Gr 10-Afrikaans Eerste Addisionele Taal-Fasiliteerdersgids Letterkunde 2

Í5*È-E-EAT-FG02CÎ 2

1 1

0

-

E

-

E

A T -

F

G

0

2

AFRIKAANS EERSTE ADDISIONELE TAAL FASILITEERDERSGIDS: LETTERKUNDE Graad 10

Afrikaans Eerste Addisionele Taal Fasiliteerdersgids: Letterkunde

2 11 0 - E - E AT- F G 0 2

Í5*È-E-EAT-FG02CÎ

Graad 10

Aangepas vir KABV

Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Eerste Addisionele Taal: Letterkunde

INHOUDSOPGAWE VOORWOORD .................................................................................................................... 3 LESELEMENTE .................................................................................................................. 4 JAARPLAN ......................................................................................................................... 7 EENHEID 1: POËSIE ........................................................................................................ 11 Les 1: Literêre begrippe ................................................................................................. 11 AKTIWITEIT 1 ......................................................................................................... 16 Les 2: Gedig: “Die tweegeveg” (Breyten Breytenbach) ................................................. 16 AKTIWITEIT 2 ......................................................................................................... 17 Les 3: Gedig: “Dis al” (Jan F.E. Cilliers)......................................................................... 17 AKTIWITEIT 3 ......................................................................................................... 18 Les 4: Les 4: Gedig: “Palimpses” (Johann de Lange).................................................... 18 AKTIWITEIT 4 ......................................................................................................... 18 Les 5: Gedig: “boekmerk” (Marlise Joubert) .................................................................. 19 AKTIWITEIT 5 ......................................................................................................... 19 Les 6: Gedig: “’n Mite” (Kobie Korf) ............................................................................... 20 AKTIWITEIT 6 ......................................................................................................... 20 Les 7: Gedig: “hartbreek” (Susan Smith) ....................................................................... 21 AKTIWITEIT 7 ......................................................................................................... 21 EENHEID 2: DRAMA: PALJAS ........................................................................................ 23 Les 8: Literêre begrippe ................................................................................................. 23 Les 9: Bedryf 1 – 11 ...................................................................................................... 29 AKTIWITEIT 8 ......................................................................................................... 29 Les 10: Bedryf 12 – 14................................................................................................... 31 AKTIWITEIT 9 ......................................................................................................... 31 Les 11: Bedryf 15 – 24................................................................................................... 32 AKTIWITEIT 10 ....................................................................................................... 32 Les 12: Bedryf 25 – 33................................................................................................... 33 AKTIWITEIT 11 ....................................................................................................... 33 Les 13: Bedryf 34 – 42................................................................................................... 34 AKTIWITEIT 12 ....................................................................................................... 34 Les 14: Bedryf 43 – 46................................................................................................... 34 AKTIWITEIT 13 ....................................................................................................... 35 Les 15: Bedryf 47 – 53................................................................................................... 35 AKTIWITEIT 14 ....................................................................................................... 36 Les 16: Bedryf 54 – 63................................................................................................... 36 AKTIWITEIT 15 ....................................................................................................... 37 Les 17: Bedryf 64 – 72................................................................................................... 37 AKTIWITEIT 16 ....................................................................................................... 38 Les 18: Bedryf 73 – 81................................................................................................... 38 AKTIWITEIT 17 ....................................................................................................... 39 © Optimi

1

Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Eerste Addisionele Taal: Letterkunde

Les 19: Bedryf 82 – 94................................................................................................... 39 AKTIWITEIT 18 ....................................................................................................... 40 Les 20: Bedryf 95 – 108................................................................................................. 41 AKTIWITEIT 19 ....................................................................................................... 41 Les 21: Bedryf 109 – 131............................................................................................... 42 AKTIWITEIT 20 ....................................................................................................... 42 Les 22: Bedryf 132 – 135............................................................................................... 43 AKTIWITEIT 21 ....................................................................................................... 43 Les 23: Bedryf 136 – 138............................................................................................... 43 AKTIWITEIT 22 ....................................................................................................... 44 Les 24: Bedryf 139 – 147............................................................................................... 44 AKTIWITEIT 23 ....................................................................................................... 45

© Optimi

2

Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Eerste Addisionele Taal: Letterkunde

VOORWOORD Welkom by Afrikaans Eerste Addisionele Taal graad 10. Hierdie handleiding dek beide die poësie- en dramagedeeltes. Hierdie letterkundehandleiding is ontwikkel om aan al die vereistes van die Kurrikulum- en Assesseringsbeleidsverklaring (KABV of CAPS) te voldoen.

Die klem in formele letterkunde-onderrig hang af van die gekose genre/voorgeskrewe werk. Die doelwitte van hierdie handleiding is om: • die unieke kenmerke van gedigte te verduidelik (’n gedig het ander kenmerke as wat ’n prosateks het); • figuurlike en retoriese taalgebruik in verskillende tekste te identifiseer en verduidelik, soos beeldspraak (vergelyking, personifikasie en metafoor) en stylfigure (inversie, simbool, karikatuur, onomatopee/klanknabootsing, ironie, kontras, spot, satire, sarkasme, antiklimaks, eufemisme, hiperbool, woordspeling, sinekdogee, metonimia en onderbeklemtoning); • die skrywer se bedoeling te identifiseer; en • die kenmerke van soorte gedigte verduidelik, en hoe versreël- en strofebou, rym, halfrym (alliterasie en assonansie), ritme, herhaling, beeldspraak en stylfigure met die tema/boodskap verband hou.

Bogenoemde aspekte word breedvoerig in les 1 bespreek. Daarna word elke gedig in ’n afsonderlike les behandel.

UITEENSETTING VAN BOEKE Verskillende ikone word in die handleiding en fasiliteerdersgids gebruik om die leselemente aan te dui. Sien die verduideliking op die volgende bladsy.

© Optimi

3

Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Eerste Addisionele Taal: Letterkunde

LESELEMENTE LEERDOELWITTE Wat die leerder aan die einde van die les moet weet (geneem uit KABV).

BELANGRIKE TERMINOLOGIE Nuwe terminologie om die begrip van die vak as deel van die les uit te brei.

DEFINIEER Definisies van konsepte om die inhoud te verstaan.

BELANGRIK Verduidelik misverstande of dui op moontlike verwarring met betrekking tot bestaande kennis.

WENKE Inligting om die leerder deur die leerproses te begelei.

AKTIWITEIT Vrae wat voltooi moet word ten einde die kennis van die voltooide les te toets.

KERNINHOUD Beklemtoon die kern van die inhoud en bied ’n in-diepte verduideliking van ’n spesifieke afdeling van die les – moet verstaan word.

© Optimi

4

Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Eerste Addisionele Taal: Letterkunde

ALGEMEEN • •

Vir letterkunde moet elke leerder ’n werkboek van ongeveer 72 bladsye hê.

Deel die boek in twee: een helfte vir die gedigte en die ander helfte vir die drama.

As alternatief kan die leerders ’n aparte werkboek vir elke genre hê.

UITEENSETTING VAN LETTERKUNDE •

EENHEID 1: POËSIE (les 1 – 7) Ses gedigte: o “Die tweegeveg” – Breyten Breytenbach o “Dis al” – Jan F.E. Cilliers o “Palimpses” – Johann de Lange o “boekmerk” – Marlise Joubert o “’n Mite” – Kobie Korf o “hartbreek” – Susan Smith

•

EENHEID 2: DRAMA (les 8 – 24) Paljas – Chris Barnard o Dit is uiters belangrik dat die leerders die hele drama lees. o Deur die rolprent Paljas te kyk, sal leerders help om ’n beter geheelbeeld van die drama te hê, maar dit vervang nie die lees van die drama nie. o Die aantekeninge en besprekings in die handleiding is breedvoerig en behoort genoegsame insig te gee. o Die vrae en antwoorde oor die gedigte en drama is volgens die KABV opgestel.

ASSESSERING/NASIEN/KONTROLE/BEOORDELING Die behoorlike voltooiing van ALLE werk, oefeninge, werkstukke en skryfstukke is die leerders se verantwoordelikheid. Jy kan die leerders help om ’n rooster op te stel om seker te maak dat hulle by die tydskedule hou en al die werk afhandel.

Deur die jaar sal daar van die leerders verwag word om verskillende portefeuljetake te voltooi, wat dan saam die jaarpunt sal uitmaak. Die leerders se jaarpunt tel uiteindelik 25% van hul totale punt vir Afrikaans Eerste Addisionele Taal. Alle ander aktiwiteite is juis daargestel om die leerders te help met die voorbereiding vir die Novembereksamen.

Die leerders gaan deur die loop van die jaar egter nie net portefeuljetake doen nie, maar ook gedigte en ’n drama, Paljas, behandel. In elke genre moet die leerders kontekstuele vrae kan beantwoord. Hierdie afdelings word in vraestel 2 van die eksamen geassesseer.

Vraestel 1 fokus op die leerders se leesvaardigheid, hul kennis van visuele tekste, hul vermoë om tekste op te som, asook hulle taalkennis. Vraestel 3 is ’n skryfvraestel waarin alle vorme van geskrewe werk (opstelle en transaksionele tekste) geassesseer word. © Optimi

5

Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Eerste Addisionele Taal: Letterkunde

Vraestel 4 word voor die Novembereksamen afgehandel, aangesien dit eintlik net ’n samestelling van al die leerders se mondelingpunte deur die loop van die jaar is. Die leerders moet elke aktiwiteit in die handleiding getrou voltooi nadat die gegewe leerwerk hanteer is. ’n Rooster met halfuurperiodes (30 minute) word hieronder gegee. Help die leerders om hul eie rooster volgens die lesbeplanning en hul ander vakke op te stel.

Periode

Dag 1

Dag 2

Dag 3

Dag 4

Dag 5

Dag 6

Dag 7

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Onthou: Die bogenoemde tydtoekenning is slegs ’n voorstelling vir die onderrig van ’n nuwe vaardigheid. Dit sluit glad nie huiswerk of die voltooiing van enige werksopdragte in nie.

Die jaarbeplanning wat volg kan die leerders self voltooi. Neem persoonlike aktiwiteite en ander vakke in ag.

© Optimi

6

Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Eerste Addisionele Taal: Letterkunde

JAARPLAN WEEK

DATUM BEGIN

LES KWARTAAL 1 Taalstrukture en -konvensies Les 1: Praat oor sportfoto’s Les 2: Taal: Hoofletters en spelling Les 3: Leesbegrip: Koerantartikel

1–2

Les 4: Skryf ’n paragraaf Les 5: Luisterbegrip Les 6: Taal in konteks: Woordeskat en samestellings Letterkunde Poësie – Les 1: Literêre begrippe Prosa – Paljas: Les 8: Literêre begrippe Taalstrukture en -konvensies Les 7: Woordeskat Les 8: Taal in konteks: Voorsetsels Les 9: Lees en kyk: Visuele lees

3–4

Les 10: Skryf ’n vriendskaplike brief Les 11: Lees: Die opsomming/précis Les 12: Taal: Voegwoorde Letterkunde Poësie – Les 2: “Die tweegeveg” (Breyten Breytenbach) Prosa – Paljas: Les 9: Bedryf 1 – 11 Taalstrukture en -konvensies

5–6

Les 13: Taal: Woordvorming Les 14: Taal in konteks: Stelsinne, feite en menings in die teenwoordige tyd Les 15: Taal: Selfstandige naamwoorde Les 16: Taal in konteks: Byvoeglike naamwoorde Les 17: Skryf ’n verbeeldingsteks: ’n Gedig Letterkunde Poësie – Les 3: “Dis al” (Jan F.E. Cilliers) Prosa – Paljas: Les 10: Bedryf 12 – 14 Taalstrukture en -konvensies Les 18: Luister en praat: Groepbesprekings

7–8

© Optimi

Les 19: Skryf: Vul ’n vorm in Les 20: Taal in konteks: Gevoelstaal, stereotipering en veralgemening Les 21: Taal in konteks: Direkte en indirekte rede

7

DATUM VOLTOOI

Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Eerste Addisionele Taal: Letterkunde

Les 22: Taal: Soorte werkwoorde Les 23: Skryf ’n verhalende opstel Letterkunde Poësie – Les 4: “Palimpses” (Johann de Lange) Prosa – Paljas: Les 11: 15 – 24 Taalstrukture en -konvensies Les 24: Luister en praat: Liriek Les 25: Lees ’n advertensie Les 26: Skryf ’n resensie Les 27: Taal in konteks: Deelwoorde, homofone en homonieme Les 28: Skryf: Ontwerp ’n plakkaat Letterkunde 9 – 10

Prosa – Paljas: Les 12: Bedryf 25 – 33 KWARTAAL 2 Taalstrukture en -konvensies Les 29: Praat: Pas en bespreek foto’s Les 30: Luister en praat: ’n Liedjie

11 – 12

Les 31: Skryf ’n paragraaf oor ’n literêre teks Les 32: Taal in konteks: Stam, afleiding, samestellende afleiding (woordbou) en sinsoorte Les 33: Skryf ’n voorbereide toespraak Letterkunde Poësie – Les 5: “boekmerk” (Marlise Joubert) Prosa – Paljas: Les 13: Bedryf 34 – 42 Taalstrukture en -konvensies Les 34: Enkelvoudige sinne: Bywoordelike bepalings van tyd, wyse en plek Les 35: Skryf: Maak ’n advertensie

13 – 14

Les 36: Luister en praat: Hardoplees Les 37: Lees ’n visuele teks: Spotprent Les 38: Skryf ’n aanbeveling of ’n verslag Letterkunde Poësie – Les 6: “’n Mite” (Kobie Korf) Prosa – Paljas: Les 14: 43 – 46 Taalstrukture en -konvensies Les 39: Taal in konteks: Spelling: Los of vas

15 – 16

Les 40: Taal in konteks: Woordorde en woordkeuse Les 41: Taal in konteks: Ontkenning Les 42: Taal in konteks: Hersiening

© Optimi

8

Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Eerste Addisionele Taal: Letterkunde

Letterkunde 15 – 16

Poësie – Les 7: “hartbreek” (Susan Smith) Prosa – Paljas: Les 15: Bedryf 47 – 53 Taalstrukture en -konvensies Les 43: Luister en praat: Onderhoud Les 44: Aandagtige lees

17 – 18

Les 45: Skryf oor ’n persoonlike ervaring Les 46: Taal in konteks: Sinonieme, antonieme, paronieme en woorde wat verwar Les 47: Skryf ’n formele brief Letterkunde Voorbereiding vir die eksamen: • Hersien poësie (les 1 – 7) • Hersien prosa (les 8 – 15)

19 – 20

Junie-eksamen KWARTAAL 3 Taalstrukture en -konvensies Les 48: Praat: Bespreek prente

21 – 22

Les 49: Praat: Gesels oor eie ervarings Les 50: Praat: Lees hardop Letterkunde Prosa – Paljas: Les 16: Bedryf 54 – 63 Taalstrukture en -konvensies Les 51: Skryf ’n beskrywende opstel

23 – 24

Les 52: Taal: Voornaamwoorde Les 53: Luister na ’n toespraak Letterkunde Prosa – Paljas: Les 17: Bedryf 64 – 72 Taalstrukture en -konvensies Les 54: Taal: Byvoeglike naamwoorde

25 – 26

Les 55: Luister na debatprosedures Les 56: Skryf ’n uitnodiging Letterkunde Prosa – Paljas: Les 18: Bedryf 73 – 81 Prosa – Paljas: Les 19: Bedryf 82 – 94 Taalstrukture en -konvensies Les 57: Taal in konteks: Hersiening

27 – 28

Les 58: Luister en praat: Hou ’n vergadering Les 59: Skryf ’n kennisgewing, agenda en notule Letterkunde Prosa – Paljas: Les 20: Bedryf 95 – 108 Prosa – Paljas: Les 21: Bedryf 109 – 131

© Optimi

9

Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Eerste Addisionele Taal: Letterkunde

Taalstrukture en -konvensies Les 60: Taal: Die infinitief 29 – 30

Les 61: Taal in konteks: Woordeboekgebruik Les 62: Taal in konteks: Afkortings en akronieme Letterkunde Prosa – Paljas: Les 22: Bedryf 132 – 135 Prosa – Paljas: Les 23: Bedryf 136 – 138 KWARTAAL 4 Taalstrukture en -konvensies Les 63: Praat: Bespreek strokies

31 – 32

Les 64: Aandagtige lees: ’n Koerantberig Les 65: Skryf ’n brief aan die pers Letterkunde Prosa – Paljas: Les 24: Bedryf 139 – 147 Taalstrukture en -konvensies Les 66: Taal in konteks: Woordeskat en lettergrepe

33 – 34

Les 67: Luister na ’n liedjie Les 68: Lees strokiesprente Letterkunde Voorbereiding vir die eksamen: Hersien poësie (les 1 – 7) Taalstrukture en -konvensies Les 69: Skryf ’n brief van waardering/bedanking

35 – 36

37 – 38 39 – 40

© Optimi

Les 70: Taalhersiening Letterkunde Voorbereiding vir die eksamen: Hersien prosa (les 8 – 24) Taalstrukture en -konvensies Voorbereiding vir die eksamen: Hersien vraestel 1 en 3 Novembereksamen

10

Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Eerste Addisionele Taal: Letterkunde

Eenheid

1

EENHEID 1: POËSIE Les 1: Literêre begrippe LEERDOELWITTE

• •

•

Aan die einde van hierdie les moet die leerders: die skrywer se bedoeling te kan identifiseer die kenmerke van soorte gedigte te kan verduidelik, en hoe versreël- en strofebou, rym, halfrym (alliterasie en assonansie), ritme, herhaling, beeldspraak en stylfigure met die tema/boodskap verband hou terme te kan identifiseer

Let wel: Die leerders moet met die lees van elke gedig die literêre aspekte en definisies ook hersien. Dit is die beste om hierdie begrippe met die lees van elke gedig te integreer om sodoende te verseker dat die leerders dit reg verstaan en kan identifiseer.

• • •

Die leerders moet deur die literêre begrippe en agtergrond werk.

Die leerders moet die vrae in hul werkboek beantwoord.

Werk saam met die leerders deur die antwoorde en maak seker hulle weet wat die regte antwoorde is.

LITERÊRE STYLMIDDELS Voordat ons gedigte kan ontleed en bestudeer, is dit belangrik om sekere kenmerke van poësie te verstaan. Digters het in sekere omstandighede geskryf, daarom praat ons van “digters en hul tyd”. Deur poësie reflekteer digters oor die gebeurtenisse en idees wat ’n indruk in hulle lewens gemaak het. As ons die tydperk waarin die digter gelewe het verstaan, sal ons sy/haar idees en agtergrond – en ook sy/haar gedigte – beter verstaan.

So byvoorbeeld het die sogenaamde “driemanskap – Jan F.E. Celliers, Totius en C. Louis Leipoldt – net ná die Anglo-Boereoorlog baie gedigte geskryf, veral oor Afrikanernasionalisme.

Verder het digters soos Totius en T.T. Cloete oor godsdiens en die psalms se beryming gedig, terwyl digters soos Breyten Breytenbach ’n Sestiger was en D.J. Opperman graag oor Afrikaner-nasionalisering geskryf het. Oswald Mtshali het weer sy ervaring van en teenstand teenoor die apartheidsera in sy skryfwerk uitgebeeld.

Werk saam met die leerders deur die poëtiese begrippe van Verskuns vir Eerste Addisionele Taal (Best Books studiewerkgids). © Optimi

11

Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Eerste Addisionele Taal: Letterkunde

Eenheid

1

1.

Hoe moet ek ’n gedig lees?

• Kyk na die titel van die gedig – dit gee reeds ’n idee van waaroor die gedig gaan.

• Lees die hele gedig vinnig sodat jy weet waaroor dit gaan.

• Lees die gedig vir ’n tweede of derde keer deur en merk die moeilike dele of begrippe.

• Gebruik ’n woordeboek om die moeilike woorde na te slaan en die betekenisse neer te skryf.

• Lees die gedig weer deur – sommer hardop – en probeer agterkom hoe die dele bymekaar inskakel, en wat die gedig vir ons probeer sê.

• Let ook op na hoe die gedig uitgelê is (uiterlike bou), en watter tegnieke stylfigure gebruik is (innerlike bou) – sien volgende bladsy.

2.

Ontleding van poësie (analysis of poetry) Die volgende inligting gaan jou en die leerders help om gedigte te kan ontleed sodat die dieper betekenis duidelik na vore kom.

2.1 Tema of hoofgedagte (theme/main idea) Elke gedig het ’n hoofgedagte of tema. ’n Tema dra die kernboodskap of bedoeling van die digter oor. ’n Gedig kan ’n verhalende of ’n liriese gedig wees.

2.2 Vorm (form) ’n Gedig is in ’n spesifieke vorm geskryf. Gedigte is in reëls geskryf. Ons praat in Afrikaans van versreëls of reëls. Hierdie reëls word in strofes gegroepeer.

In vrye vers, veral moderne vrye vers, skep die digter sy/haar eie vorm. Daar is geen beperking met betrekking tot ritme, rym of patroon nie. Enjambement of reëls wat oorloop na die volgende reël kom slegs in poësie voor. Dit word meestal gevind aan die einde van ’n reël waar daar geen leestekens is nie. (’n Gedig kan wel sonder leestekens geskryf wees sonder dat daar enjambement is.) Die gevoel duur gewoonlik voort in die volgende reël en die digter se gedagtes bly ongebroke.

2.3 Woordkeuse (diction / choice of words) Die digter se woordkeuse skep ’n bepaalde atmosfeer en plaas die gedig in die regte tyd en plek. Woordkeuse beïnvloed ook die ritme en luim van die gedig. In ’n rymende gedig is goeie woordkeuse belangrik. Brabbeltaal en slengtaal (slang) word vir effek gebruik. Kaapse Afrikaans is ’n algemene verskynsel en dien ook ’n belangrike doel.

2.4 Gevoel of toon (feeling/tone) Die gevoel of toon van ’n gedig weerspieël die digter se subjektiewe gedagtes en houding. Soos in ander vorme van letterkunde kan die toon vriendelik, skerp, sarkasties, ironies, woedend, humoristies of neerhalend wees. Die toon help baie om die luim en atmosfeer te skep.

© Optimi

12

Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Eerste Addisionele Taal: Letterkunde

2.5

Eenheid

1

Stemming/atmosfeer (atmosphere) Gemoedstoestand – watter emosie die gedig uitdruk.

TERME WAT VIR ELKE GEDIG GEKEN MOET WORD

Die uiterlike bou van ’n gedig (hoe die gedig aan die “buitekant” lyk en hoe dit uitgelê is – die tipografie) Gedigte word op ’n sekere manier uitgelê, waar die woorde byvoorbeeld ’n prentjie vorm.

By die uiterlike bou kyk ons na die strofebou en versbou van die gedig (hoeveel strofes die gedig het en hoeveel versreëls elke strofe het), wat die rympatroon van die gedig is, en wat die ritme is. Dinge soos die gebruik van leestekens (of leestekens wat ontbreek), tipografiese wit en alleenplasing is ook deel van die uiterlike bou van ’n gedig.

1.

Strofebou • ’n Strofe met twee reëls = koeplet • ’n Strofe met vier reëls = kwatryn • ’n Strofe met ses reëls = sekstet • ’n Strofe met agt reëls = oktaaf

2.

Rympatroon (rhyme scheme) • aaaa Slagrym • aabb Paarrym • abab Kruisrym • abba Omarmde rym • abcd Gebroke rym / vrye vers (enige uitsondering) (’n Gedig met geen vaste rym, geen vaste strofebou, geen vaste verslengtes en soms geen vaste hooflettergebruik het nie, is vrye vers, free verse.)

3.

Halfrym: die assosiasie met klanke (sound devices) Halfrym gaan oor die klanke en nie die letters nie (bv. woorde met f en v in dieselfde reël is alliterasie, al verskil die spelling). Indien jy gevra word om halfrym aan te haal/dui, moet jy die letters onderstreep waarin die halfrym voorkom.

3.1 Alliterasie (alliteration) Alliterasie is die herhaling van dieselfde konsonante/medeklinkers, gewoonlik aan die begin van woorde in dieselfde reël, bv. Dis die ding met Danie.

3.2 Assonansie (assonance) Assonansie is die herhaling van vokale/klinkers binne-in woorde, bv. Die mossie mik-mik en pik dan teen ’n blik.

© Optimi

13

Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Eerste Addisionele Taal: Letterkunde

Eenheid

1

4.

Ritme (rhythm) Die ritme van ’n gedig dui die pas aan en moet by die betekenis van die gedig pas. ’n Stadige ritme weerspieël ’n somber (sombre, sad) betekenis, terwyl ’n vinnige pas op ’n gelukkige gemoedstemming kan dui. Wanneer versreëls min of meer ewe veel lettergrepe bevat, skep dit ook ritme, bv. hoe / la / ter / hoe / kwa / ter EN wie’s / daar / in / die / wa / ter?

5.

Tipografiese wit (white space) Wit gedeeltes in ’n gedig, tussen strofes en ook in ’n strofe self.

6.

Alleenplasing (the placement of a single word in a line) ’n Enkele woord in ’n versreël.

7.

Voorplasing/agterplasing (placement at the beginning or end of a line) ’n Woord word voor/agter in ’n reël geplaas om dit te beklemtoon.

Die innerlike bou van ’n gedig (die inhoud of die “binnekant” van die gedig) Die inhoud van die gedig en die stylfigure/beeldspraak wat gebruik word, verwys na die innerlike bou van ’n gedig.

STYLFIGURE/BEELDSPRAAK (poetic devices) 1.

Herhaling (repetition) Herhaling beklemtoon die inhoud in ’n gedig en skep ’n spesifieke vorm of patroon.

Reëls of strofes word deur herhaling aanmekaar verbind. Herhaling kan die stemming in ’n gedig versterk, bv. “... van haar eerste, haar heel eerste soen ...”

2.

Vergelyking (simile) Twee begrippe/dinge wat met mekaar vergelyk word. Net soos die woorde “as” of “like” in Engels die simile aandui, dui die woorde “soos”, “net soos” of “nes” die vergelyking aan, bv.: Hy loop soos ’n krap. Hy is net soos ’n politikus. Haar vel is nes dié van ’n krokodil.

3.

Metafoor (metaphor) Twee begrippe/dinge wat met mekaar vergelyk word, sonder die woorde “soos”, “net soos” of “nes”, bv.: Hy is ’n vark.

4.

Personifikasie (personification) ’n Menslike eienskap/handeling word aan lewelose dinge gegee, bv. die tafel roer, die ketel sing.

5.

Sinekdogee (synecdoche) Sinekdogee is wanneer daar na ’n deel van iets verwys word in plaas van die geheel, bv.: “Gee ons vandag ons daaglikse brood” – ons bedoel eintlik: Gee ons vandag alles wat ons nodig het.

© Optimi

14

Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Eerste Addisionele Taal: Letterkunde

Eenheid

1

6.

Metonimia (metonymy) Metonimia kan maklik met sinekdogee verwar word. Metonimia is wanneer ons na een saak verwys wat baie na aan ’n ander saak staan en amper as een aspek gesien word, bv.: Die ketel kook, maar dit is eintlik die water in die ketel wat kook. Nog ’n voorbeeld: Hy het die bottel lief, maar hy het eintlik die drank in die bottel lief.

7.

Klanknabootsing/onomatopee (onomatopoeia) Dit is die namaak van klanke in woorde. Sulke woorde help ons om in ons verbeelding ’n prentjie te vorm van die dinge, mense en plekke wat beskryf word, bv. kaplaks, tjirp en tiengelieng.

8.

Ironie (irony) Die bedoelde betekenis van woorde is die teenoorgestelde as die eintlike betekenis van die woorde, bv.: Die naam van die grootste hond in Suid-Afrika is “Kleintjie”.

9.

Kontras (contrast) Twee woorde/beelde/uitdrukkings/idees in kontras, bv. lank en kort.

10.

Simboliek (symbolism) ’n Woord wat ’n beeld voorstel of andersom, bv. duif = vrede.

11.

Paradoks (paradox) Skynbare teenstrydigheid, bv.: Om die waarheid te sê, moet ek lieg (ironiese inslag/ agtergrond).

12.

Wending (turn of thought or argument) Verandering, gewoonlik aangedui deur die woord “maar”.

Ander terme wat jy moet ken: Konflik (conflict) 1.

Innerlik: Konflik binne ’n karakter oor keuses/besluite/emosies.

2.

Uiterlik: Fisiese konflik tussen twee karakters (woorde of baklei).

Spreker (speaker) In elke gedig is daar ’n spreker (speaker). Die spreker is wie die gedig “vertel”.

1.

2.

Eerstepersoonsverteller (vertel uit sy/haar eie oogpunt) Alomteenwoordige verteller / Derdepersoonsverteller (asof die verteller alles sien/hoor/ervaar en weet wat al die karakters voel/ervaar/dink) Onthou: Die spreker is nie noodwendig die digter nie.

Universeel (universal) ’n Term wat aandui dat iets algemeen is. Alle mense kan hulself daarmee assosieer.

© Optimi

15

Fasiliteerdersgids G10 ~ Afrikaans Eerste Addisionele Taal: Letterkunde

Eenheid

1

AKTIWITEIT 1 1.

Waarom is dit belangrik om te verstaan in watter tydperk die digter die gedig geskryf het?

Wat is die tema van ’n gedig?

Skryf die sinne oor en voltooi dit. Onderstreep die woorde wat jy invul.

Gedigte word in reëls geskryf. Hierdie reëls word _____ in gedigte genoem.

Die reëls word saamgegroepeer om _______ te vorm.

Die woordkeuse (watter woorde die digter kies) het ’n paar funksies. Noem hulle.

Verduidelik die volgende begrippe en gee ’n voorbeeld by elkeen: 5.1 Alliterasie 5.2 Assonansie

2.

3.

4.

5.

Memorandum 1.

Dit gee ’n oorsig oor die digter se intensie met die gedig.

Dit help om beter begrip te kry ten opsigte van die betekenis van die gedig, of van ’n literêre beweging, soos die Sestigers.

2.

Die tema dra die kernboodskap/bedoeling van die gedig oor.

3.

Versreëls en strofes.

4.

Dit skep ’n bepaalde atmosfeer, plaas die gedig in die regte tyd en plek en beïnvloed die ritme en luim van die gedig.

5.

5.1 Alliterasie is die herhaling van dieselfde konsonante/medeklinkers (repetition of consonant sounds) gewoonlik aan die begin van woorde in dieselfde versreël, bv.: Dis die ding met Danie.

5.2 Assonansie is die herhaling van vokale/klinkers (repetition of vowel sounds) binne-in woorde, bv.: Die mossie mik-mik en pik dan teen ’n blik.

Les 2: Gedig: “Die tweegeveg” (Breyten Breytenbach) LEERDOELWITTE

• • •

Aan die einde van hierdie les moet die leerders: die literêre aspekte van die gedig kan onderskei die gedig lees en verstaan die vrae oor die gedig beantwoord

© Optimi

16