Biblioterapia w praktyce

Biblioterapia w praktyce Poradnik dla nauczycieli, wychowawc贸w i terapeut贸w

Biblioterapia_IIII_2010.indd 1

2010-06-22 14:36:09

Biblioterapia_IIII_2010.indd 2

2010-06-22 14:36:09

Biblioterapia w praktyce Poradnik dla nauczycieli, wychowawców i terapeutów

pod redakcją Eweliny J. Koniecznej

Kraków 2010

Biblioterapia_IIII_2010.indd 3

2010-06-22 14:36:09

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2005

Recenzent: dr Elżbieta Maria Minczakiewicz

Korekta: Małgorzata Miller Monika Ślizowska

Projekt okładki: Ewa Tatiana Beniak

ISBN 978-83-7587-464-8

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax: (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie III, Kraków 2010

Biblioterapia_IIII_2010.indd 4

2010-06-22 14:36:09

Spis treści Wprowadzenie .............................................................................................

9

Obszar zastosowania scenariuszy biblioterapeutycznych Czym jest biblioterapia? .............................................................................

13

Cele biblioterapii realizowanej w formie scenariuszy biblioterapeutycznych ...........................................................

14

Biblioterapia jako metoda pracy z uczniem ............................................

Biblioterapia na zajęciach dydaktycznych ........................................

Biblioterapia na zajęciach pozalekcyjnych .......................................

15 17 17

Biblioterapia jako metoda pracy z grupą terapeutyczną .......................

18

Metodyka pracy z tekstem biblioterapeutycznym Jak pracować z zamieszczonymi w książce scenariuszami? ..................

23

Jak napisać własny scenariusz biblioterapeutyczny? .............................

37

Jak opracować scenariusz biblioterapeutyczny na podstawie istniejącego już tekstu? .......................................................

37

Co to jest trójelementowy model postępowania biblioterapeutycznego? .....................................................

38

Biblioterapia_IIII_2010.indd 5

2010-06-22 14:36:09

6

Spis treści

Scenariusze biblioterapeutyczne Katarzyna Tarnowska Kredki ............................................................................................................

45

Kamila Woźnica Mucha na ławie oskarżonych ....................................................................

51

Anna Czernia Feralny wtorek .............................................................................................

57

Justyna Szyndzielorz Klasowa wycieczka ......................................................................................

61

Aleksandra Żelazowska Najlepsza rzecz, jaką możesz zrobić, to zawsze być sobą!* ...................

71

Ewelina J. Konieczna Pechowy spacer ............................................................................................

83

Edyta Sienkiewicz Chcę wyjechać na wakacje... ......................................................................

89

Sylwia Himanek, Ewelina J. Konieczna Czy to już odpowiednia pora... ..................................................................

95

Ewelina J. Konieczna Niebezpieczna znajomość* .........................................................................

101

Ewelina Witczak Zaufaj, powiedz, żyj .....................................................................................

109

Sabina Marszał Ten inny* ......................................................................................................

115

Biblioterapia_IIII_2010.indd 6

2010-06-22 14:36:09

Spis treści

7

Ewelina J. Konieczna Wirtualna znajomość ..................................................................................

123

Izabela Pach Ja tylko lubię dobrze zjeść!* .......................................................................

131

Ewelina J. Konieczna Klub „Pod Aniołem” ...................................................................................

137

Ewelina J. Konieczna Miejsce przyjaźni w życiu młodzieży .......................................................

145

Mikołaja Francuza Sytuacja bez wyjścia?* .................................................................................

151

Magdalena Kurpiers Romek ............................................................................................................

157

Ewelina J. Konieczna Tolerancja* ...................................................................................................

169

Tomasz Bugaj Decyzja* ........................................................................................................

177

Ewelina J. Konieczna Dziadek ..........................................................................................................

183

Elżbieta Włodarczyk Toksyczna miłość... .....................................................................................

189

Ewelina J. Konieczna Rodzina .........................................................................................................

199

Biblioterapia_IIII_2010.indd 7

2010-06-22 14:36:09

8

Spis treści

Monika Czyżewska Narkotyki – pomyśl dwa razy, nim weźmiesz choć raz! ........................

209

Agnieszka Olczak Tato... .............................................................................................................

219

Izabela Kaniewska Dzień dobry, jestem kobietą, czy to problem? ........................................

223

Katarzyna Foit, Ewelina J. Konieczna Oskar i pani Róża ........................................................................................

229

Agnieszka Krzywańska Miasto utrapienia .........................................................................................

239

Teresa Podleska Zdrada ...........................................................................................................

247

Dorota Piechowicz Rodzina ponad wszystko...? .......................................................................

251

Ewelina Bartosik Pokonać lęk* .................................................................................................

259

Bibliografia ....................................................................................................

265

Biblioterapia_IIII_2010.indd 8

2010-06-22 14:36:09

Wprowadzenie Tekst pisany i mówiony od wieków stanowi podstawę oddziaływań wychowawczych. W dobie Internetu oraz szybkich przemian społeczno-kulturowych jego znaczenie jest nadal aktualne. Pomimo tak znakomitego rozwoju techniki ludzie wciąż chętnie sięgają po książkę, doceniając jej niepowtarzalną atmosferę. Obcowanie z nią daje bowiem możliwość wzbo­gacenia wyobrażeń, przemyśleń, doświadczeń oraz wglądu we własne pragnienia i potrzeby. Biorąc to pod uwagę, postanowiłam przedstawić w niniejszej książce wyjątkowe teksty, opracowane w formie scenariuszy biblioterapeutycznych, przeznaczone do pracy z grupą.

Głównym celem zamieszczonych tu tekstów jest profilaktyka oraz praca z emocjami. Scenariusze mogą znaleźć zastosowanie zarówno na zajęciach dydaktycznych, jak i socjoterapeutycznych, czy spotkaniach z grupą wsparcia. Książka ta jest nie tylko źródłem pomysłów do pracy z grupą, ale również poradnikiem, w jaki sposób pisać własne, autorskie scenariusze biblioterapeutyczne.

Prezentowane teksty były częściowo wykorzystywane w grupach docelowych – gimnazjalistów, licealistów. Podczas realizacji scenariuszy zaobserwowano u młodzieży wyraźne zaangażowanie w losy opisywanych bohaterów i odnotowano ożywione komentarze na temat ich postępowania. Uczestnicy spotkania niejednokrotnie uzewnętrzniali swoje poglądy, do­świad­czenia i problemy odnoszące się do omawianej kwestii.

Część scenariuszy zaś zaprezentowano grupom ćwiczeniowym – studentom kierunków pedagogicznych – w celu skonfrontowania ich z faktycznymi potrzebami i problemami osób, do których były kierowane. W tym miejscu chciałabym serdecznie podziękować studentom Uniwersytetu Opolskiego za

Biblioterapia_IIII_2010.indd 9

2010-06-22 14:36:09

10

Wprowadzenie

zaangażowanie w tworzenie tej książki, za to, że dali się porwać mojemu pomysłowi i stworzyli autorskie scenariusze, które w mojej ocenie są niezwykle przydatne w pracy biblioterapeutycznej.

Pracując nad tą książką, miałam również nadzieję, że dla Czytelników stanie się ona inspiracją do tworzenia własnych tekstów biblioterapeutycz­ nych. Dlatego też chciałabym prosić o komentarze w sprawie doświadczeń związanych z pracą z zamieszczonymi tutaj tekstami oraz innymi, może już własnymi scenariuszami. Wszelkie uwagi i spostrzeżenia proszę kierować pod adres e-mailowy: ekonieczna@uni.opole.pl. Życzę miłej lektury i owocnej pracy ze scenariuszami. Powodzenia!

Ewelina J. Konieczna

Biblioterapia_IIII_2010.indd 10

2010-06-22 14:36:09

Obszar zastosowania scenariuszy biblioterapeutycznych

Biblioterapia_IIII_2010.indd 11

2010-06-22 14:36:09

Biblioterapia_IIII_2010.indd 12

2010-06-22 14:36:09

W tej części pracy przybliżę istotę biblioterapii, przedstawię cele scenariuszy biblioterapeutycznych w pracy z grupą oraz omówię ich zastosowanie.

Czym jest biblioterapia?

Biblioterapia nie jest niczym nowym, nieznanym. Na pewno niejednokrotnie – świadomie lub nieświadomie – zetknąłeś się z terapeutycznymi wartościami literatury. Zastanawiasz się, w jaki sposób? Bardzo prosty – poprzez czytanie książki, która sprawiła, że „urosły Ci skrzydła”, opowiadania, które wzruszyło Cię do łez, lub wiersza, po przeczytaniu którego pojawiły się refleksje. Zdarzyło się też zapewne, że będąc w kinie lub teatrze, śmiałeś się lub płakałeś z innymi widzami.

Biblioterapia to zamierzone oddziaływanie na jednostkę lub grupę za pomocą s p e c j a l n i e d o b r a n e g o t e k s t u, który odróżnia biblioterapię nieświadomą od świadomej, będącej elementem celowych działań profilaktycznych, wychowawczych czy terapeutycznych. Jej audiowizualną odmianą będzie filmoterapia posługująca się zarówno słowem, jak i obrazem. Biblioterapia to nie tylko czytelnictwo, ale także różnorodne formy i metody pracy z książką i czytelnikiem.

W procesie biblioterapeutycznym są istotne: postawienie diagnozy, czyli rozpoznanie problemów pacjenta, oraz odpowiedni dobór literatury, który ściśle wiąże się z daną sytuacją terapeutyczną. Jest ważne, aby przewidzieć skutki zaplanowanego działania terapeutycznego1. Postępowanie 1

2002.

Zob. więcej I. Borecka, Biblioterapia w szkole podstawowej i gimnazjum, Wałbrzych

Biblioterapia_IIII_2010.indd 13

2010-06-22 14:36:09

14

Biblioterapia w praktyce

biblioterapeutyczne może mieć formę indywidualną – b i b l i o t e r a p i a i n d y w i d u a l n a, czyli jest to kontakt biblioterapeuty z jedną osobą (możemy tu zaliczyć także autobiblioterapię – jednostka na podstawie zdobytej wiedzy wyszukuje interesujące ją treści w literaturze), oraz zbiorową – b i b l i o t e r a p i a g r u p o w a, która polega na wspólnej recepcji tekstu odczytywanego przez prowadzącego zajęcia. Biblioterapia grupowa to działania skierowane do osób o podobnych profilach metrykalnych czy problemowych (np. gimnazjalistów, młodzieży zagrożonej patologią, kobiet doświadczających przemocy).

Cele biblioterapii realizowanej w formie scenariuszy biblioterapeutycznych Cele scenariuszy są uzależnione od rodzaju problemu, na który biblioterapia ma oddziaływać, oraz preferencji i doświadczeń odbiorców, do których jest skierowana. Wyróżniamy cztery główne cele: 1) rewalidacyjny – skierowany do osób o obniżonej sprawności intelektualnej; 2) resocjalizacyjny – obejmujący swym zakresem osoby niedostosowane społecznie; 3) profilaktyczny – mający za zadanie zapobiegać tworzeniu się problemów natury emocjonalnej; 4) ogólnorozwojowy – nastawiony na realizowanie potrzeb wiążących się z danym wiekiem rozwojowym2.

Biblioterapia jest odpowiedzią na potrzeby natury filozoficzno-egzystencjalnej. Pomaga przełamywać kryzysy natury emocjonalnej, sprzyjające występowaniu zaburzeń w relacjach interpersonalnych czy też wywołujące różnorodne choroby, m.in. depresję, nerwicę, bulimię, anoreksję, będące wręcz powodem uzależniania się od środków psychoaktywnych. Biblioterapia w takich wypadkach ma na celu reorientację wartości życiowych

Por. E. Tomasik, Zagadnienia pedagogiki specjalnej w literaturze. Przewodnik bibliograficzny, cz. I, Warszawa 1992, s. 114.

2

Biblioterapia_IIII_2010.indd 14

2010-06-22 14:36:09

Obszar zastosowania scenariuszy biblioterapeutycznych

15

pacjentów – odbiorców tekstu. Jednostka, uczestnicząc w zajęciach, ma szansę – poprzez identyfikację z bohaterem literackim lub sytuacją – przepracowania problemu, z jakim się boryka, refleksji nad tekstem, samą sobą, sytuacją, i w konsekwencji doznania katharsis – rodzaju oczyszczenia, odreagowania, oraz zmiany postawy, zachowania. Zajęcia biblioterapeutyczne pomagają również kompensować poczucie niższości związane z niepowodzeniami edukacyjnymi. Przewiduje się, że prowadzone równolegle do zajęć korekcyjno-kompensacyjnych powinny podnosić ich efektywność.

Podsumowując powyższe rozważania, należy zaakcentować ogólne cele scenariuszy biblioterapeutycznych: – poprawę komunikacji interpersonalnej w grupie poprzez: rozwiązywanie konfliktów, stwarzanie możliwości bycia w różnych rolach społecznych i relacjach interpersonalnych, naukę asertywnej obrony swoich praw i opinii, akceptację i szacunek w relacjach międzyosobowych oraz dostrzeganie potrzeb własnych i cudzych, empatię; – pracę z uczestnikiem nad przyjęciem przez niego integralnej wizji własnej osoby poprzez: zachęcenie do samooceny postępowania i wglądu w sferę emotywną, zachęcenie do retrospekcji i wyciągnięcia wniosków z postępowania bohaterów prezentowanych historii, uświadomienie istnienia różnorodnych zagrożeń (alkohol, narkotyki, sekty, negatywny wpływ środowiska itp.) oraz możliwości ich uniknięcia, a także kształtowanie postaw prospołecznych, prorodzinnych i prozdrowotnych; – pomoc w rozwiązaniu problemów wiążących się z okresem dorastania poprzez: poszukiwanie odpowiedzi na postawione pytania egzystencjalne, kształtowanie hierarchii wartości i wspieranie rozwoju moralnego, uświadomienie roli rodziny w życiu człowieka, omawianie problematyki tożsamości i poczucia sensu życia oraz problemów związanych z niemożnością odnalezienia własnej drogi życiowej.

Biblioterapia jako metoda pracy z uczniem Współczesna szkoła podejmuje dwa rodzaje działań. Pierwsze zostały określone przez szkolny zestaw programów nauczania i obejmują całą

Biblioterapia_IIII_2010.indd 15

2010-06-22 14:36:09

16

Biblioterapia w praktyce

działalność z punktu widzenia dydaktycznego. Drugi rodzaj działań został omówiony w ramach programu wychowawczego zawierającego treści i działania o charakterze profilaktyczno-wychowawczym, realizowane przez wszystkich nauczycieli3. Na podstawie tych założeń zaplanowano m.in. z a j ę c i a e d u k a c y j n e mające charakter dydaktyczno-wychowawczy, realizowane w toku nauczania różnych przedmiotów; ś c i e ż k i e d u k a c y j n e, czyli treści o znaczeniu wychowawczym, realizowane w ramach bloków przedmiotowych lub odrębnych zajęć (np. godzin wychowawczych). Za ich realizację są odpowiedzialni nie tylko wychowawcy klas, ale również nauczyciele uczący poszczególnych przedmiotów. Do ścieżek edukacyjnych zaliczymy również edukację filozoficzną, edukację prozdrowotną oraz edukację czytelniczą i medialną, które mogą być realizowane metodami biblioterapii i filmoterapii4.

E d u k a c j a f i l o z o f i c z n a zawiera w swoich treściach ogólne zagadnienia dotyczące egzystencji młodego człowieka, wartości autotelicznych, człowieczeństwa i jego początków, jak również elementy wiedzy o religii i kulturze. Celem zajęć jest zainteresowanie odbiorców ich własnym życiem, dążeniami oraz określeniem celu i sensu istnienia.

E d u k a c j a p r o z d r o w o t n a ściśle łączy się z promocją zdrowego stylu życia, dlatego obejmuje tematykę zwyczajów i nawyków prozdrowotnych: snu, odżywiania, spędzania wolnego czasu itp. Ogromne znaczenie będzie tu miała edukacja zapobiegająca uzależnieniu od środków psychoaktywnych. Z edukacją prozdrowotną łączy się również profilaktyka pierwszorzędna mająca na celu odroczenie inicjacji, np. seksualnej, alkoholowej.

Tak rozumiana profilaktyka jest skoncentrowana na przekazywaniu informacji na temat różnych zachowań i sytuacji życiowych5, prowadzona zaś metodą biblioterapii będzie ukazywać konsekwencje podejmowanych decyzji.

3 Biblioteczka reformy. Ministerstwo Edukacji Narodowej o reformie programowej.

III etap edukacyjny, red. W. Książek, Warszawa 1999, s. 13.

4 Ibidem, s. 13–15.

5 Por. Ministerstwo Edukacji Narodowej o pomocy psychologiczno-pedagogicznej, red.

W. Książek, Warszawa 2001, s. 70.

Biblioterapia_IIII_2010.indd 16

2010-06-22 14:36:09