Wymiary socjalizacji Perspektywa pedagogiczna

Wymiary socjalizacji Perspektywa pedagogiczna

redakcja naukowa Bogusław Bieszczad, Agata Łopatkiewicz

Kraków 2020

Bieszczad, Lopatkiewicz_Wymiary socjalizacji.indb 3

02.12.2020 10:54:07

© Copyright by Bogusław Bieszczad, 2020 © Copyright by Agata Łopatkiewicz, 2020

Recenzent: dr hab. Andrzej Ryk, prof. UP Redakcja wydawnicza: Radosław Doboszewski Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz Grafika na okładce: © Andrew Ostrovsky | Depositphotos.com

Publikacja sfinansowana przez Uniwersytet Jagielloński

ISBN 978-83-8095-900-2

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2020

Bieszczad, Lopatkiewicz_Wymiary socjalizacji.indb 4

02.12.2020 10:54:07

Spis treści Bogusław Bieszczad, Agata Łopatkiewicz Wstęp ...................................................................................................... 7 Rozdział I Agata Łopatkiewicz Socjalizacja w perspektywie studiów antropologicznych .......................... 13 Rozdział II Bogusław Bieszczad Biograficzny wymiar socjalizacji .............................................................. 55 Rozdział III Barbara Jamrozowicz Społeczny i instytucjonalny wymiar socjalizacji ...................................... 85 Rozdział IV Renata M. Sigva Socjalizacja w wymiarze kulturowym ...................................................... 139 Bogusław Bieszczad, Agata Łopatkiewicz Zakończenie ............................................................................................ 171

Bieszczad, Lopatkiewicz_Wymiary socjalizacji.indb 5

02.12.2020 10:54:07

Bogusław Bieszczad Agata Łopatkiewicz

Wstęp W jednej z najważniejszych publikacji naukowych dotyczących problematyki socjalizacji Klaus Hurrelmann wymienia trzy dyscypliny, które jego zdaniem w największym stopniu przyczyniają się do rozwoju wiedzy o tym złożonym, wieloaspektowym procesie formacyjnym. O ile socjologia bada, w jaki sposób szeroko rozumiane procesy i struktury społeczne kształtują warunki rozwoju osobowości, a psychologia interesuje się środkami i sposobami, przy pomocy których jednostka rozwija swoją osobowość, o tyle pedagogika, wiążąc obydwa te konteksty analizy, koncentruje się na stymulowaniu i kształtowaniu zarówno rozwoju jednostki, jak i środowiska1, uzupełniając mechanizmy socjalizacji o wymiar oddziaływań intencjonalnych. Każdy projektowany i realizowany proces wychowawczy jest formą ingerencji w procesy socjalizacyjne zarówno w wymiarze społecznym, jak i indywidualnym. Wszystkie przedsięwzięcia wychowawcze muszą zatem zakładać wiedzę o obszarze, którego dotyczą. Biorąc pod uwagę praktyczny charakter pedagogiki, należy podkreślić, że skuteczność oddziaływań wychowawczych jest warunkowana diagnozą procesów socjalizacji, ta natomiast zależy od interdyscyplinarnej wiedzy o różnych wymiarach tego zjawiska.

Genezę pojęcia socjalizacji sytuuje się już w myśli Demokryta, który uważał, że ludzie stali się istotami uspołecznionymi dla własnego pożytku. Zagadnienie korzyści płynących z uspołecznienia jednostek ludzkich przybierało w kolejnych dekadach coraz bardziej wymierne, ale i różnorodne interpretacje, odnoszone – w zależności od przyjmowanej konwencji teoretycznej i orientacji dyscyplinarnej – do całego społeczeństwa bądź jednostki. Znaczące, chociaż jeszcze nie systematyczne zainteresowanie socjalizacją (uspołecznieniem) przejawiali: Auguste Comte, Karol Marks, Herbert Spencer, a szczególnie Émile Durkheim.

1 K. Hurrelmann, Struktura społeczna a rozwój osobowości. Wprowadzenie do teorii socjalizacji, Poznań 1994, s. 11.

Bieszczad, Lopatkiewicz_Wymiary socjalizacji.indb 7

02.12.2020 10:54:08

8

Bogusław Bieszczad, Agata Łopatkiewicz

Durkheim argumentował na rzecz tezy, że podstawowym warunkiem społecznej obecności jednostek jest internalizacja przez nie norm regulujących stosunki międzyludzkie oraz akceptacja społecznie formowanych tzw. wyobrażeń życiowych2.

Dalszy rozwój teoretycznej refleksji nad socjalizacją wiąże się z ogólnym rozwojem socjologii i psychologii XIX i XX wieku oraz z twórczością m.in.: Zygmunta Freuda, Jeana Piageta, Johna Watsona, Williama Jamesa, Charlesa Cooleya, Jamesa Marka Baldwina, George’a Herberta Meada, Talcotta Parsonsa i Roberta Mertona. Systematyczne studia nad socjalizacją rozpoczęły się w latach 30. XX wieku i początkowo były związane głównie z antropologią kultury, psychoanalizą i psychologią społeczną (Margaret Mead, Erik Erikson, Ruth Benedict, Gardner Murphy)3, a badania i konstruowanie dyscyplinarnych oraz interdyscyplinarnych teorii socjalizacji przypadają na lata 60. XX wieku. Teorie te były i wciąż są realizowane, zarówno na gruncie amerykańskim, jak i europejskim, w zależności od kontynentalnej specyfiki kulturowej i tradycji historycznych4.

Problematyka socjalizacji doczekała się wielu teoretycznych ujęć i odsłon.

W zależności od przyjętego punktu widzenia akcentują one odmienne aspekty i wątki tego obszaru badawczego. Chcąc sprowadzić je wszystkie do wspólnego mianownika, należałoby stwierdzić, że w centrum procesu socjalizacji znajdują się rozwój i zmiana ludzkiej osobowości, osnowę zaś tego procesu stanowi przede wszystkim życie społeczne i kulturowe. W konstruowaniu teorii socjalizacji orientacja socjologiczna kładzie większy nacisk na społeczne warunki rozwoju osobowości, natomiast psychologia koncentruje się głównie na czynnikach organicznych i mentalnych. U podstaw interdyscyplinarnych teorii socjalizacji upatruje się dwóch elementarnych przesłanek akcentujących dwojaką naturę rozwoju osobowości: społeczną i indywidualną. Pierwsza z nich zakłada, że społeczeństwo wywiera realny i ciągły wpływ na rozwój osobowości człowieka w każdej konkretnej sytuacji życiowej, druga zaś przyjmuje, że jednostka staje się podmiotem zdolnym do działania tylko przez przystosowanie się do środowiska i aktywne działanie w jego obrębie5. Przyjęcie określonych założeń metateoretycznych rozstrzygających charakter związków między jednostką a środowiskiem pozwala wyodrębnić cztery teoretyczne modele obrazujące tę relację: 1) model mechanicystyczny (deterministyczna dominacja środowiska wobec jednostki), 2 É. Durkheim, Elementarne formy życia religijnego. System totemiczny w Australii, Warszawa 1990, za: J. Modrzewski, Socjalizacja i uczestnictwo społeczne. Studium socjopedagogiczne, Poznań 2004, s. 19.

3 A. Brzezińska, Społeczna psychologia rozwoju, Warszawa 2000.

4 Por. H.M. Griesse, Socjologiczne teorie młodzieży. Wprowadzenie, Kraków 1996; K.-J. Tillmann, Teorie socjalizacji. Społeczność, instytucja, upodmiotowienie, Warszawa 2005; K. Hurrelman, Struktura społeczna..., op. cit.

5 K. Hurrelmann, Struktura społeczna..., op. cit., s. 17.

Bieszczad, Lopatkiewicz_Wymiary socjalizacji.indb 8

02.12.2020 10:54:08

Wstęp

9

2) model organicystyczny (dominacja wewnętrznych impulsów rozwojowych jednostki realizowanych w określanych stadiach wzmacnianych bądź hamowanych przez środowisko), 3) model systemowy (impulsy rozwojowe są wynikiem przystosowania i oddziały­ wań jednostki i środowiska, ujętych w kategoriach systemowych), oraz 4) model kontekstualny (rozwój osobowości jako permanentny proces interakcji jednostki ze środowiskiem, którego celem jest kształtowanie autonomii i podmiotowości człowieka)6.

Każda z wyodrębnionych orientacji teoretycznych – poza tym, że różnicuje kluczowe dla konstrukcji teorii socjalizacji relacje między jednostką a środowiskiem – zmienia także teoretyczną perspektywę interpretacji oddziaływań wychowawczych w ich potencjalnym wpływie (ingerencji, modyfikacji, kompensacji itp.) na procesy socjalizacyjne. Zakładana ingerencja w sposób oczywisty wiąże się z problematyką standaryzacji i waloryzacji rzeczywistych procesów socjalizacyjnych społecznie kwalifikowanych jako akceptowalne i korzystne (rozwojowo) bądź, przeciwnie, jako destrukcyjne wobec jednostki oraz destabilizujące strukturę i system społeczny. Pożądana postać socjalizacji określana jest mianem: typowej, normalnej, pomyślnej, standardowej bądź asocjacyjnej (włączającej), natomiast socjalizację negowaną społecznie nazywa się w literaturze: zaburzoną, dysocjacyjną, nienormalną, demoralizującą bądź wykluczającą. Im bardziej precyzyjnie zbadamy i opiszemy uwarunkowania oraz przebieg procesu socjalizacji, tym skuteczniej będziemy mogli zaprojektować środki zaradcze w postaci szeroko rozumianych oddziaływań wychowawczych zgodnie z przyjmowaną perspektywą teoretyczną, wyznaczającą nie tylko rozumienie i interpretację domniemanej interwencji, ale i jej metodyczny status.

W niniejszej publikacji przyjmujemy, że wiedza o socjalizacji, szczególnie w jej aplikacyjnym wymiarze, ma oczywisty walor specyficzny dla myślenia i działania pedagogicznego. Wspólnym obszarem zainteresowań dla teorii i praktyki w obrębie wiedzy o procesach edukacyjnych (wychowawczych) oraz teorii socjalizacji jest optymalny rozwój osobowości jednostki ludzkiej we wzajemnej zależności ze środowiskiem społeczno-kulturowym. Pedagogiczna perspektywa interpretacyjna towarzysząca analizie problematyki socjalizacji zakłada zatem: 1) analizę różnych wymiarów socjalizacji pod kątem ich wagi i przydatności dla pedagogiki. Taka perspektywa umożliwia wyłonienie i zaakcentowanie wątków, które w obszarze studiów nad socjalizacją mają znaczenie dla badań nad wychowaniem. Teorie i studia nad socjalizacją stanowią w takim ujęciu źródło problemów badawczych, pojęć, kategorii i kontekstów interpretacyjnych ważnych dla analizy procesów wychowania;

6 Ibidem, s. 18–22.

Bieszczad, Lopatkiewicz_Wymiary socjalizacji.indb 9

02.12.2020 10:54:08

10

Bogusław Bieszczad, Agata Łopatkiewicz

2) interpretację treści, mechanizmów, obszarów i uwarunkowań procesów socjalizacji pod kątem ich potencjalnej waloryzacji, zakładającej możliwość zróżnicowanej koncepcyjnie ingerencji pedagogicznej.

W publikacji proponujemy analizę czterech wymiarów socjalizacji, które odnoszą się w różnym stopniu do dwóch podstawowych, pozostających ze sobą w ambiwalentnej relacji kontekstów tego procesu: społecznego i indywidualnego.

Rozdział 1 Socjalizacja w perspektywie studiów antropologicznych jest poświę­ cony opracowaniu problematyki socjalizacji z uwzględnieniem perspektywy antropologicznej. Socjalizacja jest w tym kontekście rozpatrywana jako obszar, na którym krzyżują się, z jednej strony, zainteresowania badawcze antropologii filozoficznej oraz licznych antropologii szczegółowych, z drugiej zaś pedagogiki jako nauki poszukującej odpowiedzi na pytania stawiane w związku z indywidualnym i społecznym funkcjonowaniem człowieka. Rozważania otwiera omówienie znaczenia kluczowych dla podjętej problematyki terminów: socjalizacja i antropologia. Strukturę właściwej analizy tworzą pary kategorii mających znaczenie z punktu widzenia studiów antropologicznych, które zarazem można uznać za relewantne pedagogicznie i wzbogacające refleksję nad zagadnieniem socjalizacji.

Opracowaniu podlegają cztery pary kategorii: tożsamość indywidualna i tożsamość społeczna; autonomia i podporządkowanie; jedność i zróżnicowanie; obecność i nieobecność. Antropologiczny punkt widzenia na problematykę socjalizacji stawia w nowym świetle nie tylko kwestie traktowane jako klasycznie pedagogiczne, ale również otwiera pole do analizy zagadnień dotąd nieobecnych lub słabo obecnych w literaturze przedmiotu. Rozważania dopełnia określenie relacji, w jakiej pozostają wobec siebie kategorie z pary oraz przedmiotowych i dyscyplinarnych powiązań między antropologią i pedagogiką.

Rozdział 2 Biograficzny wymiar socjalizacji, łączący w swych interpretacjach jednostkowy i społeczny charakter socjalizacji, dotyczy jej wymiaru biograficznego. Celem rozważań jest odniesienie go do podstawowych obszarów działania i myślenia pedagogicznego zorientowanych na kategorię interweniowania w procesy socjalizacyjne. Rozdział zawiera treści dotyczące interpretacji pojęcia biografii osadzone w perspektywie interdyscyplinarnej, z wykorzystaniem kategorii niezbędnych do wielokontekstowej analizy socjalizacji w wymiarze biograficznym, oraz odwołania do zaplecza teoretycznego wyznaczającego podstawowe rozstrzygnięcia w zakresie podjętej analizy. Treści rozdziału obejmują także opis typologii faz procesu socjalizacji odniesionych do poszczególnych etapów cyklu życia oraz podstawową dla całego tekstu problematykę interwencji w procesy socjalizacji, interpretowaną z punktu widzenia pedagogiki, jej zróżnicowania koncepcyjnego i subdyscyplinarnego oraz jej podstawowych przesłanek teoretycznych i metodycznych.

Rozważania w rozdziale 3 Społeczny i instytucjonalny wymiar socjalizacji zainicjowano egzemplifikacjami zakłóconego przebiegu społecznego rozwoju istot

Bieszczad, Lopatkiewicz_Wymiary socjalizacji.indb 10

02.12.2020 10:54:08

Wstęp

11

ludzkich, co pozwoliło na ukazanie wagi oddziaływań, które ujęte zostały dalej jako socjalizacyjne. Prześledzono także relację między czynnikami biologicznymi i społecznymi w toku stawania się przez człowieka istotą społeczną. Zwrócono tu szczególną uwagę na procesy przyjmowania przez człowieka wartości oraz norm, które umożliwiają tworzenie konkretnych wzorów zachowań, w tym odnoszących się do sposobu realizacji ról społecznych. Procesy te stanowią najczęstsze składowe decydujące o zakwalifikowaniu zjawiska jako powiązanego z socjalizacją. Jej społeczne i instytucjonalne interpretacje, charakterystyka płaszczyzn, a w dalszej kolejności także strukturalnego modelu warunków socjalizacji, jej faz oraz ambiwalentnego charakteru znalazły wyraz w dalszych częściach rozdziału.

Zawiera on także analizę teorii socjologicznych, w ramach których omówiono znaczenie procesu socjalizacji dla rozwoju indywidualnego oraz społecznego. Nie mniej istotne dla przyjętego w tym rozdziale kierunku analiz okazało się omówienie przestrzeni, w których umiejscawia się procesy socjalizacyjne. Na potrzeby tekstu szczegółowo zanalizowane zostały praktyki socjalizacyjne podejmowane w rodzinie, grupie rówieśniczej i szkole, przez media, w grupie wyznaniowej i środowisku pracy.

W rozdziale 4, ostatnim, zatytułowanym Socjalizacja w wymiarze kulturowym, przyjęto jako wstępne założenie antropologii kulturowej o nierozerwalnym związku socjalizacji z kulturą. W celu sprecyzowania znaczenia pojęciowego socjalizacji i kultury dokonano eksplikacji tych terminów. Podjęto próbę analitycznego określenia uwarunkowań socjalizacji i związanego z nią procesu kształtowania tożsamości, przedstawiono analizę współczesnych interpretacji pojęć socjalizacji i tożsamości oraz wskazano na adekwatność ich odniesień do struktur osobowych. Wyróżniono dwie fazy socjalizacji: pierwotną i wtórną, oraz zbieżne z nimi aspekty tożsamości. Analizując proces transmisji kulturowej, wskazano rolę narracji kulturowych, które są znaczące z punktu widzenia pedagogiki, a – zapisane w języku – kształtują m.in. środowisko rodzinne i regulują stosunki międzyludzkie. Rozdział zawiera także analizę nowego, wielokulturowego i międzykulturowego spojrzenia na socjalizację oraz charakterystykę człowieka pogranicza, znajdującego się w przestrzeni socjalizacji i wychowania.

Bibliografia Brzezińska A., Społeczna psychologia rozwoju, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa 2000.

Durkheim É., Elementarne formy życia religijnego. System totemiczny w Australii, tłum. A. Zadrożyńska, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1990.

Griesse H.M., Socjologiczne teorie młodzieży. Wprowadzenie, tłum. J. Dąbrowski, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 1996.

Bieszczad, Lopatkiewicz_Wymiary socjalizacji.indb 11

02.12.2020 10:54:08

12

Bogusław Bieszczad, Agata Łopatkiewicz Hurrelmann K., Struktura społeczna a rozwój osobowości. Wprowadzenie do teorii socjalizacji, tłum. M. Roguszka, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań 1994.

Tillmann K.-J., Teorie socjalizacji. Społeczność, instytucja, upodmiotowienie, tłum. G. Bluszcz, B. Miracki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.

Bieszczad, Lopatkiewicz_Wymiary socjalizacji.indb 12

02.12.2020 10:54:08