Η ΠΟΊΗΣΙΣ ΤΩΝ ΟΝΕΊΡΩΝ
Ίκαρος Ψυχαναλυτική Σειρά Υπεύθυνος: Αθ. Αλεξανδρίδης
Το ΨΑ του εξωφύλλου προέρχεται από χειρόγραφο του S. Freud. Με αυτήν την συντομογραφία δήλωνε την ψυχανάλυση στα χειρόγραφά του και στις επιστολές προς οικείους.
© Εκδόσεις Ίκαρος, 2019 ISBN 978-960-572-268-5
ΑΝΝΑ ΠΟΤΑΜΙΑΝΟΥ
Η ΠΟΊΗΣΙΣ ΤΩΝ ΟΝΕΊΡΩΝ
ΙΚΑΡΟΣ
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Πρόλογος
9
Εισαγωγή: Η ποίησις των ονείρων
11
Ι. Λειτουργικότης και στόχοι των ονείρων IΙ. Προϋποθέσεις των ονείρων
27 36
ΙΙΙ. Ο ψυχικός δυναμισμός των ονείρων
40
ΙV. Η οργάνωσις του ονείρου
44
V. Η εργασία του ονείρου VI. Τα τραυματικά όνειρα VIΙ. Αποτυχίες της ονειρικής δραστηριότητος
63 86 95
VIII. Παραδοξότητες και πολυπλοκότης
των ονείρων
IX. Το όνειρο στην ψυχαναλυτική εργασία X. Η συμβολή του W. Bion XI. Aναμετρώντας κάποια βασικά στοιχεία ΧΙΙ. Ψυχοπαθολογία
99 107 134 142 148
ΧIIΙ. Ανιχνεύοντας άλλους χώρους
154
169
Βιβλιογραφία
ΠΡΌΛΟΓΟΣ
Η αναφορά στη θεωρητική και στην κλινική κατανόηση της προβληματικής των ονείρων που επιχειρείται στο δημοσίευμα αυτό ακολουθεί κυρίως τη σκέψη του Freud, όπως αυτή έχει καταγραφεί στα σχετικά κείμενά του. Η προσπάθεια αποτέλεσε αντικείμενο τετράχρονης συνεργασίας μου με μέλη ή υποψηφίους της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας, οι οποίοι δεν αρνήθηκαν τον κόπο και την επένδυση που απαιτεί μία μακρά και συνεχιζόμενη εργασία. Διέθεσαν δυνάμεις, χρόνο, καλή θέληση και επιβεβαίωσαν την πεποίθησή μου ότι όταν τίθεται το ερώτημα «τι αναζητώ ιχνηλατώντας το ψυχαναλυτικό πεδίο», οι απαντήσεις μπορεί να έχουν ως αποτέλεσμα ουσιαστική και δημιουργική παραγωγή. Στην ομάδα συμμετείχαν οι: Δ. Εμπέογλου, Π. Καπνουτζή, Π. Κεφάλας, Δ. Μαλιδέλης, Ελ. Νικολοπούλου, Τ. Χατζηγιάννη και Χ. Χομπάς. Όταν περατώθηκε η εισήγησις στο θέμα και συζητήθηκαν ορισμένες κλινικές εφαρμογές, κάθε μέλος παρουσίασε μία προσωπική εργασία ως συμβολή στην κοινή εκπαιδευτική δραστηριότητα. Το απόρρητο του υλικού των περιπτώσεων
10
Η ΠΟΊΗΣΙΣ ΤΩΝ ΟΝΕΊΡΩΝ
που παρουσιάσθηκαν απέκλεισε δυστυχώς τη δυνατότητα να περιληφθούν οι εργασίες στο εδώ δημοσίευμα. Ευχή όλων μας είναι Η ποίησις των ονείρων να αποβεί πολλαπλά χρήσιμη και σε άλλους.
Η ΠΟΊΗΣΙΣ ΤΩΝ ΟΝΕΊΡΩΝ1 Εισαγωγή Το όνειρο είναι το Shibboleth της Ψυχαναλύσεως τονίζει ο Freud στην 29η Διάλεξη, όταν επιχείρησε να πραγματευθεί εκ νέου κάποια σημεία του μνημειώδους έργου του για την Ερμηνεία των ονείρων. Το όνειρο είναι Shibboleth –σημείο και δοκιμασία αναγνωρίσεως στην εβραϊκή γλώσσα–, αφού αποκαλύπτει το πολύμορφο και το πολύπλοκο της ψυχικής λειτουργικότητος στη σχέση της με την εξωτερική πραγματικότητα. Τα όνειρα κάθε ατόμου είναι απήχηση των εμπειριών του, διαρθρωμένων σύμφωνα με τα δεδομένα της ψυχικής του ορ1. Σεμινάριο 2013-2015. Κείμενα του Freud. Η ερμηνεία των ονείρων (1900). Περί ονείρων (1901). Μεταψυχολογική προσέγγισις της θεωρίας των ονείρων (1917). Παρατηρήσεις στη θεωρία και πρακτική της ερμηνείας των ονείρων (1923). Πρόσθετες σημειώσεις για την ερμηνεία των ονείρων (1925). 29η Διάλεξις: Αναθεώρηση της θεωρίας των ονείρων (1933). Appendix Α. Standard Εdition, 5.
12
Η ΠΟΊΗΣΙΣ ΤΩΝ ΟΝΕΊΡΩΝ
γανώσεως. Τα χαρακτηρίζει διαπλοκή και σύνθεση παραγόντων. Ο Freud αναφέρεται σε ψυχική εργασία η οποία, έχοντας ως σημείο εκκινήσεως κάποιες σκέψεις εκείνου που ονειρεύεται, τις μετατρέπει σε εικόνες με τις οποίες αποδίδει τη σύνθεση που ονομάζουμε περιεχόμενο του ονείρου. Θεωρεί ότι η εργασία αυτή συμπληρώνει τις ανεπάρκειες της εργασίας της συνειδήσεως, η οποία δεν πληροφορεί επαρκώς για την εσωτερική μας πραγματικότητα γιατί, όπως και τα αισθητήρια όργανα, δίνει ελλιπείς γνώσεις για τον εξωτερικό κόσμο. Στο όνειρο οι εικόνες δεν αποδίδουν τις σκέψεις· απλώς σηματοδοτούν κάποια στοιχεία των σκέψεων. Οι σκέψεις για τα σύγχρονα και τα παλιά δεδομένα επανέρχονται στο όνειρο μεταλλαγμένες σε εικόνες που τροποποιούν εν πολλοίς την αλληλουχία των σκέψεων της ημέρας. Ο ιστός των εικόνων παίρνει αξία πραγματικότητος γι’ αυτόν που ονειρεύεται. Τα στοιχεία που φωλιάζουν στα οπτικά δεδομένα, συντάσσονται σύμφωνα με παιδικούς πόθους. Το όνειρο επιχειρεί2 να πραγματοποιήσει σε επίπεδο ψευδαισθήσεων κάποιες παιδικές ευχές και προσδοκίες εκείνου που ονειρεύεται, προκειμένου να αποκατασταθεί η ψυχική ισορροπία που διασαλεύεται από τις στερήσεις της ημερήσιας ζωής, αλλά και από διεγέρσεις που ταράζουν τον ψυχισμό. Η μορφολογική αλλαγή των σκέψεων σε εικόνες συνεπάγεται και μία άλλη εργασία. Κατά τον Freud οι εικόνες απορροφούν διεγερτικά στοιχεία των κατάλοιπων της ημέρας, 2. Ο Freud μιλά για «προσπάθεια» στην 29η Διάλεξη έχοντας λάβει υπ’ όψιν τον ρόλο των καθηλώσεων στη 2η θεωρία.
ΕΙΣΑΓΩΓΉ: Η ΠΟΊΗΣΙΣ ΤΩΝ ΟΝΕΊΡΩΝ
13
αλλά και εντυπώσεις πολύ παλιές. Στα όνειρα, εκτός των δεδομένων αναμνήσεων των πρώτων χρόνων της ζωής, εντάσσονται και στοιχεία που απηχούν βιώματα πανανθρώπινα. Βρίσκοντας στέγη στα όνειρα των ατόμων τα στοιχεία αυτά ανοίγουν σε μνήμες πολύ προ της παιδικής ηλικίας εκείνου που ονειρεύεται. Ψυχική παραγωγή που έχει ως αφετηρία ευχές ασυνείδητες (Wunsch), το όνειρο επιτελεί μια λειτουργία συνδέσεων και διευθετήσεων στοιχείων διεγερτικών, αρχαϊκών και συγχρόνων, ανοίγοντας και διευρύνοντας τον ψυχικό χώρο, αφού τα στοιχεία συντάσσονται τροποποιημένα σύμφωνα με την επιθυμία και ακολουθούν ροή κατά την οποία ο χειρισμός των σκέψεων και των λέξεων γίνεται σαν να ήταν «πράγματα». Τελικά έχουμε εδώ έναν ιδιαίτερο τρόπο σκέψεως που διαμορφώνεται στις συνθήκες του ύπνου. Οι ενορμητικές ώσεις που έχουν ενταχθεί στις εικόνες υποδηλώνουν «το πράγμα» το οποίο διακίνησε την ενόρμηση, το πλαίσιο που την στηρίζει, τα συναισθήματα που γεννήθηκαν. Επομένως το όνειρο μεταλλάσσει την πραγματικότητα, αλλά, συγχρόνως, δημιουργεί δυνατότητες προσβάσεως στην ασυνείδητη ζωή του ονειρευομένου ανάλογη με αυτήν που προσφέρουν κατά την εγρήγορση οι λεκτικές παραδρομές, η αστοχία πράξεων και η ελευθερία των συνειρμών. Εφ’ όσον στόχος των ονείρων είναι η επικράτησις επιθυμιών, η δυναμική τους χωρίζει το Εγώ από την κριτική διάσταση και από τα ιδεώδη. Στο Υπερεγώ επιβάλλεται σιγή, αν και συχνά η κατανομή χαρακτηριστικών σε διάφορα πρόσωπα του ονείρου οργανώνει συμβιβασμούς. Όμως πολλά από όσα το Εγώ έχει πενθήσει ή μέσω προβολών έχει αποδιώξει
14
Η ΠΟΊΗΣΙΣ ΤΩΝ ΟΝΕΊΡΩΝ
κατά τη ζωή της εγρηγόρσεως, επανακτώνται στο όνειρο. Κάθε όνειρο που επιτυγχάνει πραγματώνει τα επιθυμητά. Όταν το όνειρο γίνεται αντικείμενο διηγήσεως, η οργάνωσις της διηγήσεως απηχεί την ψυχοσωματική οικονομία του ατόμου που ονειρεύθηκε στη σχέση του με εκείνον στον οποίον τυχόν διηγείται / παραδίδει το όνειρό του. Το έκδηλο περιεχόμενο του ονείρου και η διήγησίς του οργανώνονται από τις λανθάνουσες σκέψεις εκείνου που διη γείται το όνειρο. Επομένως το έκδηλο περιεχόμενο της διηγήσεως μεταλλάσσεται από τις λογοκρίνουσες και συμβολίζουσες ικανότητες του ονειρευομένου. Όμως, σε κείμενο του 1913, το οποίον αφορά τα της ψυχαναλύσεως, ο Freud θα πει ότι τίποτε δεν χάνεται από τις πρώτες εγγραφές της ζωής μας, εγγραφές ετερογενείς που δεν γνωρίζουν τους περιορισμούς και την τάξη της λογικής της ημερησίας σκέψεως. Τελικά η μνήμη του ονείρου είναι πολύ ευρύτερη από τη μνήμη της ημερησίας ζωής· οι στόχοι του ξεπερνούν όσα μας είναι συνειδητά και το περιεχόμενό του δεν υπόκειται σε περιορισμούς της λογικής. Όταν τα όνειρα αναδύονται στο πλαίσιο μιας θεραπευτικής αναλυτικής σχέσεως, σημαδεύονται από τις ιδιάζουσες ανταλλαγές ανάμεσα σε έναν φορέα (τον θεραπευόμενο) και έναν παραλήπτη (τον αναλυτή). Για τον αναλυτή αποτελούν μία δοκιμασία. Τι θα κατανοήσει εν σχέσει με το όνειρο; Πώς θα αντιδράσει και τι θα απαντήσει στην πρόσκληση παρεμβάσεώς του; Και υπάρχει πάντοτε πρόσκλησις; Πολλοί ασθενείς χρησιμοποιούν αλλεπάλληλες διηγήσεις ονείρων για να ακυρώσουν την πιθανότητα παρεμβάσεως του αναλυτού. Πάντως
ΕΙΣΑΓΩΓΉ: Η ΠΟΊΗΣΙΣ ΤΩΝ ΟΝΕΊΡΩΝ
15
στο πλαίσιο μιας θεραπευτικής διαδικασίας τα όνειρα αφορούν τη διάδραση της συγκεκριμένης δυάδος και υπόκεινται σε ταλαντεύσεις των ασυνειδήτων ώσεων και των συνειδητών σκέψεων και των δύο μελών της. Τα τελευταία χρόνια σε ορισμένους ψυχαναλυτικούς χώρους γίνονται προσπάθειες να ερμηνεύονται όνειρα βάσει των συνειρμών των ψυχαναλυτών, οι οποίοι παρακολουθούν τη διήγηση ενός ονείρου. Η διήγησις γίνεται όχι από τον φορέα του ονείρου, αλλά από τον αποδέκτη του, δηλαδή από τον ψυχαναλυτή. Άξιο προσοχής είναι ότι δεν φαίνεται να γίνεται αντιληπτό κατά τι –και σε ποιο βαθμό– οι συνθήκες αυτές τροποποιούν τη διαδικασία. Κατά την ερμηνευτική παρέμβαση σε ένα όνειρο πολλοί παράγοντες συνυπολογίζονται. Ο ψυχαναλυτής μπορεί απλώς να υπογραμμίσει τα λεγόμενα ή να επαναλάβει κάποιες λέξεις του αναλυομένου, τις οποίες θεωρεί σημαίνουσες. Μπορεί να τονίσει το πλαίσιο στο οποίο εμφανίζονται ορισμένα στοιχεία. Μπορεί να συνδέσει στοιχεία που φαίνονται ετερόκλητα. Ο ψυχαναλυτής καλείται ακόμη όχι μόνον να παρακολουθήσει την ψυχική πραγματικότητα των αναλυομένων του, αλλά συχνά να αναλάβει και το ξύπνημά της ή την αναπλήρωση χαμένων στοιχείων, ελπίζοντας να γίνει εφικτή η καταγραφή μιας ιστορίας που δεν έχει ως τότε αναγνωρισθεί (C. και S. Botella). Ως εκ τούτου η ευαισθησία και οι γνώσεις που έχει ο ψυχαναλυτής για την πλαστικότητα και την πολυπλοκότητα των ψυχικών κινήσεων των θεραπευομένων του καθορίζουν και την ανάγκη εγρηγόρσεως. Υπάρχουν στιγμές που η κυμαινόμενη προσοχή δεν αρκεί. Ο ψυχαναλυτής σταθμίζει την αντοχή