Απαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης ΒέρνηςΠαρισιού, που κυρώθηκε με τον ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, της σελιδοποίησης, του εξωφύλλου και γενικότερα όλης της αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.
© Εκδόσεις Ίκαρος, 2020 ISBN 978-960-572-312-5
ΠΛΗΣΙΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ
ΊΚΑΡΟΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΉ ΣΕΙΡΆ
Υπεύθυνος: Αθ. Αλεξανδρίδης Αθανάσιος Αλεξανδρίδης Η βία, 2007 Φύση και λόγος στην ψυχανάλυση, 2011 Ο Πέτρος είναι ο λύκος, α΄ έκδοση στον Ίκαρο 2016 Κωνσταντίνος Αρβανιτάκης Ψυχανάλυση και Ομηρικά Έπη, 2008 (Μτφρ.: Μαρία Αθητάκη) Ε. Γ. Ασλανίδης Η Γυναίκα της Ζάκυνθος και η ποιητική διαφωνία, 2000 Σωτήρης Μανωλόπουλος Η τραγική ανάγνωση της ιστορίας, 2010 Νίκος Νικολαΐδης Γλώσσα, Ενόρμηση, Συμβολισμός, 2005 Άννα Ποταμιάνου Μονοπάτια θανάτου, Στίξεις και αντιστίξεις, 2007 Λόγος και πράξις στην ψυχανάλυση, 2012 Η ποίησις των ονείρων, 2019 Jacques André Η θηλυκή καταγωγή της σεξουαλικότητας, 2001 (Μτφρ.: Σοφία Λεωνίδη) André Green Το οιδιπόδειο σύμπλεγμα στην τραγωδία, 2005 (Μτφρ.: Ιφιγένεια Μποτουροπούλου) Jean Laplanche Ο Hölderlin και το ζήτημα του πατέρα, 1999 (Μτφρ.: Αριέλλα Ασέρ – Αντώνης Κουτσουραδής) Aaron Stephen Τρόμος επί σκηνής, 2013 (Μτφρ.: Κώστας Βασαρδάνης)
ELISABETH KÜBLER-ROSS, M.D.
ΠΛΗΣΙΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ Μετάφραση Βαγγέλης Προβιάς
ΙΚΑΡΟΣ
Στη μνήμη του ΠΑΤΕΡΑ ΜΟΥ και του SEPPLI BUCHER
ΕΥΧΑΡΙΣΤΊΕΣ
Είναι πάρα πολλοί εκείνοι που έχουν συνεισφέρει άμεσα ή έμμεσα σε αυτό το βιβλίο, για να μπορέσω να εκφράσω την εκτίμησή μου ξεχωριστά στον καθένα. Στον δρ. Sydney Margolin αξίζουν τα εύσημα για την αρχική ιδέα ότι οι συνεντεύξεις ετοιμοθάνατων ασθενών, παρουσία φοιτητών, θα μπορούσε να είναι ένα πολύ αποδοτικό μοντέλο διδασκαλίας και μάθησης. Το Τμήμα Ψυχιατρικής του Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου Billings του Σικάγου πρόσφερε το περιβάλλον και τις εγκαταστάσεις που έκαναν το πρόγραμμα εφικτό. Οι κληρικοί Herman Cook και Carl Nighswonger ήταν επινοητικοί συν-ερευνητές με μεγάλη συνεισφορά, οι οποίοι επιπλέον βοήθησαν στην ανεύρεση ασθενών για συνέντευξη μια περίοδο που αυτό ήταν εξαιρετικά δύσκολο. Ο Wayne Rudberg και οι πρώτοι τέσσερις φοιτητές με βοήθησαν να αντιπαρέλθω τις αρχικές δυσκολίες χάρη στο ενδιαφέρον και στην περιέργειά τους. Με βοήθησε επίσης το προσωπικό της Θεολογικής Σχολής του Σικάγου με τη στήριξή του. Ο αιδεσιμότατος Renford Gaines και η σύζυγός του Harriet αφιέ-
10
ΠΛΗΣΙΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ
ρωσαν αμέτρητες ώρες για την επιμέλεια του χειρογράφου και κράτησαν ζωντανή την πίστη μου στην αξία αυτού του εγχειρήματος. Ο δρ. C. Knight Aldrich υποστήριξε συνολικά το έργο αυτό τα τρία τελευταία χρόνια. Οι δρ. Edgar Draper και Jane Kennedy επιμελήθηκαν ένα τμήμα του χειρογράφου. Ευχαριστίες αξίζουν στους Bonita McDaniel, Janet Reshkin και Joyce Carlson για τη δακτυλογράφηση κάποιων κεφαλαίων. Οι ευχαριστίες μου στους πολλούς ασθενείς και στις οικογένειές τους ίσως εκφράζονται καλύτερα μέσω της δημοσίευσης των συζητήσεων μαζί τους. Είναι πολλοί οι συγγραφείς που αποτέλεσαν έμπνευση γι’ αυτό το έργο και, τελειώνοντας, οφείλω να εκφράσω τις ευχαριστίες μου σε όλους αυτούς που έστρεψαν την προσοχή τους και αφιέρωσαν τη σκέψη τους στους ετοιμοθάνατους ασθενείς. Ευχαριστώ τον Peter Nevraumont, που πρότεινε να γράψω αυτό το βιβλίο, καθώς και τον Clement Alexandre, από τον εκδοτικό οίκο Macmillan, για την υπομονή και την κατανόησή του κατά την περίοδο που εργαζόμουν γι’ αυτό. Τελευταίους, αλλά εξίσου σημαντικούς, θέλω να ευχαριστήσω τον σύζυγο και τα παιδιά μου για την υπομονή και τη διαρκή υποστήριξή τους, που μου δίνουν τη δυνατότητα να τα καταφέρνω σε μια δουλειά πλήρους απασχόλησης ενώ είμαι και σύζυγος αλλά και μητέρα.
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Εισαγωγικό σημείωμα: Περί θανάτου και θνήσκειν
13
Προλεγόμενα στην επετειακή έκδοση
17
Πρόλογος
27
Κεφάλαιο Ι - Ο φόβος του θανάτου
29
Κεφάλαιο IΙ - Προσεγγίσεις απέναντι στον θάνατο και στο τελικό στάδιο της ζωής
44
Κεφάλαιο IIΙ - Πρώτο στάδιο: Άρνηση και απομόνωση 86 Κεφάλαιο ΙV - Δεύτερο στάδιο: Θυμός
103
Κεφάλαιο V - Τρίτο στάδιο: Διαπραγμάτευση
146
Κεφάλαιο VΙ - Τέταρτο στάδιο: Κατάθλιψη
151
Κεφάλαιο VIΙ - Πέμπτο στάδιο: Αποδοχή
187
Κεφάλαιο VIIΙ - Ελπίδα
222
Κεφάλαιο ΙX - Η οικογένεια του ασθενή
249
Κεφάλαιο X - Συνεντεύξεις με ετοιμοθάνατους ασθενείς
286
Κεφάλαιο XΙ - Ανταπόκριση στο ερευνητικό και εκπαιδευτικό πρόγραμμα για τον θάνατο και το τελικό στάδιο της ζωής
371
Κεφάλαιο XIΙ - Ψυχοθεραπεία για τους ετοιμοθάνατους ασθενείς
408
Βιβλιογραφία
421
Για την ομάδα ανάγνωσης
434
Περαιτέρω συζήτηση
438
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
ΠΕΡΊ ΘΑΝΆΤΟΥ ΚΑΙ ΘΝΉΣΚΕΙΝ
Αισθανόμαστε ιδιαίτερη χαρά που τιμούμε την πεντηκοστή επέτειο του περίφημου βιβλίου της Ελίζαμπεθ ΚιούμπλερΡος (Elisabeth Kübler-Ross) On Death and Dying (1969) με την ελληνική έκδοσή του. Ας μην παραξενευτεί ο αναγνώστης με τον ελληνικό τίτλο Πλησιάζοντας τον θάνατο. Αποδίδει ουσιαστικά το πνεύμα του βιβλίου, γιατί αυτό έκανε η συγγραφέας: Σε μια μεταπολεμική Αμερική που πίστευε στην παντοδυναμία της επιστήμης, της οικονομίας και της δύναμής της, και απέφευγε οτιδήποτε θα ξεθώριαζε αυτή την ψευδαίσθηση –και τι πιο ισοπεδωτικό από τον θάνατο;–, η ψυχίατρος Ελίζαμπεθ Κιούμπλερ-Ρος πλησίασε τους βαριά πάσχοντες, τους άμεσα «μελλοθάνατους», και μίλησε μαζί τους. Και μια καινούρια εποχή άρχισε για τη μοντέρνα ιατρική, η οποία είχε ακρωτηριαστεί στην ουσία της, αφού είχε χάσει τον Λόγο της Ζωής, λόγο που συνδέει τον γιατρό με τον ασθενή ως άτομα εκτεθειμένα αμφότερα στην επιθυμία για ζωή, ως άτομα εκτεθειμένα αμφότερα στη μοίρα και την αγωνία του θανάτου. Η μοντέρνα ιατρική είχε υιοθετήσει τον Λόγο του Θανάτου αποπροσωποποιώντας τόσο
14
ΠΛΗΣΙΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ
τον γιατρό όσο και τον ασθενή και μετατρέποντας τον τελευταίο σε μια σειρά συμπτωμάτων και εργαστηριακών ευρημάτων, που έδειχναν την κατάσταση της μηχανής στον μηχανικό-γιατρό. Μιλώντας με τους «λήγοντες», η γιατρός-ερευνήτρια έδειξε πως ο Λόγος της Ζωής, λόγος με τον οποίο το άτομο μιλά για την οδύνη του, τον πόνο του, την οργή του για την απώλεια της ζωής του, Λόγος Επιθυμίας –γιατί οργίζομαι ή θρηνώ μόνο όταν χάνω αυτό που επιθυμώ–, είναι ο μόνος και ουσιαστικός σύντροφος για τους θνήσκοντες, για τους συνοδεύοντες οικείους τους και τους θεράποντες. Λόγος συν-τροφός, τροφός που ανακαλεί ασυνείδητα στο τέλος της ζωής την αρχή της, τότε που η τροφός-μητέρα μάς πρόσφερε την αγκαλιά την απρόσβλητη από κάθε κακό. Λόγος κουκούλι, τότε για να μεγαλώσει η πεταλούδα (ψυχή στα αρχαία ελληνικά) και να βγει στον κόσμο, τώρα για να μπορέσει να απελευθερωθεί. Οι εκατοντάδες πεταλούδες που είναι χαραγμένες στους τοίχους του στρατοπέδου συγκέντρωσης Μαϊντάνεκ στην Πολωνία, το οποίο επισκέφθηκε η Κιούμπλερ-Ρος αμέσως με τη λήξη του πολέμου, την έκαναν να σκεφτεί πως δεν αντέχεις να πας στον θάνατο, να συνοδεύεις τον καθημερινό σου θάνατο χωρίς την τέχνη. Και χωρίς την επιθυμία, κάτι που σίγουρα ήξερε από μωρό, αφού, γεννημένη τρίδυμη και λιγότερο από ένα κιλό, δεν θα μπορούσε να είχε επιζήσει στα 1926 αν δεν την επιθυμούσαν και αν η ίδια δεν επιθυμούσε τη ζωή ως μια πορεία ολοκλήρωσης. Φέροντας όλο ζωή το στίγμα του θανάτου, η ΚιούμπλερΡος μίλησε στον Νέο Κόσμο με τη μνήμη του Παλιού, της
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
15
Ευρώπης, απ’ όπου καταγόταν, ενός κόσμου που διατηρούσε ακόμα, όσο η ίδια ήταν μικρή, σημαντικά ανθρωπολογικά στερεότυπα για την αρμονική αποχώρηση του θνήσκοντος ανάμεσα στους οικείους του και στην κοινότητά του, η οποία έκλεινε με την ιεροτελεστία του αποχωρισμού, το τελευταίο στάδιο της ολοκλήρωσης του εαυτού και του παραδείγματος προς τους άλλους. Αυτά είχε στον νου της η Κιούμπλερ-Ρος, αυτά οργάνωσαν την προσέγγιση των ασθενών στα λίγα χρόνια που προηγήθηκαν του βιβλίου της Πλησιάζοντας τον θάνατο, αυτά ήρθαν στο φως με τα είκοσι βιβλία που έγραψε στη συνέχεια και με τα αμέτρητα εργαστήρια ευαισθητοποίησης στη συνοδεία των καταληκτικών ασθενών που πραγματοποίησε σε ολόκληρο τον κόσμο. Όμως το βιβλίο Πλησιάζοντας τον θάνατο υπήρξε το DNA όλων των βιβλίων και των δράσεων που ακολούθησαν στα επόμενα τριάντα και παραπάνω χρόνια, γι’ αυτό και διαβάζεται ως απαραίτητο για τη θεμελίωση του στοχασμού σχετικά με το «τέλος» της ζωής. Μικρής σημασίας είναι αν τα πέντε στάδια που περιγράφει η γιατρός ως αυτά τα οποία διατρέχει ο καταληκτικός ασθενής, γνωστά ως Μοντέλο Κιούμπλερ-Ρος (άρνηση, θυμός, διαπραγμάτευση, κατάθλιψη, αποδοχή), ισχύουν και διατρέχονται, όπως το υπέθεσε, γραμμικά από όλους τους θνήσκοντες. Σίγουρα θα μπορούσε κανείς να προσθέσει, από την ψυχαναλυτική, θεολογική, φιλοσοφική, εμπειρική ματιά του, κι άλλους σταθμούς, κι άλλες διαδρομές. Σίγουρα το μοντέλο αυτό είναι επηρεασμένο από την κοσμοθεωρία της Κιούμπλερ-Ρος και την επιθυμία της να οδηγήσει τους ανθρώπους στην αποδοχή του θανάτου τους και στην «ειρήνη» προτού αποχαιρετή-
16
ΠΛΗΣΙΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ
σουν τον κόσμο. Αυτό όμως για το οποίο δεν υπάρχει καμία αμφιβολία είναι το ότι τα τέσσερα πρώτα στάδια-στοιχεία του μοντέλου είναι θεμελιώδη, επανέρχονται με ορμή μέσα στη δίνη της καταληκτικής πορείας και αποδιοργανώνουν ακόμη περισσότερο τον ασθενή αν είναι υποχρεωμένος στη σιωπή, ενώ αντίθετα απαλύνονται και ατονούν αν ανοίγονται σε λόγια σύνδεσης με τον εαυτό του και τους άλλους. Η αλήθεια του λόγου του βιβλίου Πλησιάζοντας τον θάνατο αποτέλεσε έναν καθρέφτη για τη σύγχρονη μεταπολεμική ιατρική, μέσα στον οποίο είδε το αποτρόπαιο πρόσωπό της στην πιο καίρια στιγμή του ανθρώπου και, ευτυχώς, άρχισε σταδιακά να αλλάζει και να γίνεται, γι’ αυτές τις βραχύχρονες αλλά «ατέλειωτες» στιγμές, πιο ταπεινή, πιο ανακουφιστική, πιο παρηγορητική, πιο… ιατρική. ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΙΔΗΣ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ I
Ο ΦΌΒΟΣ ΤΟΥ ΘΑΝΆΤΟΥ Ας μην προσεύχομαι να φυλάσσομαι από τους κινδύνους αλλά να είμαι θαρραλέος όταν τους αντιμετωπίζω. Ας μη ζητώ να καταλαγιάζει ο πόνος μου αλλά να τον βαστά η καρδιά μου. Ας μην ψάχνω παραστάτες στης ζωής τις μάχες αλλά τη δύναμη τη δική μου. Ας μη λαχταρώ με αγωνία και φόβο για τη σωτηρία αλλά να ελπίζω να έχω την υπομονή να κερδίζω την ελευθερία μου. Δώσε να μην είμαι ένας δειλός, που νιώθει το έλεός σου μονάχα στη δόξα μου· δώσε να νιώθω το άγγιγμα του χεριού σου και στην αποτυχία μου. RABINDRANATH TAGORE, Συλλογή Φρούτων
Οι επιδημίες είχαν στοιχίσει πολλές ζωές στις προηγούμενες γενιές. Η βρεφική και η παιδική θνησιμότητα ήταν υψηλές, ενώ λίγες ήταν οι οικογένειες που δεν είχαν χάσει κάποιο μέλος τους σε μικρή ηλικία. Η ιατρική όμως έχει εξελιχθεί πολύ τις τελευταίες δεκαετίες. Η διάδοση του εμβολιασμού έχει εξαλείψει σχεδόν οριστικά πολλές ασθένειες, τουλάχιστον στη δυτική Ευρώπη και στις ΗΠΑ. Οι χημειοθεραπείες, τα
30
ΠΛΗΣΙΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ
αντιβιοτικά έχουν συνεισφέρει στην όλο και μεγαλύτερη μείωση των θανάτων από μολυσματικές ασθένειες. Η καλύτερη φροντίδα των παιδιών και η διάδοση της εκπαίδευσης έχουν ως αποτέλεσμα και λιγότερες ασθένειες, αλλά και τη μείωση της παιδικής θνησιμότητας. Πολλές αρρώστιες που στοίχιζαν εντυπωσιακά πολλές ζωές σε νέους αλλά και μεσήλικες έχουν καταπολεμηθεί. Ο αριθμός των ανθρώπων στην τρίτη ηλικία όλο και αυξάνεται, και μαζί αυξάνεται και ο αριθμός των ανθρώπων με κακοήθειες και με χρόνιες ασθένειες που έχουν να κάνουν με τα γηρατειά. Οι παιδίατροι αντιμετωπίζουν όλο και λιγότερες περιπτώσεις από οξείες, επικίνδυνες για τη ζωή ασθένειες, όμως έχουν έναν όλο και μεγαλύτερο αριθμό ασθενών με ψυχοσωματικές διαταραχές, με προβλήματα προσαρμογής και συμπεριφοράς. Οι παθολόγοι υποδέχονται στους χώρους αναμονής τους περισσότερους από ποτέ άλλοτε ανθρώπους με συναισθηματικά και ψυχικά προβλήματα, αλλά έχουν επίσης και πιο πολλούς ηλικιωμένους ασθενείς, που όχι μόνο προσπαθούν να μάθουν να ζουν με περιορισμένες σωματικές δυνατότητες και άλλα προβλήματα, αλλά αντιμετωπίζουν και τη μοναξιά και την απομόνωση με όλη την αγωνία και τα ζητήματα που συνεπάγονται. Η πλειοψηφία αυτών των περιπτώσεων δεν αναζητούν τη φροντίδα κάποιου ψυχιάτρου. Οι ανάγκες τους χρειάζεται να εκμαιευθούν και να καλυφθούν από άλλους επαγγελματίες, για παράδειγμα κληρικούς και κοινωνικούς λειτουργούς. Γι’ αυτούς ακριβώς κάνω αυτή την απόπειρα να δώσω ένα περίγραμμα των αλλαγών που έχουν συντελεστεί τις τελευταίες δεκαετίες, οι οποίες είναι οι βασικές αιτίες του συνεχώς μεγαλύτερου φόβου του θανάτου,
Ο ΦΌΒΟΣ ΤΟΥ ΘΑΝΆΤΟΥ
31
της αύξησης των συναισθηματικών και ψυχικών διαταραχών και της όλο και μεγαλύτερης ανάγκης για κατανόηση και διαχείριση των πολλών προβλημάτων που σχετίζονται με τον θάνατο και το τελικό στάδιο της ζωής. Κοιτώντας πίσω στο παρελθόν και μελετώντας παλιούς πολιτισμούς και λαούς, εντυπωσιαζόμαστε από το πόσο ο θάνατος ήταν πάντα απωθητικός για τον άνθρωπο, αλλά και θα είναι ενδεχομένως για πάντα. Από την οπτική ενός ψυχιάτρου, αυτό είναι πολύ φυσιολογικό και μπορεί να εξηγηθεί ίσως αν λάβουμε υπόψη το θεμελιώδες δεδομένο πως στο ασυνείδητό μας ο θάνατος που αφορά τον εαυτό μας δεν είναι ποτέ αποδεκτός, ούτε καν ενδεχόμενος. Είναι ασύλληπτο για το ασυνείδητό μας να φανταστεί το τέλος της ζωής μας εδώ στη γη, και αν η ζωή μας πρόκειται να τελειώσει, αποδίδεται σε μια κακόβουλη και μοχθηρή έξωθεν παρέμβαση από κάποιον τρίτο. Με απλά λόγια, για το ασυνείδητό μας γίνεται μόνο να δολοφονηθούμε· του είναι αδιανόητο να πεθάνουμε από φυσικά αίτια ή από γηρατειά. Έτσι ο θάνατος συσχετίζεται στην ουσία του με μια κακή πράξη, με ένα τρομακτικό συμβάν, με κάτι που από την ίδια του τη φύση απαιτεί τιμωρία, ποινή. Είναι καλό να έχουμε στο μυαλό μας αυτά τα θεμελιώδη δεδομένα, καθώς παίζουν πολύ μεγάλο ρόλο στην κατανόηση μερικών από τα πιο σημαντικά μηνύματα των ασθενών μας, τα οποία διαφορετικά ίσως θα μας ήταν ακατανόητα. Το δεύτερο δεδομένο που πρέπει να θυμόμαστε είναι πως στο ασυνείδητό μας δεν μπορούμε να κάνουμε διαχωρισμό ανάμεσα σε μια τετελεσμένη πράξη και σε μια ευχή, σε μια επιθυμία. Όλοι θυμόμαστε μερικά από τα παράλογα όνειρά
32
ΠΛΗΣΙΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ
μας, στα οποία δύο εντελώς αντικρουόμενες δηλώσεις ή συνθήκες μπορούν να συνυπάρχουν – κάτι πολύ αποδεκτό όταν ονειρευόμαστε, αλλά αδιανόητο και παράλογο όταν είμαστε ξύπνιοι. Όπως ακριβώς το ασυνείδητο μυαλό μας δεν μπορεί να συλλάβει τη διαφοροποίηση ανάμεσα στην επιθυμία να σκοτώσουμε από οργή κάποιον και στην ίδια την πράξη της δολοφονίας του, έτσι και το μικρό παιδί δεν έχει τη δυνατότητα να κάνει αυτή τη διάκριση. Το παιδί που εύχεται, γεμάτο θυμό, να πεθάνει η μητέρα του επειδή δεν του κάνει τα χατίρια θα υποστεί βαρύ πλήγμα από τον πραγματικό θάνατο της μητέρας του – ακόμη και αν δεν έχει χρονικά καμία σχέση με τις οργισμένες επιθυμίες του. Πάντα θα αισθάνεται, εν μέρει ή και εξ ολοκλήρου, ένοχο για τον χαμό της μαμάς του. Πάντα θα λέει στον εαυτό του –σπάνια και στους άλλους– «Εγώ το έκανα, εγώ είμαι υπεύθυνος, ήμουν κακό παιδί, γι’ αυτό και η μαμά με εγκατέλειψε». Καλό είναι να θυμόμαστε ακόμη πως το παιδί θα έχει την ίδια αντίδραση και αν χάσει έναν γονιό από διαζύγιο, χωρισμό ή εγκατάλειψη οικογενειακής στέγης. Ο θάνατος πολύ συχνά θεωρείται από τα παιδιά ως μη οριστικός, ως παροδικός, και έτσι έχει μικρή διαφορά από ένα διαζύγιο, όπου έχουν την ευκαιρία να δουν ξανά τον έναν γονιό. Πολλοί γονείς θα θυμούνται τα παιδιά τους να λένε πράγματα όπως «Θα θάψω το σκυλάκι μου τώρα και την άνοιξη, που τα λουλούδια θα ανθίσουν πάλι, αυτό θα σηκωθεί». Ίσως η ίδια ακριβώς ευχή να ήταν το κίνητρο για τους αρχαίους Αιγύπτιους να προμηθεύουν με φαγητό και αγαθά τους νεκρούς τους, ώστε να είναι ευχαριστημένοι, και για τους Αμερικανούς Ινδιάνους να θάβουν τους συγγενείς τους μαζί με τα υπάρχοντά τους.
Ο ΦΌΒΟΣ ΤΟΥ ΘΑΝΆΤΟΥ
33
Όταν μεγαλώνουμε και αρχίζουμε να συνειδητοποιούμε πως η παντοδυναμία μας δεν είναι στην πραγματικότητα τόσο δεδομένη και ότι ακόμη και οι πιο μεγάλες επιθυμίες μας δεν είναι αρκετά ισχυρές ώστε να κάνουν το αδύνατο δυνατό, ο φόβος πως είμαστε συνυπεύθυνοι για τον θάνατο κάποιου αγαπημένου ελαττώνεται – και μαζί του και η ενοχή μας. Αυτός ο φόβος παραμένει υπό έλεγχο, ωστόσο μόνο για όσο δεν υπάρχει κάτι που να τον ερεθίζει και να τον προκαλεί ιδιαίτερα. Απομεινάρια του μπορεί να δει κανείς καθημερινά στους διαδρόμους νοσοκομείων και σε ανθρώπους που έχουν κάποια σχέση με πενθούντες. Ένα αντρόγυνο μπορεί να καβγαδίζει για χρόνια, αλλά όταν ο ένας από τους δύο πεθάνει, αυτός που ζει θα τραβά τα μαλλιά του, θα οδύρεται και θα θρηνεί όλο και πιο δυνατά, θα χτυπά το στήθος του με λύπη, φόβο και οδύνη και θα φοβάται περισσότερο από ποτέ ότι θα πεθάνει και ο ίδιος, πιστεύοντας ακόμα στον νόμο της ανταπόδοσης –οφθαλμό αντί οφθαλμού, οδόντα αντί οδόντος– και ότι «Εγώ ευθύνομαι για τον θάνατό της, πρέπει να πεθάνω με φρικτό τρόπο για τιμωρία». Ίσως αυτή η γνώση μάς βοηθά να κατανοήσουμε πολλά από τα παλιά έθιμα και τις ιεροτελεστίες πολλών αιώνων, σκοπός των οποίων είναι να κατευνάσει την οργή των θεών ή, όπως συμβαίνει συχνά, των ανθρώπων, και έτσι να μειώσει την επερχόμενη ποινή. Αναφέρομαι στις στάχτες, στα σκισμένα ρούχα, στα πέπλα και στις μοιρολογίστρες του παρελθόντος – όλα αυτά δεν είναι παρά διαφορετικοί τρόποι με τους οποίους ζητάμε έλεος γι’ αυτούς που θρηνούν και αποτελούν όχι μόνο έκφραση λύπης, θλίψης, αλλά και ντροπής. Όταν κάποιος πενθεί, όταν χτυπά το στήθος του, τραβά τα
34
ΠΛΗΣΙΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ
μαλλιά του ή αρνείται να φάει, είναι μια απόπειρα αυτοτιμωρίας, ώστε να γλιτώσει ή να ελαττώσει την επικείμενη ποινή για την ενοχή που αισθάνεται σχετικά με τον θάνατο του αγαπημένου προσώπου. Η θλίψη, η ντροπή και η ενοχή δεν είναι πολύ άσχετες με συναισθήματα θυμού και οργής. Η διαδικασία του πένθους πάντα περιλαμβάνει κάποια στοιχεία οργής. Και εφόσον κανένας μας δεν θα ήθελε να παραδεχτεί πως έχει θυμό για κάποιον που έχει πεθάνει, αυτά τα αισθήματα συχνά μεταμφιέζονται ή καταπιέζονται και έτσι παρατείνουν την περίοδο του πένθους ή εκτονώνονται με άλλους τρόπους. Είναι χρήσιμο να θυμόμαστε πως δεν είναι δουλειά μας να κατακρίνουμε αυτά τα συναισθήματα ως κακά ή αισχρά – και να δεχόμαστε το αληθινό τους νόημα αλλά και την προέλευσή τους ως βαθιά ανθρώπινα. Για να δώσω ένα παράδειγμα, θα χρησιμοποιήσω πάλι ένα παιδί – το παιδί μέσα μας. Το πεντάχρονο που χάνει τη μητέρα του κατηγορεί τον εαυτό του για την εξαφάνισή της, αλλά ταυτόχρονα είναι οργισμένο μαζί της που το εγκατέλειψε και πλέον δεν ικανοποιεί τις ανάγκες του. Το νεκρό πρόσωπο τότε γίνεται κάποιος που το παιδί αγαπά και θέλει πάρα πολύ, αλλά επίσης μισεί, και μάλιστα με την ίδια ένταση, ακριβώς εξαιτίας αυτής της έντονης στέρησης. Στην αρχαιότητα οι Εβραίοι θεωρούσαν το σώμα του νεκρού ακάθαρτο και ότι δεν έπρεπε να το αγγίζει κανείς. Οι πρώτοι Ινδιάνοι της Αμερικής μιλούσαν για τα κακά πνεύματα και έριχναν βέλη στον ουρανό για να τα διώξουν μακριά. Πολλοί άλλοι πολιτισμοί έχουν ιεροτελεστίες που φροντίζουν το «κακό» νεκρό πρόσωπο, και όλες πηγάζουν από αυτό το αίσθημα θυμού που ακόμα υπάρχει μέσα σε όλους
Ο ΦΌΒΟΣ ΤΟΥ ΘΑΝΆΤΟΥ
35
μας, και ας μη θέλουμε να το παραδεχτούμε. Η παράδοση του τύμβου ενδέχεται να έχει προέλευση στην επιθυμία μας να κρατηθούν τα κακά πνεύματα βαθιά μέσα στο χώμα, και τα βότσαλα που πολλοί πενθούντες βάζουν πάνω στους τάφους είναι απομεινάρια-σύμβολα αυτής της επιθυμίας. Και παρόλο που ονομάζουμε τους πυροβολισμούς στις στρατιωτικές κηδείες τελευταίο χαιρετισμό, πρόκειται για την ίδια συμβολική ιεροτελεστία που χρησιμοποιούσαν οι Ινδιάνοι της Αμερικής όταν έριχναν βολές με τα τόξα και τα ακόντιά τους στους ουρανούς. Δίνω αυτά τα παραδείγματα για να τονίσω ότι ο άνθρωπος στην ουσία δεν έχει αλλάξει. Ο θάνατος παραμένει ακόμα ένα τρομακτικό, φρικιαστικό συμβάν, και ο φόβος του θανάτου είναι κοινός ανθρώπινος φόβος, ακόμη και αν νομίζουμε πως τον έχουμε ελέγξει με πολλούς τρόπους. Το μόνο που έχει στην πραγματικότητα αλλάξει είναι ο τρόπος ο οποίος διαχειριζόμαστε και αντιμετωπίζουμε το τελικό στάδιο της ζωής και τους ετοιμοθάνατους ασθενείς. Μεγάλωσα σε μια ευρωπαϊκή χώρα όπου η επιστήμη δεν είναι τόσο εξελιγμένη, όπου οι σύγχρονες μέθοδοι μόλις έχουν αρχίσει να εφαρμόζονται στην ιατρική και όπου οι άνθρωποι ζουν ακόμα όπως ζούσαν μισό αιώνα πιο πριν. Ίσως γι’ αυτό είχα τη δυνατότητα να μελετήσω ένα τμήμα της εξελικτικής διαδικασίας της ανθρωπότητας μέσα σε ένα συντομότερο χρονικό διάστημα. Θυμάμαι, παιδί, τον θάνατο ενός αγρότη. Είχε πέσει από ένα δέντρο και δεν αναμενόταν να τα καταφέρει να επιβιώσει. Το μόνο που ζήτησε ήταν να πεθάνει στο σπίτι του, μια
36
ΠΛΗΣΙΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ
επιθυμία που πραγματοποιήθηκε δίχως αντίρρηση. Κάλεσε στο δωμάτιο τις κόρες του και κουβέντιασε, ξεχωριστά με την καθεμία, για μερικά λεπτά. Τακτοποίησε τις υποθέσεις του ήσυχα, αν και πονούσε πολύ, διένειμε τα υπάρχοντα και τη γη του, με την εντολή κανείς να μην πουλήσει το μερίδιό του μέχρι να τον ακολουθήσει και η σύζυγός του στον θάνατο. Ζήτησε ακόμη από τα παιδιά του να μοιράσουν μεταξύ τους τη δουλειά, τα καθήκοντα και τις εργασίες για τα οποία ήταν υπεύθυνος μέχρι τη στιγμή του ατυχήματός του. Παρακάλεσε τους φίλους του να τον επισκεφθούν μια τελευταία φορά για να τους αποχαιρετήσει. Αν και ήμουν μικρό παιδί τότε, δεν με εξαίρεσε ούτε εμένα ούτε τα αδέλφια μου. Μας επέτρεψαν να είμαστε μπροστά στις ετοιμασίες της οικογένειάς του, όπως και να θρηνήσουμε μαζί τους μέχρι τον θάνατό του. Όταν τελικά πέθανε, τον άφησαν στο σπίτι του, στο αγαπημένο του σπίτι, που ο ίδιος είχε χτίσει, περιστοιχισμένο από τους φίλους και τους γείτονές του, οι οποίοι είχαν εμφανιστεί για να τον δουν μια τελευταία φορά, όπως κείτονταν ανάμεσα σε άνθη στο μέρος όπου είχε ζήσει και είχε αγαπήσει τόσο πολύ. Σε εκείνη τη χώρα ακόμη και σήμερα δεν υπάρχει στα γραφεία τελετών ειδικό δωμάτιο όπου κείτονται οι νεκροί μέχρι να τοποθετηθούν στο φέρετρο, ούτε γίνεται ταρίχευση των πεθαμένων, και δεν τους βάφουν για να μοιάζουν σαν να κοιμούνται. Μόνο τα σημάδια ασθενειών που έχουν προκαλέσει έντονες παραμορφώσεις καλύπτονται με επιδέσμους και μόνο περιπτώσεις θανάτων από μολυσματικές ασθένειες απομακρύνονται από το σπίτι πριν από την ταφή. Γιατί εμμένω στην περιγραφή αυτών των τόσο «παλιομοδίτικων» εθίμων; Πιστεύω πως είναι ένα δείγμα τού να
Ο ΦΌΒΟΣ ΤΟΥ ΘΑΝΆΤΟΥ
37
αποδεχόμαστε το αναπόφευκτο και μοιραίο δεδομένο, και πως βοηθούν και τον ετοιμοθάνατο ασθενή, αλλά και την οικογένειά του να αποδεχτεί την απώλεια του αγαπημένου προσώπου. Όταν επιτρέπεται σε έναν ασθενή να περάσει τις τελευταίες του στιγμές σε οικείο και προσφιλές περιβάλλον, η διαδικασία προσαρμογής είναι πιο εύκολη. Η οικογένειά του τον γνωρίζει αρκετά, έτσι ώστε να αντικαταστήσει ένα ηρεμιστικό φάρμακο με ένα ποτήρι από το αγαπημένο του κρασί· ή η μυρωδιά της σπιτικής σούπας μπορεί να του δημιουργήσει την όρεξη να φάει μερικές κουταλιές, κάτι που νομίζω είναι πιο απολαυστικό από τον ορό. Δεν μειώνω την αξία των ηρεμιστικών και των ορών και γνωρίζω πολύ καλά από την εμπειρία μου ως γιατρός ότι μερικές φορές σώζουν ζωές, ενώ άλλοτε είναι αναπόφευκτα. Όμως επίσης ξέρω ότι η υπομονή και τα οικεία πρόσωπα και φαγητά θα μπορούσαν να κάνουν τη δουλειά πολλών φιαλών ενδοφλέβιων ορών, για τον απλό λόγο επειδή μπορούν να καλύψουν τις όποιες σωματικές ανάγκες∙ και μάλιστα δίχως να εμπλέκουν πολλούς άγνωστους ανθρώπους ή/και δίχως να απαιτείται αποκλειστική νοσηλευτική φροντίδα. Το γεγονός πως επιτρέπεται στα παιδιά να παρευρίσκονται σε ένα σπίτι όπου έχει συμβεί το μοιραίο γεγονός, να συμμετέχουν στην ψιλή κουβέντα και στις συζητήσεις, να ακούνε τις ανησυχίες και τους φόβους τούς δίνει την αίσθηση ότι δεν είναι μόνα τους στη θλίψη και τους δίνει την παρηγοριά της κοινής ευθύνης και του κοινού, ομαδικού πένθους. Τα προετοιμάζει σταδιακά και τα βοηθά να βλέπουν τον θάνατο ως τμήμα της ζωής, κι αυτό είναι μια εμπειρία που μπορεί να τα βοηθήσει να μεγαλώσουν και να ωριμάσουν.