9 788380 957411
Ewelina Chorębała
REALIZACJA DŹWIĘKÓW
JĘZYKA POLSKIEGO TERAPIA ZABURZEŃ ARTYKULACJI
Kraków 2022
Chorebala_Realizacja dzwiekow.indb 3
25.05.2022 14:55:52
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2022
Recenzent: dr Ewa Jeżewska-Krasnodębska
Korekta: Magdalena Polek
Opracowanie typograficzne: Anna Bugaj-Janczarska
Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz
Zdjęcie wykorzystane na okładce: © Katarzyna Białasiewicz | Depositphotos.com
ISBN 978-83-8095-741-1 Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/ 5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2022
Chorebala_Realizacja dzwiekow.indb 4
25.05.2022 14:55:52
Dedykuję Julii i Hubertowi
Chorebala_Realizacja dzwiekow.indb 5
25.05.2022 14:55:52
Spis treści Wstęp ................................................................................................................. 13
CZĘŚĆ PIERWSZA. PIERWSZA. DYSLALIA DIAGNOZA, TERAPIA, PRZYCZYNY 1. Praca logopedy nad dźwiękami mowy – specyfika pracy i stosowanych metod ........................................................... 19 2. Przyczyny zaburzeń artykulacji ..................................................................... 31
CZĘŚĆ DRUGA. DRUGA. GŁOSKI – CHARAKTERYSTYKA FONETYCZNO-ARTYKULACYJNA, RÓŻNICOWANIE SŁUCHOWE, WYWOŁANIE, KOREKCJA ZABURZEŃ ARTYKULACJI 1. Spółgłoski twarde – omówienie ogólne ......................................................... 2. Spółgłoski twarde – omówienie szczegółowe głosek, różnicowanie słuchowe ................................................................................. 2.1. Głoska [p] ............................................................................................. 2.2. Głoska [b] ............................................................................................. 2.3. Głoska [m] ............................................................................................ 2.4. Głoska [f] .............................................................................................. 2.5. Głoska [v] ............................................................................................. 2.6. Głoska [t] .............................................................................................. 2.7. Głoska [ṭ] udziąsłowiona ...................................................................... 2.8. Głoska [d] ............................................................................................. 2.9. Głoska [ḍ] udziąsłowiona ..................................................................... 2.10. Głoska [n] ............................................................................................. 2.11. Głoska [ṇ] udziąsłowiona ..................................................................... 2.12. Głoska [ń] ............................................................................................. 2.13. Głoska [l] .............................................................................................. 2.14. Głoska [u̯] ............................................................................................. 2.15. Głoska [ i̯ ] ............................................................................................. 2.16. Głoska [k] ............................................................................................. 2.17. Głoska [g] ............................................................................................. 2.18. Głoska [x] .............................................................................................
Chorebala_Realizacja dzwiekow.indb 7
37 39 39 41 45 47 49 53 56 57 61 62 66 67 69 72 75 77 80 84
25.05.2022 14:55:52
8
Spis treści
2.19. Głoska [ś] ............................................................................................. 2.20. Głoska [ź] ............................................................................................. 2.21. Głoska [ć] ............................................................................................. 2.22. Głoska [ʒ́] ............................................................................................. 2.23. Głoska [s] ............................................................................................. 2.24. Głoska [z] ............................................................................................. 2.25. Głoska [c] ............................................................................................. 2.26. Głoska [ʒ] ............................................................................................. 2.27. Głoska [š] ............................................................................................. 2.28. Głoska [ž] ............................................................................................. 2.29. Głoska [č] ............................................................................................. 2.30. Głoska [ǯ] ............................................................................................. 2.31. Głoska [r] .............................................................................................. 3. Spółgłoski miękkie – omówienie ogólne ....................................................... 4. Spółgłoski zmiękczone – omówienie ogólne ................................................ 5. Spółgłoski zmiękczone – omówienie szczegółowe głosek, różnicowanie słuchowe ................................................................................. 5.1. Głoska [p’] ............................................................................................ 5.2. Głoska [b’] ............................................................................................ 5.3. Głoska [m’] ........................................................................................... 5.4. Głoska [f’] ............................................................................................ 5.5. Głoska [v’] ............................................................................................ 5.6. Głoska [t’] ............................................................................................. 5.7. Głoska [d’] ............................................................................................ 5.8. Głoska [k’] ........................................................................................... 5.9. Głoska [g’] ........................................................................................... 5.10. Głoska [x’] ............................................................................................ 5.11. Głoska [l’] ............................................................................................ 5.12. Głoska [r’] ............................................................................................ 5.13. Głoski [s’], [z’] ..................................................................................... 5.14. Głoski [c’], [ʒ’] ..................................................................................... 5.15. Głoski [š’], [ž’] ..................................................................................... 5.16. Głoski [č’], [ǯ’] ..................................................................................... 6. Samogłoski ustne – omówienie ogólne ......................................................... 7. Samogłoski ustne – omówienie szczegółowe głosek, różnicowanie słuchowe ................................................................................. 7.1. Samogłoska [a] ....................................................................................... 7.2. Samogłoska [u] ...................................................................................... 7.3. Samogłoska [i] ........................................................................................ 7.4. Samogłoska [o] .......................................................................................
Chorebala_Realizacja dzwiekow.indb 8
86 91 95 97 100 107 111 114 117 125 129 133 137 147 149 151 151 152 154 156 157 159 160 161 162 164 165 167 168 168 168 168 169 173 173 175 177 179
25.05.2022 14:55:53
9
Spis treści
7.5. Samogłoska [e] ....................................................................................... 7.6. Samogłoska [y] ....................................................................................... 8. Samogłoski nosowe – omówienie ogólne ...................................................... 9. Samogłoski nosowe – omówienie szczegółowe głosek ................................. 9.1. Samogłoska [õũ̯] ..................................................................................... 9.2. Samogłoska [ẽũ̯] .....................................................................................
181 184 187 189 189 190
CZĘŚĆ TRZECIA. TRZECIA. MATERIAŁ WYRAZOWY DO ĆWICZEŃ 1. Wprowadzenie ............................................................................................... 2. Ćwiczenia głosek w sylabach i w wyrazach o różnej budowie fonologicznej ................................................................................................. 2.1. Spółgłoski twarde i miękkie ................................................................... 2.1.1. Materiał do ćwiczeń głoski [p] ................................................. 2.1.2. Materiał do ćwiczeń głoski [b] ................................................. 2.1.3. Materiał do ćwiczeń głoski [m] ................................................. 2.1.4. Materiał do ćwiczeń głoski [f] ................................................... 2.1.5. Materiał do ćwiczeń głoski [v] .................................................. 2.1.6. Materiał do ćwiczeń głoski [t] ................................................... 2.1.7. Materiał do ćwiczeń głoski [d] .................................................. 2.1.8. Materiał do ćwiczeń głoski [n] ................................................. 2.1.9. Materiał do ćwiczeń głoski [ń] .................................................. 2.1.10. Materiał do ćwiczeń głoski [l] ................................................... 2.1.11. Materiał do ćwiczeń głoski [u̯] .................................................. 2.1.12. Materiał do ćwiczeń głoski [i̯ ] ................................................... 2.1.13. Materiał do ćwiczeń głoski [k] .................................................. 2.1.14. Materiał do ćwiczeń głoski [g] .................................................. 2.1.15. Materiał do ćwiczeń głoski [x] .................................................. 2.1.16. Materiał do ćwiczeń głoski [ś] ................................................... 2.1.17. Materiał do ćwiczeń głoski [ź] ................................................... 2.1.18. Materiał do ćwiczeń głoski [ć] ................................................... 2.1.19. Materiał do ćwiczeń głoski [ʒ́] ................................................... 2.1.20. Materiał do ćwiczeń głoski [s] ................................................... 2.1.21. Materiał do ćwiczeń głoski [z] ................................................... 2.1.22. Materiał do ćwiczeń głoski [c] .................................................. 2.1.23. Materiał do ćwiczeń głoski [ʒ] ................................................... 2.1.24. Materiał do ćwiczeń głoski [š] ................................................... 2.1.25. Materiał do ćwiczeń głoski [ž] ................................................... 2.1.26. Materiał do ćwiczeń głoski [č] ................................................... 2.1.27. Materiał do ćwiczeń głoski [ǯ] ................................................... 2.1.28. Materiał do ćwiczeń głoski [r] ...................................................
Chorebala_Realizacja dzwiekow.indb 9
195 197 197 197 199 200 202 203 205 207 208 209 211 212 215 216 218 220 221 223 224 225 226 229 231 232 233 235 237 239 240
25.05.2022 14:55:53
10
Spis treści
2.2. Spółgłoski zmiękczone ........................................................................... 2.2.1. Materiał do ćwiczeń głoski [p’] ................................................ 2.2.2. Materiał do ćwiczeń głoski [b’] ................................................. 2.2.3. Materiał do ćwiczeń głoski [m’] ................................................ 2.2.4. Materiał do ćwiczeń głoski [f’] .................................................. 2.2.5. Materiał do ćwiczeń głoski [v’] ................................................. 2.2.6. Materiał do ćwiczeń głoski [t’] .................................................. 2.2.7. Materiał do ćwiczeń głoski [d’] ................................................. 2.2.8. Materiał do ćwiczeń głoski [k’] ................................................. 2.2.9. Materiał do ćwiczeń głoski [g’] ................................................. 2.2.10. Materiał do ćwiczeń głoski [x’] ................................................. 2.2.11. Materiał do ćwiczeń głoski [l’] .................................................. 2.2.12. Materiał do ćwiczeń głoski [r’] .................................................. 2.2.13. Materiał do ćwiczeń głosek [s’], [z’] ......................................... 2.2.14. Materiał do ćwiczeń głosek [c’], [ʒ’] ......................................... 2.2.15. Materiał do ćwiczeń głosek [š’], [ž’] ......................................... 2.2.16. Materiał do ćwiczeń głosek [č’], [ǯ’] ......................................... 2.3. Samogłoski ustne .................................................................................... 2.3.1. Materiał do ćwiczeń samogłoski [a] ............................................ 2.3.2. Materiał do ćwiczeń samogłoski [u] ............................................ 2.3.3. Materiał do ćwiczeń samogłoski [i] ............................................. 2.3.4. Materiał do ćwiczeń samogłoski [o] ............................................ 2.3.5. Materiał do ćwiczeń samogłoski [e] ............................................ 2.3.6. Materiał do ćwiczeń samogłoski [y] ............................................
247 247 248 249 251 253 254 255 256 257 258 259 260 261 262 262 262 262 262 263 264 265 266 267
Zakończenie ....................................................................................................... 269 Bibliografia ........................................................................................................ 271
Chorebala_Realizacja dzwiekow.indb 10
25.05.2022 14:55:53
Jeśli jest prawdą, że nie potrafimy myśleć bez myśli i że uczymy się myśleć za pomocą słów, tedy język wyznacza granicę i zarys całego ludzkiego poznania. J.G. Herder
Chorebala_Realizacja dzwiekow.indb 11
25.05.2022 14:55:53
Wstęp
C
zytając jedną z publikacji z zakresu literatury logopedycznej, zwróciłam uwagę na postawione w niej pytanie: „czy logopedia jest nauką, czy też tylko sztuką?” (Grabias, 1997, s. 15–16). Zamyśliłam się. Zapewne to nauka – stwierdziłam, jednak po chwili doszłam do wniosku, że jest to także sztuka. Dlaczego? Logopedia jest nauką interdyscyplinarną, sztukę zaś stanowi zdolność kreowania i modyfikowania przez logopedę każdego spotkania z pacjentem. To także twórcze spojrzenie na pacjenta, z którym przyjdzie pracować logopedzie, odkrywając jego osobisty potencjał i umiejętności, będące bazą w dążeniu do osiągnięcia celu. Cel ten można zrealizować, uzyskując możliwość komunikacji lub / i artykulacji. Zaburzenia artykulacji, nazywane najczęściej dyslalią, mogą współwystępować z różnymi zjawiskami z obszaru dysfunkcji językowych, ale mogą też stanowić izolowany objaw zakłóceń rozwoju mowy. Moim zamiarem było stworzenie publikacji, która całościowo przedstawi zakres pracy nad głoskami – z uwzględnieniem ujęć teoretycznego i praktycznego. W myśl zasady: logopeda powinien być twórczy i „znać co najmniej kilka sposobów wywoływania poszczególnych głosek i metodykę ich wprowadzania do wypowiedzi dyslalika” – o której wspomina A. Sołtys-Chmielowicz (2008, s. 81) – w części merytorycznej niniejszego opracowania szczegółowo przedstawiam charakterystykę każdego dźwięku mowy występującego w języku polskim. Rozpoczynam od normy, czyli układu artykulacyjnego, czasu pojawienia się głoski w rozwoju mowy, a następnie przechodzę do ćwiczeń słuchowych i do sensu stricto ukazania znanych mi oraz stosowanych przeze mnie metod wywołania i korekcji danego dźwięku. Zamieszczam również – w trzeciej części książki – materiał do ćwiczeń na etapie wprowadzania określonej głoski do wyrazów i dodatkowo podaję wybrane imiona (żeńskie i męskie) rozpoczynające się daną głoską. Praca logopedy nad dźwiękami mowy wymaga elementarnej wiedzy z różnych dyscyplin, która będzie dla niego stanowić bazę. Jednakże cel terapii nie z każdym pacjentem ukierunkowany jest na artykulację, tzn. na jej czystość zgodnie z normą ortofoniczną. Nie z każdym pacjentem możliwe jest wypracowanie idealnej, wzorcowej realizacji danej głoski. Niekiedy możliwe jest tylko usprawnienie fonacji i artykulacji głosek. A. Sołtys-Chmielowicz w swojej pracy Zaburzenia artykulacji. Teoria i praktyka (2008, s. 10) „podejmuje próbę możliwie pełnego opracowania problematyki związanej z wadami wymowy”. Zawiera m.in. klasyfikację zaburzeń mowy
Chorebala_Realizacja dzwiekow.indb 13
25.05.2022 14:55:53
14
Wstęp
z uwzględnieniem wad wymowy, opis struktury wyrazu oraz literaturę z zakresu fonetyki, badania wymowy, metod wywołania głosek. W książce Metody wywoływania głosek J. Cieszyńska (2012) opisała stworzoną przez siebie metodę polegającą na wykorzystaniu odpowiednich gestów (wizualizacji) w pracy nad artykulacją głosek. Wszystkie wizualizacje dla spółgłosek i samogłosek zebrane są w pozycji Gesty wizualizacyjne – techniki ułatwiające artykulację głosek (J. Cieszyńska, 2013). Cenny materiał praktyczny służący do pracy nad samogłoskami (z małym dzieckiem – w ramach wczesnej stymulacji rozwoju mowy lub interwencji logopedycznej) podaje M. Machoś w publikacji Od zabawy do mówienia. Poradnik dla rodziców i logopedów (2012). Autorka również stosuje wizualizację oraz wykorzystuje pacynki w procesie utrwalania tych dźwięków. Materiał do ćwiczeń praktycznych dla osób z dyslalią przedstawia w licznych publikacjach I. Michalak-Widera (m.in. 2007a, 2007b, 2010, 2012). Omówienie zastosowania terapii manualnej w logopedii znajdziemy zaś w autorskim programie E. Wianeckiej (2012). Nowe poglądy dotyczące dyslalii prezentują: L. Konopska (2006), B. Ostapiuk (2014), D. Pluta-Wojciechowska (2013). Opisu głosek dokonuję na podstawie prac przede wszystkim: B. Wierzchowskiej (1971), D. Ostaszewskiej i J. Tambor (2000), a także M. Dłuskiej (1986) oraz książek I. Styczek (1983), J. Cieszyńskiej (2012) i innych autorów wymienionych w tekście. W książce zastosowałam slawistyczny alfabet fonetyczny – AS (alfabet przystosowany do zapisu głosek języków słowiańskich, w tym języka polskiego). Wymowa wybranych wyrazów została podana w nawiasie kwadratowym [ ] w transkrypcji fonetycznej. Charakteryzując realizację danej głoski, odwołuję się do oceny fonemów i niepożądanych cech fonetycznych występujących w wadach zgryzu według L. Konopskiej (2006) oraz do publikacji B. Ostapiuk (2014) na temat krótkiego wędzidełka podjęzykowego – o czym piszę w pierwszej części książki.. Stosuję terminy z klasyfikacji foniatrycznej (obok terminu „sygmatyzm” podaję także potoczne określenie – „seplenienie”). Książka składa się z trzech części. Część pierwsza przedstawia wiadomości teoretyczne na temat dyslalii i metod pracy stosowanych przez różnych praktyków logopedów oraz przybliża przyczyny występowania zaburzeń artykulacji. Część druga zawiera informacje praktyczne: charakterystykę głoski według następującej kolejności: opis głoski, układ artykulacyjny odpowiedzialny za jej brzmienie, czas pojawiania się w rozwoju mowy, pozycja, w jakiej występuje w wyrazie, wskazanie, czy występuje przed głoską [i], sposób wymawiania w różnym otoczeniu fonetycznym, nieprawidłowe realizacje. Zasadnicza część to: różnicowanie słuchowe, wywołanie głoski, praca nad jej korekcją wraz ze wskazówkami do pracy logopedy (rozdzielone na części A, B, C). Charakterystyka
Chorebala_Realizacja dzwiekow.indb 14
25.05.2022 14:55:53
15
Wstęp
fonetyczno-artykulacyjna obejmuje: spółgłoski twarde, spółgłoski miękkie, spółgłoski zmiękczone, samogłoski ustne i samogłoski nosowe. W części trzeciej podaję materiał do ćwiczeń artykulacji głosek w wyrazach; dodatkiem są imiona żeńskie i męskie, w których dana głoska występuje w nagłosie. Starałam się, aby zaproponowany przeze mnie układ omawiania głosek był przejrzysty i czytelny dla odbiorców. Moim zamierzeniem było możliwie wyczerpujące omówienie zaburzeń artykulacji każdej głoski, przedstawienie sposobów jej wywoływania oraz korekcji. Zdaję sobie sprawę, że wiedza na temat dyslalii jest znacznie bogatsza niż przedstawiona przeze mnie. Wobec tego zachęcam Czytelnika do zapoznania się z literaturą wymienioną na końcu książki oraz do poszukiwania najnowszych publikacji (zarówno polskich, jak i zagranicznych). W publikacji oprócz literatury przedmiotu wykorzystuję wiedzę i umiejętności zdobyte w toku przygotowań do zawodu, dzięki swojej wnikliwości oraz własnym staraniom o to, aby z satysfakcją prowadzić terapię z pacjentem. Mam nadzieję, że książka dostarczy materiału zarówno merytorycznego, jak i praktycznego niezbędnego w twórczej pracy logopedy. I do logopedów głównie kieruję swoją publikację (w szczególności do młodych praktyków oraz do studentów logopedii). Adresuję ją również do nauczycieli pedagogiki wczesnoszkolnej, nauczycieli filologii polskiej, a także do studentów i adeptów medycyny, którzy na swoją ścieżkę specjalizacji zawodowej wybierają pediatrię, oraz do rodziców i opiekunów dzieci. * Chciałabym serdecznie podziękować Pani doktor Ewie Jeżewskiej-Krasnodębskiej za wnikliwą ocenę mojej pracy oraz wszelkie cenne uwagi, m.in. sugestie uporządkowania zagadnień z literatury przedmiotu dotyczących wymowy i różnych sposobów prowadzenia terapii. Pragnę wyrazić szczególną wdzięczność dla Pani docent doktor Marii Przybysz-Piwko, wspaniałej mentorki i ciepłej, życzliwej osoby. Chcę też złożyć wyrazy uznania dla Pani magister Sabiny Chruściel za zainteresowanie mnie językiem ojczystym, Jej ogromną rolę w przekazywaniu wiedzy o języku oraz odkrywaniu jego piękna i niuansów. Dziękuję również moim nauczycielkom języka polskiego za Ich pracę.
Chorebala_Realizacja dzwiekow.indb 15
25.05.2022 14:55:53
9 788380 957411
