Przestrzenie temporalne w pedagogice - konteksty pedeutologiczne, historyczne i resocjalizacyjne

Przestrzenie temporalne w pedagogice – konteksty pedeutologiczne, historyczne i resocjalizacyjne pod redakcją

Danuty Apanel, Pawła Kozłowskiego i Ewy Murawskiej

Kraków 2020

Apanel, Kozlowski, Murawska_Przestrzenie temporalne.indb 3

15.03.2021 09:43:13

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2020

Recenzent: dr hab. Ewa Pasterniak-Kobyłecka, prof. UZ Redakcja wydawnicza: Aleksandra Adamczyk Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz Grafika na okładce: © Jakub | stock.adobe.com

Wydanie publikacji zostało sfinansowane przez Akademię Pomorską w Słupsku

ISBN 978-83-8095-971-2

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2020

Apanel, Kozlowski, Murawska_Przestrzenie temporalne.indb 4

15.03.2021 09:43:13

Spis treści Wstęp ............................................................................................................................ 7 Część I Ujęcie pedeutologiczne i historyczno-pedagogiczne Ewa Murawska Powinności nauczyciela w czasach kryzysu zaufania, wspólnotowości i znaczeń ................................................................................................................. 15 Danuta Apanel Dziecko z niepełnosprawnością w przestrzeni szkolnej – wzorce europejskie na przełomie XX i XXI wieku ...................................... 37 Monika Pawłowska Człowiek wobec starości – w stronę gerontologii edukacyjnej (geragogiki) ............................................................................................................ 61 Tomasz Maliszewski Orzechowo Morskie – Pawłowice – Bielawki Z działalności wybranych uniwersytetów ludowych w drugiej połowie lat 40. XX wieku ................................................................. 83 Agnieszka Maliszewska Jan Kubicki (1898–1967) – dyrygent i wychowawca młodzieży oraz jego dzieło ..................................................................................................... 99

Apanel, Kozlowski, Murawska_Przestrzenie temporalne.indb 5

15.03.2021 09:43:13

6

Spis treści

Część II Ujęcie resocjalizacyjne Robert Opora, Marta Michalik Obraz rodziny zabójców w ich wspomnieniach z dzieciństwa jako potencjał do zmiany resocjalizacyjnej – komunikat z badań ............ 117 Robert Parol Praktyczne aspekty nabywania kwalifikacji zawodowych przez osoby odbywające karę pozbawienia wolności w odniesieniu do koncepcji ustawicznego kształcenia zawodowego ....... 129 Justyna Siemionow Młodzieżowe ośrodki wychowawcze a koncepcja resocjalizacji pozytywnej ............................................................. 145 Paweł Kozłowski Socjodemograficzne predyktory triady: wartości – cele – plany nieletnich ..................................................................................................... 165 Łukasz Wirkus Wywiad środowiskowy kuratora rodzinnego w sprawach nieletnich o demoralizację i czyny karalne – propozycja narzędzia ........................... 191 Marta Pięta-Chrystofiak Więzi między rodzicami a dzieckiem w percepcji osób uzależnionych od narkotyków ........................................................................... 213

Apanel, Kozlowski, Murawska_Przestrzenie temporalne.indb 6

15.03.2021 09:43:13

Wstęp Oddana do rąk czytelników monografia ma na celu zaprezentowanie teoretycznych i praktycznych eksploracji przestrzeni wychowawczych, edukacyjnych, profilaktycznych i korekcyjnych prowadzonych przez autorów poszczególnych artykułów. Teksty powstały z chęci ugruntowania poruszanych w nich teoretycznych zagadnień oraz doskonalenia praktyki edukacyjnej w placówkach szkolnych, opiekuńczo-wychowawczych, a także w obszarach resocjalizacyjnych. Skupiają się wokół rozpoznania codzienności szkoły jako źródła wyzwań dla współczesnego nauczyciela, analizowania problematyki edukacyjnej i resocjalizacyjnej w kontekście przemian europejskich, jak również dostosowania praktyki edukacyjnej, opiekuńczo-wychowawczej, profilaktycznej i resocjalizacyjnej do oczekiwań dzisiejszego świata.

Książka składa się z dwóch części. Pierwsza koncentruje się na aspektach pedeutologicznych i historycznych, druga zaś traktuje o przestrzeniach resocjalizacyjnych.

Ewa Murawska w artykule Powinności nauczyciela w czasach kryzysu zaufania, wspólnotowości i znaczeń podejmuje próbę zidentyfikowania przestrzeni temporalnych w pedagogice z perspektywy pedeutologicznej. Wskazuje na trudności stojące przed współczesnym nauczycielem i całym systemem edukacji, postrzegane przez pryzmat nie tylko teraźniejszości, lecz także przyszłości. Formułuje najważniejsze problemy, które w znaczący sposób wpływają na pracę pedagogów i instytucji edukacyjnych. Autorka skupiła się na uwarunkowaniach zawodowego funkcjonowania nauczyciela implikujących potrzebę redefinicji jego roli. Wskazała także na konieczność odwoływania się do etosu tego zawodu, w który wpisana jest szczególna odpowiedzialność nauczyciela za jakość wychowania, za aksjologiczne podstawy społecznego funkcjonowania w przyszłości. Takie zadania, zdaniem autorki, może realizować nauczyciel gotowy przyjąć na siebie rolę mistrza, lidera zmian i strażnika znaczeń. Czy jednak nauczyciele dziś czują się gotowi do takiego rozumienia i pełnienia swojej funkcji?

Opracowanie Dziecko z niepełnosprawnością w przestrzeni szkolnej – wzorce europejskie na przełomie XX i XXI wieku, przygotowane przez Danutę

Apanel, Kozlowski, Murawska_Przestrzenie temporalne.indb 7

15.03.2021 09:43:13

8

Wstęp

Apanel, ukazuje w zarysie przykłady systemów kształcenia uczniów z niepełnosprawnością w wybranych krajach europejskich. Przybliża rozwiązania stosowane we Włoszech, w Anglii, Niemczech oraz Danii, które są początkiem drogi ku normalizacji życia osób z niepełnosprawnością. Autorka podkreśla potrzebę prowadzenia ciągłego dialogu społecznego na temat kompleksowej poprawy warunków codziennego życia, w tym edukacji, osób z niepełnosprawnością. Zwraca uwagę na szereg aspektów inkluzji edukacyjnej uczniów z niepełnosprawnością w analizowanych systemach szkolnych, m.in. na rolę nauczycieli, rodziców, organizacji społecznych, a także na wagę dokumentów legislacyjnych porządkujących organizacyjnie ten proces.

Monika Pawłowska, w artykule Człowiek wobec starości – w stronę gerontologii edukacyjnej (geragogiki), podjęła rozważania dotyczące pedagogiki ludzi w podeszłym wieku w perspektywie racjonalności emancypacyjnej. Autorka omawia skomplikowane uwarunkowania wychowania do starości. Wskazuje na ruchy społeczne na rzecz osób starszych oraz ideę kształcenia człowieka przez całe życie. Sygnalizuje konieczność rozwijania geragogiki, przełamywania stereotypowego obrazu starości oraz rozwijania systemu edukacji dla seniorów.

W przestrzeń temporalną w pedagogice wpisuje się tematyka kolejnego opracowania, autorstwa Tomasza Maliszewskiego, o tytule Orzechowo Morskie – Pawłowice – Bielawki. Z działalności wybranych uniwersytetów ludowych w drugiej połowie lat 40. XX wieku. Artykuł prezentuje działalność internatowych uniwersytetów ludowych w Orzechowie Pomorskim, Pawłowicach i Bielawkach w latach 40. ubiegłego stulecia. Autor wskazuje na różnice w organizacji oraz w ofercie programowej tych instytucji oświatowo-wychowawczych.

Podkreśla, że stanowią one interesującą ilustrację nie tylko różnych modeli działalności we wspomnianym okresie, lecz także różnorodnych strategii radzenia sobie z ówczesnymi wyzwaniami społecznymi i politycznymi.

Pierwszą część monografii zamyka tekst Agnieszki Maliszewskiej Jan Kubicki (1898–1967) – dyrygent i wychowawca młodzieży oraz jego dzieło. Przybliża on działalność, a także znaczące zasługi dla miasta Tczewa i regionu tego pedagoga i dyrygenta, który w trudnym okresie pierwszych powojennych lat stworzył i prowadził Harcerską Orkiestrę Dętą. Autorka podkreśla, że przedsięwzięcie to zapewniło mu ważne miejsce w historii kultury i sztuki tego regionu.

Drugą część – resocjalizacyjną – przedstawianej publikacji rozpoczynają teksty o tematyce penitencjarnej. Pierwszy z nich to artykuł autorstwa Roberta Opory i Marty Michalik zatytułowany Obraz rodziny zabójców w ich wspomnieniach z dzieciństwa jako potencjał do zmiany resocjalizacyjnej – komunikat z badań. Autorzy prezentują indywidualną perspektywę czasową

Apanel, Kozlowski, Murawska_Przestrzenie temporalne.indb 8

15.03.2021 09:43:13

9

Wstęp

skazanych za zabójstwo. Wskazują powiązania pomiędzy ich doświadczeniami z dzieciństwa a późniejszym życiem, m.in. w aspektach radzenia sobie z odbywaniem kary pozbawienia wolności. Ponadto stwierdzają, że u skazanych można zaobserwować zawężenie pełnej perspektywy temporalnej, co nie tylko przekłada się na ich funkcjonowanie w zakładzie karnym, lecz także rzutuje na późniejszą readaptację społeczną. Omawiając sytuację skazanych za zabójstwo, konkludują, że trudne jest efektywne zaplanowanie przez nich przyszłości po opuszczeniu zakładu karnego, gdyż wydaje się, iż ich orientacja temporalna skupia się przede wszystkim na przeszłości, a przyszłościowa perspektywa jest odległa i zarazem niepewna. W rozważania te wkomponowane są pewne aplikacyjne wnioski, m.in. w zakresie gotowości skazanego do współpracy readaptacyjnej przy wykazaniu czynników prizonizacyjnych. Interesujące są dalsze próby odpowiedzi na pytania, na ile więzień, który przede wszystkim dąży do jak najlepszej akomodacji do warunków izolacyjnych, jest w stanie wyciągać wnioski z wcześniejszych doświadczeń życiowych. Prezentowane w artykule spojrzenie z perspektywy temporalnej na sytuację skazanych za zabójstwo pozwala na podjęcie próby ich zrozumienia, także w obszarach indywidualizacji oddziaływań penitencjarnych.

Kolejny artykuł o zagadnieniach temporalnych w penitencjarystyce został przygotowany przez Roberta Parola i nosi tytuł Praktyczne aspekty nabywania kwalifikacji zawodowych przez osoby odbywające karę pozbawienia wolności w odniesieniu do koncepcji ustawicznego kształcenia zawodowego. Problematyka kształcenia zawodowego oraz koncepcja uczenia się przez całe życie są wprost wpisane w proces resocjalizacji i reintegracji społecznej, nabywania realnych kwalifikacji oraz kompetencji życiowych, w tym zawodowych. Jest ważna także w kontekście oddziaływań penitencjarnych w warunkach izolacji więziennej. Autor zaprezentował kwerendę aktualnego stanu zarówno kształcenia ustawicznego, jak i oświaty więziennej ze szczególnym uwzględnieniem kształcenia zawodowego. Co istotne z perspektywy aplikacji praktycznych, zaprezentowano rekomendacje, których zadaniem jest wytyczenie kierunków zmian i rozwoju oświaty więziennej, tak aby spełniała ona oczekiwania samych skazanych, rynku pracy, jak również pozostałych podmiotów zaangażowanych w kształcenie ustawiczne.

Tekst opracowany przez Justynę Siemionow, zatytułowany Młodzieżowe ośrodki wychowawcze a koncepcja resocjalizacji pozytywnej, wprowadza w obszar zagadnień dotyczących resocjalizacji nieletnich. Autorka podjęła problematykę resocjalizacji instytucjonalnej nieletnich, a w szczególności skomplikowaną kwestię efektywności tego procesu oraz organizacji metodyki oddziaływań wobec tej grupy. Artykuł odwołuje się do koncepcji pozytywnej resocjalizacji, skoncentrowanej na potencjałach niedostosowanych społecznie

Apanel, Kozlowski, Murawska_Przestrzenie temporalne.indb 9

15.03.2021 09:43:13

10

Wstęp

nieletnich. Celem nadrzędnym resocjalizacji nieletnich w tym ujęciu jest stworzenie nowej tożsamości, która ma być alternatywą dla dotychczasowej, noszącej znamiona niedostosowania społecznego. Opisywana przez autorkę twórcza pedagogika skupia się na działaniach i poszukuje innowacyjnych rozwiązań, opierających się na poznawczej koncepcji funkcjonowania człowieka, który jest aktywny, samowystarczalny, kreatywny, ale także – jak zaznacza – zdolny do autorefleksji. Dalsze rozważania wiążą się z wykazaniem możliwości wkomponowania koncepcji pozytywnej resocjalizacji w ramy organizacyjno-metodyczne placówek resocjalizacyjnych na przykładzie młodzieżowych ośrodków wychowawczych przy wcześniejszym wykazaniu ich węzłowych zadań. W tekście zaprezentowano też pięciomodułowy program profilaktyczno-wychowawczy w młodzieżowym ośrodku wychowawczym, co zarazem wzbogaca tę publikację pod względem metodycznym i prakseologicznym.

Artykuł Socjodemograficzne predyktory triady: wartości – cele – plany nieletnich, autorstwa Pawła Kozłowskiego, przedstawia wyniki badań nad nieletnimi dziewczętami i chłopcami o zróżnicowanym stopniu niedostosowania społecznego, objętymi różnymi środkami wychowawczymi i środkiem poprawczym. Wartości, cele i plany życiowe stanowią triadę dynamizującą rozwój tożsamości1 i są przestrzeniami ważnymi także w praktyce resocjalizacyjnej – przekierowują bowiem temporalną perspektywę w kierunku przyszłościowym. Tekst zawiera konkluzje wynikające z przeprowadzonej analizy regresji oraz wskazuje istotne statystycznie predyktory z kręgu socjodemograficznego dla poszczególnych obszarów aksjologicznych i teleologicznych w grupach dziewcząt i chłopców niedostosowanych społecznie. Z uwagi na to, że wprowadzone do modelu regresji zmienne wynikają wprost z praktyki resocjalizacyjnej, związanej zarówno z wywiadami środowiskowymi, jak i prowadzonymi postępowaniami wykonawczymi, mogą stanowić źródło wiedzy nie tylko dla teoretyków, lecz także dla praktyków, pracujących z nieletnimi w różnych ośrodkach wychowawczych, socjoterapeutycznych, zakładach poprawczych, oraz dla kuratorów sądowych.

Opracowanie zatytułowane Wywiad środowiskowy kuratora rodzinnego w sprawach nieletnich o demoralizację i czyny karalne – propozycja narzędzia, autorstwa Łukasza Wirkusa, stanowi niejako kontynuację i rozwinięcie poprzedniego artykułu. Odnosi się bowiem do uszeregowania praktycznego zmiennych, m.in. socjodemograficznych, zbieranych w ramach wywiadów środowiskowych realizowanych przez kuratorów sądowych w postępowaniach rozpoznawczych dotyczących nieletnich. Tekst zawiera analizę statystyczną 1 P. Kozłowski, Wartości, cele i plany życiowe młodzieży nieprzystosowanej społecznie, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2016.

Apanel, Kozlowski, Murawska_Przestrzenie temporalne.indb 10

15.03.2021 09:43:13

11

Wstęp

dynamiki łamania norm prawnych (czynów karalnych i demoralizacji) w grupie nieletnich, wobec których zostało wszczęte postępowanie sądowe. Koncentrując się na postępowaniu rozpoznawczym, autor przedstawia uwarunkowania prawne i organizacyjne wywiadu środowiskowego w pracy kuratorów sądowych. Wykazuje także ścisłą koniunkcję procesu diagnozy resocjalizacyjnej i wywiadu środowiskowego, który nie ma sprowadzać się jedynie do opisu sytuacji nieletniego. Praktyczną implikacją rozważań w artykule jest propozycja kwestionariusza wywiadu środowiskowego dla kuratorów sądowych, który może się okazać pomocny w ramach działań prowadzonych w postępowaniu rozpoznawczym.

Książkę zamyka tekst Marty Pięty-Chrystofiak zatytułowany Więzi między rodzicami a dzieckiem w percepcji osób uzależnionych od narkotyków. Skupia się on na specyficznych cechach więzi w rodzinach osób w wieku 13–21 lat uzależnionych od środków narkotycznych. Cechy te rozpoznano na podstawie analizy wspomnień badanych. Autorka przedstawiła wyniki badań opartych na teoretycznej koncepcji Philipa Zimbardo i Johna Boyda, zakładającej, że perspektywa postrzegania czasu ma kluczowe znaczenie dla funkcjonowania człowieka. Badania przeprowadzono za pomocą kwestionariusza Skali Więzi Rodzinnych2 w ośrodkach terapeutycznych dla osób uzależnionych od narkotyków. Konkluzje empiryczne wskazują, że poznanie typów więzi w systemach rodzinnych narkomanów oraz ich cech charakterystycznych wydaje się istotne z punktu widzenia efektywności terapii uzależnień od narkotyków.

Monografia została przygotowana na bazie tekstów prezentujących aspekty realizowanych projektów badawczych, których osnową jest problematyka temporalna w pedagogice zainspirowana licznymi dyskusjami. W publikacji uwzględniono trzy aspekty przestrzeni temporalnych: pedeutologiczny, historyczno-pedagogiczny i resocjalizacyjny. Dlatego też kierujemy ją do szerokiego grona czytelników – zajmujących się pedagogiką w ujęciu teoretycznym, jak również praktycznym.

2 G. Parker, H. Tupling, L.B. Brown, Parental Bonding Instrument, „British Journal of Medical Psychology” 1979, vol. 52, s. 1–10.

Apanel, Kozlowski, Murawska_Przestrzenie temporalne.indb 11

15.03.2021 09:43:13