Gr 9-Ekonomiese en Bestuurswetenskappe-Fasiliteerdersgids

Í2(È-A-EMS-FG01qÎ

1

8

0

9

-

A

-

E

M

S

-

F

G

0

1

EKONOMIESE EN BESTUURSWETENSKAPPE FASILITEERDERSGIDS

Graad 9

A member of the FUTURELEARN group

Ekonomiese en Bestuurswetenskappe Fasiliteerdersgids

1809-A-EMS-FG01

Í2)È-A-EMS-FG01sÎ

Graad 9

Aangepas vir KABV

JVW Earle SM Earle

Fasiliteerdersgids G09 ~ Ekonomiese en Bestuurswetenskappe

INHOUDSOPGAWE Bladsy

LESELEMENTE ROOSTER EN TYDSBESTUUR ASSESSERINGSVEREISTES STUDIEWENKE EN -METODES VOORWOORD HOE OM DIE FASILITEERDERSGIDS TE GEBRUIK JAARPLAN

3 5 7 8 9 10 11

EENHEID 1

13

Hersiening van graad 8-werk FINANSIËLE GELETTERDHEID: KONTANTONTVANGSTEJOERNAAL EN KONTANTBETALINGSJOERNAAL Kontanttransaksies van ʼn handelsonderneming Les 1 − 2 Aktiwiteit 1 Les 3 Effek van kontanttransaksies op die rekeningkundige vergelyking Aktiwiteit 2 Aktiwiteit 3 DIE EKONOMIE: EKONOMIESE STELSELS Les 6 Voordele, nadele en kenmerke van ‘n ekonomiese stelsel Aktiwiteit 4 Aktiwiteit 5 Aktiwiteit 6 FINANSIËLE GELETTERDHEID: ALGEMENE GROOTBOEK EN PROEFBALANS (ALLEENHANDELAAR) Oorboeking van kontanttransaksies Les 7 − 10 Aktiwiteit 7 Voorbereiding van ʼn proefbalans van ʼn handelsonderneming Les 11 − 12 Aktiwiteit 8 DIE EKONOMIE: DIE EKONOMIESE KRINGLOOP Die deelnemers in die ekonomiese kringloop van ʼn Les 13 − 14 geslote ekonomie Aktiwiteit 9 Vloeidiagram van ʼn ekonomiese kringloop Les 17 − 18 Aktiwiteit 10

EENHEID 2

18 18 20 20

20 21 24 24 28 28 29 29 30

Hersiening van die werk in die eerste kwartaal en ʼn oorsig van wat in die tweede kwartaal gedoen gaan word.

FINANSIËLE GELETTERDHEID: KREDIETTRANSAKSIES – DEBITEURE Les 23 Optekening van transaksies na die Debiteurejoernaal Aktiwiteit 11 Aanteken van ontvangste van debiteure in die Les 24 Kontantontvangstejoernaal (KOJ) Aktiwiteit 12 DIE EKONOMIE: PRYSTEORIE Les 25 Die Wet van Vraag en grafiese voorstelling van die vraagkurwe Aktiwiteit 13 Aktiwiteit 14 Les 26 Die Wet van Aanbod, aanbodskedule en grafiese

© Impaq

14 14 15 15 17

1

31 31 32 32 34 34 35 35

Fasiliteerdersgids G09 ~ Ekonomiese en Bestuurswetenskappe

voorstelling van die aanbodkurwe Aktiwiteit 15 Les 27 Ewewigsprys en -hoeveelheid Aktiwiteit 16 ENTREPRENEURSKAP: SEKTORE IN DIE EKONOMIE Les 32 Volhoubare gebruik van hulpbronne in die drie sektore Aktiwiteit 17 Aktiwiteit 18

EENHEID 3 Hersiening van die werk in die tweede kwartaal en ʼn oorsig van wat in die derde kwartaal gedoen word.

DIE EKONOMIE: VAKBONDE Les 33 Begrip van vakbonde en hul historiese ontwikkeling Aktiwiteit 19 Les 36 Bydrae van vakbonde tot volhoubare groei en ontwikkeling Aktiwiteit 20 FINANSIËLE GELETTERDHEID: KREDIETTRANSAKSIES – DEBITEURE Les 40 Uitwerking op die rekeningkundige vergelyking Aktiwiteit 21 KREDIETTRANSAKSIES: KREDITEURE Les 42 Effek van krediteure op die rekeningkundige siklus Aktiwiteit 22 Les 43 Aantekening van transaksies in die Krediteurejoernaal (KJ) en Krediteure-afslagjoernaal (KAJ) Aktiwiteit 23 ENTREPRENEURSKAP: FUNKSIES VAN ’N ONDERNEMING Les 45 – 46 Algemene bestuur Aktiwiteit 24 Aktiwiteit 25 FINANSIËLE GELETTERDHEID: KREDIETTRANSAKSIES – KREDITEURE (BETALINGS) Les 48 Plasing in die Krediteuregrootboek en die Algemene Grootboek en die uitwerking van krediettransaksies op die rekeningkundige vergelyking.

Aktiwiteit 26

EENHEID 4 Hersiening van die werk in die derde kwartaal en ʼn oorsig van wat in die vierde kwartaal gedoen word.

FINANSIËLE GELETTERDHEIDTRANSAKSIES: KONTANT EN KREDIET Les 52 – 54 Voorbereiding van ʼn proefbalans Aktiwiteit 27 ENTREPRENEURSKAP: SAKEPLAN Les 55 Konsep van ʼn sakeplan Aktiwiteit 28 Les 56 Komponente van ʼn sakeplan Aktiwiteit 29 Les 57 Formaat van ʼn sakeplan Aktiwiteit 30 Les 58 Produksieplan, bemarkingsplan, bestuursplan Aktiwiteit 31 Les 59 SWOT-analise en samevatting Aktiwiteit 32

© Impaq

2

35 36 36 37 37 38 40 46 46 46 46 46 47 47 50 50 51 51 52 52 53 54 55 60 60

62 63 70 72 72 72 73 73 73 73 75 75

Fasiliteerdersgids G09 ~ Ekonomiese en Bestuurswetenskappe

JAARPLAN KWARTAAL 1

ONDERWERP

DATUM BEGIN

1 Hersiening 2 Finansiële geletterdheid: Kontantontvangstejoernaal en Kontantbetalingsjoernaal 3 Die ekonomie: Ekonomiese stelsels 4 Finansiële geletterdheid: Algemene Grootboek en Proefbalans 5 Die ekonomie: Die ekonomiese kringloop

2

6 Hersiening 7 Finansiële geletterdheid: Krediettransaksies – debiteure 8 Die ekonomie: Prysteorie 9 Entrepreneurskap: Sektore in die ekonomie 10 Junie-eksamen

3

11 Hersiening 12 Die ekonomie en vakbonde 13 Finansiële geletterdheid: Krediettransaksies – debiteure 14 Finansiële geletterdheid: Krediettransaksies – krediteure 15 Entrepreneurskap: Funksies van onderneming ʼn 16 Finansiële geletterdheid: Krediettransaksies – krediteure

© Impaq

11

DATUM VOLTOOI

Fasiliteerdersgids G09 ~ Ekonomiese en Bestuurswetenskappe

4

17 Hersiening 18 FinansiÍle geletterdheid: Transaksies – kontant en krediet 19 Entrepreneurskap: Sakeplan 20 Eksamenvoorbereiding 21 Novembereksamen

Š Impaq

12

Fasiliteerdersgids G09 ~ Ekonomiese en Bestuurswetenskappe

Eenheid

1

EENHEID 1 Hersiening Aan die begin van elke les is daar ʼn hersieningsgedeelte. Die doel van die hersiening is om die leerder ʼn oorsig te gee van wat in die vorige eenheid behandel is. Hierdie hersieningsgedeelte gee die leerder ʼn oorsig van wat in graad 8 behandel is.

Die leerder kan vlugtig daardeur lees om sy geheue te verfris oor wat in die vorige eenheid behandel is.

Daar is tien waar- of onwaarvrae wat deur die leerder voltooi moet word. Die fasiliteerder en leerder moet nie baie tyd spandeer aan die hersiening nie. Die fasiliteerder kan mondelings die vrae aan die leerder vra of die leerder kan sy antwoorde neerskryf.

HERSIENINGSAKTIWITEIT: WAAR OF ONWAAR 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Onwaar Waar Waar Waar Waar Waar Waar Waar Waar Onwaar

Die aktiwiteit tel geen punte nie en is slegs vir hersieningsdoeleindes.

© Impaq

13

Fasiliteerdersgids G09 ~ Ekonomiese en Bestuurswetenskappe

Eenheid

1

FINANSIËLE GELETTERDHEID: KONTANTONTVANGSTEJOERNAAL EN KONTANTBETALINGSJOERNAAL

LEERDOELWITTE Nadat die leerder hierdie les voltooi het, moet hy in staat wees om die volgende te doen: Kontantontvangstejoernaal Kontantbetalingsjoernaal Effek van kontanttransaksies op die rekeningkundige vergelyking Les 1 – 2 AKTIWITEIT 1: Kosprys (R) 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

Winsopslag%

200 500 (c) R300 (d) R2 000 800 1 750 4 450 3 000 (i) R1 600 2 800

25% 30% 40% 20% (e) 50% (f) 50% 60% (h) 35% 25% (j) 22,5%

Verkoopprys (R) (a) R250 (b) R650 420 2 400 1 200 2 625 (g) R7 120 4 050 2 000 3 430

Berekeninge a)

VP = KP x (100 + %wins)

f)

= 210 x (100 + 25) 100 = R250

b)

© Impaq

VP = 500 x 130 100 = R650

WINS = R2 625 – R1 750 = R875 WINSGRENS = 875 x 100 1 750 = 50%

g)

VP = 4 450 x 160 100 = R7 120

h)

WINS = R4 050 – R3 000 = R1 050 WINSGRENS = 1 050 x 100 3 000 = 35%

14

Fasiliteerdersgids G09 ~ Ekonomiese en Bestuurswetenskappe

c) KP = VP x 100 (100 + % wins)

Eenheid

1

i) KP = 2 000 x 100 (100 + 25)

= 420 x 100 (100 + 40)

= R1 600

= R300

d) KP = 2 400 x 100 120 = R2 000

e)

j)

WINS = R3 430 – R2 800 = R630 WINSGRENS = 630 x 100 2 800

WINS = R1 200 – R800 = R400

= 22,5%

WINSGRENS = Wins x 100 KP = 400 x 100 800 = 50% Les 3 AKTIWITEIT 2 Invloed op bates en eienaarsbelang: Bates = Eienaarsbelang Datum Effek Rede Effek Rede Eienaar se 1. + 90 000 Kontant vermeerder + 90 000 kapitaalbydrae + – 35 000

Kontant verminder

+ 35 000

Voertuie vermeerder

– 28 000

Kontant verminder

+ 28 000

Toerusting vermeerder

– 17 500

Kontant verminder

+ 17 500

Handelsvoorraad vermeerder

5.

– 1 000

Kontant verminder

– 1 000

Handelslisensie is ’n uitgawe

6.

– 500

Kontant verminder

– 500

Lone – uitgawe

2.

3.

4.

© Impaq

15

+ Laste Effek

Rede

Fasiliteerdersgids G09 ~ Ekonomiese en Bestuurswetenskappe

+ 5 600

Kontant vermeerder

– 3 500

Handelsvoorraad verminder

7.

90 600

Š Impaq

Eenheid

+ 2 100 90 600

16

Wins op verkope

1

Fasiliteerdersgids G09 ~ Ekonomiese en Bestuurswetenskappe

Eenheid

AKTIWITEIT 3 KONTANTONTVANGSTEJOERNAAL VAN CHIVA HANDELAARS VIR JULIE 20.3 Dok. Nr. 101 KRR KRR 102 KRR 103 KRR

Dag 1 5 9 16 18 30

Besonderhede S. Chiva Verkope Verkope S. Chiva Verkope J. Pillay Verkope

Ontleding van ontvangste

Bank 120 000 8 600 11 200 12 000

8 600 11 200 12 000 12 600 4 500 25 800

17 100 25 800 194 700

Verkope

Koste van verkope

8 600 11 200

6 880 8 960

12 600

10 080

25 800 58 200

20 640 46 560

Bedrag

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 B/S 12 13

© Impaq

Dag 2 4 7 11 12 14 15 17 20 21 23 28 31

Naam van begunstigde Makro Mac Motors Stadsraad Kontant Makro ANP Skryfbehoefttes Kontant Flora Verskaffers Stadsraad Mac Motors Kontant ABC Bank Kontant ANP Skryfbehoeftes

Bank 16 500 65 000 900 2 100 22 500 650 2 100 750 1 900 3 100 2 100 185 2 100 725 120 610

Handelsvoorraad

Skryfbehoeftes

Besonderhede Kapitaal

12 000

Kapitaal

4 500

Lone

Fol

120 000

Huurinkomste

136 500

KONTANTBETALINGSJOERNAAL VAN CHIVA HANDELAARS VIR JULIE 20.3 Dok. Nr.

KOJ 01 Diverse rekeninge

KBJ 01

Bedrag

Diverse rekeninge Fol. Besonderhede

16 500 65 000 900

Voertuie Handelslisensie

2 100 22 500 650 2 100 750 1 900 3 100

Verpakkingsmateriaal Water en elektrisiteit Onttrekkings

2 100 185 2 100 39 000

8 400

17

725 1 375

71 835

Bankkoste

1

Fasiliteerdersgids G09 ~ Ekonomiese en Bestuurswetenskappe

Eenheid

1

DIE EKONOMIE: EKONOMIESE STELSELS LEERDOELWITTE In hierdie les gaan die leerder oor DIE EKONOMIE leer.

Ons gaan die volgende ondersoek: Die drie belangrikste ekonomiese stelsels: • beplande ekonomie • markekonomie • gemengde ekonomie Oorsprong van elke ekonomiese stelsel.

Voordele en nadele van elke ekonomiese stelsel.

Kenmerke van elke ekonomiese stelsel.

Die globale (wêreld-)ekonomie.

Les 6 DIE EKONOMIE: AKTIWITEIT 4 4.1.

a) Markekonomie b) Beplande ekonomie c) Gemengde ekonomie

4.2. a) Beplande ekonomie

b) Mark ekonomie

c) Gemengde ekonomie

Kenmerke: (enige 3)

Kenmerke:

Kenmerke:

• Die regering neem al die besluite rakende die produksie en verbruik van goedere en dienste.

• Die regering beheer al die ondernemings en neem dus ook al die winste.

• Min mense is ryk terwyl die meerderheid arm is.

• Hulpbronne is die eiendom van die regering.

• Produksiefaktore behoort aan individue.

• Die regering is nie aktief betrokke in die voorsiening van goedere en dienste nie (meestal entrepreneurs).

© Impaq

•

•

•

18

Die regering vervul ʼn belangrike rol in die oplossing van ekonomiese probleme.

Dienste (verwydering van afval, water en elektrisiteit) word deur die regering voorsien.

Sommige ondernemings/instan sies word deur die regering besit, terwyl ander deur individue besit word.

Fasiliteerdersgids G09 ~ Ekonomiese en Bestuurswetenskappe

Eenheid

Voordele:

Voordele:

• Die regering het volle beheer oor die ekonomie, wat ʼn stabiele ekonomie tot gevolg het.

• Eweredige verspreiding van goedere en dienste asook hulpbronne.

• Die regering besit en beheer die produksiefaktore.

• Pryse word deur die regering vasgestel.

• Ly nie onder ekonomiese siklusse nie.

• Entrepreneurskap en innovering word aangemoedig en beloon.

• Verhoging van mededinging tussen ondernemings.

• Individue kan hulle lewenstandaard verbeter deur hulle eie onderneming te begin.

• Produktiwiteit is hoog.

• Individue het vryheid van keuse.

• Verhoging om vaardigheidsontwikkeling • Innovering word aangemoedig om nuwe en beter produkte te ontwerp met mededingende pryse.

Nadele:

Nadele: • • • •

•

© Impaq

Entrepreneurskap word ontmoedig.

Die regering beheer die beskikbaarheid van hulpbronne.

Oneweredige verspreiding van hulpbronne.

Die regering het moontlik nie die tyd óf kennis om al die staatseiendom te bestuur nie, m.a.w. as banke genasionaliseer word, sal die regering in staat wees om dit teen ʼn wins te bestuur?

Werkers word uitgebuit.

1

Voordele:

• Nie almal kan die verskeidenheid goedere en dienste bekostig nie.

• Werksverlies van ongeskooldes a.g.v. meganisasie.

• Werkers word uitgebuit • Groot ondernemings het ʼn onregverdige voordeel bo dié van kleiner ondernemings met minder kapitaal.

19

•

•

Die regering verleen aan individue toegang tot die land se infrastruktuur.

Innovering word aangemoedig en entrepreneurskap word beloon.

Nadele: • Inkomstebelastingkoerse is redelik hoog.

• Ekonomiese groei kan beperk word omdat die regering baie hulpbronne aan landsburgers se welsyn toeken.

• Groot regeringsbetrokkenheid in die ekonomie d.m.v. regulering maak die regering burokraties en vatbaar vir korrupsie.

Fasiliteerdersgids G09 ~ Ekonomiese en Bestuurswetenskappe

•

•

Eenheid

1

Mense het nie die vryheid om hul ekonomiese posisie te verbeter nie, daar is min of geen aansporing om harder te werk nie.

Die regering as vervaardiger, kan nie ʼn akkurate vooruitskatting van verbruikersgedrag maak nie.

AKTIWITEIT 5

5.1.1 5.1.2 5.1.3 5.1.4 5.1.5

Markekonomie Gemengde ekonomie Beplande ekonomie Beplande ekonomie Beplande ekonomie AKTIWITEIT 6

6.1

Ja, enige persoon moet sy eie onderneming kan begin en goedere en dienste verskaf om verbruikers se behoeftes en begeertes te bevredig en sodoende lewenstandaarde te verhoog. (Kyk na voorbeelde van ʼn gemengde ekonomie.)

6.2

Nee, want entrepreneurskap word ontmoedig. Die regering beheer die ekonomie ten volle wat tot gevolg het dat hulpbronne oneweredig versprei word. (Kyk na nadele van beplande ekonomie.)

FINANSIËLE GELETTERDHEID: ALGEMENE GROOTBOEK EN PROEFBALANS (ALLEENHANDELAAR) Les 7 – 10 LEERDOELWITTE Nadat die leerder hierdie les voltooi het, moet hy in staat wees om die volgende te doen: Oorboeking van die kontanttransaksies van ʼn onderneming vanuit die Kontantontvangstejoernaal (KOJ) en Kontantbetalingsjoernaal (KBJ) na die Algemene Grootboek.

Voorbereiding van ʼn proefbalans van ʼn handelsonderneming.

© Impaq

20

Fasiliteerdersgids G09 ~ Ekonomiese en Bestuurswetenskappe

Eenheid

AKTIWITEIT 7 ALGEMENE GROOTBOEK EN PROEFBALANS (ALLEENHANDELAAR) KONTANTONTVANGSTEJOERNAAL VAN BANIE HANDELAARS VIR MEI 20.3 Dok. Nr. 001 KRR KRR KRR

Dag 1 8 9 17

Besonderhede L. Banie Verkope Verkope Verkope

Ontleding van ontvangste 225 000 480 2 560 2 880

Bank

Verkope

225 000 480 2 560 2 880 230 920 B5

480 2 560 2 880 5 920 N1

Koste van verkope

KOJ 01 Diverse rekeninge

Bedrag

Fol

225 000 300 1 600 1 800 3 700 N2/B4

Kapitaal

225 000

KONTANTBETALINGSJOERNAAL VAN BANIE HANDELAARS VIR MEI 20.3 Dok. Nr. 001 002 003 004 005 006 007 008 009 010 011 012 013 014

© Impaq

Dag 2

5 12 16 19 23 26 29 30

Naam van Begunstigde JJ Bouers Munisipaliteit Super Rent Makro ANP Kontant Kontant Makro Kontant Caxton Munisipaliteit Kontant N. Jordaan L. Banie

Bank 100 000 280 1 700 20 000 1 240 420 420 1 500 420 320 195 420 3 500 5 000 135 415 B5

Skryfbehoeftes

Handelsvoorraad

Lone

Besonderhede

Bedrag

KBJ 01 Diverse rekeninge Fol Besonderhede

100 000 280 1 700

B3 N5 N6

Geboue Handelslisensie Huuruitgawe

320 195

N7 N8

Advertensies Water & Elektrisiteit

3 500 5 000 110 995

N9 B2

Salarisse Onttrekkings

20 000 1 240 420 420 1 500 420

420

1 240 N3

1 680 N4

21 500 B4

21

1

Fasiliteerdersgids G09 ~ Ekonomiese en Bestuurswetenskappe

Eenheid

1

ALGEMENE GROOTBOEK VAN BANIE HANDELAARS BALANSSTAATREKENINGE-AFDELING KAPITAAL Maand

Dag

Besonderhede

Fol

Bedrag

B1

Maand

Dag

Besonderhede

Fol

20.1 Mei

1

Bank

KOJ 1

ONTTREKKINGS 20.1 Mei

30

Bank

KBJ 1

2

Bank

KBJ 1

5 000

B3

100 000

HANDELSVOORRAAD 20.1 Mei

31

Bank

31

Diverse rekeninge

KBJ 1

20.1 21 500 Mei

B4

31

Koste van verkope

31

Diverse rekeninge

BANK 20.1 Mei

KOJ 1

225 000

B2

GEBOUE 20.1 Mei

Bedrag

20.1 230 290 Mei

KOJ 1

3 700

B5 KBJ 1

135 415

NOMINALE REKENINGE-AFDELING VERKOPE Maand

Dag

Besonderhede

Fol

Bedrag

N1

Maand

Dag

Besonderhede

Fol

20.1 Mei

31

Bank

KOJ 1

KOSTE VAN VERKOPE 20.1 Mei

31

Handelsvoorraad

KOJ 1

3 700

SKRYFBEHOEFTES 20.1 Mei

31

Bank

KBJ 1

31

Bank

KBJ 1

2

Bank

KBJ 1

2

© Impaq

Bank

KBJ 1

N5

280

HUURUITGAWE 20.1 Mei

N4

1 680

HANDELSLISENSIE 20.1 Mei

N3

1 240

LONE 20.1 Mei

N2

1 700

22

N6

Bedrag

5 920

Fasiliteerdersgids G09 ~ Ekonomiese en Bestuurswetenskappe

Eenheid

ADVERTENSIES 20.1 Mei

23

Bank

KBJ 1

26

Bank

KBJ 1

29

Bank

N8

195

SALARISSE 20.1 Mei

N7

320

WATER EN ELEKTRISITEIT 20.1 Mei

1

KBJ 1

N9

3 500

LET WEL: Die kontrolering van optelwerk is noodsaaklik.

Kontantontvangstejoernaal: Verkope (R5 920) + Diverse rekeninge (R225 000) = Bank (R230 920) Die totaal van koste van die verkopekolom is nie deel van die voorafgaande kontrole nie, omdat die totaal van koste van verkope nie ʼn bedrag ontvang verteenwoordig nie.

Kontantbetalingsjoernaal: Skryfbehoeftes (R1 240) + Lone (R1 680) + Handelsvoorraad (R21 500) + Diverse rekeninge (R110 995) = Bank (R135 415) Die dubbelinskrywingstelsel is toegepas en wel soos volg: Kontantontvangstejoernaal: Rekeninge gedebiteer Bank R230 920 Koste van verkope R3 700 Totaal debiete

Rekeninge gekrediteer Kapitaal R225 000 Handelsvoorraad R3 700 Verkope R5 920 Totaal krediete R234 620

R234 620

Kontantbetalingsjoernaal: Rekeninge gedebiteer Rekeninge gekrediteer Geboue R100 000 Bank Handelsvoorraad R21 500 Skryfbehoeftes R1 240 Lone R1 680 Handelslisensie R280 Huuruitgawe R1 700 Advertensies R320 Water & Elektrisiteit R195 Salarisse R3 500 Onttrekkings R5 000 Totaal debiete R135 415 Totaal krediete

Š Impaq

23

R135 415

R135 415