp ..............................................................................................................

9

Część I. Zaufanie jako ostoja życia społecznego ........................................ 13 1. Zaufanie a etos – tło i definicje ...............................................................

1.1. Kontekst teoretyczny zaufania .......................................................

1.2. Formowanie pojęcia „zaufanie” .......................................................

1.3. Eksplikacja zaufania w różnych perspektywach naukowych .........

1.4. Zarys pojęcia „etos” ..........................................................................

2. Problematyka zaufania w wybranych koncepcjach ...............................

2.1. Wybrane historyczne koncepcje filozoficzne ..................................

2.2. Poglądy Émile’a Durkheima ............................................................

2.3. Teoria systemów społecznych Niklasa Luhmanna .........................

2.4. Teoria racjonalnego wyboru Jamesa Colemana .............................

2.5. Koncepcja późnej nowoczesności Anthony’ego Giddensa .............

3. Psychologiczne fundamenty zaufania ....................................................

3.1. Teoria rozwoju psychospołecznego jednostki Erika Eriksona .......

3.2. Implikacje wczesnej socjalizacji – rola stylu przywiązania .............

4. Socjologiczna teoria zaufania według Piotra Sztompki ........................

4.1. Termin „zaufanie” według Piotra Sztompki ...................................

4.2. Podstawowe funkcje zaufania .........................................................

4.3. Zaufanie i ryzyko .............................................................................

4.4. Odmiany zaufania i rodzaje oczekiwań ..........................................

4.5. Wymiary, filary i geometria zaufania ..............................................

4.6. Kultura zaufania ..............................................................................

5. Kapitał społeczny ....................................................................................

5.1. Deskrypcja kapitału społecznego ....................................................

5.2. Konotacje kapitału społecznego i edukacji .....................................

5.3. Zaufanie jako ogniwo kapitału społecznego ...................................

5.4. Rozpad więzi społecznych ...............................................................

CZERWIEC_KSZTALTOWANIE ETOSU.indb 5

14 15 17 19 23 28 28 31 32 34 36 40 41 49 51 52 54 56 57 59 61 63 64 67 69 70

12.05.2020 08:47:34

6

Spis treści

5.5. Anomia społeczna jako efekt rozpadu więzi .................................

5.6. Zjawisko rozpadu więzi w rodzimym kontekście .........................

6. Kulturowe źródła niskiego poziomu zaufania Polaków ......................

6.1. Konflikt etosów ..............................................................................

6.2. Rozbieżność mentalności ..............................................................

6.3. System kulturowy ..........................................................................

72 75 79 79 81 83

Część II. Szkoła – instytucja budująca zaufanie społeczne ...................... 87 7. Przestrzeń szkoły .................................................................................. 90 7.1. Poziomy przestrzeni edukacyjnej .................................................. 91 7.2. Parantela przestrzeni edukacyjnej z zachowaniem uczniów ....... 92 8. Szkoła .................................................................................................... 95 8.1. Główne ideologie edukacyjne ........................................................ 96 8.2. Metafory szkoły ............................................................................. 99 8.3. Kompetencje kształtowane w szkole ............................................ 100 8.4. Pytania o przyszłość szkoły ........................................................... 102 9. Szkoła – zmiany społeczno-kulturowe ................................................. 103 9.1. Reakcje na zmiany – typy zachowań ............................................. 103 9.2. Niespełnione nadzieje w edukacji ................................................. 105 10. Kultura szkoły ....................................................................................... 108 10.1. Ramy pojęcia „kultura” ............................................................... 109 10.2. Termin „kultura szkoły” .............................................................. 112 11. Klimat szkoły ......................................................................................... 116 12. Budowanie kultury zaufania versus nieufności w szkole .................... 121 12.1. Kultura zaufania w szkole ........................................................... 121 12.2. Kultura nieufności w szkole ........................................................ 125 12.2.1. Symptomy kultury nieufności ........................................ 125 12.2.2. Poczucie bezpieczeństwa w kulturze nieufności ............ 127 12.2.3. Panoptyzm w szkole ........................................................ 129 12.2.4. Wpływ kultury nieufności na zdrowie psychiczne uczniów ......................................................... 131 13. Ekologia szkoły ...................................................................................... 132 14. Pozaszkolne kulisy socjalizacji i jej koligacje z agresją uczniów .......... 135

Część III. Zaufanie społeczeństwa a kształtowanie społeczeństwa ufności ................................................................. 139 15. Czy społeczeństwo ma zaufanie do edukacji? ..................................... 139 16. Wychowanie do zaufania (według modelu Piotra Sztompki) ............. 143 17. Budowanie zaufania w praktyce szkolnej ............................................ 145 17.1. Czy możliwe jest budowanie zaufania w szkole? ....................... 145 17.2. Działania w przestrzeni edukacyjnej budujące zaufanie ........... 148

CZERWIEC_KSZTALTOWANIE ETOSU.indb 6

12.05.2020 08:47:34

7

Spis treści

Część IV. Zarys problematyki badawczej i procedura badań .................. 157 18. Stan wiedzy pedagogicznej i badań nad podjętą problematyką .......... 158 19. Perspektywa metodologiczna i procedura badań ................................ 164 19.1. Zarys badań jakościowych ........................................................... 166 19.2. Czym są jakościowe badania pedagogiczne? .............................. 169 20. Przedmiot i cel badań ........................................................................... 171 21. Problemy badawcze – pytania badawcze ............................................. 173 22. Etyka w prowadzonych badaniach ....................................................... 174 23. Projekt badań ........................................................................................ 177 23.1. Charakterystyka badanej próby .................................................. 178 23.2. Uczniowie – próba badawcza ...................................................... 179 23.3. Nauczyciele – próba badawcza .................................................... 185 23.4. Rodzice – próba badawcza ........................................................... 188 23.5. Zogniskowany wywiad grupowy ................................................. 191 23.5.1. Cel zogniskowanych wywiadów grupowych ................... 193 23.5.2. Rola moderatora .............................................................. 194 23.5.3. Atuty i ryzyko zogniskowanych wywiadów grupowych ........................................................................ 195 23.5.4. Przebieg sesji ................................................................... 197 23.6. Metody analizy danych ................................................................ 198

Część V. Zaufanie w doświadczeniach i świadomości podmiotów szkoły ......................................................................... 203 24. Zaufanie w optyce podmiotów edukacji .............................................. 203 24.1. Uczniowie .................................................................................... 203 24.2. Nauczyciele .................................................................................. 206 24.3. Rodzice ......................................................................................... 207 25. Relacje społeczne w szkole – przejaw kultury zaufania ...................... 208 25.1. Perspektywa uczniów .................................................................. 208 25.1.1. Zaufanie w relacjach w grupie rówieśniczej .................. 208 25.1.2. Zaufanie w relacjach z dorosłymi w szkole ................... 210 25.2. Perspektywa nauczycieli ............................................................. 212 25.3. Perspektywa rodziców ................................................................ 214 26. Działania budujące zaufanie w szkole .................................................. 218 26.1. Opinie uczniów ............................................................................ 218 26.2. Działania nauczycieli ................................................................... 220 26.3. Działania rodziców ...................................................................... 224 27. Formowanie kultury nieufności w społeczności szkolnej ................... 225 27.1. Opinie uczniów ............................................................................ 226 27.2. Opinie nauczycieli ....................................................................... 229 27.3. Opinie rodziców .......................................................................... 232

CZERWIEC_KSZTALTOWANIE ETOSU.indb 7

12.05.2020 08:47:34

8

Spis treści

28. Oczekiwane przymioty nauczyciela ..................................................... 235 29. Inspiracja podstawy programowej w budowaniu zaufania w szkole .................................................................................. 239

Część VI. Wnioski z badań i dyskusja ......................................................... 243 30. Potrzeba i możliwość tworzenia etosu zaufania .................................. 247 30.1. Warunki kształtowania zaufania w szkole ................................. 247 30.2. Potrzeba innej szkoły… ............................................................... 250 30.3. Wartości bez zbędnego uwznioślania ......................................... 253 30.4. Aksjologiczne i intelektualne wychowanie do zaufania ............ 257 30.5. Wychowanie według projektu etycznego Józefa Tischnera ...... 262 31. Jak pokonać marazm zaufania w szkole? ............................................ 265 32. Kierunki pracy szkoły w budowaniu etosu zaufania ........................... 268

Zakończenie ................................................................................................... 275 Streszczenie .................................................................................................... 277 Summary ........................................................................................................ 278 Aneksy ............................................................................................................ 279 Aneks 1. Metryczki dla uczestników badań ............................................... 279 Aneks 2. Zgoda na udział w badaniu .......................................................... 280 Aneks 3. Pytania do wywiadu pogłębionego z uczniami ........................... 281 Aneks 4. Pytania do wywiadu grupowego z nauczycielami ....................... 282

Bibliografia ..................................................................................................... 283 Spis schematów i tabel ................................................................................. 297

CZERWIEC_KSZTALTOWANIE ETOSU.indb 8

12.05.2020 08:47:34

Wstęp

W

pluralistycznych i zatomizowanych społeczeństwach XXI wieku dużo się mówi o rozwijaniu kapitału społecznego w postaci rudymentarnego komponentu – zaufania. Literatura przedmiotu prezentuje wiele interpretacji i definicji tego fenomenu, a także różnice pomiędzy rodzajami zaufania. Jest ono potrzebne wszędzie tam, gdzie ludzie żyją w społecznościach czy wspólnotach. Podczas dokonywania przeglądu zaufania z różnych perspektyw – filozoficznej, socjologicznej czy choćby ekonomicznej – daje się odnotować uniwersalny element, którym jest eksponowanie znaczenia tego zjawiska w stosunkach międzyludzkich. Najczęściej zaufanie formułuje się na tle moralności jako efekt właściwych decyzji oraz działania opartego na regułach etyki obowiązującej w danym kręgu społecznym. Zaufanie staje się wartością moralną z opozycją w postaci nieufności. Przestrogi dotyczące destrukcyjnych skutków braku zaufania odnajdziemy w pracach starożytnych filozofów, takich jak Sokrates, Platon czy Arystoteles. Współcześnie zaufanie postrzega się jako znaczący składnik tak zwanych kompetencji cywilizacyjnych, związanych z wykorzystywaniem nowych technologii w rodzaju e-zakupów czy bankowości elektronicznej1.

W pierwszej części niniejszej publikacji zaufanie zaprezentowano jako ostoję życia społecznego, z uwzględnieniem kontekstu teoretycznego, stanowiącego tło i gwarantującego możliwość formułowania poszczególnych definicji terminu. Dokonano eksplikacji zaufania z perspektywy różnych dziedzin nauki, a także odniesiono się do pojęcia „etos” i podjęto próbę analizy tego zjawiska. Poruszono również problematykę zaufania w wybranych historycznych koncepcjach filozoficznych oraz socjologicznych (między innymi

1

J. Stecko, Kultura zaufania jako fundament społecznego życia etycznego [w:] W. Zuziak, J. Mysona Byrska (red.), Zaufanie w życiu publicznym, Kraków: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II, 2014, s. 172.

CZERWIEC_KSZTALTOWANIE ETOSU.indb 9

12.05.2020 08:47:34

10

Wstęp

u Emila Durkheima i Anthony’ego Giddensa). Z uwagi na istnienie także psychologicznych fundamentów zaufania nie zabrakło odwołania do klasycznej już teorii rozwoju psychospołecznego jednostki Erika Eriksona oraz do implikacji wczesnej socjalizacji w postaci stylów przywiązania. Szczególne miejsce w pierwszej części zajęła socjologiczna teoria zaufania według Piotra Sztompki. Ponadto przedstawiono w niej deskrypcję kapitału społecznego ze wskazaniem na jego związki z edukacją. Omówiono też zjawisko anomii społecznej jako efektu rozpadu więzi, szczególnie w rodzimym kontekście – wypunktowano tu kulturowe źródła niskiego poziomu zaufania Polaków zakorzenione w konflikcie etosów, rozbieżność mentalności i swoistość systemu kulturowego.

W drugiej części monografii skoncentrowano się na szkole jako instytucji budującej zaufanie społeczne, jej przestrzeniach, głównych ideologiach edukacyjnych oraz pytaniach o jej przyszłość w sytuacji zmian społeczno-kulturowych. Nawiązano do metafor szkoły oraz wymieniono kompetencje edukacyjne, jakie ona kształtuje. Pytania o przyszłość instytucji postawiono zaś w kontekście różnych typów zachowań człowieka w reakcji na zmiany. Ważną kwestią okazał się temat niespełnionych nadziei w edukacji po zmianie ustroju politycznego w Polsce w 1989 roku. Odniesiono się również do ram pojęć „kultura”, „kultura szkoły” i „klimat szkoły” oraz poruszono problem budowania kultury zaufania w opozycji do panującej w szkole nieufności. Poprzez wskazanie na umiejscowienie ucznia w systemie oddziaływań powiązanych czynników człowiek – środowisko odwołano się do idei ekologii szkoły, jak również zaakcentowano pozaszkolne kulisy socjalizacji i jej koligacje z agresją uczniów.

W trzeciej części rozprawy podjęto próbę odpowiedzi na pytanie: czy społeczeństwo ma zaufanie do edukacji. Oprócz prezentacji modelu wychowania do zaufania Piotra Sztompki pogłębiono tu refleksję na temat potencjalnych działań, które w przestrzeni edukacyjnej mogłyby budować zaufanie w szkole.

Kolejne rozdziały, składające się na tę część, poświęcono w całości zagadnieniom dotyczącym problematyki badawczej i procedurze badań. Przywołano stan wiedzy pedagogicznej i badań nad omawianym obszarem – przedstawiono ich procedurę oraz perspektywę metodologiczną. Określono przedmiot i cel refleksji badawczej dzięki sformułowaniu problemów i pytań. Zaprezentowano projekt badań wraz z opisem zogniskowanego wywiadu grupowego, a następnie metody analizy danych. Ta część zawiera również informację o motywach wyboru problematyki badawczej oraz podstawowych standardach prowadzonych studiów.

Z kolei w części piątej przedstawiono wyniki oraz dokonano analizy zebranego materiału dotyczącego zaufania w doświadczeniach i świadomości podmiotów funkcjonowania szkoły. Kluczową kwestią było zaufanie w percepcji podmiotów edukacji, czyli określenie, w jaki sposób definiują zaufanie

CZERWIEC_KSZTALTOWANIE ETOSU.indb 10

12.05.2020 08:47:34

11

Wstęp

uczniowie, nauczyciele i rodzice, a także jak poszczególne grupy podmiotów postrzegają relacje społeczne w szkole (przejaw kultury zaufania). Postawiono także istotne z punktu widzenia całego wywodu pytanie o to, czy podmioty dostrzegają działania budujące zaufanie oraz przeciwnie – czy dostrzegają zachowania sprzyjające formowaniu kultury nieufności w społeczności szkolnej. Zaprezentowano oczekiwane przymioty nauczyciela sprecyzowane przez uczniów i rodziców, a także wątek inspiracji podstawy programowej w budowaniu zaufania w szkole.

Ostatnia część książki obejmuje syntetyczne wnioski z badań oraz rozważania dotyczące potrzeby i możliwości tworzenia etosu zaufania w szkole.

Na podstawie wyodrębnionych przez Ewę Bochno czterech głównych warunków kształtowania zaufania rozważono możliwość przeniesienia teorii badaczki na grunt szkoły. Wyartykułowano również potrzebę stworzenia innej szkoły – przystającej do warunków socjokulturowych oraz oczekiwań społeczeństwa. Ponadto podkreślono znaczenie uniwersalnych wartości w procesie wychowania – w tym kontekście jest to powrót do ideałów głoszonych przez klasyków pedagogiki polskiej, jak choćby Kazimierza Sośnickiego i jego aksjologicznego oraz intelektualnego wychowania do zaufania. W odniesieniu do dorosłych podmiotów edukacji zaproponowano refleksję w postaci wychowania według projektu etycznego Józefa Tischnera, pedagogię agatologiczną. W zakończeniu zaproponowano kierunki, jakimi może podążyć szkoła, aby budować etos zaufania i przygotować młode pokolenie do pełnego uczestnictwa w życiu społecznym i politycznym kraju. W tym celu za zasadne uznano podjęcie działań zorientowanych na wszystkie podmioty edukacji oraz kulturę szkoły.

Podsumowując, należy wyrazić przekonanie, że wypływające z przeprowadzonych badań empirycznych wnioski oraz zaproponowane ścieżki rozwoju zaufania przyczynią się do zmian w świadomym planowaniu i realizacji programu wychowawczo-profilaktycznego szkoły, z uwzględnieniem budowania w niej etosu zaufania w szerszym zakresie.

CZERWIEC_KSZTALTOWANIE ETOSU.indb 11

12.05.2020 08:47:34

Spis schematów i tabel

Rysunek 1. Wypowiedź pisemna uczennicy kl. IV pt. „Mój wymarzony nauczyciel” ............................................. 238 Schemat 1. Typy badań naukowych ........................................................... 164 Schemat 2. Rodzaje wywiadów jakościowych ............................................ 191 Schemat 3. Odmiany wywiadów zbiorowych ............................................. 192 Schemat 4. Typy zaangażowań etycznych pedagogów/nauczycieli .......... 261 Tabela 1. Uczestnicy badań ...................................................................... 178 Tabela 2. Stadia i poziomy rozwoju moralnego według Piageta i Kohlberga ....................................................... 182 Tabela 3. Wykaz szkół i uczniów uczestniczących w badaniu ................. 183 Tabela 4. Charakterystyka nauczycieli szkoły podstawowej SP I uczestniczących w wywiadzie ................................................... 186 Tabela 5. Charakterystyka nauczycieli gimnazjum G III uczestniczących w wywiadzie ................................................... 186 Tabela 6. Charakterystyka nauczycieli szkoły podstawowej SP II oraz gimnazjum G IV uczestniczących w wywiadzie ............... 187 Tabela 7. Charakterystyka nauczycieli szkoły ponadgimnazjalnej SP V uczestniczących w wywiadzie ................................................... 187 Tabela 8. Rodzice uczniów SP I uczestniczący w badaniu ....................... 189 Tabela 9. Rodzice uczniów SP II uczestniczący w badaniu ...................... 190 Tabela 10. Rodzice uczniów G III uczestniczący w badaniu ...................... 190 Tabela 11. Rodzice uczniów G IV uczestniczący w badaniu ...................... 190 Tabela 12. Przebieg sesji zogniskowanego wywiadu grupowego .............. 197

CZERWIEC_KSZTALTOWANIE ETOSU.indb 297

12.05.2020 08:47:46

9 788380 958401