Wychowanie do empatii. Koncepcje teoretyczne, metody i programy wspierania empatii u dzieci w wieku

Maciej Ciechomski

Wychowanie do empatii Koncepcje teoretyczne, metody i programy wspierania empatii u dzieci w wieku szkolnym Książka zawiera scenariusze zajęć oraz kwestionariusz do pomiaru empatii u dzieci

Kraków 2020

Ciechomski_Wychowanie do empatii.indb 3

01.12.2020 13:11:42

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2020 Recenzenci: dr hab. Krystyna Ostrowska, em. prof. UW prof. dr hab. Janusz Surzykiewicz Redakcja wydawnicza: Aleksandra Adamczyk Joanna Kosturek Magdalena Polek Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz Grafika na okładce: © Kateryna Kovarzh | stock.adobe.com Publikacja dofinansowana przez Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

ISBN 978-83-8095-804-3 Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2020

Ciechomski_Wychowanie do empatii.indb 4

01.12.2020 13:11:42

Spis treści Wprowadzenie .................................................................................................. 7 Rozdział 1 Teoretyczny i empiryczny status pojęcia empatii ........................................... 11 1.1. Rys historyczny definiowania terminu „empatia” ............................. 11 1.2. Empatia w różnych nurtach psychologii ............................................ 19 1.3. Integracyjne modele empatii ............................................................... 27 1.4. Metody pomiaru empatii ..................................................................... 39 Rozdział 2 Empatia filarem życia społecznego .................................................................. 45 2.1. Ewolucyjne uzasadnienie znaczenia empatii dla relacji międzyludzkich ................................................................... 45 2.2. Empatia a relacje społeczne ................................................................. 49 2.3. Rozwój empatii w ujęciu Martina L. Hoffmana ................................. 56 2.4. Badania nad rozwojem oraz znaczeniem empatii dla różnych obszarów funkcjonowania człowieka ............................ 62 Rozdział 3 Teorie wychowania do empatii ........................................................................ 77 3.1. Klasyczne teorie wychowania do empatii .......................................... 77 3.2. Zjawisko empatii w nurcie wychowania do współczucia ................... 80 3.3. Empatia w koncepcjach pedagogicznych wychowania moralnego .... 85 3.4. Znaczenie empatii w koncepcjach wychowania do pokoju ............... 94 3.5. Empatia w teoriach międzykulturowej koegzystencji ....................... 96 3.6. Wychowanie do społecznej i systemowej empatii .............................. 100 3.7. Samoempatia jako ważny zasób osobowy jednostki ......................... 102

Ciechomski_Wychowanie do empatii.indb 5

01.12.2020 13:11:42

6

Spis treści

3.8. Znaczenie pedagogicznej relacji opiekun – dziecko w procesie wychowania ........................................................................ 103 3.9. Zestawienie koncepcji wychowania do empatii ................................. 108 Rozdział 4 Wybrane programy wychowania do empatii .................................................. 115 4.1. Przegląd metod rozwijających empatię .............................................. 115 4.2. Czynniki kulturowo-normatywne oraz umiejętności zwiększające skuteczność działań rozwijających empatię ................ 120 4.3. Empirycznie i poznawczo potwierdzone programy wychowania do empatii ....................................................................... 131 Rozdział 5 „Dobry kolega” – autorski program wychowania do empatii ......................... 137 5.1. Konteksty prawno-normatywne programu ....................................... 137 5.2. Podstawy teoretyczno-empiryczne .................................................... 138 5.3. Struktura i cele szczegółowe programu „Dobry kolega” ................... 142 5.4. Metody dydaktyczne ........................................................................... 146 5.5. Analiza skuteczności oddziaływań .................................................... 149 5.6. Implikacje praktyczne ......................................................................... 155 Dodatek Scenariusze zajęć do programu „Dobry kolega” ........................................ 163 Kwestionariusz Empatii QAACE ................................................................ 190 Literatura .......................................................................................................... 193

Ciechomski_Wychowanie do empatii.indb 6

01.12.2020 13:11:42

Wprowadzenie Empatia pojmowana jako zdolność do współodczuwania oraz rozumienia stanów innych osób jest jedną z najważniejszych umiejętności społecznych. Potrzeba napisania tej książki wynikła zarówno z moich doświadczeń praktycznych – pracy wychowawcy i mediatora, jak i naukowych dociekań związanych z aktywnością zawodową na Wydziale Nauk Pedagogicznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego.

Wiele lat temu zainteresowałem się koncepcją inteligencji emocjonalnej i pracowałem, wykorzystując różne programy rozwijające kompetencje emocjonalne i umiejętności społeczne dzieci. Codziennie doświadczałem problemów dzieci oraz ich rodzin: trudności wychowawczych, uzależnień, przemocy, zaniedbań i nadużyć. Starałem się jednocześnie doskonalić swój warsztat praktyczny, a także wprowadzać nowe metody edukacyjne i terapeutyczne. Zawsze ciekawiły mnie procedury rozwiązywania konfliktów, więc równolegle zdobywałem wykształcenie mediatora. Doświadczenia rozwiązywania konfliktów w środowisku szkolnym oraz wśród dorosłych naprowadziły mnie na ciekawy naukowy trop. Otóż, obserwując drogę, jaką przechodzą w mediacji skłócone osoby, zacząłem dostrzegać dobroczynny wpływ empatii na relacje międzyludzkie. W procedurze mediacyjnej stosujemy wiele technik wzbudzających w ludziach empatię: każdy może się wypowiedzieć i zostać wysłuchanym, dbamy o to, aby wypowiedzi były szczere, a emocje prawdziwe. Mediator stara się tworzyć warunki do rozmowy, w której ludzie próbują się zrozumieć, przyjąć na chwile punkt widzenia drugiej osoby, wejść w jej świat. Nie muszą się ze sobą zgadzać, ale powinni się rozumieć. Dzięki zrozumieniu można rozpocząć negocjacje i wypracować akceptowalne porozumienie. Często, choć nie zawsze, empatia odgrywa w tym procesie doniosłą rolę. Czasami jestem świadkiem sytuacji zaskakujących, kiedy niemal w ciągu kilku minut wrogość i chęć zniszczenia drugiej strony zmieniają się w zrozumienie i współpracę. Są to oczywiście momenty bardzo piękne i wzruszające, ale zainteresowały mnie także z czysto naukowych powodów.

Skoro empatię daje się wzbudzać niemal „na życzenie”, to może warto się bliżej przyjrzeć jej naturze i możliwościom rozwijania empatycznych zdolności.

Ciechomski_Wychowanie do empatii.indb 7

01.12.2020 13:11:42

8

Wprowadzenie

Naukowe poszukiwania pokazały, że empatia pośredniczy w wielu procesach – przydaje się nie tylko przy rozwiązywaniu konfliktów, lecz także w działaniach kooperacyjnych, prospołecznych, wychowywaniu dzieci. Okazało się, że niemal każdy zdrowy człowiek jest wyposażony w zdolność wczuwania się w drugiego człowieka. Po prostu potrafimy odczuwać i interpretować cudze stany emocjonalne, tworzyć własne teorie dotyczące sposobu myślenia i działania innych osób w naszym otoczeniu. Obserwacje dnia codziennego (i badania naukowe także) pokazują jednak, że stopniowo tracimy tę cenną umiejętność.

W dobie elektronicznych mediów, w konsumpcyjnym, egocentrycznym świecie, zorientowanym głównie na własne potrzeby, łatwo zatracić bazową zdolność empatii. Wspierany kulturowo egocentryzm i narcystyczna osobowość naszych czasów stoją w opozycji do empatii. Takie przemyślenia towarzyszyły mi często w pracy z rodzicami borykającymi się z problemami wychowawczymi, z trudną młodzieżą, w zawodzie mediatora. Widząc zatem potrzebę wspierania i rozwijania empatii, podjąłem działania mające na celu wypracowanie skutecznych metod edukacyjnych. Z czasem zgromadzone doświadczenia zaowocowały realizacją programu „Dobry kolega”.

Książka, którą trzymacie w rękach, nie jest wyłącznie opisem programu – stanowi próbę integracji nowoczesnej wiedzy na temat empatii w ujęciu zarówno psychologicznym, jak i pedagogicznym. Moją intencją było i jest przygotowanie koncepcji wychowania do empatii idącej „w poprzek” naukowych teorii – łączącej wiedzę z różnych dziedzin.

Niniejsze opracowanie próbuje zebrać wiedzę dotyczącą różnych koncepcji empatii, zaprezentować własny model empatii oraz jego pedagogiczną operacjonalizację. Wychodząc zatem od klasycznych ujęć, w pierwszym rozdziale przedstawiono ewolucję pojęcia empatii – od pierwszych definicji, poprzez opisywanie jej w różnych paradygmatach psychologicznych, aż do prezentacji nowoczesnych modeli epizodyczno-procesualnych. Empatia bowiem była przedmiotem zainteresowania wielu teoretyków i praktyków, a doniosły wkład różnych koncepcji pozwolił na lepsze zrozumienie empatycznych procesów.

Ujęcia modelowe, chociaż stanowią zawsze pewne uproszczenie tego bardzo rozbudowanego konstruktu, jakim jest empatia, pozwalają lepiej zrozumieć naturę tego fenomenu.

Drugi rozdział poświęcony jest znaczeniu empatii i stanowi ważne podłoże teoretyczne dla postulatu wychowania do empatii. Uznając jej rozwijanie za istotny obszar oddziaływań pedagogicznych i edukacyjnych, należy w pierwszej kolejności pokazać potrzebę takich działań. Zebrane zatem w tym rozdziale wyniki badań prezentują koncepcje rozwoju empatii w ujęciu ewolucyjnym i w toku życia człowieka, a także udokumentowane związki empatii z szeroko rozumianymi relacjami społecznymi. Wysoki poziom empatii wiąże

Ciechomski_Wychowanie do empatii.indb 8

01.12.2020 13:11:42

Wprowadzenie

9

się w istotny sposób z pożądanymi zjawiskami, takimi jak: prospołeczność, kooperacja, zmniejszenie poziomu agresji, redukcja stereotypów i uprzedzeń, zdrowie psychiczne. Ludzie różnią się poziomem empatii, który zależy zarówno od wyposażenia genetycznego, jak i od środowiska, w jakim człowiek wzrastał.

Badania pokazują, że jej poziom może się zmieniać nie tylko w zależności od sytuacji czy warunków środowiskowych. Mając na uwadze pozytywne skutki wysokiego poziomu empatii dla funkcjonowania społecznego, zasadny wydaje się postulat wychowania do empatii – zebrania wiedzy na temat różnego rodzaju czynników wpływających pozytywnie na poziom tej cennej umiejętności – szczególnie wśród dzieci i młodzieży.

Dla rozwoju empatii ważne są zwłaszcza pierwsze lata życia dziecka i środowisko wychowawcze, w jakim ono wzrasta. Nie jest jednak prawdą, że w okresie późniejszego dzieciństwa nie można wpływać na jej poziom. Intensywny rozwój społeczny związany z pójściem do szkoły jest wspaniałą okazją do dalszego doskonalenia empatii – rozwijania potencjału dzieci wychowanych w sprzyjających warunkach, jak również „nadrabiania” zaległości u dzieci przejawiających pewne deficyty w tym zakresie. Stąd też wrażliwość, umiejętność „chodzenia w cudzych butach” i wczuwania się w stany innych osób była niemal od zawsze przedmiotem zainteresowania teoretyków i praktyków wychowania.

Dlatego kolejny, trzeci rozdział zawiera przegląd różnych koncepcji wychowania do empatii, w tym stworzonych na długo przed pierwszym użyciem tego terminu.

Opierając się na wiedzy dotyczącej psychologicznych i pedagogicznych koncepcji empatii, w czwartym rozdziale zaprezentowano metody i programy rozwoju tej umiejętności. Przegląd metod bazuje na autorskiej koncepcji wychowania do empatii uwzględniającej oddziaływania wychowawcze skierowane na wewnętrzne zasoby jednostki, jak również na czynniki kulturowo-środowiskowe. Ujęcie takie wykracza poza powszechny w polskiej oświacie model psychoedukacyjny lub korekcyjny (prewencyjny) i stanowi postulat kompleksowego podejścia do wychowania do empatii.

W rozdziale piątym przedstawiono autorski program rozwoju empatii pod nazwą „Dobry kolega”, którego podstawowe założenia dotyczyły możliwości prowadzenia zajęć rozwijających empatię w ramach tradycyjnego systemu edukacji z wykorzystaniem środków dostępnych każdemu nauczycielowi.

Program stanowi zaledwie jeden z elementów całego systemu wychowania do empatii. Ze względu na poważne deficyty tego rodzaju działań na końcu książki, w Dodatku, znaleźć można szczegółowe scenariusze lekcji poruszających tę problematykę oraz adaptację narzędzia (kwestionariusz) do badania poziomu empatii u dzieci.

Ciechomski_Wychowanie do empatii.indb 9

01.12.2020 13:11:42

10

Wprowadzenie

Mam nadzieję, że książka będzie ciekawą propozycją zarówno dla badaczy chcących pogłębiać wiedzę na temat fenomenu empatii, jak i dla praktyków, którzy dzięki zagadnieniom przybliżonym w niniejszej publikacji mogą doskonalić swoją wiedzę teoretyczną i warsztat metodyczny. Ciągle bowiem brakuje w polskiej szkole aktywności rozwijających wrażliwość i uważność na drugiego człowieka.

Ciechomski_Wychowanie do empatii.indb 10

01.12.2020 13:11:42