Opowieści o Czujątkach – z empatią w czasie zarazy

9 788380 959521

Joanna Bogudał-Borkowska

Opowieści o Czujątkach – z empatią w czasie zarazy

Kraków 2021

1 Opowiesci o Czujatkach – z empatią w czasie zarazy.indd 3

02.08.2021 13:27:48

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2021

Recenzenci: prof. dr hab. n. med. Maria Załuska mgr Anna Kossowska-Lubowicka

Redakcja wydawnicza: Justyna Kowalik-Przybyła

Ilustracje i projekt okładki: Anna Andrzejewska

Opracowanie typograficzne: Alicja Kuźma

ISBN 978-83-8095-952-1

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2021

1 Opowiesci o Czujatkach – z empatią w czasie zarazy.indd 4

02.08.2021 13:27:48

Today, When I Could Do Nothing Today, when I could do nothing, I saved an ant.

It must have come in with the morning paper, still being delivered to those who shelter in place.

A morning paper is still an essential service.

I am not an essential service.

I have coffee and books, time, a garden, silence enough to fill cisterns.

It must have first walked the morning paper, as if loosened ink taking the shape of an ant.

Then across the laptop computer – warm – then onto the back of a cushion.

Small black ant, alone, crossing a navy cushion, moving steadily because that is what it could do.

Set outside in the sun, it could not have found again its nest.

What then did I save?

It did not move as if it was frightened, even while walking my hand, which moved it through swiftness and air.

Ant, alone, without companions, whose ant-heart I could not fathom – how is your life, I wanted to ask.

I lifted it, took it outside.

This first day when I could do nothing, contribute nothing beyond staying distant from my own kind, I did this.

Jane Hirshfield

1 Opowiesci o Czujatkach – z empatią w czasie zarazy.indd 5

02.08.2021 13:27:48

Tam, gdzie nie można pofrunąć, dojść trzeba, kulejąc. …

Pismo powiada, że kuleć nie jest grzechem.

Muhammad Al-Hariri

1 Opowiesci o Czujatkach – z empatią w czasie zarazy.indd 6

02.08.2021 13:27:48

Spis treści Maria Załuska Recenzja ................................................................................................. 9 Anna Kossowska-Lubowicka Recenzja ............................................................................................... 11 Wstęp ....................................................................................................... 13 Baśń pierwsza Wielka tęsknota małej myszki ........................................................................ 23 Część dydaktyczna do baśni pierwszej ..................................................... 33 Baśń druga Kura w operze ............................................................................................ 35 Część dydaktyczna do baśni drugiej ........................................................ 46 Baśń trzecia Eliksir z krokusa .......................................................................................... 48 Część dydaktyczna do baśni trzeciej ........................................................ 59 Baśń czwarta O kropkach biedronek, odważnej Agatce i złej chorobie z Ichn ........................ 61 Część dydaktyczna do baśni czwartej ...................................................... 71 Baśń piąta Żyrafy w czasie zarazy ................................................................................. 73 Część dydaktyczna do baśni piątej .......................................................... 84 O Autorce .................................................................................................. 87 Bibliografia ................................................................................................ 89

–7–

1 Opowiesci o Czujatkach – z empatią w czasie zarazy.indd 7

02.08.2021 13:27:48

Recenzja Książka Joanny Bogudał-Borkowskiej Opowieści o Czujątkach – z empatią w czasie zarazy dotyka bardzo aktualnego zagadnienia radzenia sobie z trudnymi sytuacjami i emocjami wywołanymi pandemią. Jest napisana żywym, barwnym, obrazowym i przystępnym językiem.

Autorka przybliża Czytelnikowi świat emocji doznawanych przez dzieci w czasie pandemii. Tekst Opowieści o Czujątkach – przy zastosowanej konwencji pięciu baśniowych opowieści ze świata zwierząt i owadów – wydaje się być skierowany bezpośrednio do dzieci. Jednak ze względu na to, że opisane alegorycznym językiem sytuacje związane z pandemią są zbyt trudne do percypowania, reflektowania i radzenia sobie z nimi przez dzieci bez pomocy dorosłych (baśń piąta), książka przewiduje udział dorosłych (rodziców, wychowawców, pedagogów, psychologów) w wędrówce dziecka przez świat trudnych emocji i ukrytych potrzeb odkrywanych przy pomocy baśniowych „Czujątek”. Na końcu każdej baśni znajduje się propozycja warsztatowa do wykorzystania w pracy psychoedukacyjnej z dziećmi. U podstaw proponowanej metody pracy znajdują się założenia Porozumienia bez Przemocy stworzone przez Marshalla Rosenberga, który utrzymywał, że emocje same w sobie (ani te negatywne, ani pozytywne) nie są „złe” ani „dobre”, są sygnałami, wymagającymi rozeznania ich i ukrytych za nimi potrzeb. Rozpoznanie i zaspokojenie tych potrzeb pomaga w zastępowaniu emocji przykrych pozytywnymi. U dzieci, zwłaszcza małych, u których zdolność uświadamiania sobie emocji i ich werbalizowania nie jest jeszcze rozwinięta, silne emocje wyrażają się zmienionym zachowaniem. W pracy wychowawczej bardzo ważna jest umiejętność rozpoznawania emocji i potrzeb dziecka, kryjących się za zmianami –9–

1 Opowiesci o Czujatkach – z empatią w czasie zarazy.indd 9

02.08.2021 13:27:48

w jego zachowaniu. Empatyczne rozpoznanie stanu emocjonalnego dziecka i zaspokojenie jego potrzeb jest najlepszą metodą wpływania na jego zachowanie. Tutaj książka Joanny Bogudał-Borkowskiej okazuje się cenną pomocą. Przyglądanie się dorosłego Czytelnika perypetiom życiowym i emocjonalnym „Czujątek”, przybliża mu świat przeżyć, emocji i potrzeb dzieci w dobie powszechnego zagrożenia zarazą.

Istotną wartością tekstów jest jednak nie tylko to, że są cennym, opartym na bogatej literaturze cytowanej przez Autorkę materiałem do pracy edukacyjnej, czy nawet, dodałabym, wychowawczej i terapeutycznej z dziećmi.

Teksty baśni, napisane pięknym i bogatym językiem literackim, są zabarwione przyjaznym stosunkiem do świata, optymizmem i łagodnym poczuciem humoru. To sprawia, że mimo iż opisy groźnych okoliczności poruszają emocjonalnie, Czytelnik, zarówno dorosły, jak i dziecko, może w bezpieczny sposób odkrywać, rozpoznawać i reflektować swoje własne emocje i ukryte za nimi potrzeby. Konfrontacja z nimi w sytuacjach rozłąki (baśń pierwsza), ograniczenia aktywności i perspektyw na przyszłość (baśń druga), a także realnego zagrożenia (baśń trzecia, czwarta i piąta) jest podstawą prawdziwie empatycznego stosunku do innych, skłania do budowania zaufania, a także współpracy. Empatia rodząca się podczas prób rozwiązania sytuacji trudnych w społeczności „Czujątek” ukierunkowuje ich działania na zaspokojenie potrzeb wszystkich członków społeczności (nie wykluczając „sprawców” danej sytuacji), pozwala na rezygnację z obwiniania, odrzucenia, wykluczania osób upatrzonych na „wroga” czy „kozła ofiarnego” (baśń trzecia i czwarta).

Powszechne zagrożenie zdrowia i życia, jakie niesie pandemia, powoduje, że coraz więcej ludzi dorosłych i dzieci doświadcza frustracji i deprywacji podstawowych potrzeb. Książka jest bardzo aktualną i potrzebną pomocą, zarówno dla małych, jak i dużych Czytelników, w radzeniu sobie z negatywnymi emocjami i rozwiązywaniu problemów, jakie przynosi ta sytuacja. prof. dr hab. n. med. Maria Załuska specjalista psychiatra

1 Opowiesci o Czujatkach – z empatią w czasie zarazy.indd 10

02.08.2021 13:27:48

Recenzja Chociaż wyjątkowość pandemii, jak wszyscy mamy nadzieję, okaże się stanem przejściowym, to przekaz, który z kart książki ma dotrzeć do małego Czytelnika, może stać się też przekazem uniwersalnym. Bo zagrożenie, choroba, niepewność, izolacja są problemami, które również w czasach, gdy epidemii nie było (i kiedy jej już nie będzie), jawią się jako wyzwania z jednej strony możliwe do zaistnienia, dość, można rzec, powszechne, biorąc pod uwagę ludzkie doświadczenia, a z drugiej – wykraczające poza codzienne trudności. Wymagają one nadzwyczajnej mobilizacji, podjęcia stosownych kroków, aby uchronić jednostkę, jej organizm, psychikę, ale też całe grupy społeczne przed skutkami stresu.

Takie też kroki, w spadających znienacka sytuacjach, zaczynają stawiać mali bohaterowie – zwierzątka, którym przyszło mierzyć się z nieznanymi wyzwaniami… Na szczęście przy pomocy mądrych, zwierzęcych dorosłych. Ci realni dorośli, którzy staną się, obok swoich dzieci, Czytelnikami, z historii tych mogą wynieść (lub wyczuć) niejedną wskazówkę. Z tym czuciem to wcale nie kurtuazja! Im dłużej czytałam, tym naprawdę dogłębniej czułam! I napełniałam się błogą empatią, współodczuwaniem, bliskością. Jakbym była jedną z zaniepokojonych i tęskniących myszek, jedną z zakochanych, pierzastych mieszkanek kurnika, czy niemogących złapać oddechu żyrafiątek… Dopuszczenie emocji „do głosu”, „wybrzmienia”, a już na pewno zrozumienie tego, co je wyzwala, wcale nie jest takie oczywiste. Wciąż wiele osób porusza się po świecie nasiąkniętym emocjami po omacku – albo się ich bojąc, albo usiłując ominąć, zepchnąć do defensywy. Historie te pozwolą oświetlić przemierzane po omacku drogi, zrozumieć przeżycia i dzięki identyfikacji z bohaterami ośmielą do wyrażania emocji.

– 11 –

1 Opowiesci o Czujatkach – z empatią w czasie zarazy.indd 11

02.08.2021 13:27:48

Baśnie to jedno, a opracowanie „części dydaktycznej” jako propozycja do rozmów, warsztatów, ćwiczeń, to swoista podpowiedź, co z tymi bajkami można zrobić, aby miały szansę na dłużej pozostać w umysłach, przeżyciach i konstruktywnych, rozwijających działaniach dzieci.

Podpowiedź bardzo cenna!

Większość ludzi czuje się, pomimo kolejnych miesięcy zmagań z „obcym”, w dalszym ciągu zagubiona, zaniepokojona, zdezorientowana. Baśnie niosą nadzieję na poradzenie sobie, grupową solidarność, wsparcie i możliwość wpływania na jakąkolwiek trudną rzeczywistość – pandemiczną lub codzienną. Pomimo strachu – przerażenie nie obezwładnia, pomimo zagubienia – można znaleźć drogę, pomimo osamotnienia – ktoś tam obok, chociaż oddzielony, przecież czeka…

Pozycja, jeśli chodzi o pomoc dzieciom i rodzicom w uporządkowaniu, zrozumieniu i wyrażeniu emocji, bardzo pomocna. Jeśli chodzi o podtrzymywanie nadziei, wyjątkowa. A w przygotowaniu do radzenia sobie z różnymi wyzwaniami, które niesie życie – niezbędna. mgr Anna Kossowska-Lubowicka specjalista psychologii klinicznej, psychoterapeuta

1 Opowiesci o Czujatkach – z empatią w czasie zarazy.indd 12

02.08.2021 13:27:48

Wstęp Kilka lat temu napisałam książkę Opowieści o Czujątkach. Ćwiczenia z empatii dla Dzieci i… Dorosłych. Trafiła ona do różnych miejsc i osób.

Dostałam wiele informacji od moich Czytelników, że Czujątka – od czasu, gdy w tekście postawiłam ostatnią kropkę – zaczęły żyć własnym życiem, co bardzo mnie cieszy. Publikacja ta zawierała pięć baśni o przykrych emocjach: smutku, złości, wstydzie, lęku oraz o odwadze w realizowaniu marzeń, a bohaterowie książki odkrywali, że uczucia, określane często mianem „negatywnych”, są przydatne, gdyż informują o niezaspokojonych potrzebach. Do każdej baśni dołączyłam scenariusz zajęć psychoedukacyjnych, które miały na celu uświadomienie dzieciom, że trudne emocje wcale nie są „złe”. Publikacja była dedykowana także dorosłym, aby spróbowali odkryć, jakie emocje i potrzeby niesie dla nich przeżycie dziecka.

Podłożem teoretycznym książki był program Porozumienia bez Przemocy stworzony przez Marshalla Rosenberga, który przeciwstawiał się tendencji do moralnej oceny samej emocji, zachęcając do zastanowienia się nad ukrytymi pod danym uczuciem niezaspokojonymi potrzebami.

Ostatnie miesiące pandemii COVID-19 zrodziły we mnie pytanie, jak mogłyby poradzić sobie Czujątka i ich Czytelnicy w tym trudnym czasie.

Myśl ta stała się bodźcem do napisania dalszej części książki, tym razem ukierunkowanej na problemy, które niesie ze sobą czas pandemii.

Oddaję więc do Waszych rąk Opowieści o Czujątkach – z empatią w czasie zarazy. Opisane w pięciu baśniach przeżycia bohaterów: myszek Mai i Lajli, kurki Zoi, biedronki Agatki oraz żyraf: Nany i Marcela stanowią ilustrację do radzenia sobie z trudnymi emocjami towarzyszącymi pandemii. Myszka Maja tęskni za bratem przebywającym w szpitalu, kurka Zoja cierpi z powodu konfliktów rodzących się – 13 –

1 Opowiesci o Czujatkach – z empatią w czasie zarazy.indd 13

02.08.2021 13:27:48

w zamkniętym przez kwarantannę kurniku, pełna lęku myszka Lajla odkrywa miłość, przed którą dotąd się broniła, biedronka Agatka przeciwstawia się nietolerancji pojawiającej się często w sytuacji zagrożenia jako sposób na rozładowanie przykrych emocji, a małe żyrafy odnajdują sens w poleganiu na rozwiązujących problemy dorosłych.

Trudne sytuacje, z którymi borykają się Czujątka, dotyczą jednocześnie dzieci oraz dorosłych, dlatego książkę tę dedykuję, podobnie jak poprzednią, wszystkim odnajdującym się w przeżyciach jej bohaterów. Sytuacja pandemii jest dla wielu osób źródłem przeżyć, z którymi mierzyli się dotychczas w ograniczonym stopniu. Czy Czujątka poradzą sobie w nowej sytuacji? Zapraszam Cię, Czytelniku, abyś sam o tym się przekonał.

Pod każdą z baśni znajduje się przykładowy scenariusz zajęć psychoedukacyjnych do pracy z dziećmi i dotyczący emocji mogących towarzyszyć pandemii. Skonstruowany jest on w nawiązaniu do teorii Porozumienia bez Przemocy, która wymaga zidentyfikowania emocji przeżywanej przez dziecko w danej sytuacji, ukrytej pod nią potrzeby i tego, jak można by ją zaspokoić. Wielokrotnie ćwiczony pomaga w wypracowaniu nawyku empatycznej obserwacji własnych uczuć i potrzeb oraz wyrabia wrażliwość, zrozumienie przeżyć innych. Poniżej podaję zaczerpnięty z literatury przedmiotu schemat, który może być w tym pomocny: 1. Obserwacja – co ja obserwuję (widzę, słyszę, pamiętam, wyobrażam sobie, wypowiedziane w sposób wolny od ocen) korzystnego lub niekorzystnego dla siebie: Kiedy widzę/słyszę…

– co ty obserwujesz (widzisz, słyszysz, pamiętasz lub wyobrażasz sobie, bez twojej oceny) korzystnego lub niekorzystnego dla siebie: Kiedy widzisz/słyszysz…

2. Uczucia – co czuję (chodzi o emocje, a nie myśli) w relacji do tego, co obserwuję: Czuję…

– co czujesz (chodzi o emocje, a nie o myśli) w relacji do tego, co obserwujesz: Czy czujesz… (niekiedy w formie milczącej empatii)

– 14 –

1 Opowiesci o Czujatkach – z empatią w czasie zarazy.indd 14

02.08.2021 13:27:48