Nauczyciel i uczeń w przestrzeni społecznej by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Nauczyciel i uczeń w przestrzeni społecznej pod redakcją naukową

Anny Borzęckiej Agnieszki Twaróg-Kanus Romana Walusia

Kraków 2019

Borzecka, Twarog-Kanus, Walus_Naczyciel i uczen.indb 3

22.01.2020 12:51:20

Recenzent: dr hab. Julita Orzelska Redakcja wydawnicza: Sylwia Stojak

Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner

Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz Zdjęcie wykorzystane na okładce: © Artur Verkhovetskiy | Depositphotos.com

ISBN 978-83-8095-731-2

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2019

Borzecka, Twarog-Kanus, Walus_Naczyciel i uczen.indb 4

22.01.2020 12:51:20

Spis treści Wprowadzenie (Anna Borzęcka, Agnieszka Twaróg-Kanus, Roman Waluś) ..... 7

Nauczycielskie aspekty zmieniającej się przestrzeni społecznej Agnieszka Twaróg-Kanus Kompetencje społeczne nauczyciela w przestrzeni edukacyjnej zmiany ..... 15 Hewilia Hetmańczyk Środowisko rodzinne i przedszkolne na różnych płaszczyznach współpracy i komunikacji ......................................................................... 29 Bogumiła Bobik Środowiskowe uwarunkowania pracy pedagoga szkolnego ....................... 39 Anna Łobos Styl dyskursu edukacyjnego z perspektywy przemian (od Janusza Korczaka do najnowszych podręczników) .............................. 55 Marianna Szumal Edukacja polonistyczna a kompetencje międzykulturowe ......................... 63 Zbigniew Nowak Kłopot szkoły czy kłopot ze szkołą? Źródła kryzysu i perspektywy .......... 71 Mariusz Garbiec Czynniki warunkujące postrzeganie uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w opinii studentów specjalności nauczycielskich ................ 83

Borzecka, Twarog-Kanus, Walus_Naczyciel i uczen.indb 5

22.01.2020 12:51:20

Spis treści

Roman Waluś Kwalifikacje i kompetencje policjanta wychowawcy w aspekcie czynności podejmowanych wobec nieletnich w policyjnej izbie dziecka ........................................................................ 93

Uczniowskie aspekty zmieniającej się przestrzeni społecznej Beata Gofron Diagnoza społecznej (nie)równości efektów kształcenia w szkołach gimnazjalnych z wykorzystaniem wskaźnika edukacyjnej wartości dodanej (EWD) ..................................................... 107 Anna Borzęcka Uczeń w społecznej przestrzeni szkoły specjalnej....................................... 127 Irena Burczyk Znaczenie percepcji słuchowej w edukacji dziecka.................................... 139 Leokadia Szymczyk Funkcjonowanie dziecka przewlekle chorego w przestrzeni edukacyjnej ........................................................................ 151 Bożena Grzeszkiewicz Seksualność dzieci – obszar bagatelizowany ............................................. 165 Ludmiła Nowacka Sylwetka ucznia szkoły sportowej na przykładzie Zespołu Szkół Ogólnokształcących Mistrzostwa Sportowego w Raciborzu ........................................................................................... 177 Daria Wrona Cosplay a roleplay ................................................................................... 191

Borzecka, Twarog-Kanus, Walus_Naczyciel i uczen.indb 6

22.01.2020 12:51:20

Wprowadzenie Człowiek to istota społeczna, której całe życie związane jest z funkcjonowaniem w określonej przestrzeni społecznej zorganizowanej przez społeczeństwo lub grupę społeczną. Jak dowodzi B. Jałowiecki, przestrzeń staje się społeczną wtedy, gdy ludzie przypisują jej pewne wartości, w toku jej wytwarzania wchodzą w określone stosunki władzy, własności i wymiany. Tym samym przestrzeń społeczna istnieje w świadomości członków grupy społecznej jako terytorium będące w jej posiadaniu. Jest ona traktowana jako dobro zarazem ekonomiczne, społeczne i kulturowe, mające określoną wartość dla jednostki bądź grupy społecznej (Jelonek, 2011, s. 35–40). Aktywność społeczna człowieka to proces polegający na nieustannym budowaniu relacji z otaczającym światem, z innymi ludźmi, a także z samym sobą, oparty na permanentnym uczeniu się i gromadzeniu doświadczeń. W procesie tym istotną rolę jako uprawomocniona instytucja edukacyjna odgrywa szkoła. Szkoła, przy uwzględnieniu znaczeń strukturalnych, to grupa społeczna, system społeczny czy też układ organizacyjny scalający przedstawicieli dwóch pokoleń – nauczycieli i uczniów – w ramach którego i poprzez który realizowane są procesy przekazu wiedzy i umiejętności. Analizując organizację szkolnej struktury, dostrzegamy, że jest to z założenia miejsce uczenia i wychowania jednostki (ucznia) przez jednostkę (nauczyciela). W tej strukturze, która jawi się jako anachroniczny model edukacji, rolą nauczyciela jest nauczyć i wychować, a rolą ucznia – dać się nauczyć i wychować. Brakuje jednakże w tym układzie niejednokrotnie tak istotnego aspektu, jak uczenie się utożsamiane z możliwością prowadzenia dyskursu tworzącego płaszczyznę do wymiany myśli, uczącego właściwego formułowania sądów, argumentowania, negocjowania, myślenia refleksyjnego oraz otwartości na inne osoby w dialogu. W tradycyjnej formie szkoła jest nadmiernie autorytarna, indywidualistyczna i dominująca, przez co ogranicza zarówno nauczycieli, jak i uczniów. Brak jej otwartości na nowe wyzwania, choćby w zakresie współpracy ze społecznością lokalną. I to właśnie, z uwzględnieniem funkcjonowania nauczyciela i ucznia w przestrzeni społecznej, należy zmienić, tym bardziej że przed szkołą postawione zostały nowe wyzwania, związane m.in. ze zmianami systemowymi, które zaszły w ostatnim czasie w edukacji. W tym kontekście ważne jest stwarzanie uczniom, przede

Borzecka, Twarog-Kanus, Walus_Naczyciel i uczen.indb 7

22.01.2020 12:51:20

Wprowadzenie

wszystkim tym ze specjalnymi potrzebami, możliwości do nabywania doświadczeń społecznych, a co za tym idzie – umożliwianie im pozyskiwania nowych kompetencji. Wszystko to wiąże się w praktyce z koniecznością wyprowadzenia edukacji z zamkniętych klas i stworzenia warunków do pracy zarówno indywidualnej, jak i zespołowej. Uczenie bowiem to proces, który odbywa się nie tylko w czterech ścianach klasy, ale także pomiędzy klasami i poza nimi. Wskazywał na to Kazimierz Denek, który twierdził, że Zajęcia dydaktyczno-wychowawcze poza ławką szkolną ułatwiają młodemu pokoleniu wchodzenie w interakcje ze środowiskiem przyrodniczym, społecznym, technicznym, kulturowym, naukowym (Denek, 2002, s. 107–108).

Wskazana interakcja to otwarcie się szkoły na nowe możliwości, które powstały np. w związku z rozwojem technologii cyfrowych, i tym samym danie nauczycielom i uczniom możliwości swobodnego funkcjonowania w otwartej przestrzeni społecznej. Szkoła na miarę nowych czasów to szkoła kreatywnych nauczycieli, mających świadomość tego, że jeżeli uczeń nie jest w stanie uczyć się w sposób, w jaki jest uczony, to nauczyciel powinien uczyć go we właściwy dla niego sposób, i twórczych uczniów, pozyskujących umiejętności, dzięki którym będą mogli w pełni korzystać z praw i możliwości rozwijającego się społeczeństwa wiedzy. Tym samym Nauczyciel i uczeń powinni spotykać się w jednej, wspólnej przestrzeni, która – modyfikowana i dostosowywana do zmieniającej się rzeczywistości – staje się podstawą efektywnej edukacji i wychowania (Skibska, Wojciechowska, 2015, s. 9).

W odniesieniu do wiodącego tematu w poszczególnych rozdziałach monografii wskazano na tendencje dominujące we współczesnej teorii i praktyce pedagogicznej, przy uwzględnieniu zmian, jakie zachodzą w rzeczywistości edukacyjnej. Problematyka prezentowanej monografii została zogniskowana wokół dwóch obszarów, istotnych z punktu widzenia potrzeb współczesnej praktyki pedagogicznej. Autorzy pierwszej części książki, poświęconej nauczycielskim aspektom zmieniającej się przestrzeni społecznej, wyrażają przekonanie, że w zakresie uzyskiwania pozytywnych efektów edukacyjnych istotna jest elastyczna, innowacyjna postawa nauczyciela, który posiada odpowiednie kwalifikacje i kompetencje. Traktuje o tym artykuł Agnieszki Twaróg-Kanus, która zwraca uwagę na ważne aspekty pracy nauczyciela, takie jak umiejętność współpracy z osobami z otoczenia zewnętrznego i wewnętrznego przy rozwiązywaniu problemów i wspieraniu kompetencji kluczowych uczniów w kontekście szybko zmieniających się okoliczności życiowych. Nauczyciel – pracownik wiedzy jest, jak stwierdza autorka, nośnikiem innowacyjnego edukacyjnego DNA, którego narzędziem jest specjalistyczna wiedza zorientowana na efektywność działania w zakresie aktywności umysłowej, koncepcyjnej. Hewilia Hetmańczyk wskazuje

Borzecka, Twarog-Kanus, Walus_Naczyciel i uczen.indb 8

22.01.2020 12:51:20

Wprowadzenie

na istotną dla prawidłowego rozwoju dziecka kwestię współpracy pomiędzy środowiskiem rodzinnym a przedszkolnym, odnosząc się do relacji, które zachodzą pomiędzy wychowawcami i rodzicami. Kontekst współpracy z rodzicami poruszony jest również w kolejnym tekście, autorstwa Bogumiły Bobik, która przedstawia to zagadnienie z punktu widzenia doświadczeń pracy pedagoga szkolnego. Anna Łobos podejmuje natomiast ważny dla językoznawców, pedagogów oraz nauczycieli temat struktury językowej i stylu tekstów podręczników. Podkreśla ona fakt, że język naukowych tekstów pedagogicznych sprzed stu lat jest znacznie przystępniejszy od języka najnowszych podręczników, co niewątpliwie ma wpływ na zrozumienie tekstów przez czytelników, w tym przypadku szczególnie przez uczniów i nauczycieli. Kolejny tekst w tej części monografii, autorstwa Marianny Szumal, dotyczy jednego z najnowszych wyzwań polskiej szkoły – obecności i próby nauczania obcokrajowców lub dzieci, które większość dzieciństwa spędziły poza Polską. W artykule znajdujemy informacje o klasyfikacji kompetencji międzykulturowych, metodach i sposobach ich kształtowania na lekcjach języka polskiego, jak również prezentacje konkretnych pozycji książkowych oraz powiązanych z nimi działań lekcyjnych, które mogą wspomóc ten proces. Najnowsze wyzwania stojące przed polską szkołą, a także jej funkcjonowanie na przestrzeni wieków to tematy wiodące w tekście Zbigniewa Nowaka. Jak stwierdza autor, szkoła, będąca instytucją powstałą w epoce nacjonalizmu i święcącą największe tryumfy w okresie wojujących ideologii, w obecnym swym, tradycyjnym kształcie straciła rację bytu na rzecz rozwijających się technologii stanowiących jej atrakcyjny zastępnik. Jedyną szansą dla szkoły funkcjonującej w obecnym kształcie jest – zdaniem autora – pojawienie się w życiu społecznym nowego wzmożenia ideologicznego, które zaowocuje renesansem szkoły w jej rdzennej, formacyjnej funkcji. W kolejnym artykule autor Mariusz Garbiec wskazuje na konieczność podmiotowego podejścia do ucznia, przy uwzględnieniu, że różnice występujące między ludźmi są czymś naturalnym. Tego rodzaju założenie – zdaniem autora – powinno stanowić główną tezę w rozważaniach nad funkcjonowaniem współczesnego systemu edukacji i procesu współistnienia w nim różnych jednostek o specyficznych, zindywidualizowanych możliwościach (uczniowie ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, w tym z niepełnosprawnością). W tekście zamykającym pierwszą część monografii, przygotowanym przez Romana Walusia, nasza uwaga zwrócona zostaje na kwestie kwalifikacji i kompetencji policjanta – wychowawcy policyjnej izby dziecka. Praca ze specyficzną kategorią osób – nieletnimi sprawcami czynów karalnych – wymaga od policjanta posiadania szczególnych kwalifikacji i kompetencji, które wpływają na jego gotowość służbową i kształtują stan jego osobowości, dając mu możliwość zastosowania w procesie pracy z nieletnimi w przestrzeni izby dziecka wcześniej zgromadzonych wiadomości, umiejętności, nawyków i doświadczeń. Wszystko to – jak wskazuje autor – wpływa na realizację określonych priorytetów, którymi są przede wszystkim dobro

Borzecka, Twarog-Kanus, Walus_Naczyciel i uczen.indb 9

22.01.2020 12:51:20

Wprowadzenie

nieletnich, ich bezpieczeństwo oraz stworzenie im możliwości właściwego rozwoju fizycznego, psychicznego i intelektualnego w warunkach czasowej izolacji. Druga część książki, zatytułowana Uczniowskie aspekty zmieniającej się przestrzeni społecznej, odnosi się do funkcjonowania ucznia w przestrzeni szkoły i związanych z tym trudności. I tak problemom: społecznej nierówności efektów kształcenia, segregacji społecznej w szkołach publicznych, nabywania kompetencji społecznych przez uczniów w różnych typach szkół oraz stosowaniu w praktyce edukacyjnej wartości dodanej jako metody oceny pracy szkoły poświęca swą uwagę Beata Gofron. Anna Borzęcka podejmuje zagadnienie położenia ucznia w społecznej przestrzeni szkoły specjalnej. To, jak uczeń taki będzie funkcjonował i realizował stawiane przed nim zadania, zależy w dużej mierze od nabytych przez niego kompetencji społecznych. Konieczne jest więc ich rozwijanie i modyfikowanie, czemu służyć ma – zdaniem autorki – właściwy program nauczania, który realizowany przez nauczycieli będzie przygotowywał ucznia do pełnienia różnych ról społecznych oraz aktywnego uczestnictwa w różnych formach życia społeczno-kulturowego. Z kolei Irena Burczyk zwraca uwagę czytelnika na znaczenie percepcji słuchowej w edukacji dziecka. Autorka nieco uwagi poświęca dźwiękom w otoczeniu, czyli zjawiskom akustycznym towarzyszącym człowiekowi, oraz rozwojowi słyszenia w życiu prenatalnym. Następnie przechodzi do omówienia różnych rodzajów słuchu fizycznego, fonologicznego – mownego, fonematycznego i muzycznego. Problem ucznia ze specjalnymi potrzebami to temat poruszony przez Leokadię Szymczyk. Autorka zwraca uwagę na funkcjonowanie w przestrzeni edukacyjnej szkoły dziecka przewlekle chorego. Wymaga ono szczególnej troski, a przede wszystkim aktywnego włączenia się nauczycieli i rodziców w proces jego nauczania i wychowania. Odpowiednia pomoc ze strony nauczycieli i opiekunów – na co zwraca uwagę autorka – pozwala tym dzieciom cieszyć się dzieciństwem razem z rówieśnikami i daje im możliwość właściwego rozwoju i funkcjonowania w społeczeństwie. Do innego ważnego problemu odnosi się Bożena Grzeszkiewicz, podejmując rozważania na temat seksualności dzieci. Problematyka ta budziła i nadal budzi wiele emocji i kontrowersji, dlatego też – jak stwierdza autorka – czas najwyższy przestać traktować ją fragmentarycznie, rzetelne bowiem przekazywanie wiedzy na temat seksualności człowieka jest kluczem do jego prawidłowego rozwoju, a także zrozumienia i akceptacji zachowań wynikających z jej kształtowania. Nawiązaniem do wiodącego tematu drugiej części monografii jest tekst opracowany przez Ludmiłę Nowacką, która przedstawia uwarunkowania funkcjonowania w przestrzeni szkoły ucznia sportowca prowadzonego indywidualną ścieżką rozwoju. Wszechstronny rozwój ucznia w tym przypadku wymaga szczególnej współpracy nauczyciela trenera i ucznia sportowca. Dopiero gdy – jak wskazuje autorka – uda się zbliżyć oceny trenera i punkt widzenia zawodnika, można liczyć na postępy sportowe, oczekiwać wyników oraz uzyskiwać satysfakcję z własnego nakładu pracy. Ostatni

Borzecka, Twarog-Kanus, Walus_Naczyciel i uczen.indb 10

22.01.2020 12:51:20

Wprowadzenie

z artykułów monografii, autorstwa Darii Wrony, to przedstawienie artystycznego hobby, w ramach którego osoby nazywane cosplayerami tworzą przebrania i wcielają się w postać fikcyjną (cosplay). Zdaniem autorki wybór postaci jest sprawą indywidualną, zależną wyłącznie od przebierającej się osoby. Ze względu na to, iż roleplay jest jednym z centralnych komponentów cosplayu, wybrana postać powinna zostać odegrana tak, aby była jak najbliższa oryginałowi. Wyodrębnione komponenty cosplayu wchodzą ze sobą w stałą interakcję i są niemożliwe do rozdzielenia, dlatego też przy odgrywaniu roli istotne są zarówno środowisko społeczne cosplayerów, jak i ich kostiumy czy też sama jednostka, która podejmuje się tej aktywności. Dzięki kompleksowemu oddziaływaniu aktywność tę można wykorzystać przy kształtowaniu tożsamości adolescentów. Zapewne kwestie, które zostały poruszone w publikacji, nie do końca wyczerpują zagadnienie funkcjonowania nauczyciela i ucznia w przestrzeni społecznej, jednak dają czytelnikowi możliwość pogłębienia wiedzy w tym jakże ważnym obszarze. Dziękując Autorom za wysiłek, jaki włożyli w opracowanie tekstów zawartych w monografii, życzymy owocnych rezultatów w dalszych działaniach ukierunkowanych na poszukiwanie oryginalnych rozwiązań pedagogicznych. Mamy nadzieję, że tak przygotowany materiał będzie pomocny w odnalezieniu treści interesujących czytelnika. Dziękujemy recenzentce niniejszej pracy, dr hab. Julicie Orzelskiej, za wnik liwą ocenę i życzliwe uwagi. Pani dr Joannie Skibskiej serdecznie dziękujemy za nieocenioną pomoc w takim przygotowaniu publikacji do druku, aby swą treścią zachęciła Czytelników do lektury, a co za tym idzie – do czynnego i efektywnego udziału w działaniach na rzecz poprawy funkcjonowania nauczycieli i uczniów w przestrzeni społecznej. Anna Borzęcka, Agnieszka Twaróg-Kanus, Roman Waluś

Bibliografia Denek K. (2002), Poza ławką szkolną, Wydawnictwo „Eruditus”, Poznań. Jelonek A. (2011), Przestrzeń publiczna miasta jako obszar penetracji turystycznej [w:] I. Jażdżewska (red.), Człowiek w przestrzeni publicznej miasta. XXIV Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Skibska J., Wojciechowska J. (red.) (2015), Doświadczanie zmian w teorii i praktyce pedagogicznej, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa.

Borzecka, Twarog-Kanus, Walus_Naczyciel i uczen.indb 11

22.01.2020 12:51:20

198

Daria Wrona

Podsumowanie Wybór postaci jest sprawą indywidualną, zależną wyłącznie od przebierającej się osoby. Ze względu na to, iż roleplay jest jednym z głównych komponentów cosplayu, wybrana postać powinna zostać odegrana tak, aby była jak najbliższa oryginałowi. Wyodrębnione powyżej komponenty cosplayu wchodzą ze sobą w stałą interakcję i są niemożliwe do rozdzielenia, dlatego też przy odgrywaniu roli istotne są zarówno środowisko społeczne cosplayerów, jak i ich kostiumy, ale też sama jednostka, która podejmuje się tej aktywności. Dzięki kompleksowemu oddziaływaniu aktywność tę można wykorzystać przy kształtowaniu tożsamości adolescentów.

Bibliografia Ashcraft B., Plunkett L. (2014), Cosplay World, Prestel, New York. Brzezińska A., Appelt K., Ziółkowska B. (2016), Psychologia rozwoju człowieka, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot. Caillois R. (2001), Man, Play and Games, trans. M. Barash, University of Illinois Press, Urbana. Clapper T.C. (2010), Role Play and Simulation: Returning to Teaching for Understanding, „The Education Digest”, vol. 75, no. 8, s. 39–43. Erikson E.H. (2002), Dopełniony cykl życia, tłum. A. Gomola, Dom Wydawniczy „Rebis”, Poznań. Fron J., Morie J.F., Pearce C. (2007), Playing Dress-Up: Costumes, Roleplay and Imagination, „Philosophy of Computer Games”, https.//pdfs.semanticscholar.org/131d/139 16ba062717e45efea0a5e81b4bd372830.pdf, dostęp: 22.04.2019. Geissler S.M. (2016), Cosplay Performance, Participation, and Play, University of Brighton, http://arts.brighton.ac.uk/__data/assets/pdf_file/0010/199648/Cosplay-Performance,-Participation,-and-Play.pdf, dostęp: 22.04.2019. Gębka M. (2015), Znaczenie koncepcji ról Floriana Znanieckiego oraz Daniela Levinsona w badaniach nad rolami społecznymi, „Poznańskie Zeszyty Humanistyczne”, t. 26, s. 32–41. Ito M., Okabe D., Tsuji I. (eds.) (2012), Fandom Unbound: Otaku Culture in a Connected World, Yale University Press, New Haven. Kerényi K. (2005), Człowiek i maska [w:] A. Chałupnik, W. Dudzik, M. Kanabrodzki, L. Kolankiewicz (oprac.), Antropologia widowisk. Zagadnienia i wybór tekstów, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Kodotchigova M.A. (2002), Role Play in Teaching Culture: Six Quick Steps for Classroom Implementation, http://iteslj.org/Techniques/Kodotchigova-RolePlay.html, dostęp: 18.10.2019.

Borzecka, Twarog-Kanus, Walus_Naczyciel i uczen.indb 198

22.01.2020 12:51:29