Gr 6-Natuurwetenskappe en Tegnologie-Fasiliteerdersgids

Intermediêre Fase Graad 6 • Fasiliteerdersgids

Natuurwetenskappe en Tegnologie IEB KABV Natuurwetenskappe en Tegnologie

home classroom college workplace

Fasiliteerdersgids 6

Natuurwetenskappe en Tegnologie Fasiliteerdersgids

1806-A-NST-FG01

Í2&È-A-NST-FG01~Î

Graad 6

Aangepas vir KABV

Fasiliteerdersgids G06 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

INHOUDSOPGAWE LESELEMENTE .................................................................................................................. 4 ROOSTER EN TYDSBESTUUR ......................................................................................... 6 STUDIEWENKE EN -METODES ...................................................................................... 14 ANDER NUTTIGE INLIGTING .......................................................................................... 15 LES 1: Fotosintese........................................................................................................... 17 Aktiwiteit 1: Dramatiseer die proses van fotosintese ................................................. 22 Aktiwiteit 2: Wat is die verskil tussen ’n stysel en ’n suiker? ...................................... 27 Aktiwiteit 3: Die jodium-styseltoets ............................................................................ 28 Aktiwiteit 4: Die suurstof- en koolstofdioksiedsiklus................................................... 30 HERSIENING ............................................................................................................ 32 LES 2: Voedingstowwe in voedsel ................................................................................. 33 Aktiwiteit 5: Indeling van voedsel in verskillende voedselgroepe............................... 37 Aktiwiteit 6: Verdeel ’n maaltyd in die verskeie voedselgroepe. ................................ 39 HERSIENING ............................................................................................................ 41 LES 3: Voeding ................................................................................................................ 43 Aktiwiteit 7: Evalueer ’n dieet om vas te stel of dit al die voedselgroepe insluit ......... 45 Aktiwiteit 8: Vergelyk maaltye .................................................................................... 48 Aktiwiteit 9: Watter gesondheidsprobleme of simptome kan Rajesh ontwikkel as gevolg van sy dieet?............................................................................. 54 Aktiwiteit 10: Doen navorsing oor een van die gesondheidsprobleme ...................... 55 HERSIENING ............................................................................................................ 56 LES 4: Voedselverwerking .............................................................................................. 57 Aktiwiteit 11: Kom ons reis deur tyd .......................................................................... 58 Aktiwiteit 12: Beskrywing van verwerkte voedsel ...................................................... 62 Aktiwiteit 13: Klasbespreking ..................................................................................... 64 Aktiwiteit 14: Leer hoe om op te som ........................................................................ 68 Aktiwiteit 15: Vergelyk tradisionele en kommersiële voedselverwerkingsmetodes .... 70 Aktiwiteit 16: Voedselverwerkingsprojek ................................................................... 72 HERSIENING ............................................................................................................ 75 LES 5: Ekosisteme en voedselwebbe ............................................................................ 77 Aktiwiteit 17: Beskrywing van verskillende ekosisteme ............................................. 79 Aktiwiteit 18: Beoordeel die balans tussen lewende en nie-lewende organismes ..... 83 Aktiwiteit 19: Teken voedselwebbe ........................................................................... 89 Aktiwiteit 20: Bestudeer ’n ekosisteem ...................................................................... 90 HERSIENING ............................................................................................................ 93 LES 6: Vaste stowwe, vloeistowwe en gasse ................................................................ 96 Aktiwiteit 21: Ons maak asof ons deeltjies is! ............................................................ 99 Aktiwiteit 22: Die drie toestande van materie in die alledaagse lewe ...................... 102 Aktiwiteit 23: Die toestande van water..................................................................... 106 HERSIENING .......................................................................................................... 108 LES 7: Mengsels ............................................................................................................ 109 Aktiwiteit 24: Die vermenging van vaste stowwe ..................................................... 111 1

© Optimi

Fasiliteerdersgids G06 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Aktiwiteit 25: Die vermenging van ’n vastestof en ’n vloeistof.................................. 113 Aktiwiteit 26: Vermenging van vloeistowwe ............................................................. 114 Aktiwiteit 27: Die skeiding van mengsels ................................................................. 115 HERSIENING .......................................................................................................... 117 LES 8: Oplossings is unieke mengsels ....................................................................... 119 Aktiwiteit 28: Wanneer is ’n mengsel ’n oplossing? ................................................. 121 Aktiwiteit 29: Watter mengsels is oplossings? ......................................................... 123 Aktiwiteit 30: Wat is ’n oplossing? ........................................................................... 124 Aktiwiteit 31: Oplosbaar of onoplosbaar? ................................................................ 128 Ondersoek: Hoe kan ons die opgeloste stof (suiker) uit die oplossing herwin? ....... 129 Aktiwiteit 32: Hoeveel oplosbare stof sal oplos?...................................................... 132 Aktiwiteit 33: Maak suikerkristalle ............................................................................ 133 HERSIENING .......................................................................................................... 138 LES 9: Oplossing ........................................................................................................... 139 Aktiwiteit 34: Is smelt en oplos dieselfde? ............................................................... 139 Ondersoek: Los sout vinniger in warm as koue water op? ...................................... 144 Ondersoek: Los fyn sout vinniger op as rots-sout? ................................................. 146 Ondersoek: Versnel die tempo van oplossing as ons dit roer?................................ 148 HERSIENING .......................................................................................................... 151 LES 10: Mengsels en water ........................................................................................... 152 Aktiwiteit 35: Dink oor besoedeling .......................................................................... 153 Aktiwiteit 36: Maak van ’n model van ’n vleiland...................................................... 158 Aktiwiteit 37: Bestudeer die verskillende vleilande in Suid-Afrika. ........................... 161 HERSIENING .......................................................................................................... 162 LES 11: Prosesse om water te suiwer.......................................................................... 164 Aktiwiteit 38: Suiwering van water in ’n distilleertoestel ........................................... 167 Aktiwiteit 39: Ontwerp, maak en evalueer ’n filter .................................................... 168 HERSIENING .......................................................................................................... 174 LES 12: Elektriese stroombane .................................................................................... 176 Aktiwiteit 40: Wat weet jy van elektrisiteit? .............................................................. 177 Aktiwiteit 41: Hoe om ’n flitslig se gloeilamp te laat skyn ......................................... 179 Aktiwiteit 42: Hoe werk ’n skakelaar?. ..................................................................... 184 Aktiwiteit 43: Batterye kom in alle vorms en groottes voor ...................................... 186 Aktiwiteit 44: Ondersoek gloeilampe ....................................................................... 188 Aktiwiteit 45: Kom ons kyk na ander elektriese drade ............................................. 189 Aktiwiteit 46: Ruil die komponente om ..................................................................... 192 Aktiwiteit 47: Teken stroomdiagramme ................................................................... 193 HERSIENING: ......................................................................................................... 195 LES 13: Elektriese geleiers en isolators ...................................................................... 197 Ondersoek: Watter tipes materiale kan ons in ’n elektriese stroombaan gebruik? .. 198 HERSIENING .......................................................................................................... 204 LES 14: Stelsels om probleme op te los ...................................................................... 205 Aktiwiteit 48: ’n Wêreld sonder elektrisiteit .............................................................. 206 Aktiwiteit 49: Stroombane beïnvloed ons lewens .................................................... 206 Aktiwiteit 50: Ontwerp, bou en lê ’n stelsel voor wat ’n stroombaan gebruik. . 210 © Optimi

2

Fasiliteerdersgids G06 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

HERSIENING .......................................................................................................... 213 LES 15: Hoofkabel elektrisiteit ..................................................................................... 214 Aktiwiteit 51: Kom ons reis miljoene jare terug! ....................................................... 216 Aktiwiteit 52: Maak ’n plakkaat om die bron van ons elektrisiteit op te spoor .......... 222 Aktiwiteit 53: Energie wat elektriese toestelle en apparate gebruik ......................... 224 Aktiwiteit 54: Elektrisiteit en veiligheid ..................................................................... 228 Aktiwiteit 55: Hernubare teenoor nie-hernubare energie ......................................... 235 HERSIENING .......................................................................................................... 236 LES 16: Die sonnestelsel ............................................................................................. 239 Aktiwiteit 56: Woordsoek oor die ruimte .................................................................. 240 Aktiwiteit 57: Die kern van die son........................................................................... 242 Aktiwiteit 58: Kyk na die sonnestelsel vanuit die ruimte .......................................... 249 Aktiwiteit 59: Maak ’n model van twee planete wat om die son beweeg ................. 250 Aktiwiteit 60: Leesbegrip oor die agt planete in ons sonnestelsel............................ 263 Aktiwiteit 61: Waar is die asteroïede gordel?........................................................... 265 Aktiwiteit 62: Hersiening van wat ons in graad 4 oor die maan geleer het .............. 267 Aktiwiteit 63: Vergelyk die maan en die aarde ......................................................... 268 Ondersoek: Lyk die maan groter as opkom as wanneer dit hoog in die lug is? ....... 269 Aktiwiteit 64: Mane in ons sonnestelsel. .................................................................. 273 HERSIENING .......................................................................................................... 274 LES 17: Beweging van die aarde en planete ............................................................... 276 Aktiwiteit 65: Bepaal oos en wes ............................................................................. 277 Aktiwiteit 66: Bou ’n dag en nag model van die aarde ............................................. 281 Aktiwiteit 67: Gebruik jou kop as ’n model van die aarde ........................................ 283 Aktiwiteit 68: Maak ’n model van die aarde wat om die son wentel ......................... 284 HERSIENING .......................................................................................................... 286 LES 18: Die beweging van die maan ............................................................................ 288 Aktiwiteit 69: Beteken dit dat die Maan roteer/draai? .............................................. 289 Aktiwiteit 70: Maak ’n model van die aarde en die maan wat om die son wentel .... 290 HERSIENING .......................................................................................................... 292 LES 19: Stelsels wat die maan en Mars verken........................................................... 293 Aktiwiteit 71: Die wiele van die Mars-maantuig ....................................................... 297 Aktiwiteit 72: Ontwerp en maak jou maantuig.......................................................... 309 HERSIENING .......................................................................................................... 315 LES 20: Wat kan ons in die ruimte sien? ..................................................................... 316 Aktiwiteit 73: Hoe laat lense en spieëls ’n teleskoop werk? ..................................... 320 Aktiwiteit 74: Die SKA .............................................................................................. 325 HERSIENING .......................................................................................................... 326

3

© Optimi

Fasiliteerdersgids G06 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

LESELEMENTE LEERDOELWITTE: Wat leerders aan die einde van die les moet weet. Geneem uit die KABV.

BELANGRIKE TERMINOLOGIE Nuwe terminologie vorm deel van ’n spesifieke les en help om vakbegrip uit te brei.

DEFINIEER: Definisies van konsepte om die inhoud te verstaan.

BELANGRIK: Nuwe terminologie om die begrip van die vak as deel van hierdie les uit te brei.

WENKE: Enige inligting wat nie in die handleiding verskyn nie wat leerders deur die leerproses kan begelei.

VIR DIE NUUSKIERIGES: Aansporing om die inhoud in diepte na te vors. Brei die aktiwiteite en oefeninge tot só ’n mate uit dat leerders aangemoedig word om verder te verken. Vir begaafde leerders: uitgebreide oefeninge. Vir Leerders met Spesiale Onderwysbehoeftes* (LSOB): verduidelik die noodsaaklikheid om die basiese vrae te voltooi om ’n slaagpunt te behaal.

© Optimi

4

Fasiliteerdersgids G06 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

AKTIWITEIT: Vrae deur die loop van die les wat voltooi moet word om leerders se kennis van die les te toets.

OEFENING: Ter afsluiting van die spesifieke eenheid. Formatiewe assessering.

STUDIE/HERSIENING: Gebruik hierdie tyd aan die einde van die les om die inhoud te bestudeer en voor te berei vir ’n toets of die eksamen.

KERNINHOUD: Beklemtoon die belangrikste inligting in die les en bied ook ’n verdere verduideliking van ’n spesifieke afdeling in die les. Leerders moet hier inligting verstaan.

5

© Optimi

Fasiliteerdersgids G06 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

ROOSTER EN TYDSBESTUUR Eenheid 1: Lewe, lewende organismes en verwerking Les Tydstoedeling (weke) Fotosintese 2.5 Voedingstowwe in voedsel 1.5 Voedingstowwe 1.5 Voedselverwerking 2.5 Ekosisteme en voedselwebbe 2 Eenheid 2: Materie, stowwe en verwerking Les Vaste stowwe, vloeistowwe en gasse Mengsels Oplossings is unieke mengsels Oplossings Mengsels en waterhulpbronne Prosesse om water te suiwer

1.5 1 2.5 1 2.5 2.5

Eenheid 3: Energie en verandering Les Elektriese stroombane Elektriese geleiers en isolators Stelsels om ʼn probleem op te los Netstroom elektrisiteit

2.5 2 2.5 3

Eenheid 4: Die aarde en die heelal Les Die sonnestelsel Beweging van die aarde Beweging van die maan Wat kan ons sien in die ruimte?

Verkenning van die maan en Mars

2.5 1 1 1 2.5

© Optimi

6

Tydstoedeling (weke)

Tydstoedeling (weke)

Tydstoedeling (weke)

Fasiliteerdersgids G06 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Program van formele assessering

Eenheid 1 Skoolgebaseerde assessering

• Een toets • Kies een praktiese taak

Eksamens Aantal formele assesserings

•

2

Eenheid 2

Eenheid 3

• Een eksamen of toets van Eenheid 1 en 2 • Kies een praktiese taak

• Een toets • Kies een praktiese taak

2

2

Eenheid 4 Kies een praktiese taak

Totaal % vir die jaar 75%

• Eksamen van Eenheid 3 en 4.

25%

2

100%

In sommige van die praktiese take moet leerders getoets word op sekere aspekte van ondersoeke en tegnologiese prosesse. Hierdie take moet toepaslik wees vir die graad en vorm deel van die assesseringsprogram vir die jaar. Die klastoets en eksamen moet vrae oor beide Natuurwetenskappe en Tegnologie insluit.

7

© Optimi

Fasiliteerdersgids G06 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Plante en voedsel Plante en lug

2

*Fotosintese

Eenheid 1 1

Voedselgroepe Gebalanseerde diëte

4

Voedingstowwe in voedsel *Voedingstowwe

3

© Optimi

Hoekom verwerk ons voedsel?

Metodes vir die verwerking van voedsel

Voedselverwerking

5–7

Inhoud

Interne Assesseringsplan

Plante maak hul eie voedsel (glukose suiker) deur fotosintese. Fotosintese vind plaas hoofsaaklik in die blare.

Tydens fotosintese gebruik die plant koolstofdioksied uit die lug en gee suurstof aan die lug af.

Voedsel kan gegroepeer word volgens hul funksies in die liggaam en die belangrikste voedingstowwe wat dit verskaf: voedsel vir energie – koolhidrate, voedsel vir groei en herstel – proteïene.

Die meeste natuurlike voedsels bevat ʼn mengsel van meer as een voedingstof. ʼn Dieet verwys na die keuse van voedsel wat ons elke dag eet.

Voedsel word verwerk om: – dit meer eetbaar te maak (voorberei, kook) – langer te laat hou (te bewaar) – die voedingswaarde te verbeter (gisting) Verskeie voedselsoorte verloor voedingstowwe tydens verwerking.

Daar is verskeie metodes (maniere) om voedsel te verwerk.

8

Toets (Klastoets) Praktiese taak: Aktiwiteit – Doen navorsing oor een van die siektes.

Kennisafdeling

Onderwerp

Week

Graad 6

Voorgestelde onderrigplan vir elke eenheid Datum

Teken

Kennisafdeling

Onderwerp

Week

Fasiliteerdersgids G06 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Verskillende ekosisteme Lewende en nie-lewende organismes in ekosisteme Voedselwebbe

*Ekosisteme en voedselwebbe

8–9

Inhoud

Interne Assesseringsplan

Datum

Teken

In ’n ekosisteem is lewende en nie-lewende organismes afhanklik van mekaar op verskeie maniere, soos voeding en huisvesting.

In ʼn ekosisteem is daar sekere verhoudings tussen lewende dinge en nie-lewende dinge in ʼn bepaalde gebied.

In ʼn ekosisteem word plante en diere verbind deur hulle voedingsverhoudings. Dit staan bekend as ʼn voedselweb.

Maarttoets

10

Die deeltjies is verskillend gerangskik in vastestowwe, vloeistowwe en gasse. ʼn Mengsel bestaan uit ten minste twee verskillende stowwe/materiale wat saam vermeng is.

Maak ’n mengsel van twee vastestowwe: sout en sand, suiker en teeblare, grondboontjies en gedroogde bone, verskeie munte, mengsel van verskeie lekkergoed.

17

Versadigde oplossings

16

*Mengsels Oplossing

15

Oplossings as unieke mengsels Oplosbare stowwe

14 Sommige oplossings kan gemaak word deur die vermenging van ʼn vaste en ʼn vloeistof, soos suiker en water of sout en water.

Ondersoek oplossings om te sien of die opgeloste stof herwin kan word d.m.v. filtrasie, afsaksel, verdamping van die water (kristallisasie). Teken en skryf oor kristallisasie.

Faktore wat die tempo (tyd wat dit neem) van oplossing beïnvloed: temperatuur van die mengsel, die mengsel te roer of te skud, korrelgrootte van die opgeloste stof

9

Praktiese taak: Ondersoek – Los sout vinniger in warm of koue water op?

Alle materie (vaste stowwe, vloeistowwe en gasse) bestaan uit deeltjies. Teken en skryf oor hoe deeltjies gerangskik word in (vaste stowwe, vloeistowwe en gasse)

Junie-eksamen (van Eenheid 1 en 2)

Mengsels

13

*Vaste stowwe, vloeistowwe en gasse Mengsels

Eenheid 2 12

Rangskikk ing van deeltjies

Maarttoets

11

© Optimi

Kennisafdeling

Onderwerp

Week

Fasiliteerdersgids G06 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

18

Interne Assesseringsplan

Maak ’n mengsel van twee vastestowwe: sout en sand, suiker en teeblare, grondboontjies en gedroogde bone, verskeie munte, mengsel van verskeie lekkergoed.

Mengsels as unieke oplossings

Ondersoek, meet en teken grafieke van die tyd wat dit neem om verskillende stowwe op te los: in warm en koue water, wanneer dit geroer/geskud word of nie

Waterbesoedeling

In die omgewing kan baie dinge meng of oplos in water.

Natuurlike vleilande is belangrik vir: - die verwydering van oplosbare en onoplosbare stowwe uit water.

- die regulering van die vloei van water deur op te tree soos sponse.

Junieeksamen

*Mengsels en waterhulpbronne

19 – 20

21

Inhoud

Junie-eksamen

22

© Optimi

10

Datum

Teken

Onderwerp

Interne Assesseringsplan

Elektriese geleiers en isolators

Geleiers en isolators Gebruik van elektriese stroombane

*Elektriese geleiers en nie-geleiers

25 – 26

Geleiers en nie-geleiers

25

Datum

Teken

ʼn Elektriese stroombaan is ʼn sisteem vir die oordrag van energie. ʼn Eenvoudige stroombaan het altyd die volgende komponente: - Bron van energie (soos ʼn sel/battery) - Geleidende materiaal (soos drade)

Simbole wat gebruik word wanneer die stroombaandiagramme geteken word.

Sommige materiale gelei elektrisiteit en ander nie.

*Sisteme om ʼn probleem op te los

25-26

Inhoud

Meeste metale, soos koper, gelei elektrisiteit en materiale wat nie elektrisiteit gelei nie word isolators genoem.

Meeste nie-metale soos plastiek, gelei nie elektrisiteit nie Elektriese stroombane word dikwels gebruik waar energie vereis word om probleme op te los: soos straatligte, alarms, elektriese hekke, verkeersligte, waaiers en verwarmers.

Elektriese stroombane kan ook gebruik word in modelle en speelgoed.

Sommige materiaal gelei nie elektrisiteit nie en word nie-geleiers genoem.

Die meeste nie-metale, soos plastiek, gelei nie elektrisiteit nie.

11

Toets (Klastoets) Praktiese Taak: Ondersoek – Watter tipes materiale kan ons in ʼn elektriese stroombaan gebruik?

*Elektriese stroombane

EENHEID 3 23 – 24

ʼn Eenvoudige stroombaan

Kennisafdeling

Stroombaandiagra mme

Week

Fasiliteerdersgids G06 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

© Optimi

*Netstroomelektrisiteit

29 – 31

Dit vereis infrastruktuur, insluitende steenkoolmyne, vervoer, kragstasies, hoogspanningsdrade, substasies en ander elektriese bedrading.

Daar is agt planete (Mercurius, Venus, Aarde, Mars, Jupiter, Saturnus, Uranus en Neptunus), dwergplanete (soos Pluto) en die asteroïedgordel in ʼn wentelbaan om die son.

Mane, insluitend ons maan, gee nie hulle eie hitte en lig af nie.

Elke planeet in ons sonnestelsel roteer (draai) op sy eie as.

Die aarde draai, en ʼn volledige rotasie duur ongeveer 24 uur. Ons ervaar dit as ʼn dag en ʼn nag.

Al die planete wentel (reis) rondom die son in hul eie wentelbane.

Die maan wentel om die aarde en ʼn omwenteling neem ongeveer ʼn maand (28 dae).

Suid-Afrika het sommige van die wêreld se grootste teleskope gebou.

Hersiening

39

© Optimi

12

November eksamen (van Eenheid 3 en 4)

Die son, planete en asteroïedgordel Mane

Die son (ʼn ster) is in die middel van ons sonnestelsel.

Teleskope word gebruik om te kyk na die ruimte en inligting te versamel.

Teleskope

*Wat kan ons in die ruimte sien?

Die beweging van die maan

38

Rotasie (Aarde)

*Bewegings van die aarde en planete Die beweging van die maan

36 – 37

Rewolusie (Aarde)

*Die sonnestelsel

EENHEID 4 34

Praktiese Taak: Ondersoek: Lyk die maan groter wanneer dit opkom as wanneer dit hoog in die lug is?

Septembertoets

33

35

Fossielbrandstowwe was miljoene jare gelede in die aarde se kors gevorm uit die oorskot van plante en diere.

Septembertoets

32

Fossielbrandstowwe en elektrisiteit Koste van elektrisiteit Onwettige aansluitings Hernubare maniere om elektrisiteit op te wek

Fasiliteerdersgids G06 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Fasiliteerdersgids G06 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Hersiening

40

Novembereksamen

41

Novembereksamen

42

• •

* Onderwerpe in vetgedrukte letters is die belangrikste. Verseker dat leerders die konsepte deeglik verstaan.

Alle onderwerpe moet gedek word voordat die eksamen begin, of aan die einde van Oktober.

13

© Optimi

Fasiliteerdersgids G06 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

STUDIEWENKE EN -METODES Leerders sal daarby baat om opsommings van die teorie van Natuurwetenskappe en Tegnologie te maak. Dit sal leerders help om die belangrike begrippe beter te verstaan, en die studienotas sal ook handig wees wanneer hulle vir toetse en eksamens begin leer.

Breinkaarte kan ook help met die ontwikkeling van leerders. Wanneer die teorievrae in toetse en eksamens beantwoord word, word daar van leerders verwag om toepaslike inligting met ʼn verklarende benadering oor te dra. Hierdie vak moet regdeur die jaar op so ’n wyse benader word dat leerders aangemoedig word om ontvanklik te wees vir nuwe idees.

Neem kennis van die onderrigplan in hierdie gids. Dit is só uiteengesit dat leerders twee lesse per week sal hê.

Belê in ʼn goeie verklarende woordeboek en wys leerders hoe om die betekenis van moeiliker woorde na te slaan.

Neem interessante boeke vir elke eenheid by die biblioteek uit om leerders te help om die werk in elke les beter te verstaan. Indien moontlik, gaan wys vir leerders in die tuin of natuur waaroor hulle besig is om te leer en wys vir hulle praktiese voorbeelde. Leerders kan ook dinge ontwerp en maak en ons gaan daardie vermoë ontwikkel.

Verskeie elemente kom in Tegnologie bymekaar. Die beste manier om al hierdie elemente in perspektief te plaas en in balans te behou is om die vak in ’n reeks uitgebreide projekte aan te bied, eerder as ’n reeks individuele lesse.

© Optimi

14

Fasiliteerdersgids G06 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

ANDER NUTTIGE INLIGTING Die onderrig van Natuurwetenskappe en Tegnologie moet altyd ʼn praktiese benadering onderskraag. Daar moet ’n goeie balans wees tussen die teorie en praktiese ervaring.

Besoek van die voorgestelde webwerwe wat behulpsaam kan wees om die vak ten volle te ervaar: • • •

http://e-classroom.co.za/caps-content/grade-4/grade-4-natural-sciences-and-technology-worksheets/ http://www.thunderboltkids.co.za/ http://projects.siyavula.com/blog/category/natural-sciences-and-technology/

15

© Optimi

1

Fasiliteerdersgids G06 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Eenheid

EENHEID 1 LEWE, LEWENSWYSE EN STRUKTURE

© Optimi

16

Fasiliteerdersgids G06 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Eenheid

1

LES 1: Fotosintese LEERDOELWITTE: • • • • • •

Waarom kan 'n plant sy eie voedsel vervaardig, maar nie ’n dier nie?

Wat is nodig vir fotosintese om plaas te vind?

Hoe vervaardig en stoor plante voedsel?

Waarom benodig plante soveel water?

Kan plante in donkerte lewe?

Waarom is plante hoofsaaklik groen?

INLEIDING Nota aan fasiliteerder: Maak ’n groot sirkel op ’n plakkaat om op die muur te sit en gebruik groot pyle wat uit blou of selfs swart plastiese sakke gesny word. Sny wit letters uit om die woord “FOTOSINTESE” in die middel van die sirkel uit te spel. Plak/skryf groot letters op die pyle wat sê: • Plante absorbeer koolstofdioksied.

• Plante stel suurstof vry.

• Diere asem suurstof in.

• Diere asem koolstofdioksied uit.

Knip prente van plante uit, of leerders kan prente van plante en diere teken/inkleur en langs die etikette plak wat hulle illustreer. Maak ’n woordelys, deur woorde wat verband hou met die onderwerp oral in die klaskamer te plaas. Verduidelik aan leerders dat hulle plantnavorsers gaan wees wat moet uitvind wat hierdie woorde beteken, en hoe hierdie woorde verband hou met plante en fotosintese.

Om die onderwerp in te lei kan leerders herinner word aan interafhanklikheid, wat in graad 5 behandel is. Bespreek hoe diere en plante interafhanklik is van mekaar. Plante produseer voedsel en suurstof vir diere, terwyl diere, sodra hulle doodgaan, ontbind en voedingstowwe terug plaas in die grond vir plante. Hierdie proses stel koolstof vry in die lug en sodoende word die koolstofsiklus voort gesit.

17

© Optimi

1

Fasiliteerdersgids G06 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Eenheid

BELANGRIKE TERMINOLOGIE • • • • • • • • • • 1.1

fotosintese chlorofil koolstofdioksied suurstof glukose molekule toestande verankering mikrobe vrugbaar

Plante en voedsel

Groen plante is net soos fabrieke! Hulle vervaardig voedsel vir hulleself en vir elke dier op aarde wat sonligenergie, water en koolstofdioksied gebruik. Hulle hersirkuleer die lug en maak suurstof sodat ons kan asemhaal.

VRAE: 1. Wat gebeur in 'n fabriek? Waarom dink jy kan ons sê plante is soos fabrieke? 'n Fabriek is 'n plek waar goedere of produkte gemaak/aanmekaargesit/ vervaardig word en dan by ander plekke afgelewer word om gebruik/verkoop te word. Plante word daarom as fabrieke beskou, want hulle gebruik rou materiaal om nuwe produkte (voedsel) te vervaardig.

2. Waarom kan ons sê dat plante voedsel vir hulself en alle diere op aarde vervaardig?

Plante is die begin van die voedselketting. Alle diere - of dit herbivore is wat plante eet, of karnivore wat die herbivore eet – maak staat op plante vir voedsel.

Wetenskaplikes het uitgevind presies hoe plante in staat is om al hierdie dinge te doen. Kom ons kyk van naderby hoe die raaisel opgelos is en hoe plante voedsel vervaardig.

Die proses van fotosintese Plante verander sonligenergie in chemiese energie wat uiteindelik omgeskakel word in voedsel vir die plant. Fotosintese vind plaas in alle groen dele van ’n plant. Blare is gewoonlik die groenste dele van ’n plant dus vind fotosintese meestal in blare plaas.

© Optimi

18

Fasiliteerdersgids G06 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Eenheid

1

VIR DIE NUUSKIERIGES: •

•

Die woord fotosintese kom van die Griekse woord phōs wat “lig” beteken en “sintese” om “saam te stel”. Ons gebruik die woord om te verduidelik hoe plante sonligenergie omskakel in chemiese energie wat die plant later gebruik om te oorleef.

Die fotosintese-liedjie http://www.youtube.com/watch?v=C1_uez5WX1o&feature=youtu.be

Kan jy onthou dat ons in graad 5 van fotosintese geleer het? Plante benodig sekere elemente vir fotosintese.

19

© Optimi

1

Fasiliteerdersgids G06 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Eenheid

VIR DIE NUUSKIERIGES: Wetenskaplikes het ’n uitdrukking vir stowwe soos chlorofil wat ’n kleur het.

Dit word pigmente genoem. Daar is ook ander pigmente in plante. Kan jy aan hulle kleure dink? Daar is ook pigmente in jou liggaam! Waar kan jy hulle vind? Wat doen hierdie pigmente?

Daar is ’n paar belangrike vereistes vir fotosintese: 1.

Chlorofil: Chlorofil is ’n groen stof wat plante gebruik om ligenergie van die son vas te vang.

Chlorofil is baie belangrik, daarsonder kan plante nie sonligenergie gebruik om voedsel te maak nie. Suurstofvlakke in die lug sal ook daal. Indien dit gebeur, sal plante en diere versmoor.

Nota aan fasiliteerder: Vir ’n tikkie pret kan leerders in die skooltuin gaan kyk of hulle ander kleure in blare kan vind en nie net die groen pigment, chlorofil nie. Alhoewel groen chlorofil meer volop is kan hulle ook soek vir geel, oranje en pers pigmente in blare, veral in die herfs wanneer die blare van kleur verander. In die liggaam bepaal die pigment, melanien, velkleur en word ook in die hare en iris van die oog gevind.

2.

Sonlig: Sonlig bevat energie. Plante gebruik hierdie energie om suikers (koolhidrate) te vervaardig uit water en koolstofdioksied.

3.

Water: Die wortels van ’n plant absorbeer water en voedingstowwe uit die grond. Water is ’n oplosmiddel in alle lewende organismes. Opgeloste stowwe beweeg deur die liggaam na waar hulle die meeste benodig word. Net soos jy het plante ook are vir hierdie doel.

Die are vervoer suikers van die blare afwaarts en minerale van die wortels opwaarts.

Fotosintese kan slegs plaasvind in ’n wateroplossing. Water is verder ook belangrik vir die ondersteuning van die plant. Dit help die plant om regop te bly.Net soos ons het plante ook geraamtes. Plante het egter net hidrostatiese geraamtes!

Nota aan fasiliteerder In die tweede eenheid, in “Materie en Materiale” sal die leerders meer leer oor mengsels, oplossings en die oplos van stowwe, en sal hierdie proses dan meer sin maak. Verwys terug na hierdie afdeling wanneer jy oplossings behandel en water bespreek as ’n oplosmiddel.

4.

Koolstofdioksied: Plante absorbeer of neem koolstofdioksied in uit die lug deur klein gaatjies in hulle blare of stingels, ons noem dit “stoma” of huidmondjies. Stoma word oral op die plant gevind, meestal onder die blare.

© Optimi

20

Fasiliteerdersgids G06 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

5.

Eenheid

1

Grond: Die grond verskaf noodsaaklike minerale, voedingstowwe en water vir die plant gedurende fotosintese. Grond anker die plant en verhoed dat dit omval.

VIR DIE NUUSKIERIGES: Hulle laat ander gasse en water toe om die plant binne te kom of te verlaat.

Dit is dieselfde as wanneer jy deur jou mond en neus asemhaal!

Sweetgaatjies in jou vel verrig dieselfde taak wanneer jy sweet.

Hoe vind fotosintese plaas?

Plante gebruik chlorofil, sonligenergie, water en koolstofdioksied om voedsel te vervaardig.

• Chlorofil vang die sonligenergie vas.

• Die energie verdeel die water in waterstof en suurstof.

• Die suurstof word in die lug in vrygestel.

• Die waterstof word saam met die koolstofdioksied gebruik om glukose (suikers) te vervaardig.

• Die suikers beweeg van die blare na ander dele van die plante waar dit gestoor word.

• Die water in die plant se are vervoer die suikers. Sodra die suikers die dele bereik waar dit gestoor word, word dit omgeskakel in stysel.

• Plante kan stysels as volg stoor: o blare (kool, spinasie, blaarslaai) o vrugte (appels, piesangs, perskes) o stingel (suikerriet) o sade (koring of mielies) o blomme (kappertjies, broccoli en blomkool) o wortels (wortels of beet)

VIR DIE NUUSKIERIGES: Besoek http://www.realtrees4kids.org/sixeight/letseat.htm vir meer inligting oor fotosintese.

21

© Optimi

1

Fasiliteerdersgids G06 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Eenheid

Hier is ’n eenvoudige illustrasie om die fotosintese-proses te verduidelik.

Nota aan fasiliteerder Stysel is onoplosbaar in water, daarom stoor plante stysel, en nie glukose wat oplosbaar is nie. Verwys terug na hierdie afdeling wanneer oplosbare en onoplosbare stowwe in die tweede eenheid behandel word.

Aktiwiteit 1: Dramatiseer die proses van fotosintese Nota aan fasiliteerder Versamel die nodige items voor die tyd. Leerders in die mini-drama kan kostuums van verskillende kleure aantrek om hulle karakters voor te stel. Dit kan insluit Themde wat bo-oor hulle eie klere aangetrek kan word, ’n serp, strik of gekleurde papier wat hulle voor op hulle klere kan vasspeld. Gebruik foelie, glinsterstof (glitter) en tou vir die wortels. Maak maskers vir die diere uit papierborde, sny gate vir die oë en maak die masker om die kop vas met ’n stukkie tou/dun lint. Leerders kan dieregesigte op die maskers teken. © Optimi

22

Fasiliteerdersgids G06 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Eenheid

1

AANWYSINGS: 1.

Jou fasiliteerder sal verduidelik hoe om die proses van fotosintese te dramatiseer.

2.

Karakters in die mini-drama: • Verteller: om die proses te verduidelik Dit kan ’n fasiliteerder of leerder wees. Maak kort aantekeninge maak van die inligting hierbo, sodat leerders kan onthou in watter volgorde die proses plaasvind.

• Son: Die kostuum kan geel wees en versier met foelie of blink papier om die lig en hitte energie van die son uit te beeld.

• Plante: Laat ’n paar leerders groen aantrek en maak stringe toue aan hulle voete vas om die wortels voor te stel. Hulle kan rys/glinsterstof in hulle vashou om aan te dui dat water verdamp na fotosintese.

• Reën/water: Laat ’n paar leerders blou aantrek en rys, glinsterstof of klein stukkies foelie gebruik om reënval voor te stel.

• Koolstofdioksied: Speld naambordjies aan die leerders se klere vas wat lees “koolstofdioksied” hierdie karakters kan pers aantrek.

• Suurstof: Speld naambordjies aan die leerders se klere vas wat lees “suurstof” hierdie karakters kan oranje aantrek.

• Glukose-energie as vrugte en groente: Trek aan soos, of maak plakkate van groot wortels, appels, aartappels of iets soortgelyks.

• Sekere leerders moet diere wees wat koolstofdioksied uitasem en die plante eet.

Laat hulle die dieremaskers dra soos bo genoem.

Nota aan fasiliteerder Wanneer die opvoering begin, moet die glukose- en suurstofakteurs in klein groepies rondom die plante sit met hulle koppe gebuig. Hulle moenie na die gehoor kyk nie.

Die verteller stel die toneel voor en verduidelik die verskillende prosesse soos dit plaasvind.

Die son (dalk ’n verhooglig) skyn in die middel van die verhoog. Die leerders kan draai of hul arms oplig om die sonstrale voor te stel.

Die plante staan ’n entjie weg van die son en die reënwater kan vir die plante water ‘gee’ deur saggies die rys/glinsterstof/foelie oor hul koppe te strooi. Daarna kan hulle rondom die plante gaan sit.

Die koolstofdioksied hardloop weg van die diere af en maak ’n sirkel rondom die plante. Dan kan hulle rondom die plante gaan sit.

Nou staan die akteurs op wat suurstof en glukose voorstel en hardloop rondom die plante.

Dan kan hulle na die diere toe hardloop om te wys dat hulle suurstof en voedsel ontvang.

Hierdie toneel kan ’n paar keer na mekaar opgevoer word om te wys dat die siklus herhaal word.

23

© Optimi

1

Fasiliteerdersgids G06 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Eenheid

VRAE: 1.

Waarom gaan plante dood in tye van droogte?

Verskeie prosesse kan nie sonder water voortgaan nie. Water is noodsaaklik vir fotosintese. Sonder water kan plante nie sonligenergie omskakel in glukose wat hulle nodig het vir oorlewing nie. Plante het ook water nodig vir ondersteuning – dit dien as die plant se geraamte.

2.

Ontwerp ’n plakkaat om die proses van fotosintese te verduidelik. Jy kan sinne en kort paragrawe gebruik en sluit baie illustrasies in.

Nota aan fasiliteerder In graad 5 is daar gekyk na grond – veral die gronddeeltjies en watter tipes grond die beste is vir plantegroei. Dit sal egter waardevol wees om in hierdie afdeling klem te lê op grond en ’n bespreking te hê oor waaruit grond bestaan, naamlik organiese en anorganiese materiaal: water, lug, rots en sand. Waar moontlik, kan voorbeelde van verskillende tipes grond klas toe gebring word (soos leemgrond, klei en seesand). Laat leerders die grond aanraak, voel en verken waaruit grond bestaan.

1.2

Voedsel uit fotosintese BELANGRIKE TERMINOLOGIE • • • • •

jodium oplossing aanwyser stysel toets

Gedurende fotosintese skakel plante sonligenergie om in ander vorms van energie wat diere kan eet en gebruik vir hulle eie oorlewing.

Plante skakel glukose om in stysel, soos byvoorbeeld mielies (mielies en mielieblom), rys (rysmeel en rys) en koring (meel).

Plante stoor hierdie voedsel in verskillende dele van die plant soos blare, stingels of wortels, blomme, vrugte en sade. Diere wat dan die plante eet neem die voedingstowwe in en kan sodoende oorleef.

VRAE: Kyk na die foto’s van verskillende plantprodukte. Watter deel van die plant eet ons?

Byvoorbeeld wanneer ons ’n appel eet, eet ons die stingel, die wortel, die vrug of die saad?

Gebruik die spasie hieronder om ’n tabel te trek vir jou antwoorde.

© Optimi

24

Fasiliteerdersgids G06 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Eenheid

Plant

1

Deel wat ons eet

Blom

Kool

Vrugte

Tamaties

Wortel

Aartappels

Blom

Broccoli

Stingel

Seldery

25

© Optimi

1

Fasiliteerdersgids G06 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Eenheid

Plant

Deel wat ons eet

Wortel

Wortels

Saad

Sonneblomsade

Blaar

Blaarslaai

Stingel

Suikerriet

Saad

Haselneute

© Optimi

26

Fasiliteerdersgids G06 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Eenheid

Plant

1

Deel wat ons eet

Vrug

Piesangs

Saad

Mielies Ons weet dat plante glukose ('n suiker) vervaardig, maar hulle stoor stysel.

Wat is dan die verskil?

Aktiwiteit 2: Wat is die verskil tussen ’n stysel en ’n suiker?

Nota aan fasiliteerder: Berei vooraf: Berei ten minste 10 verskillende soorte plantprodukte voor vir hierdie les, en merk elke item van 1 – 10. Sny vrugte, aartappels en lekkers in happie-grootte blokkies. Plaas meel en gekookte rys in bakkies. Gebruik lepels om die meel en gekookte rys te proe.

BELANGRIK: Voordat hierdie aktiwiteit gedoen word, moet die fasiliteerder eers seker maak of enige leerders allergies is vir enige van hierdie items. Leerders met suikersiekte moet toestemming by hulle ouers kry om van die vrugte/lekkers te proe of eet.

Materiale: • mieliemeel • meelgekookte rys, aartappel, brood • glukose lekkers • suiker • suikerriet (indien moontlik) • vars vrugte • blinddoek • knyperbord

27

© Optimi

1

Fasiliteerdersgids G06 ~ Natuurwetenskappe en Tegnologie

Eenheid

AANWYSINGS: 1.

Werk in groepe van twee.

2.

Een van die twee moet geblinddoek word.

3.

Maak ’n lys van 1 tot 10 op ’n stuk papier.

4.

Die leerder sonder die blinddoek moet die ander leerder help om die verskillende items te proe. Gebruik ’n teelepel om die meel in die leerder se mond te sit. As dit ’n harde kern is soos ’n ryskorrel of mieliepit, of ’n blokkie vrug, sit dit in die palm van sy/haar hand en laat hom/haar dit self eet.

5.

Na elke proe slag moet die geblinddoekte leerder raai of dit ’n suiker of ’n stysel is gebaseer op die smaak.

6.

Teken die antwoorde aan op die papier met die nommers van 1 – 10.

7.

Ruil plekke en herhaal die toets.

VRAE: 1.

Was dit maklik om elke keer tussen die suiker en stysel te onderskei?

Watter kosse was vir jou moeilik om te klassifiseer?

Dit behoort nie moeilik te wees om tussen die twee te onderskei nie, veral nie as die leerder die verskil tussen ’n suiker en ’n stysel ken nie.

2.

Hoe verskil die smaak van ’n suiker en stysel?

Suikers is soet, stysels is nie.

Ons kan nie op smaak alleen staatmaak om uit te vind of ’n voedsel ’n suiker of ’n stysel is nie. Wetenskaplikes gebruik die jodium-styseltoets om te bepaal of ’n voedselsoort ’n stysel is of nie.

Wanneer jodiumoplossing (’n bruin vloeistof) op stysel gedrup word, kombineer die jodium en die stysel en verander die jodium na ’n diep blou/pers-blou kleur. Kom ons kyk hoe dit werk!

Aktiwiteit 3: Die jodium-styseltoets Nota: Daar sal NIE geproe word in hierdie aktiwiteit nie.

MATERIALE: • jodium • dieselfde voedselsoorte wat in die proetoets gebruik is (genommer 1 – 10) • sluit ook ander voedselsoorte in soos kaas en ’n gekookte eier.

AANWYSINGS: 1.

Skryf die voedselsoort of plantproduk wat jy kies in die eerste kolom hieronder.

2.

Jy gaan nou toets of hierdie voedselsoort ’n stysel is of nie. Wanneer die jodiumoplossing verander na blou-swart weet jy dit is ’n stysel.

© Optimi

28