05–lirydram

KWARTALNIK LITERACKO-KULTURALNY

ALEKSANDER NAWROCKI – WIERSZE I OPOWIADANIA Stanisław Nyczaj

TADEUSZ RÓŻEWICZ JULIAN KAWALEC

Magdalena Węgrzynowicz-Plichta

LESZEK LISIECKI – EKFRAZA I EPIZOD Zbigniew Milewski

bezpłatny dodatek do POEZJI dzisiaj

W SZTUCE WAŻNE SĄ EMOCJE

NR 5 2014

ALEKSANDER NAWROCKI

październik–grudzień

Marlena Zynger

STEFAN JURKOWSKI WARNER BROS. STUDIO TOUR LONDON ANDRZEJ BIENIAS JERZY TREIT WIERSZE poezja rysunek malarstwo grafika fotografia teatr muzyka styl proza

LiryDram październik-grudzień 2014

KWARTALNIK LITERACKO-KULTURALNY

LiryDram NR 5

www.lirydram.pl Redaktor Naczelna: Marlena Zynger Zespół Redakcyjny: Malwina de Bradé Marta Cywińska Stanisław Hodorowicz Mateusz Koprowski Zbigniew Milewski Alicja Patey-Grabowska Marek Raczkowski Magdalena Węgrzynowicz-Plichta Magdalena Woźniak Hanka Wójciak Korekta: Joanna Dalewska Projekt okładki: Robert Manowski Projekt graficzny i skład: Anna Skowrońska IDEAPRESS Wydawnictwo Książkowe IBIS

Drodzy C W

itam w numerze piątym. Zapraszam. Proszę wejść i rozgościć się. Zająć wygodne miejsca.

Odetchnąć głęboko. Za chwilę kurtyna pójdzie w górę i na scenie ukażą się słowa. One wprowadzą nas w świat męskiej poetyckiej wyobraźni Tadeusza Różewicza, Juliana Kawalca, Aleksandra Nawrockiego (twarz z okładki), Pawła Kuszczyńskiego, Stefana Jurkowskiego, Stanisława Nyczaja, Andrzeja Dębkowskiego, Zbigniewa Milewskiego, Juliusza Erazma Bolka, Bohdana Wrocławskiego, Leszka Lisieckiego i innych współczesnych poetów. Świat jakże inny od kobiecego, ale równie fascynujący i piękny. Świat wart dotknięcia, poznania i zrozumienia.

Nakład 1000 egzemplarzy

ISSN 1508-9398 Publikacja dofinansowana przez Posła Rzeczypospolitej Polskiej Andrzeja Guta-Mostowego oraz Mazowiecką Wspólnotę Samorządową Warszawa 2014

Marlena Zynger

instrukcja obsługi chcę się nauczyć ciebie chcę ciebie nauczyć mnie dlatego opowiadam dzielę się refleksją

zytelnicy tłumaczę odpowiadam dyskutuję spokojnie i łagodnie to znów niecierpliwie w złości pogodnie lub z miną pochmurną w zależności od nastroju możliwości i czasu reaguję słucham chcę ciebie nauczyć siebie chcę siebie nauczyć ciebie dotykam układów scalonych Twojej wyobraźni oraz dysku twardego pamięci pozwalając na swobodny przepływ energii i informacji

nie wiesz wszystkiego nigdy nie będziesz wiedzieć za każdym razem jednak wiemy więcej A od zrozumienia do czarowania jeden krok. Nie powinno zatem nikogo zdziwić, kiedy na scenie pojawi się Hermiona Granger i jednym skinieniem swojej czarodziejskiej różdżki porwie nas w magiczny świat Hogwartu, gdzie niezwykłym zbiegiem okoliczności odnajdziemy galerię obrazów Jerzego Treita oraz gramofon z piosenkami Andrzeja Bieniasa.

Oczywiście w przerwie zasilą nas naboje ze sklepu Marka Raczkowskiego.

Kurtyna w górę!!!

od ciebie do mnie ode mnie do ciebie nie wiem wszystkiego nigdy się nie dowiem

Wieczór

przenikania przenikania

poetyk

tekst: Julia R. Ziółkowska, zdjęcia: Malwina de Bradé

B

iorąc do ręki czasopismo LiryDram, mają Państwo przed sobą wcieloną ideę. Powstało ono dzięki marzeniom i pracy Marleny Zyn­ger oraz jej utalentowanego Zespołu. Poetka, laureatka nagrody Światowego Dnia Poezji UNESCO – Złotego Pióra; redaktor naczelna i przyjaciółka Sztuk wszelakich, tworzy salon, do którego zaprasza znane osobistości ze świata sztuki. Łącząc różne dziedziny, sprawia, że przenikają się nasze twórcze galaktyki, ustanawiając zupełnie nową jakość. Raz na kwartał ma miejsce otwarcie nowego numeru.

Jest to uroczystość, która tradycyjnie odbywa się w kawiarni Antrakt, znajdującej się na tyłach Teatru Wielkiego w Warszawie.

Ciesz się ona sławą nie tylko jako lokal, gdzie można umówić się na stylową randkę bez obaw o stan portfela, ale również salon

4 LiryDram

październik–grudzień 2014

literacki i stały punkt na mapie spotkań aktorów z sąsiadującej instytucji.

Czwarty numer został przywitany 22 września bieżącego roku. Na jego okładce widnieje twarz Magdaleny Węgrzynowicz-Plichty i jest on poświęcony kobiecej poezji.

Znajduje się w nim między innymi genialny tekst Alicji Patey-Grabowskiej o wierszach miłosnych poetek polskich, który na spotkaniu został odczytany w całości. Opis poezji, przesiąknięty wizjonerstwem, sam zabrzmiał jak poemat. Dawkę teorii dostarczyła nam w tym numerze również główna jego bohaterka. „Dziewczyna z okładki”, jak sama żartobliwie ujęła ten fakt, w wywiadzie przeprowadzonym przez Marlenę Zynger, dotyka sfer bliskich każdemu twórcy, to jest rozdarcia między mistycyzmem a stroną pragmatyczną sztuki. Pani Magda-

LiryDram 5

Malwina de Bradé

Julita Kożuszek i Marlena Zynger

lena i jej twórczość zdominowały omawiany numer „LiryDramu”. Również podczas wieczoru prezentującego jego zawartość wybrzmiała poezja polskiej Safony. Spektakl, który został dopełniony przez dobiegającą z głośników nieziemską elektroniczną muzykę skomponowaną przez Adama Kuka i dramatyczny sopran Agnieszki Kuk, stworzyły oprawę dla wersów opiewających miłosne uniesienia i misteria rozpaczy po utraco-

6 LiryDram

październik–grudzień 2014

nych kochankach. Zaczarowały publiczność, w tym piszącą te słowa w sposób niezwykły. Melorecytacja samej autorki tworzyła jakość dodatkową, tak dzieje się gdy poeta czyta własne wiersze. W części oficjalnej na scenie wystąpiły również: mezzosopran Matylda Alder Stefanowska prezentująca zróżnicowany repertuar, pokazujący jej możliwości; poetki Julia Krzemionka, Małgorzata T. Skwarek-Gałęska i Isia Milewska, prezen-

Zawisza łgo r z at a

Ma fo t.

Agnieszka Kuk i Magalena Węgrzynowicz-Plichta

Hania Isia Milewska

Julia Krzemionka

tujące swoje utwory. Fotografka i malarka Malwina de Bradé, twórczyni fotorelacji ze spotkania, miała okazję zaprosić do zapoznania się z jej artykułem z cyklu „Tworzę więc jestem”. Ja zaś miałam zaszczyt zachęcić do przeczytania mojego eseju pod tytułem „Ars Longa Vita Brevis”.

Po oficjalnym przedstawieniu i przewidzianych podziękowaniach, między innymi dla

wydawcy, pana Aleksandra Nawrockiego, organizatorów, artystów i zgromadzonej publiczności, nastąpiła równie owocna część wieczoru, podczas której mogła zaistnieć swobodna wymiana myśli, idei i spontaniczna dyskusja. Był to piękny wieczór, łączący w sobie artystyczne przeżycia, uniesienia duchowe, swego rodzaju magię, jakiej dotyka się w obliczu koncepcyjnego artyzmu i poetyki.

październik–grudzień 2014

LiryDram 7

W sztuce

ważne są

emocje

Z Aleksandrem Nawrockim rozmawia Marlena Zynger

Jesteś typem przywódcy. Rozdajesz karty.

Tworzysz własne środowisko literackie, zgromadzone przy „POEZJI dzisiaj” oraz wokół dwóch międzynarodowych festiwali literackich: Światowego Dnia Poezji UNESCO oraz Festiwalu Poezji Słowiańskiej, a przecież stereotypowo postrzegany poeta, to człowiek ledwie radzący sobie z rzeczywistością.

Mam to po rodzicach. Tak się złożyło, że na początku swojego małżeństwa (1936 r.) musieli w ciągu jednej nocy zbudować dom. I zbudowali. Sprzyjała im pogoda; listopadowa mgła zapadła zaraz z południa.

Na puste pole przywieziono przygotowany uprzednio materiał i zestawiono trzypokojowy budynek z drewna. Dach pokryto strzechą. Wymurowano też komin. Mgła rozwiała się na drugi dzień koło południa.

Z odległej o ponad kilometr miejscowości dostrzeżono to niebywałe zjawisko. Wyroiła się cała wieś, a kilkoro dosiadło na oklep koni i pojechało do odległego o 5 km. mia-

8 LiryDram

październik–grudzień 2014

sta, żeby donieść o zdarzeniu administratorowi tego terenu, który od razu zapytał: czy dom ma komin? – Tak – odpowiedzieli – i nawet leci z niego dym. – To ja już nic nie mogę zrobić – odparł – a na was nakładam karę, że za późno donieśliście.

Czasami czytam o różnych wodzach: Chodkiewiczu, Żółkiewskim, Czarnieckim. W literaturze opisują ich przemowy do wojska przed bitwami. Zwykle na kilkunastu stronach, co jest nonsensem. Ci ludzie przemawiali krótko, mniej więcej tak: przed nami wróg, jego obóz bogato zaopatrzony.

To może być wasze plus jeńcy – do wykupu potem. I kobiety. W imię Boże ruszajcie.

I rycerstwo ruszało, bo wierzyło w taktykę wodza. Ludzie słuchają swego przewodnika i wykonują jego polecenia wtedy, gdy widzą w tym własną korzyść. Ja do przyjaciół poetów mówię tak: siedzicie w waszych zakątkach literackich i myślicie, że jesteście wielcy, że każdy powinien was odnaleźć

fot. archiwum autora

i każdy powinien czytać, co piszecie. Tymczasem nikt lub prawie nikt was nie czyta.

Opublikowane przez siebie książki, własnym sumptem, bądź za pieniądze fundatorów, wtykacie znajomym i nieznajomym, którzy potem zostawiają je gdziekolwiek jako balast. Ale smakują znakomicie, więc żyjecie w przekonaniu swej wielkości. Prawie cała współczesna literatura polska, zwłaszcza poezja, jest literacka, a więc wtórna, bądź bazuje na podróbkach z Zachodu. Na jednym ze spotkań z młodzieżą literaci rzucili się z pretensjami: dlaczego nas nie czytacie?

– Bo nie lubimy podróbek. A Zachód czytamy w oryginałach, za tę samą cenę – odparła młodzież. Naszych oryginalnych twórców

nasi literaci literaccy nienawidzą. Dostrzeżenie w kimś rodzimej inności przerasta ich możliwości. Oni wolą ściągać, najchętniej z literatury anglosaskiej. Albo wzajemnie z siebie. Stąd tyle wierszy podobnych do siebie, że gdy zakryć nazwisko, nie wiadomo, kto którego wiersza jest autorem.

Niedawno jedno z pism literackich opublikowało wiersze znanego poety. Aż dziesięć, ale tylko dwa pierwsze były jego, a reszta – Czesława Miłosza. I nikt tego nie zauważył, a znakomici krytycy cmokali z zachwytu na całą dziesiątką. To rezultat środowiskowych samoubóstwień. A Pismo nie zrobiło primaaprilisowego żartu. Tłumaczyło się, że wiersze otrzymało od córki autora.

październik–grudzień 2014

LiryDram 9

Jest jeszcze literatura styropianowa, wyhodowana i wyniesiona na barkach wydarzeń politycznych lat 80. Ci, których wcześniej nie dostrzegano, nagle zaczęli być zauważalni przez włączenie się w nurt prowałęsowski. I trwa to do dzisiaj. Autorzy są nagradzani, mówi się o nich. Na szczęście młode pokolenia to nie interesuje i o takich twórcach mówią: nie mieli talentu, ale wybili się na polityce i myślą, że są pępkiem świata. A z kolei ci niedoceniani uważają, że współcześni odbiorcy do nich nie dorośli, dopiero następne pokolenia… Nieprawda, ludzie są z zasady leniwi i samolubni, nie będą grzebać się w starociach. Zajmą się własną twórczością…

Jestem zapraszany na wiele festiwali zagranicznych. I nie lansuję tam tylko siebie, ale polskich indywidualistów, w tym polskich twórców emigracyjnych, otwartych na świat, ponad nasze grajdołkowate samouwielbianie. Zagranicznym poetom pokazuję „POEZJĘ dzisiaj” oraz poetyckie książki mojego Wydawnictwa IBiS. Oglądają z zainteresowaniem. Wówczas mówię: w tej serii mogą również zaistnieć wasze książki, ale na zasadzie wzajemności – wy wydacie wiersze któregoś z naszych poetów, a my wasze. Godzą się i w ten sposób następuje wymiana licencji poetyckich.

Chłonnym rynkiem dla naszej literatury jest Wschód: Białoruś, Federacja Rosji, w tym m.in. Jakucja, gdzie dobrze wspominają polskich zesłańców, stawiają im pomniki, budują muzea, znają naszą literaturę, tę dawniejszą. Jest również nasza szeroko po świecie rozlana emigracja, która może być zaczynem dla nowych dzieł literackich i która podkreśla, że ich ojczyzną jest język polski.

10 LiryDram

październik–grudzień 2014

Z jakimi krajami współpracujesz na zasadzie takiej wymiany literackiej?

Od Jakucka do Chicago, od Londynu po Australię (106 numer „POEZJI dzisiaj” prezentuje 14 poetów aborygeńskich) oraz z krajami słowiańskimi, najbliższymi naszej kulturze i językowi. W roku 2000 wydałem wybór wierszy pt. Niebieski dom Tomasa Tranströmera. Zapytał zdziwiony, dlaczego wybrałem właśnie jego? Bo będzie pan Noblistą – odparłem. Jeszcze bardziej się zdziwił. Nobla dostał trzy lata temu. W Polsce nie było nic jego w księgarniach, tylko wydany przeze mnie Niebieski dom, którego w 2000 roku sprzedało się kilka egzemplarzy, a po Noblu od razu cały zapas sporego nakładu.

Czyli można stwierdzić, że Aleksander Nawrocki jest typem przywódcy z intuicją?

Jest we mnie taki podpowiadacz: zrób to, kup tamto, nie rusz tego, bo będzie śmierdzieć, strzeż się tej kobiety, a tamtej mo-

fot. archiwum autora

żesz zaufać. Bo kobiety są bardzo ważne w naszym życiu. Bez nich ani rusz.

Do kobiet jeszcze wrócimy. Ale przywództwo, intuicja, imperium. Od Jakucka do Los Angeles?

To przyjaciele w poezji, których znam. Nasze poetyckie imperium, w którym nikt nie ginie, lecz wzajemnie się uzupełniamy, uczymy się od siebie. Takiego imperium nie mieli ludzie z mieczami i armatami: Czyngis-chan, Napoleon. Żartując mogę powiedzieć, że doprowadziłem do sytuacji, że to potomkowie Czyngis-chana dziś pokojowo chlubią się wydanymi przez moje wydawnictwo książkami. A my ich książkami.

Można też chyba stwierdzić, że do twojego imperium przekonali się również niektórzy przywódcy państw, prezydenci, którzy zauważyli i docenili oraz nagrodzili twoje działania.

Otrzymałem dwa wysokie państwowe odznaczenia z brylantami od prezydenta Jakucji, najwyższe odznaczenie w dziedzinie kultury – Krzyż Rycerski – od prezydenta Republiki Węgierskiej, Europejską Nagrodę Trebbia, w której kapitule był Vaclav Havel, Odznaczenie Akademii Ośmiu Krajów Muzułmańskich z siedzibą w Nowym Jorku (składa się na nie zielona szarfa – kolor proroka, złota gwiazda + dzieło sztuki), Złoty Pierścień – na wniosek grupy poetów – od Wspólnoty Polskiej oraz Złoty Krzyż Zasługi od Prezydenta RP. Gdyby jednak się okazało, że władze polskie, o co je na razie nie podejrzewam, chciały mi dać Orła Białego, to odmówiłbym przyjęcia, bo jest to odznaczenie, które caryca Katarzyna II nadawała posłusznym wykonawcom swojej polityki w Polsce.

Dlatego dziwię się, że twórcy i różni inni to odznaczenie przyjmują, zapewne z nieświadomości i niedokształcenia oraz pazerności na każdą nagrodę. A wyznawcy proroka lubią mnie, bo według nich w twarzy mam coś tatarskiego, azerskiego…

Stepowego.

To ładne określenie. Polski step. Urodziłem się na nim i wychowałem. Ale wracając do mojej tzw. azjatyckości. W Azji wszyscy szli za wodzem. Gdy wódz ginął, wojsko szło w rozsypkę. Ale wódz mógł panować do pewnego czasu, kiedy był najsilniejszy. Gdy jego siła zaczęła opadać, zabijali go jego wojacy i zjadali po kawałku, żeby siła przeszła na nich. Żeby śmierć nie zjadła siły wodza. W Polsce na szczęście nie ma takiego zwyczaju, żeby wodza zjadano, chociaż gdyby się coś takiego wydarzyło, byłby problem dla konsumentów wodza, bo może długo potem męczyłaby ich zgaga. Nie dlatego, że takich mamy wodzów, ale dlatego, że takie mamy żołądki…

Wiemy już, że cenisz indywidualizm u innych twórców. Na czym polega oryginalność twojej twórczości?

Trzeba jej skosztować. Niektórym się podoba, innym nie. Wydaje mi się, że nie staram się nikogo naśladować. Moja proza jest o wielkiej miłości i wielkim okrucieństwie ludzi. O poświęcaniu się, które winno się cenić. I o nieustannym poznawaniu siebie.

Poprzez pisanie lepiej dociera się do siebie. Nie można włazić w cudze garnitury, w cudze osobowości, bo od razu odbiorcy wyczują sztuczność. A sztuka nie może być wtórna, bo będzie wtedy cudza. Jedyny Noblista z Wysp Owczych powiedział: dlatego

październik–grudzień 2014

LiryDram 11

dostałem Nobla, bo starałem się być stąd.

We mnie cały czas również tkwi duch polskiego stepu. To moja psychika. Polny duch – ludzie mówili, że to diabeł – który w południe z nagła pojawiał się i wirował wciągając kurz, trawy, a czasem nawet drzewa aż do nieba. Taki polski tajfun, który jeśli kogoś pochwycił, mógł w niego wejść i wirować w nim do końca życia. Mnie się to nawet jako dziecku podobało, ale rodzice przestrzegali, żebym uważał, bo to diabeł biega po polach i trzeba się natychmiast przeżegnać. Przeżegnanie się stosowałem, ale czasem zastanawiałem się, że jakby ten diabeł wpadł we mnie, co bym wtedy zobaczył i czy dałbym sobie z nim radę, czy też on by mnie przemógł. Jak dotąd nie wpadł we mnie. Przynajmniej tak mi się wydaje.

Wróćmy do Twojej poetyki. Jak byś ją określił?

Jest taki poeta węgierski, Sandor Petöfi.

Jego ojciec był Serbem, matka Słowaczką,

ALEKSANDER NAWROCKI (1940), absolwent filologii polskiej, węgierskiej i etnografii na Uniwersytecie Warszawskim. Studia pogłębiał za granicą: Węgry, Rumunia. Uczęszczał na wykłady z filozofii prowadzone przez Leszka Kołakowskiego. Jako pierwszy w świecie obronił pracę magisterską o poezji Czesława Miłosza (1967), noblisty z r. 1980. Debiutował wierszami w roku 1965 (Kultura).

Jest autorem 15 tomów wierszy, 2 tomów opowiadań, powieści Cień jego anioła, książki popularnonaukowej o szamanizmie syberyjskim pt. Szamanizm i Węgrzy, książki reportażowej pt. Jak zamordowano Imre Nagya (powstanie węgierskie 1956 r.). Tłumaczy z literatur: rosyjskiej, bułgarskiej, ukraińskiej, serbskiej, rumuńskiej, węgierskiej, fińskiej, angielskiej, francuskiej, tatarskiej i azerbejdżańskiej. Uczestnik wielu prestiżowych międzynarodowych festiwali literackich: Struga (Macedonia), Warna

fot. archiwum autora

12 LiryDram

Aleksander Nawrocki jako zwierzę. Jakim zwierzęciem chciałby być? Do którego jest podobny? Wilk samotnik, lew przywódca, orzeł, chart, koń stepowy…?

Końska psychika zawsze była mi obca. Wilcza również. Jako chłopiec lubiłem mocować się ze zwierzętami rogatymi: bykami, krowami, baranami. Ja rogów nie miałem, ale chwytana przeze mnie rogacizna cofała się, przepychałem ją. Uważam jednak, że ja to jestem ja. Nie zawsze się sobie podobam, ale nie mogę tego mojego ja zmienić na coś, kogoś innego.

październik–grudzień 2014

a on został wybitnym poetą węgierskim…

Moje wiersze i proza są o tym, co w ludziach tkwi, a o czym oni nie wiedzą. Z jednej strony okrucieństwo, z drugiej poświęcenie.

Człowiek może być różnym, w zależności od okoliczności. Największy bandzior może czasem okazać się bardziej ludzki niż ludzka obojętność. Papież Jan Paweł II zapragnął odwiedzić więzienny oddział z mordercami.

Odradzano mu, ale się uparł, więc dano mu silną ochronę. Mordercy zaprotestowali. Powiedzieli, że sami będą jego ochroną. Przy okazji popłakali się, że taki wielki człowiek zechciał ich odwiedzić.

W sztuce ważne są emocje. Lubię też egzotykę. Nie lubię żargonów, naukowych, literackich, niczego zasupłanego. Cenię Mickiewicza, chociaż warsztatowo nic mi nie

dał. Słowacki za bardzo błyszczy obrazami i metaforami. Norwid ma dobre kawałki wierszy. Inspirowała mnie zawsze obcość: literatura węgierska, rumuńska, arabska, ostatnio aborygeńska. I słowiańskie wiersze Tuwima, Leśmiana…

(Bułgaria), Belgrad (Serbia), Izmir (Turcja), Kair (Egipt), Tver (Rosja), Kijów (Ukraina), Ryga (Łotwa), Wilno (Litwa), Londyn i Birmingham (Wielka Brytania), Jakuck (Syberia), Bukareszt (Rumunia), etc.

Od roku 1992 właściciel Wydawnictwa Książkowego IBiS, od roku 1998 redaktor naczelny i wydawca Pisma „POEZJA dzisiaj”.

Publikuje głównie literaturę współczesną: polską i zagraniczną, w tym antologie poetyckie: grecka, francuska, hiszpańska, węgierska, fińska, rosyjska, ukraińska, rumuńska, jakucka. Autor i wydawca dzieła – Poezja Polska – Antologia Tysiąclecia (3 tomy, 275 poetów, od Bogurodzicy do dzisiaj – str. 1800). Współredaktor dwujęzycznej antologii poezji polskiej, wydanej w Rosji w serii Iz wieka w wiek, prezentującej antologie poetyckie 14 krajów słowiańskich.

Od roku 2001 organizator Światowych Dni Poezji pod patronatem UNESCO, podczas których

wybitnym poetom polskim, na wniosek „POEZJI dzisiaj”, wręczana jest Nagroda Światowego Dnia Poezji UNESCO, a tłumacze zagraniczni, również na wniosek „POEZJI dzisiaj”, otrzymują nagrody pieniężne Ministra Kultury za przekłady poezji polskiej. Impreza trwa 100 dni. Od paru lat zaczyna się prapremierą w Londynie, inauguracja odbywa się w Warszawie, imprezy towarzyszące – w znaczących ośrodkach kulturotwórczych kraju, a zakończenie – w Wilnie.

Od 2008 roku organizuje Festiwale Poezji Słowiańskiej. Odznaczony przez 4 prezydentów: Polski (Złoty Krzyż Zasług), Republiki Czeskiej, Republiki Węgierskiej (Krzyż Rycerski – najwyższe odznaczenie za przekłady literatury węgierskiej), Republiki Sacha – dwukrotnie (Jakucja). Laureat 16 prestiżowych nagród zagranicznych; również 15 jego książek zostało opublikowanych za granicą.

Kobiety?

Dla mnie to dzieła sztuki. Trzeba z nimi ostrożnie, żeby nie rozbić. Ale one chcą być, niekiedy, rozbijane. Jeśli je czcisz, toś gamoń. Posadź ją na ołtarzu, to zaraz zeskoczy w błoto. Mnie zawsze fascynowały kobiety niepokorne, piękne… I musiały się tak uśmiechać jak żadne inne. Niezależne.

Powinny mieć własne zdanie, ale nie wolno im kłócić się z moim zdaniem. W samochodzie nie może być dwóch kierowców.

październik–grudzień 2014

LiryDram 13

Nagrody, odznaczenia, dyplomy 1. Złoty Krzyż Zasługi (R.P. 2000).

2. P oeta roku 2008 – Nagroda Internetowego Miasta Literatów (USA).

3. N agroda Słowiańskiej Akademii Literatury i Sztuki – za twórczość własną i tłumaczenie literatury słowiańskiej (2008).

4. N agroda Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego – za wydawanie miesięcznika „POEZJA dzisiaj” (2009).

5. N agroda Ministerstwa Kultury Federacji Rosji za przekłady wierszy A. Puszkina, Lermontowa i innych (2009).

6. M iędzynarodowa Nagroda im. W. Szekspira za twórczość własną – przyznana przez International Biographical Centre at its Headqarters in Cambridge – England (2009).

7. „ Atlant Słowiaństwa” – Międzynarodowa Nagroda Słowiańskiej Akademii Literatury i Sztuki za działalność na rzecz literatury słowiańskiej (2010).

8. D yplom Polskiego Komitetu ds. UNESCO – za upowszechnianie Światowego Dnia Poezji 2010).

9. D yplom Poeci Poecie (Warszawa 2010).

10. European Award the TREBBIA – przyznana przez międzynarodową kapitułę pod przewodnictwem Vaclava Havla za wybitne osiągnięcia w upowszechnianiu kultury europejskiej (czeska Praga 2011).

11. Gold Star – International Award, International Akademia Literary end Art. Azerbejdżan (2011).

12. R ycerski Krzyż Zasługi dla Republiki Węgierskiej – przyznany przez prezydenta Republiki Węgierskiej (2011).

13. J ubileuszowy Medal Republiki Sacha (Jakuckiej) – przyznany przez prezydenta Republiki (2012).

14. N agroda Specjalna za promowanie polskiej poezji emigracyjnej, Birmingham 2013.

15. Z łoty pierścień – od środowiska poetów przy Wspólnocie Polskiej.

16. Grażdanskaja Doblest – odznaczenie prezydenta Jakucji za przełożenie i wydanie Antologii współczesnej poezji jakuckiej pt. Poezja z Kraju Sacha.

Książki wydane za granicą 1. Pobune (wybór wierszy) – Karlovac 1989, Jugosławia, Wydawnictwo „Osvit”.

2. Hlohový náhrdelnik (wybór wierszy) – Republika Czeska 2008, Wydawnictwo „Literature&Sciences.

14 LiryDram

październik–grudzień 2014

3. T ołkowa amboni (wybór wierszy) – Bułgaria 2009, Wyd. Akademia Literatury.

4. Stihotworenija (wybór wierszy) – Rosja 2009, Wydawnictwo Związku Pisarzy Rosji.

5. Kłada za utre (wybór wierszy) – Macedonia 2009, Wyd. MAKAVEJ. 6. A Balaton melletti Szent György hegyen (wybór wierszy) – Węgry 2009, Wyd. Keszthely.

7. Le chant de la tour (wybór wierszy) – Paryż 2010, Wydawnictwo. La source.

8. Povodac (wybór wierszy) – Serbia 2010.

9. Sevgi Rasmi (wybór wierszy) – Azerbejdżan 2011.

10. Pozwol liubit twoju tajnu (wybór wierszy + powieść Cień jego anioła) – Tver 2011.

11. Teń jego angeła (powieść) – Moskiewski Oddział Związku Literatów Rosji 2011.

12. Cień jego anioła (powieść + cztery opowiadania) – Ryga 2011.

13. SMS–y do… / Messages to… (wybór wierszy) – DREAMMEE LITTLE CITY, USA 2012.

14. Goticzeskaja piesnja (wybór wierszy) – Kazań 2012.

15. W ybór wierszy w języku rumuńskim Poezii alese – Performantica – 2014

Dorobek translatorski 1. S ándor Petöfi – Poezje (Seria Celofanowa). Wybór, opracowanie, wstęp i przekład 20 wierszy. PIW 1971, str. 150. Nakład wyczerpany, w zasobach tłumacza 1 egzemplarz.

2. S ándor Petöfi – Poezje wybrane, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza 1973, str. 195. Nakład wyczerpany. 24 wiersze przełożone przez Aleksandra Nawrockiego.

3. A ttila József – Poezje wybrane – w serii Biblioteka Poetów, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza 1975, str. 152. Wybór, wstęp i przekład 16 wierszy – Aleksander Nawrocki.

4. Koń Siedmionogi (bajki węgierskie). Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza 1980, str. 186.

Wybór, przekład i posłowie – Aleksander Nawrocki. Nakład wyczerpany. W zasobach tłumacza 1 egzemplarz.

5. T rzecie oko – antologia poezji rumuńskiej, Klub Literacki Narew 1986.

6. Bracia polarnej zorzy (bajki estońskie i fińskie). Wydawnictwo Pojezierze 1988, str. 64.

Wybór, przekład i posłowie Aleksander Nawrocki. Nakład wyczerpany. W zasobach tłumacza 1 egzemplarz.

7. E ndre Ady – Poezje (str. 152). Wydano na zlecenie Węgierskiego Ministerstwa Kultury na Targi Książkowe we Frankfurcie, gdzie literatura węgierska była gościem honorowym.

Wydawnictwo IBiS 1999.

8. Podaj mi obie dłonie – antologia poezji fińskiej, str. 174, Wydawnictwo Książkowe IBiS 1999. W przekładzie Aleksandra Nawrockiego 13 wierszy.

październik–grudzień 2014

LiryDram 15

9. N ieosiągalne róże – Panorama poezji węgierskiej XV – XX wiek ( wiersze 20 poetów włącznie z esejami, w przekładzie Aleksandra Nawrockiego), zaprezentowana w 50/51 numerze miesięcznika „POEZJA dzisiaj”, rok 2006, str. 189.

10. W słowach moich powolna mowa Rosjan się kwieci – Panorama poezji rosyjskiej. 24 poetów. W przekładzie Aleksandra Nawrockiego: A. Puszkin – 40 wierszy, M. Lermontow – 16 wierszy, Biełyj – 4 wiersze, Błok – 1 wiersz, Achmatowa – 19 wierszy, Cwietajewa – 11 wierszy, Jesienin – 10 wierszy, Dudajew – 2 wiersze, Anna Gedymin – 2 wiersze, Żanna Gerasimowa – 3 wiersze, Janczuk – 1 wiersz, Lew Kotiukow – 3 wiersze, Elżbieta Zaharowna Kozdoba – 1 wiersz, Andriej Skarżyński – 2 wiersze, Mikołaj Szamsutdinow – 1 wiersz, Siergiej Teljuk – 1 wiersz. Opublikowane w miesięczniku „POEZJA dzisiaj” nr 60/61, rok 2007.

11. „POEZJA dzisiaj” nr 58/59, rok 2007. Przekłady z poezji francuskiej: Paul Verlaine – Jesienna piosenka, Guillaume Apollinaire – Do prześlicznej rudowłosej, Pożegnanie, Jacques Brel – Nie opuszczaj mnie, Testament.

12. Poeci z Ukrainy. „POEZJA dzisiaj” nr 64/65, rok 2008. 5 poetów w tłumaczeniu Aleksandra Nawrockiego: Switłana Jowenko, Serhij Borszczewskij, Natalia Kłymenko, Natalia Belczenko, Pawło Szczyrycia.

13. Aleksander Nawrocki – Dedykacje (Seria Biblioteki „Poezji dzisiaj” r. 2009). Przekłady z Petrarki, Goethego, Blake’a, Puszkina, Lermontowa, Jesienina, Petofiego, Endre Ady’ego, Dezsö Kostolaniego, Gyula Juhasza, Arpada Tótha, Attili Józsefa, Mihai Eminescu, Paula Verlaine, Apollinaire’a, George Trakla, Dimczo Debelianowa, Uuno Kaliasa (fiński).

14. Iwan Gołubniczyj – Chory anioł (wybór wierszy, przekłady z rosyjskiego), str. 45, rok 2009. Wydawnictwo Książkowe IBiS. 15. Elcin Isgenderzade – Gwiazda mojego losu (wybór wierszy, przekłady z azerbejdżańskiego), str. 51, rok. 2011, Wydawnictwo Książkowe IBiS. 16. S lave Gjorgjo Dimoski – Ojczysty język (wybór wierszy, przekłady z macedońskiego), str.55, rok 2012, Wydawnictwo Książkowe IBiS. 17. S iergiej Głoviuk – Stara moneta (wybór wierszy, przekłady z jęz. rosyjskiego)str. 55.

Wydawnictwo Książkowe IBiS 2012 18. W ładimir Bojarinow – Wybór wierszy (przekłady z jęz. rosyjskiego), str. 61, Wydawnictwo Książkowe IBiS 2012.

19. Lilija Gazizowa – Kanafer (wybór wierszy, przekłady z jęz. tatarskiego), str. 57, Wydawnictwo Książkowe IBiS 2012.

20. Poezja z Kraju Sacha (Antologia współczesnej poezji jakuckiej, przekłady z języka jakuckiego i rosyjskiego, str. 111). Wydawnictwo Książkowe IBiS 2014.

16 LiryDram

październik–grudzień 2014

Aleksander Nawrocki

Trzy pieśni Orfeusza

I Jesteś wiosną mojej skalistej ojczyzny, owocem, którego smak przenika puste groty, a myślom każe wędrować między dwoma biegunami.

Jesteś niebem i ziemią spękaną, granicą, gdzie gasną wiatry, gdzie morze jest niedoskonałe i pełne winy, a wody jego noszą czysty błękit.

Jesteś łańcuchem, opasującym dzień mój, jeden długi dzień o oczach gazeli i błotnistym ciele karpia.

II Ulice są łagodne, musujące pogodą, ulice jak smutne matki i najpiękniejsze Guerniki, jak żołnierz zastrzelony, gdy już podpisano akt kapitulacji…

Ulice miasta, którego bramy widzę wśród rozkwitających pąków deszczu, w tylko moim czasie, wśród dotykalnych przedmiotów o użytecznych nazwach, ulice, którymi szłaś nie do mnie, kochając moje pieśni.

III Eurydyko, wygasiłem mój śpiew, gdy umarłaś, zacząłem mówić i w słowach moich zagnieździły się obce przedmioty, którym zacząłem służyć, obce serca, które zacząłem rozumieć i zacząłem kochać miedź i żelazo, a cierpienie nazwałem światłem o kopytach zwierzęcia.

październik–grudzień 2014

LiryDram 17

Jedna z gwiazd przystanęła wtedy zdumiona i natychmiast roztrzaskała się, grzebiąc swój cień w spazmatycznej skali barw, a ciszę po niej powlókł wieczny porządek planet, przekonanych o swym posłannictwie.

Eurydyko, płacz po tobie będzie jak tępy cios w rosnące drzewo, jak słowo sprzed wieków, którego dziś nikt nie zna i nie chce rozumieć, będzie drogą, biegnącą wzdłuż równika, a twoje imię jak lód, w którym tkwi żywa gwiazda.

Eurydyko, nie wracaj. Zabliźnia się powietrze po bitwach, zabliźni się twój zabawny krzyk i twoje pełzające spojrzenie bezradnej żmii, w którym ja stałem najbliżej.

Bo jak znów dotkniemy naszych rąk, jak nazwiemy miłość, którą jeszcze noszę pod skórą?

Co powiesz o płaczu moim wielkim?

Eurydyka Panie mój, gdy grałeś, ślepe wąwozy biegły pewnym krokiem, na ziemi, wykutej dla nas, szliśmy przez powietrze pełne soli szczeliną, wyrwaną przez twoje pieśni.

Bliskie było mi dążenie ptaków, wieszających swoje skrzydła między niebem a ziemią, zawsze w słońcu.

Kiedy zaczęły mi sinieć stopy, kiedy twoje dalekie pieśni tu, w dolinie Tempe, spadały ze mnie nic nie znaczącymi strzępami ciała,

18 LiryDram

październik–grudzień 2014

kiedy strach przed Aristajosem zapełniło biegnące morze, uszczypnęłam ziemię – pierś obcego mężczyzny – nie krzyknęli, nie zasłonili mnie i wtedy, Orfeuszu, nie mogłam ci zostawić nawet ciszy po mnie.

Opuściłeś Hades.

Honor był ci droższy.

Zakpiłeś z bogów opłakując moje imię, które potoczy się wśród potoków i pasterzy, większe i obce, gdy mnie nikt nie pokocha.

Barbara Imię – włożyłaś między borówki, uśmiech – przez wrzosy wąchają sarny. do chorej wiśni sprowadzasz księcia i wycie wilka w srebro oprawiasz.

Palma do ciebie łasi się świętem, a łotr rozbija dzban i ucieka: cierpliwie zbierasz okruchy, żeby w pięknej mozaice dzień się zamyślił.

Wszyscy odchodzą. Ty śnieg malujesz, pająka, który był nawet gwiazdą, kładziesz na dłoni, by nieba słuchać, aż wiosna pękła wczoraj w badylach i król purpurę nakazał deszczom.

A ja zrzuciłem swą burkę z jeża, kły zakopałem pod świt dębowy, kiedy, wraz z sokiem skrytych borówek, twe granatowe imię wypiłem.

październik–grudzień 2014

LiryDram 19

Do Anny wiersz drugi Niechaj człowiek wróciwszy do siebie zważy, Czym jest w porównaniu do tego, co istnieje…

Blaise Pascal

Anno, nasze trwanie Jest zaledwie śladem w pełnej pogodzie świata.

Wiem, ten ruch rąk określa ciebie i biegnącą za nami ciszę określa gwiazda wzorzystym spadaniem.

Mówiłaś: znajdziemy brzeg na przekór przechodzącym wiosnom, gdzie kwiaty zatają krzyk wzbierających w ustach pytań I spłoszą płomyki lęku wyzierające zza drzew, i ptaki uniosą z wież zegary na skrzydłach lekkich i mocnych.

Mówiłaś: na cichym brzegu zapomnimy o oczach człowieka zapatrzonych w taniec przechodzących cieni, puszczaniem łódek w dół rzeki zbawimy swój czas od kaprysu Boga, rozmiłowanego w cierpieniu ziemi.

Anno jasnowłosa, jesteśmy spełnianiem się woli nie naszej i czyniąc miłość szukamy jej potwierdzenia w swoim wnętrzu, głębokim jak oddech morza.

Brzydka dziewczyna Rzadko uśmiecha się brzydka dziewczyna. w skupieniu wertuje tomy słów o szczęściu.

20 LiryDram

październik–grudzień 2014

Kocha kwiaty, całuje niebo w oczach niemowląt. kot ociera się o jej ciało – różę niczyją.

Czyści lustro – ranę nadziei – pokój jej umajony najjaśniej, na spacerach odpędza księżyc, nad stawami staje głęboko.

Brzydka dziewczyna.

Boję się jej cichych słów, boję się jej innych słów, boję się jej uścisku dłoni, boję się jej spojrzenia.

Boruta Przyszedł, mały jak kropka, uczulony na swoją nierealność, święty ze snów i jarów.

– Jeszcze rok istnienia – skomli i kosmatą łapką ociera brązowe jeziorka niepokalanych oczu.

Współczują, bezradnie.

– takie jest prawo – mówią: – Nie wolno być nie będąc, chyba że pod kloszem.

Albo w akwarium, jak inne posłuszne żyjątka.

Odszedł, załatwiony odmownie i nagle zabrakło czegoś w powietrzu, jakby jednego tonu.

październik–grudzień 2014

LiryDram 21

Zamiast erotyku Powietrze ciemnieje oddychając tobą – pani milcząca wśród pulsowań czasu.

Odpychasz wieczór ręką i w tym geście zastygłym jesteś jak ciężar pytania.

Ptaków w twych włosach

wołanie zza rzeki I dziewcząt uśmiech pąsowy opadłych jak jasne deszcze w chciwe usta ziemi.

Różo, spokojnym igliwiem świtów rzeźbiona, z białych brzegów lata morze błogosław i łagodny kamień – sypkiego życia dwa piękne ramiona.

Szkic do miłości Miłość – ptak biały na samotnym niebie – Woda go pragnie w ramiona okrągłe.

Miłość – mężczyzna wśród nadbrzeżnych słów pogłębia jedno. Niedomknięciem morza Jest czas miłości. W złoconych lektykach niosą ją przez szlam do ostatniej gwiazdy, a gdy odlotem zabliźnia powietrze, oczy ma czyste jak starte monety.

W gwiazdy was przemienię Czy się już znacie? Moja siostra – śmierć.

Gdzie ją spotkałeś? W dziewiątym śnie, na polnej dróżce, przy złamanej tęczy, miała sowie oczy i dwa haki – ręce.

Z Bogiem z jednej miski jadła, a lwią paszczę w strumień kładła.

Szła, aż przyszła, jeszcze ciepła.

– W gwiazdy was przemienię – rzekła.

22 LiryDram

październik–grudzień 2014

Na motywach rumuńskiej pieśni ludowej

O wierszach Aleksandra Nawrockiego JEST TO PIĘKNA I MĄDRA LIRYKA MIŁOSNA. Delikatna i zmysłowa, czuła i „targana” namiętnością. Niezwykle plastyczna, nasycona barwami i zapachami. Nie ma w tych wierszach tęsknoty – są spisane dzieje miłości spełnionych. Nawrocki kocha kobiety, ale też stara się je rozumieć. A piękno kobiecego ciała widzi w szerokim tle przyrody. Miłość w tych erotykach bywa często dramatyczna. Bowiem pożądanie walczy z grzechem, radosne uniesienie z cieniem śmierci. Miłość i oddanie kobiety jest dla poety największym darem tego świata. Dlatego widzi kobietę w zachwycie i olśnieniu.

Są w tych wierszach wspaniałe obrazy poetyckie i bardzo ciekawe sformułowania. Oto niektóre z nich: „Perkal sukienek zbiera z pola grochy”, „biodrami trącasz w chłopakach mężczyzn”, „On cię wprowadzi w chabrowe piekło i podaruje naszyjnik z głogu”, „patrzę i kocham małe cienie na twoich kolanach”, „Miłość jest wzniosła, póki nie zdradzisz jej z kobietą” – to sformułowanie jest znakomite i odkrywcze.

Kto z dzisiejszych poetów potrafi pisać takie erotyki?

Zbigniew Jerzyna

W TOMIE TYM SĄ WIERSZE GODNE ZASTANOWIENIA i bardzo ładne, np. „Barbara”, „Cecylia”, „Łucja”, „Maria”, itd. Trudno je jednoznacznie zakwalifikować. Nazwać je erotykami? To nie wyczerpuje sensu. Potraktować jako relikt ludowej magii imion, czy ludowego kultu świętych? To również byłoby uproszczenie. Są tym i tym, a przede wszystkim stanowią przykład rzadkiej dziś sztuki portretowania, dowcipnie puentowa-

nego opisu niewieściej urody i jej przymiotów... Nie znam zbyt wielu autorów piszących o miłości małżeńskiej, chociaż to wdzięczny temat i niegrożący monotonią. Do żony pisze się nie tylko o uczuciach i tęsknocie, trzeba się z nią dzielić wszystkimi doznaniami i refleksjami. Lubię tryptyk pt. List do żony z tomu Za wczesny śnieg, którego powstania byłem świadkiem na początku listopada 1984 r. Zaczyna się tak: Jesteś moja i obca kalina, dziki chaber i frezja bezbronna, twoja wiosna we mnie się pochyla, twoja radość – sokół bezchmurny... Ładne jest to przekładanie uczucia do oddalonej żony na kwiaty, odwoływanie się do symboliki znanej z tradycji polskiej – w ogóle słowiańskiej – pieśni ludowej...

Nawrocki czytał „List do żony” i jego własne tłumaczenie na język rosyjski w redakcji miesięcznika „Zwiezda”. Bardzo się podobały zebranym tam poetom, pisarzom i dziennikarzom...

Jacek Kajtoch

...TAKIE WIERSZE ZDARZAJĄ SIĘ RZADKO nawet twórcom wybitnym. Widzi się je i czuje, widzi się i czuje kobiety, które poeta stworzył i do których oraz o których pisze.

Nawrocki należy także do poetów myślicieli, poszukujących etycznych miar i sposobów dla zniwelowania rozziewu między światem idealnym a rzeczywistym, między marzeniem, a jego realizacją: „Rilkego rozmowa ostatnia z poezją” „Do Anny wiersz drugi”, „Rzeczy”, „Wigilia”, etc. Ponadto jest on znakomitym tłumaczem...

Piotr Kuncewicz

październik–grudzień 2014

LiryDram 23

Dziewczyna i Jastrząb N

iebo znał bardziej niż ziemię. Było jego życiem. Ścigany zanurzał się w nie, głodny – stamtąd upatrywał zdobyczy. Miał mocne skrzydła, doskonały wzrok i ostre szpony, więc panował nad okolicą.

Nie drżał nawet przed błyskawicami. A teraz leżał skrępowany i otoczony rozkrzyczaną

24 LiryDram

październik–grudzień 2014

ciżbą. Popełnił jedyny błąd i zapłaci za to życiem: spadł na domowego gołębia-pułapkę.

Zwykle pogardzał tym ptactwem – tłustym i łagodnym, ale tym razem zdecydował się, gdyż już drugi dzień kołował głodny.

Z ciżby występowano kolejno. Toczył się nad nim sąd. Za bezmyślnego wieprzka, za

ilustracja: shutterstock

Aleksander Nawrocki

żółtego kurczaka, za czerwonookiego królika. Długo wykrzykiwano jego przestępstwa, wreszcie najśmielszy z tłumu ujął go za nogi i wtaszczył na szczyt stodoły. Tam wyjął z ust jeden, a potem drugi gwóźdź, po czym rozpiął ogromne skrzydła ptaka i przybijał je dokładnie młotkiem do deski.

Jastrząb znowu był wysoko. Mimo przenikliwego bólu szarpnął się raz i drugi. Z dołu zarechotano i posypały się na niego grudy ziemi. Potem został sam. Na krótko przed nocą przyszli jeszcze raz. Już nie zwracał na nich uwagi. Nie było w nim, jak przedtem, obrzydzenia i lęku do wymachujących kończynami, które nigdy nie uniosą tych istot. Teraz nie krzyczeli. Ale zacierali z zadowoleniem ręce.

Wzeszedł księżyc, drugi przyjaciel po słońcu. Jastrząb zamyślił się. Zawsze pięknie mordował w jego świetle czując krew tryskającą poprzez mocny zapach rosistej trawy. Natomiast nie lubił gwiazd. Było ich dużo, więcej niż księżyca i słońca razem wziętych, a jednak przy ich świetle nie mógł nic dojrzeć. Bowiem były one prawdą i złudzeniem w jednej postaci – jak owe dni nieudane, gdy wracał zmęczony i z pustym żołądkiem. Wtedy musiał wyobrażać sobie, że jest syty, bardzo syty, jak po daniu z zająca czy sarenki. Ale marzenia nie dodawały mu sił, może tylko na krótko zmuszały do niepamięci – były gwiazdami, przy których nie można zapolować. Sił dodawał jedynie głód i wstające słońce.

Noc zapadła na dobre. Spróbował, już bez żadnej nadziei, poruszyć jeszcze raz skrzydłami. Nawet nie zabolało. Obydwa zdrętwiały. Wtem usłyszał lekkie kroki w dole i stuk drabiny. Przyjął to obojętnie. Jakaś postać wznosiła się ku niemu. Po chwi-

li patrzyli na siebie: ona oczami nieba, on wzrokiem jeszcze wciąż czujnym. To ta, która stała z dala od ciżby i płakała. Ledwie ją wtedy zauważył. Wygląda na inną niż oni. Jaki ból mu zada tym narzędziem trzymanym w kończynach, których uchwyty przypominają pióra skrzydeł? Zadała.

Zaskrzypiały wyciągane gwoździe. – Nowa zemsta – pomyślał Jastrząb. Ból zaczynał się zawsze wtedy, gdy łamano jego prawo do samotności.

Drugi gwóźdź trzymał mocniej, ale i on ustąpił. Jastrząb był wolny. W chwili, gdy uświadomił to sobie, już leciał z bezradnym trzepotem. Nie spadł. Dziewczyna przytuliła go ostrożnie do piersi i zeszła z drabiny.

Niosła go, a Jastrząb wstydził się, że widzi to księżyc.

Dom stał na uboczu. Zabalsamowała mu rany. Zasnął dopiero o świcie. Obudził się w czymś w rodzaju dużej, czworokątnej klatki bez nieba i słońca. Świeciły tylko oczy Dziewczyny. Przyjrzał się jej teraz wyraźniej, tak, jak kiedyś ofierze, w którą wbijał dziób. I zaraz odwrócił głowę. Jej oczy nie były oczami ofiary. Przypomniały mu one głęboką studnię, na krawędzi której kiedyś przysiadł. Zobaczył w niej wtedy wycinek drugiego nieba. Zaciekawiony sfrunął niżej. W połowie drogę zagrodziła mu, niewidoczna wcześniej, woda. Nawet napił się łyk, ale nie miał odwagi zanurzyć się w nią.

Uderzył tylko skrzydłami w lśniącą taflę i rozbił błękit z nadlatującym właśnie obłokiem. Gdy po chwili ponownie siedział na krawędzi studni, jego nowo odkryte niebo było znowu niewzruszone i kuszące. Zobaczył w nim teraz siebie, jak siedzi na krawędzi drugiego wylotu studni, który prowadzi do tamtego świata. Jeszcze raz runął

październik–grudzień 2014

LiryDram 25

w dół, sobie na spotkanie i – stchórzył w momencie, gdy obaj mieli zderzyć się pierś w pierś.

Dziewczyna. Te jej długie, słoneczne włosy.

Ze słońcem Jastrząb przyjaźnił się od lat; często widywali się nawet, ale nigdy nie zeszli się tak blisko jak teraz on z Dziewczyną.

Znowu usłyszał kroki i głosy istot z wczoraj. Dziewczyna schwyciła go szybko, uważając jednak, by nie zadać bólu przebitym skrzydłom, ale Jastrząb i tak omalże nie syknął. Znalazł się nagle w kącie podobnym do nocy. A Dziewczyna rozmawiała długo z istotami podobnymi do niej. Oni znowu krzyczeli, ona odpowiadała im stanowczo i... Jastrząb dopiero teraz posłyszał jej głos: inny niż lipcowe granie świerszczy, bardziej przekonywający niż głos słowika, którego on musiał z głodu kiedyś zjeść – zresztą później dziwił się, że słowik z bliska był taki mały i szary, prawie brzydki. Głosy ucichły, kroki oddaliły się. Jastrząb znowu znalazł się w świetle, jednak znacznie bardziej skąpym od tego, do jakiego przywykł dotychczas. I jeszcze raz przyjrzał się Dziewczynie. Była piękniejsza niż tamci.

I taka lekka. Ona chyba mogłaby pofrunąć.

Już za każdym ruchem na ziemi falowały jej włosy. Oczy i włosy. Oczy biegłyby do nieba, a włosy niosłyby ją. Tak, jak jego nosił wiatr. Jastrząb dopiero teraz, we włosach Dziewczyny, zobaczył kolor wiatru: zmiennego przyjaciela, z którym czasem musiał walczyć – pokonywał go i sam był pokonywany. Dotąd wiatr był niewidoczny, a teraz stał się naraz złoty i przysiadł na ramionach Dziewczyny, próbując jej nawet zasłonić oczy. A kiedy spadł z nich na dobre, Jastrząb jeszcze raz spojrzał. W oczach

26 LiryDram

październik–grudzień 2014

Dziewczyny znowu zobaczył siebie, jak wtedy na krawędzi studni – małego, a nad nim i pod nim były dwa nieba. Zastanowił się chwilę. Które niebo jest jego, naprawdę: to w górze, w którym on panuje, czy to nieznane? Może jeszcze raz uderzyć? Może teraz sprawa by się wyjaśniła? Jednak ból w skrzydłach i urok Dziewczyny odwiodły go od tego zamiaru. W jej pierzastych – jak obłoki, które spotykał na swych szlakach – dłoniach szybko wyzdrowiał.

Któregoś dnia Dziewczyna wyniosła go przed dom i – wolnego puściła na murawę. Aż zachwiał się. Prawdziwe niebo, to jego tak własne, wysokie drzewa i jaskrawe słońce, odurzyły go. Bez namysłu rozpostarł skrzydła i odbił się od ziemi. W to odbicie włożył po raz pierwszy całe serce.

Dziewczyna śledziła spokojnie jego poczynania. I oto po chwili Jastrząb spadł do jej stóp jak za wcześnie postawiony pomnik.

Oszołomiony usłyszał jeszcze wrzask kur i przeraźliwe gdakanie dumnego zwykle koguta. Jastrząb po raz pierwszy w życiu zrozumiał, że ośmieszył się – przed swoim ideałem. Tymczasem Dziewczyna podniosła go i pogładziła po szyi. Złoty wiatr na jej ramionach poderwał się niespokojnie, ale nie uleciała. A kury szybko przywykły do Jastrzębia. Co prawda starały się go omijać, ale o szacunku zapomniały i grzebały mu piaskiem prosto w oczy. Więc wolał stanie na ramieniu Dziewczyny. Tylko bał się panicznie istot podobnych do niej.

Pierwsze z nimi spotkanie, po wyzdrowieniu, było groźne dla obojga. Oni poznali go i zacisnęli pięści. Potem wybuchnęli śmiechem. Był to śmiech zwycięski dla nich i upokarzający dla Jastrzębia. W ten właśnie sposób oni zaakceptowali go i – dali

Bo wówczas zostawiłby po sobie tęsknotę, gniew, może oczekiwanie. A Dziewczyna?

Czy dlatego ocaliła mu życie, ponieważ wiedziała, że skrzydła nie uniosą go więcej? Będąc w jej zasięgu co w niej wzbudza teraz? Czym może ją obdarować? Przyniósł kiedyś mysz, ale Dziewczyna wyrzuciła ją i długo coś mu tłumaczyła. Wreszcie zauważył, że ona lubi kwiaty, ale nie wiedział jak je zdobyć. Jednego dnia przeżył szok.

Dziki jastrząb, celując w kury, wylądował na jego grzbiecie. Gdy spostrzegł pomyłkę, z pogardą odfrunął.

Został mu tylko głos Dziewczyny. Bez niego nie potrafiłby teraz żyć. Kiedy już na dobre zadecydował, że musi odejść, poprosił Dziewczynę o jej głos. Zaśpiewała mu go, ale dać nie potrafiła. Więc Jastrząb przyjrzał się dobrze skąd głos wychodzi. I jak dawniej zbudził się o świcie. Chwilę mrużył oczy, po czym stanął nad głową Dziewczyny. Złoty wiatr spał wtulony w jej ciało.

W półotwartych ustach lśniły zęby, inne niż u zająca. Za tymi zębami spał jej głos.

Jastrząb wbił między nie mocno dziób.

I posłyszał go, tuż. Wbił dziób jeszcze głębiej, zarazem nasłuchując. Potem, trzymając głos w zakrwawionym dziobie, sfrunął przez otwarte okno i powlókł się w stronę lasu.

ilustracja: shutterstock

mu spokój, bo wiedzieli, że teraz w każdej chwili mogą Jastrzębia schwytać. Zresztą z czasem nawet go polubili.

A Jastrząb i Dziewczyna nauczyli się ze sobą rozmawiać. Ten jej głos. Jastrząb nie mógł go porównać do niczego, co dotąd było jego szczęściem tam, na wolności.

Głos Dziewczyny był nawet wtedy ładny, gdy padał deszcz. I Jastrząb pokochał ten głos – bardziej niż złoty wiatr, bo słuchając go zapominał o nowym życiu. A zmienił się bardzo. Nie umiał już teraz polować. Przytył. Nie budził grozy. Któregoś dnia, siedząc na ramieniu Dziewczyny idącej przez wieś, uświadomił sobie, że teraz jest w jej życiu tylko dekoracją. Więc powinien nauczyć się już tylko jednej sztuki – niepamięci. Ale czy wtedy będzie szczęśliwszy? – Powinienem cieszyć się, że przyniosłem szczęście Dziewczynie – pomyślał. – Że jestem obiektem zazdrości ze strony jej koleżanek. Jednak daremnie próbował sam siebie przekonać. Taki stan rzeczy nie przynosił mu satysfakcji.

Jastrząb coraz częściej u boku Dziewczyny spostrzegał istoty, z których jedna kiedyś go ukrzyżowała. Więc już nie był w jej życiu jedyny. Musiał dzielić swoją rolę i to z kim, ze swymi oprawcami. Zaczął tedy żałować podwójnie, że nie umie odlecieć.

październik–grudzień 2014

LiryDram 27

Aureola M

ajowa północ. W pracowni sępi profil mężczyzny – zachodzący na sufit. Reflektor bije w rozpięte na sztalugach płótno. Mężczyzna wpatruje się w nie intensywnie. W powalanej farbą ręce trzyma pędzel. Obraz jest już właściwie dawno skończony, ale malarza coś w nim niepokoi.

Chuda twarz, owszem. I oczy. Mistyczne, ale zmęczone. Pasiak też dobrze wyszedł, jako mocne tło do łagodnej twarzy o przekonywująco zarysowanym podbródku.

Może domalować aureolę? Po chwili zasta-

28 LiryDram

październik–grudzień 2014

nowienia malarz odrzuca tę myśl. To byłaby zbyt natrętna metafora. Wielkość człowieka winna być w jego twarzy, spojrzeniu, nie w złotym kółku nad głową, w dodatku łysą. Właściwie przeszkadzają okulary; odbierają osobowości siłę. Wychodzi na to, że święty był prostodusznym intelektualistą o ślamazarnych ruchach. Z jednej strony to dobre, bardziej ludzkie, Ale nie dla wszystkich. Na przeciętnym wiernym taki święty nie zrobi wrażenia. Po prostu trudno się do niego modlić.

ilustracja: shutterstock; montaż: as

Aleksander Nawrocki

Mężczyzna operuje reflektorem, zbliża światło do płótna. Twarz obrazu oświetlona do najdrobniejszego szczegółu, do zakamarków prawdy, robi się jeszcze bardziej zwykła i taka jakaś lojalna. Może zamalować okulary? Dotąd żaden święty nie nosił okularów, przynajmniej na obrazach. Mężczyzna rzuca się na leżące w kącie szkice, wyszukuje właściwy i paru pociągnięciami zamalowuje okulary. Rozwiesza twarz na ścianie, obok płótna, mruży oczy, ocenia. Jednak okulary muszą być.. Bez nich święty jest kimś innym, obcym dla siebie i wiernych, którzy znają go przecież z setek tysięcy obrazków.

Szkic wędruje na stertę innych, do kąta. Pędzel czai się jednak, ręka stara się go powoli naprowadzić na cel. Długi jak lufa cień szpera w bezbronnej twarzy, szuka najsłabszego punktu. I znajduje. Usta. Ich kąciki opuszczone ku dołowi. W takim stanie człowiek nie poświęca swego życia za kogoś. Usta. W nich musi być wszystko. Dobroć, lecz i stanowczość. Siła i miękkość. I żeby w nich słychać było tamte słowa, które wypowiedział oddając się w ręce strażnika w zamian za już wybranego kandydata do głodowej celi.

Orli profil mężczyzny zaostrzył się i przesunął w stronę obrazu. Łagodnie smutne usta świętego zakrył czarny cień głowy malarza.

Na chwilę tylko. Ręka znalazła cel. Ostrzem pędzla podnosi kącik ust świętego nieco w górę, potem celuje w drugi i… Malarz opuścił pędzel, zdjął okulary i zaczął je przecierać. Przywidziało mu się, przez chwilę, że usta portretu pod kreską pędzla drgnęły – dość wyraźnie. Złudzenie? Spowodowane soczewkami okularów? Mężczyzna włożył je do kieszeni i mrużąc oczy przed padającym z boku ostrym światłem spojrzał badawczo na obraz. Święty nie patrzył, jak przedtem,

w skupieniu.. Teraz jednak kącik ust miał lekko podwinięty w górę, dzięki czemu w jego twarzy pojawił się nowy szczegół – dobrotliwa ironia. Mężczyzna z niezadowoleniem pokręcił głową, włożył na powrót okulary i śmiałym pociągnięciem chciał podnieść drugi kącik ust świętego, gdy ręka mu drgnęła i usta świętego stały się teraz jakby przecięte ukośną blizną. Malarz rzucił pędzel i zaklął.

– Dlaczego bluźnisz? – zabrzmiał naraz cichy głos.

Zdumiony mężczyzna obejrzał się za siebie.

– Dlaczego bluźnisz? Słowem i czynem – głos dochodził wyraźnie z przodu.

Malarz spojrzał przed siebie. Rozdarte na ukos płótno żałośnie zwisło w dół, a obok stał niski, przygarbiony człowiek w pasiaku i patrzył wymownie malarzowi prosto w oczy. Ten zaś wzdrygnął się i cofnął potrącając reflektor. Brzęk tłuczonego szkła i łoskot jeszcze bardziej go zdenerwował.

Nikłe światło stojącej w rogu lampki wydłużyło postać świętego i zatarło linie znoszonego pasiaka. Milczenie jak gumowe ubranie oblepiło szczelnie obydwu mężczyzn.

Pierwszy nie wytrzymał malarz.

– Czego chcesz, ojcze wielebny? – zapytał głosem, jakby ktoś stąpał po odłamkach szkła.

– Przyszedłem zabronić ci malowania mojego portretu – rzekł stanowczo święty.

– Dlaczego?

– Ty sam znasz na to pytanie odpowiedź.

– Nie rozumiem – odparł przytomniejąc malarz.

– Tym gorzej dla ciebie.

– Ależ ojcze, ten obraz będzie wisieć w Lourdes. I klękać będą przed nim tłumy pielgrzymów. A poza tym… Sam papież miał go wyświęcać.

październik–grudzień 2014

LiryDram 29

– A ty stanąłbyś obok ojca świętego. O siebie ci idzie, nie o mnie.

– Po części masz słuszność. Ty już dawno nie żyjesz i jesteś tylko tematem; wzruszającym i wielkim. A wielki temat dodaje wielkości artyście. Być może zniszczyłeś dzieło mego życia. Ty, który tak lekko oddałeś swoje życie za kogoś, z równą łatwością mnie dzisiaj zniszczyłeś…, mnichu teatralny. Może jesteś zawistny o swoją wyłączność do rozgłosu – krzyczał coraz głośniej i zbliżał się, stary, sękaty, ale ciągle mocny i pewny siebie – do niepozornego świętego, majaczącego zaledwie jasną smugą w półmroku.

Gdy malarz podszedł zbyt blisko, święty spojrzał mu prosto w oczy i mężczyzna zaraz się cofnął.

– Ty wiesz, dlaczego nie pozwalam ci mnie malować – rzekł jeszcze raz cicho, ale od tego głosu malarza przeszły ciarki.

– Nie wiem i… dziwię się. Przecież jestem lepszy od innych.

Teraz z kolei święty opuścił powieki.

– Wiesz, że różnimy się – zaczął. – Ja ocaliłem życie nie dla rozgłosu, lecz dlatego. Bo taki się już urodziłem. A ty, ty je niszczyłeś, z premedytacją i satysfakcją.

Malarz gwałtownie poczerwieniał i zacisnął pięści.

– To potwarz – wysapał wreszcie.

– Nie bluźnij i nie groź mi, bo ducha przed ziemski sąd nie pozwiesz. Nie wiem, czy wiesz, że tego dnia, w którym ja dobrowolnie poszedłem do głodowego bunkra, ty wyrzuciłeś na ulicę tego żydowskiego uczonego. Bo już był ci niepotrzebny. Napisał za ciebie pracę naukową, za którą ty dostałeś tytuł i stanowisko. Ileż w tobie było wtedy nienawiści za to, że praca okazała się wybitna i im bardziej cię chwalono i gra-

30 LiryDram

październik–grudzień 2014

tulowano, tym niecierpliwiej wyrywałeś się do domu, żeby otworzyć drzwi komórki i wypchnąć starego człowieka prosto na patrol gestapo. Potem te dwie dziewczyny.

Każdą z nich obiecałeś ocalić, a kiedy ci się pooddawały, poszedłeś z nimi nie proszony na imieniny do sąsiada. I sam na chwilę wyszedłeś, żeby zadzwonić do gestapo. Czy wiesz, że sąsiad nie wspomniał ni słowem o tobie? A dym po nim nie chciał odejść w pochmurne niebo i słał się nisko po ziemi, jakby czegoś szukał…

– W piekle każdy myśli o sobie – przerwał malarz. – Tam rządzą inne prawa. Umierają głupcy i efekciarze, rozsądni walczą o życie. Bo jeśli wszyscy położą głowy pod topór, ułatwią tym robotę katu.

– Znowu bluźnisz i mówisz nieprawdę. W centrum piekła był wtedy przede wszystkim mój kraj. Ale my nie chcieliśmy zgodzić się na rolę służalcy, prowadzonego na smyczy dzikiej bestii. A twój kraj dobrowolnie zgodził się kooperować za ochłapy pozorów. Twoi ziomkowie przynajmniej łasili się, lecz ty, ty uśmiercałeś. Nie w obronie własnej. Dla orderów.

– Masz rację i nie masz jej, głupi mnichu – warknął malarz. – W dzieciństwie pociągały mnie czyny wielkie, idee szlachetne.

Chciałem być Winnetou i Nemeczkiem, ale nie miałem zamiaru umierać, ani cierpieć. Życie to nie literatura. Ona wprowadza w błąd biologiczne niezdary. Bardzo wcześnie zauważyłem, że najdłużej żyją i umierają we własnych łóżkach cynicy i krzywoprzysięzcy. W dodatku otoczeni zaszczytami. Czyż Talleyrand nie był większy od Napoleona? Pokonany kraj ocalił od klęski. Ciebie stać było jedynie na gest, lecz gdyby nie ten twój gest, dziś nikt by cię nie

znał. Poza tym dni twoje były i tak policzone. Gruźlica nie każe długo czekać. Ja nie znoszę cierpienia. Cierpieć można wtedy, gdy już inne metody zawiodły. Wiesz, że jestem sławny i moje prace przejdą do historii sztuki. Więc czego chcesz ode mnie, ty… temacie? Dziś jesteś już tylko interpretacją jednej z moich i cudzych wizji. Nie żyjesz, więc nie masz racji. Zniszczyłeś moje najlepsze płótno. Kto wie, ilu ludzi patrząc na nie doznałoby wstrząsu. Doświadczyłoby katharsis. Artysty nie rozlicza się z jego życia, lecz z talentu. Na złość tobie namaluję cię jeszcze raz. Lepiej. Na przekór twojej woli. Choćbyś się w grobie przewracał.

I wbrew tobie nasze nazwiska będą obok siebie: jak wzniosła modlitwa i jeszcze wznioślejsze, bo genialne, przekleństwo.

Widzisz, w kolekcji odznaczeń mam dwa medale szczególne. Pierwszy za znaczny wkład w oczyszczenie rasy nordyckiej z obcych elementów w okresie drugiej wojny światowej. Za moją sprawą dwa mendle „obcych elementów” poszły do gazu, przeważnie dzieci. Drugi? Jestem kawalerem orderu przyznanego mi przez dzieci twojego kraju. Jednako bliskie są mi obydwa odznaczenia, bo są moje, przyznane za działanie. Na złość tobie byłem i jestem dobrym obywatelem – czystym wobec prawa.

– Czemu kręcisz głową? Gdybyśmy zwyciężyli, prawo i moralność byłyby po naszej stronie. A tamten twój gest nic by dziś nie znaczył i nikt by zresztą o nim i o tobie nie wiedział. Święty milczy. Wzrok nieobecny, ręce opuszczone, w kącikach ust smutek.

– Jest sprawiedliwość obiektywna – odzywa się wreszcie. – Nie w niebie i nie w człowieku, lecz w przyrodzie. Drzewo, które

zabrało niebo i przestrzeń innym, staje się potężne i niepokorne, dlatego łatwiej łamie je burza. Krwiożerczy wilk do tego stopnia zapamiętuje się, aż wreszcie trafia na silniejszego przeciwnika.

Malarz roześmiał się.

– Ale ja nie zostawiam śladów, więc nikt nie pójdzie moim tropem. A ślady w psychice wrogów, to moja satysfakcja. Idź już. Wy, umarli, macie dużo czasu, a przede mną jeszcze tylko parę lat. Muszę zrobić to, czego pragnę. Mój cel, to być przeciwko komuś lub czemuś. Widzisz więc, że wszystkie jednostki ambitne muszą być winne.

Postać świętego zachybotała w słabym świetle lampki.

– Jest przecież w twoim sercu miejsce na miłość – rzekł. – Pomyśl o niej przez chwilę. Zajrzyj w swoje serce, tak głęboko, jak nigdy dotąd.

Malarz przymknął oczy. Przez jego ambitno-smutne morze przepłynął statek o kabalistycznym imieniu AZDRA i na bryzę, wiejącą mu dotąd zawsze w twarz, padł miękki blask księżyca. Statek płynął z Odessy do Konstantynopola. Trzydziestoletni, dobrze zbudowany mężczyzna snuł się niezgrabnie po pokładzie. Chciał znaleźć miejsce, gdzie czułby się dobrze, pragnął zainteresować kogoś swoją osobą… Eleganckie towarzystwo nie zwracało na niego najmniejszej uwagi, płynął więc z przekonaniem, że przygoda, którą spodziewał się tu przeżyć, popłynęła z kimś innym w przeciwnym kierunku. Najbardziej swojsko było w barze. Usiadł na jednym z trzech jeszcze wolnych miejsc i zamówił tani risling. Muzyka z pokładu docierała tu jak złote żądło, które w słoje samotności chce wsączyć nowy jad.

październik–grudzień 2014

LiryDram 31

Zauważył, że w drzwiach baru stanęła para: niski czterdziestoletni mężczyzna i wysoka kobieta o długich, kasztanowatych włosach. W tych włosach tkwiła prawda o jej osobowości – bujnej, splątanej jak dreszcz, który przenika, gdy z najwyższego szczytu patrzy się w najgłębszą przepaść. Młody człowiek wiedział, że jeśli para zapragnie zostać w barze, musi usiąść obok niego.

A jeśli usiądą, ta kobieta naznaczy jego życie czymś niezwykłym.

Podeszli, zapytali, czy można. Odwrócić czy wyzwać los? Wyzwać! Może boleć, ale może być też pięknie. Prawdziwa kobieta musi sprawiać ból, inaczej żaden mężczyzna nie pokocha jej na zawsze.

Skinął głową. Usiedli i zaczęli rozmawiać: czterdziestoletni po francusku, ona po ukraińsku. Kiedy kelner przyniósł wino, najdroższe jakie stało na półce, kobieta zaproponowała młodemu, zagubionemu w sobie mężczyźnie, napicie się dla towarzystwa. Zaproponowała po francusku, z uśmiechem jak nieobjęty step wiosną, kiedy wróciły już ptaki. Ujął podsunięty kieliszek, a kiedy trącił z się kobietą, z zawsze kontrolowanych ust wyrwały mu się osobliwe słowa: Ech, ty wietchaja bieriozka, sozdana dlja mnogich i mienia.

Jej oczy rozbłysły. W brązowych źrenicach zakołysało tęczą.

– Czy pan jest Rosjaninem? – zapytała.

– Nie. – Bo mój pierwszy mąż…

Przerwał jej partner. Naturalnie po francusku. Włosy rzadkie, twarz, o której trudno powiedzieć cokolwiek. Zwykle zapomina się takie twarze już po pięciu minutach.

Tamten dużą ręką nakrył dłoń kobiety, drugą objął ją za szyję. Jej francuski zater-

32 LiryDram

październik–grudzień 2014

kotał teraz wesoło, lecz stanowczo. Wolała go sama pocałować i zaraz zwróciła się do młodego człowieka.

– Pana też pocałuję. Za tę „bieriozkę”.

A w Konstantynopolu co pan zamierza robić?

– Będę zwiedzał. Może harem sułtana.

Mówi pan po niemiecku?

– Tak. I przestała się nim interesować.

Wyszedł na pokład, pod rzęsisty deszcz gwiazd i usiadł na rufie. Nic mu się dotąd w życiu nie udawało. Z ambicją nie szedł w parze talent. Brakowało też kontaktów, ważniejszych niż zdolności. Do kajuty nie miał ochoty wracać – o świcie mieli przybić do Konstantynopola, by podziwiać Złoty Róg w blasku wschodzącego słońca. Zamyślił się.

Potem spojrzał na swoje ręce. Była już na nich krew. Jeszcze w gimnazjum podobała mu się jedna z uczennic. Nic jej nie mówił, bo miała już chłopaka. Postanowił tylko, że dziewczyna zostanie jego lub niczyją. Któregoś razu napotkał ją. Stała nad brzegiem rzeki. Z chłopakiem. Objęci pokazywali sobie coś, co płynęło z prądem. Wziął wówczas kamień, podkradł się bezszelestnie i uderzył chłopaka w tył głowy, po czym spojrzał zza stojącego obok drzewa w nic nie rozumiejące oczy dziewczyny, gdy chłopak osuwał się do jej kolan i wreszcie padł na trawę. Myślała, że to jakiś żart, zaczęła nim potrząsać, lecz kiedy spostrzegła, że leci jej przez ręce, poczęła cucić go wodą, a gdy i to nie pomogło, ruszyła po pomoc i… natknęła się na niego, wpół wychylonego zza drzewa. Zawołała go.

Po imieniu. Poczuł się szczęśliwy – wymówiła przecież po raz pierwszy jego imię. Dotąd nie dostrzegała go, traktowała jak powietrze.

Wyszedł, zdaje się, że nawet z uśmiechem.

– Co się stało? – zapytał w miarę naturalnym głosem, patrząc na nie mogącą płakać z przerażenia dziewczynę.

Spojrzała na niego i instynktownie odgadła.

Po nienaturalnym uśmiechu.

– Ty go zabiłeś – szepnęła. – I za co?

– Żeby być z tobą – rzekł po prosu.

Dopiero wtedy przyszła do siebie.

– Morderco – zaczęła krzyczeć. – Opowiem o tym całemu światu.

I rzuciła się na niego.

To była odważna dziewczyna. Z największą trudnością udało mu się ją obezwładnić. Zaczął ze łzami prosić, by nikomu nie mówiła i zarazem wyznawać swoje uczucia, ale kiedy dojrzał w jej oczach pogardę, chwycił chustkę, która w czasie szamotaniny spadla dziewczynie z ramion i okręcił nią szyję krzyczącej. Potem dziwił się, że tak łatwo można kogoś pozbawić życia.

Oboje wrzucił do rzeki i bał się przez najbliższe parę miesięcy. Kiedy śledztwo umorzono, odetchnął. I zarazem zauważył, że nie nachodzą go wyrzuty sumienia. Nawet zaczął odczuwać coś w rodzaju dumy z siebie, że wytrzymał nerwowo i że udało się.

Winą w sposób naturalny obarczył tamtych dwoje, że weszli mu w drogę i poczuł się zupełnie spokojny. Wtedy uwierzył we własny los, gdyż tam nad rzeką, chociaż działał w pośpiechu, zatarł dość skutecznie wszelkie ślady. A teraz ta kobieta. Musi zostać jego.

Zrobiło się chłodno. Zgasił cygaro i wrócił do baru. Oni jeszcze tam byli. Kobieta nawet uśmiechnęła się i nalała mu do kieliszka wina.

– Za pana mroczność – rzekła. I znowu zajęła się partnerem.

Niebawem z pokładu doleciał ich głos dzwonu, więc wszyscy rzucili się do wyjścia. Kobieta ze swoim partnerem również.

Wychodził prawie ostatni, dlatego zdziwił się i ucieszył, kiedy w drzwiach zobaczył ją znowu. Samą.

– Czy będzie pan miał w Konstantynopolu jakiś adres?

– Tak. Proszę mi go dać.

– W tym hotelu – wymienił nazwę – będę prawdopodobnie mieszkał. A pani?

– Nieważne. Do zobaczenia.

Znikła w rozespanym tłumie i chociaż w porze wysiadania jako jeden z pierwszych postawił stopę na lądzie i lustrował każdego z wysiadających, jej nie zauważył.

Zadzwoniła na drugi dzień, rano, do jego obskurnego hoteliku. I została z nim.

Wkrótce nauczyła go sztuki odnoszenia sukcesów bez względu na sytuację polityczną i okoliczności towarzyskie. Przede wszystkim zaprowadziła żelazny porządek w jego życiu: nic dla idei, wszystko dla określonego celu.

– Są dwie grupy ludzi ambitnych – tłumaczyła. – Jedni walczą za sprawę, drudzy dla siebie. I ci drudzy zawsze są górą. A sprawę, jeśli przyczyni się do podkreślenia ich sukcesu i tak po drodze mogą załatwić.

Uwierzył jej bez zastrzeżeń, jak w ich pierwszą noc uwierzył w jej ciało, dzikie, i mądre, bo nigdy nie naruszało granic godności męskiej.

Podczas kolaboracji nauczyła go podwójnej gry: dyskretny patriotyzm na pokaz, dla sąsiadów i jeszcze bardziej dyskretna współpraca z Niemcami. Bliskich sąsiadów nie ruszali, pomagali im nawet w drobiazgach lub też rzeczach nie do załatwienia, jak np.

październik–grudzień 2014

LiryDram 33

spowodowanie uwolnienia jednego z chłopców od wywózki do obozu koncentracyjnego. Dzięki temu budzili zaufanie i wiedzieli dużo o dalszych sąsiadach. A tamtym nie uchodziło już na sucho nawet słuchanie radia z Londynu. Ale żona przeholowała.

Przyjęła obywatelstwo niemieckie, więc zaraz po wojnie musieli z Segedynu uciekać.

Budapeszt nie był dobrym przystankiem.

Odetchnęli dopiero w Warszawie. Tu nikt ich nie znał, za to wszyscy lubili Węgrów.

Zadomowiono ich dość szybko i urządzono. Żona jest sensem jego życia. I umie znaleźć wyjście z każdej sytuacji. Ale nie może mieć dzieci. To w czasie wojny okazało się jednak znowu zaletą, bo gdy Niemcy rozpoczęli odławiać dzieci nieczystych ras, oboje, bez żadnych wyrzutów sumienia, wzięli w tym udział.

Dzięki żonie w nowym dla siebie kraju zdobył dość szybko rozgłos i pieniądze oraz umiejętność rozprawiania się w rękawiczkach z zawistną konkurencją.

Czy zna jej myśli? Kto by się przejmował wewnętrznym światem kobiety. Chociaż z początku był o ten jej świat wewnętrzny zazdrosny. Z przeszłości, kiedy oczarował ją młody książę, rosyjski emigrant.

Oczarował ją i zawirował, oślepił jak błysk meteoru. I odszedł. W alkohol, dziwki, w nonsensowną śmierć, gdy na przedmieściu Wiednia wplątał się w uliczną bójkę.

A ten mężczyzna mówiący po francusku?

Milioner z Kanady. Dla niej nauczył się po ukraińsku i rosyjsku, choć właściwie pochodziła z siedmiogrodzkich Szwabów.

Po ukraińskiej matce odziedziczyła urodę i temperament.

Na początku dziwił się, że zechciała wyjść za niego. Był właściwie nikim. Może po-

34 LiryDram

październik–grudzień 2014

ciągała ją nim ta mroczność i skłonność do artystycznych gustów: chodzenia w pelerynie, noszenia szerokich czarnych kapeluszy, mówienie o czymś fragmentami wiersza.

A może zapragnęła zrobić niego to, czego nie udało się jej zrobić z księcia, który patrzył na życie tylko przez pryzmat swego tytułu.

Teraz wszystko nieważne, w myśl zasady: pozwólmy kobietom mieć tajemnice, jeśli nie przeszkadzają one mężczyźnie. A jej tajemnice zawsze mu pomagały. Tak, żona niewątpliwie jest jego niedocieczoną tajemnicą. Ale rozumie jego nienawiść, może poprzez swoją, co utkwiła w niej jak kosztowny brylant na cudzym palcu… Święty, odgadując myśli malarza, przerwał jego zamyślenie: – Czy to uczucie, z którym chodzisz od lat, możesz nazwać miłością?

– Tak. – I jesteś pewny, że się nie mylisz?

– Tak. – Daj mi tedy rękę.

– Nie, nigdy.

– Podaj mi rękę – rzekł z naciskiem święty, bo chcę cię ocalić i wskazać jedyną drogę prawdy.

Malarz cofnął się gwałtownie. Nogą zawadził o leżący stojak reflektora. Rozkrzyżował ręce, żeby złapać równowagę i runął na wznak, uderzając głową o sterczący metalowy pręt. Z rozbitej czaszki zaczęła powoli płynąć krew. Utworzyła się wkrótce strużka, która wyżłobiła sobie drogę w stronę stóp świętego. Kiedy miała ich dotknąć, miejsce stało się puste, więc popłynęła dalej. Okrążyła sztalugi z rozdartym na ukos obrazem i zaczęła wzbierać w niewielką kałużę.

Sandomierskie

spotkanie z Julianem

Kawalcem

Stanisław Nyczaj

N

fot. archiwum autora

ie było łatwo, ale wreszcie udało mi się w czerwcu 2006 roku przekonać Juliana Kawalca do odwiedzin Sandomierza po wielu, wielu latach. Ze szczególnym uporem wtedy dążyłem i zabiegalem organizacyjnie, by spotkał się z nami właśnie tam, w plenerze literackim w swe dziewięćdziesiąte urodziny. By powrócił pamięcią do czasu młodości i spojrzał na przebytą pisarską drogę. Co ciekawe, już bardziej jako poeta, niż powieściopisarz, nowelista.

Czemu się wahał, próbował odwlec ów powrót? W notatniku ująłem w dwie wierszowe strofy próby jego telefonicznego wyjaśnienia:

Boję się, panie Stanisławie, przyjechać na moje sandomierskie wspomnienia, bo gdybym choć jednym słowem tam skłamał,

październik–grudzień 2014

LiryDram 35

powstałyby z ulic mej młodości kamienie i ruszyły ostro, twardo przeciw mnie.

Tam każdy zaułek dobrze mnie pamięta, Każdy przeskoczony na wagary mur.

Policzone są moje odloty, przyloty, gdy pod nogami osypywał się czas.

Urodził się we Wrzawach pod Tarnobrzegiem w widłach Wisły i Sanu, skąd przybyła na sandomierskie spotkanie grupa krewnych. Spędził tam dzieciństwo i czas okupacji, uczestnicząc w ruchu oporu i tajnym nauczaniu. W Sandomierzu ukończył gimnazjum, a po wojnie – studia polonistyczne na UJ. I zamieszkał w Krakowie, pracując jako dziennikarz w prasie ludowej. Jego pisarstwo, któremu zaczął poświęcać coraz więcej czasu, opromieniła sława. Kto nie pamięta jego opowiadań z tomów Zwalony wiąz, Marsz weselny, Szukam domu, powieści Ziemi przypisany, Tańczący jastrząb, Przepłyniesz rzekę…? Kiedy nazbyt dokuczał mu miejski smog, uciekał do drugiego domu w Rabce, by pooddychać rześkim powietrzem. Właściwie, na nic nie narzekał, może tylko na to, że trochę pogarszał mu się słuch.

Nasze spotkanie było dworne, w Zamku Kazimierzowskim, bo i gość znamienity, pierwszy laureat nowo ufundowanej ogólnopolskiej nagrody ZLP im. Jarosława Iwaszkiewicza.

Podziwiałem wówczas, ile zachował sił. Bez przystawania wszedł po wysokich schodach zamku na drugie piętro. W kawiarni przed występem autorskim na dzień dobry zażartował – tak się zebranym zdawało – że odczuwa tremę. Tylko ja wiedziałem (może też towarzysząca mu córka Ewa?), że to niezupełnie żart.

36 LiryDram

październik–grudzień 2014

– Panie Stanisławie – uprzedzał mnie, gdy przypominałem o terminie i że burmistrz wyśle po niego i córkę samochód – miałem w życiu chyba tysiąc spotkań autorskich, ale przed tym sandomierskim denerwuję się. Na myśl o rychłym przyjeździe do was autentycznie się przejmuję.

Stworzona w zamkowej kawiarni atmosfera, ów nastrój nie tyle napięcia, co naturalnego, życzliwego zainteresowania, szybko wygasiły tremę. Pan Julian zgodził się na przybliżenie mikrofonu, który w pierwszym odruchu chciał ominąć niczym przeszkodę. Gratulacjom przy powitaniu nie było końca. Rozluźnił się, coraz swobodniej, płynniej mówił: – To, co zobaczyłem pierwszy raz, otworzywszy oczy na świat, będąc dzieckiem, teraz widzę bardzo jasno, dokładnie, dotykalnie. Im więcej lat przybywa, tym najdawniejsza moja przeszłość wyraźniej się rysuje.

I nasze wzruszenie zdawało się to potwierdzać, gdy Bohdan Gumowski z Radia Kielce czytał wybrane przez autora wspomnieniowe opowiadanie Co było najpierw… W partiach początkowych z narracją w drugiej osobie: Jakie było twoje pierwsze dotknięcie życia, które zapamiętałeś, jaki był ten świat, który ujrzałeś najpierw, jakie były jego najwcześniejsze kolory, które nadbiegły ci do oczu […]?

Potem już monologowe: Siedzę na tej płachcie [rozścielonej prze matkę na trawie – SN], patrzę na ten rozciągający się wokół mnie niziutki świat, jakby już szarawy, zielonawy.

Aż tu nagle jaskrawa żółtość, prawie złocistość wpada mi w oczy. Ta żółtość zmieszana ze złocistością jest moim

pierwszym wyrazistym, aż prawie do bólu w oczach zapamiętanym kolorem.

Ta żółtość złocista, nie narzucająca się natrętnie szarość, niebieskość jest na granicy mojej pamięci. Jaskry, kaczeńce były pierwsze.

Słuchaliśmy dłuższą chwilę, przywołując sobie w pamięci sugestywne opisy z Kawalcowskiej prozy. Czy w całej rozciągłości prozy? Spokrewniona z pisarzem emerytowana nauczycielka polonistka, Maria Bobek-Piotrowska, w swym szkicu odczytanym na spotkaniu ukazała, jak bardzo autor prozę nasyca liryzmem za pomocą poetyckich metafor.

Wiersze – przypomniała – zaczął publikować późno, gdyż dopiero w 1992 roku w krakowskiej „Miniaturze” ukazał się jego zbiorek Kochany smutek. Od tego właśnie momentu prozaik przeistoczył się w poetę, chociaż zawsze posługiwał się poetyckim językiem w swojej prozie. I niejako podsumowaniem dorobku prozatorskiego Kawalca stały się jego tomiki wierszy, po wymienionym: Te dni moje, Dom, Kochaj mnie za nic. Tytułowy i upersonifikowany „dom” jest sztandarowym utworem poetyckim Kawalca. Odzwierciedla moment odejścia przyszłego pisarza z rodzinnego domu, ze wsi, i wielkie smutne zadziwienie miastem, w którym tak naprawdę ciężko żyć człowiekowi pochodzącemu z łąk i pól. Smutne i szokujące było to zetknięcie się wiejskiego „domu” z miastem, kamienistymi ulicami i betonowymi placami bez drzew. „Dom” przestraszył się tego, co zobaczył, i najszybciej, jak mógł, uciekł przez pola, lasy, a nawet przepłynął rzeki i stanął na swoim miejscu.

Oto ten słynny wiersz:

Dom Wziąłem pod rękę dom Zgrzybiałego starca w słomianym kapeluszu na bakier Poszedłem z nim na spacer żeby mu pokazać mury i nagie place bez drzew Gdy ujrzał wieżę tak się zdziwił że zachwiał się i omal na mnie nie zwalił A gdy odzyskał równowagę wyrwał mi się z rąk i zaczął uciekać Ruszyłem za nim ale nie mogłem go doścignąć Biegł na przełaj przez pola i lasy przepłynął dwie rzeki straciłem go z oczu Gdy wreszcie dobiegłem na to miejsce skąd go zabrałem stwierdziłem że stał spokojnie tak jakby się nic nie zdarzyło W końcu „dom” – puentowała krajanka Poety – utożsamia się ze zbiorem zasad etycznych, które autor z niego wyniósł w dzieciństwie i młodości.

Dziś wynosimy z całokształtu twórczości Juliana Kawalca o wiele więcej, niż mógłby spodziewać się Czytelnik średniego, a tym bardziej młodego pokolenia, który – dowiedziawszy się o Jego odejściu i zaciekawiony – nie znajdzie wspomnianych tu książek w księgarniach. Chyba że w drodze do domu zdecyduje się odwiedzić – zapobiegliwą jak my w staraniach o spotkanie, gdy Pisarz żył – wymownie zaciszną bibliotekę.

Julian Kawalec zmarł w Krakowie dnia 30 września 2014 roku przeżywszy 98 lat.

październik–grudzień 2014

LiryDram 37

Czego

uczył

Różewicz? (wspomnienie o Poecie)

Stanisław Nyczaj

szyscy stawiający w poezji pierwsze kroki i potem te kolejne, śmielsze – musieli zmierzyć się z Różewiczowskim wzorcem czy modelem wiersza wolnego. Wydawał się najprostszym z prostych.

Był zaraźliwie bezpośredni w szczerych zwierzeniach-oznajmieniach, prawie bez metafor (jako zbędnych ozdobników? – na to nie my-wygodni, a poeta miał logiczne uzasadnienie). Łatwiejszy więc w konstruowaniu, o krótkich wersach i swobodnym układzie ich wiązek w strofy bezrymowe.

38 LiryDram

październik–grudzień 2014

Po hekatombie wojennej, obozach zagłady Różewicz obwieszczał rozpad wypracowywanych mozolnie przez ludzkość wartości i w ślad za tym także przepowiadał śmierć poezji. Oto zwersyfikowany surowy zapis pt. Od jakiegoś czasu:

Od kilku lat proces umierania poezji jest przyspieszony zauważyłem że nowe wiersze

fot. (x3) archiwum autora

W

ogłaszane w tygodnikach ulegają rozkładowi w ciągu dwóch trzech godzin umarli poeci odchodzą szybciej żywi wyrzucają z siebie w pospiechu nowe książki jakby chcieli zapchać papierem dziurę – tj. „jakby chcieli zapchać” bolesne spustoszenie w psychice każdego, kto tę straszliwą wojnę przeżył.

Tadeusz Różewicz, który tego doświadczył, obsesyjnie obwieszczał koniec poezji. Sam jednak nadal pisał wiersze, publikował regularnie kolejne tomiki. Nie zajmował się

niczym innym oprócz literatury, z której żył i utrzymywał niemałą rodzinę. I trzeba przyznać, że ziarno jego niepokoju (naznaczone tytułem debiutanckiego tomiku Niepokój z 1947 r.) nie dawało bynajmniej plonów marnych. Przeciwnie, wszyscy podziwialiśmy niebywały rozkwit talentu poety, nieodstępną przychylność weny. Miał w nas gorliwych, uważnych czytelników.

Narzucał swój poetycki światopogląd. Naśladowano Różewicza, co bez trudu wychwytywali krytycy, mówiący o jego poetyckiej szkole.

Nie wszyscy wszak dostrzegali, jak się z tą pozornie łatwą, niby-prostą formą ciągle wadził, poszukując coraz to lepszych rozwiązań. Świadczą o tym tom: Płaskorzeźba (1991) i o dziesięć lat późniejszy Nożyk profesora.

październik–grudzień 2014

LiryDram 39

40 LiryDram

październik–grudzień 2014

pracy. Wszystko oczywiście płynie z mózgu, ale ręka jest w pewnym sensie jego przedłużeniem. W pisaniu bierze udział cały organizm, włącznie z nogami, które teraz cierpną, a nawet niechętnie wspominanym siedzeniem. […] W latach czterdziestych i pięćdziesiątych używałem pióra. Napisałem kiedyś w jednym z wierszy, że moje pióro zamienia się w suchy patyczek. Nie była to żadna przenośnia! Z tych wszystkich piór został mi jeszcze taki prosty patyczek z niedużą blaszaną obsadką, do której wkładałem krzyżówkę albo rondówkę. Pisałem wtedy atramentem. Bardzo często obok słów i liter napotykamy co pewien czas rysunek, jak gdyby ręka zsuwała się na marginesie w jakąś linię, figurę geometryczną czy abstrakcję. Ponieważ druk w moich książkach jest jednobarwny,

fot. archiwum autora

Ten drugi, jaki podpisał mi na spotkaniu w Kielcach w roku 2001, jest jeszcze jednym, naocznym wprost, przykładem zmagań poety z materią słowa. Naocznym, gdyż prócz tytułowego poematu i kilku wierszy zawiera zdumiewającą mnóstwem ingerencji fotokopię korekty autorskiej. Ilość skreśleń, poprawek dopisków świadczy, że nawet gdy utwór zdaje się być gotowy, bo przeznaczony już do druku, praca nad nim wciąż jakby nie dobiega końca. Dany autorowi do przejrzenia wydruk komputerowy, najwyraźniej stał się pretekstem do ponowienia dalszych prób udoskonalenia tekstu. Na dodatek, porównanie zamieszczonej w książeczce fotokopii korekty z wydrukowaną wersją ostateczną (czy „ostateczną”, objawi wgląd w papiery pośmiertne) przekonuje, że był to autorski wysiłek nie jedyny.

A już na pewno nie ten ostatni przed decyzją o druku. Oto pod koniec fotokopii widnieje dopisana ręcznie data: 1950-2001, której w druku brak, a w innych miejscach dowodów na wcześniejszy wariant korekty można by przytoczyć wiele.

Szczególnie poruszają skreślenia i dopiski, czynione niespokojnym, niepewnym decyzji piórem. Tadeusz Różewicz – równie konsekwentnie jak kiedyś Jarosław Iwaszkiewicz – nie korzystał nawet ze zwykłej maszyny do pisania. W długim wywiadzie, jaki przeprowadził z Nim przed trzema laty prof. Stanisław Bereś (przy współudziale Joanny Kiernickiej) – pomieszczonym w t. 1 Historii literatury polskiej w rozmowach, XX-XXI wiek (2003) – wyznał: „Należy zacząć od tego, że wszystko, co napisałem, było pisane ręką. W tym byłem bliski malarzowi czy rzeźbiarzowi. Ręka do dziś jest podstawowym narzędziem mojej

czarno-biały, trudno zobaczyć, co rzeczywiście działo się dawniej na powierzchni tych rękopisów. Żeby przerwać monotonię płaszczyzny skonstruowanej z liter i wersów, zakłócić jej jednowymiarowość i szarzyznę, zawsze miałem pod ręką kolorowe kredki lub długopisy, którymi skreślone słowa brałem w niebieskie, fioletowe bądź czerwone ramki. Tak samo zresztą jak tytuły. Układ tych malutkich abstrakcyjnych figur, kwadratów, prostokątów i trójkątów przerywał monotonię rękopisu. Pomagał mi w pisaniu, dynamizował formę. Element wizualny ingerował zatem w układ formalny utworu.

U mnie zaś budowa, konstrukcja, montaż utworu – że tak się wyrażę w języku filmu – odgrywały często rolę decydującą. Przesunięcie kilku słów czy złamanie wersu było dyktowane nie tylko składnią lub logiką, ale również kształtem graficznym utworu, jego logiką plastyczną. Moje wiersze to nie tylko myśli i pojęcia, ale również rzeczy namacalne, sensualne”.

Czyli i ta korekta Nożyka profesora, jak miało to miejsce choćby w przypadku wspomnianej Płaskorzeźby, była kolejnym artystycznym dopracowaniem, dopełnieniem dzieła. I tu wzorem dawnych ulubionych zwyczajów Autora – spotykamy tytuły ujęte w ramki, liczne zmiany wersowe czy przestawienia kolejności całych fragmentów. Nożyk, z roli, jaką pełnił w obozie oświęcimskim, służąc profesorowi Mieczysławowi, przyjacielowi poety, do krojenia chleba czy obierania ziemniaków, przemienia się w symbol wielu funkcji. Niespodzianie służy także do „cięcia” wersów. Przede wszystkim wszak służy jako wewnętrzny „przyrząd” do artystycznego porządkowania pojęć, obrazów na najbardziej chybo-

tliwym, kapryśnym i najtrudniejszym do okiełznania planie myślowyobraźni.

II Ostatni raz spotkaliśmy się z sędziwym już Poetą w Kielcach 25 czerwca 2009 r. podczas uroczystości nadania Mu przez Uniwersytet Jana Kochanowskiego tytułu doktora honoris causa. Było to spotkanie radosne i zarazem smutne. Radosne z tego powodu, że tytuł przyjął i do Kielc znowuż przybył.

Smutne, gdyż słabe zdrowie nie pozwoliło mu na zamierzoną pełniejszą wypowiedź.

Przywdziana dostojna toga trochę już, zapewne, Poecie ciążyła.

Nabyłem wówczas Jego tomik Kup kota w worku (2008), w którym na ostatniej stronie okładki pod zdjęciem z archiwum Autora (przedstawiającym Go przy posągu byka-bóstwa) widnieje podpis: „Poeta polski bada kondycję złotego cielca w roku 2008”.

W tomiku tym jest 3-częściowy utwór z datą 2007-2008, kończący się znamiennym odautorskim wyznaniem:

jestem poszukiwaczem poezji od roku 1938x) pochylony nad mętną gnuśną pełną odchodów rzeką życia próbuję czerpię z morza mowy przelewam sto razy z próżnego w puste przesiewam piasek słów zmęczony zasypiam wtedy bóg rzeki czysty zimny porywający

październik–grudzień 2014

LiryDram 41

w blasku słońca w świetle księżyca widzę złoto złoto złoto złoto guano rozpylone w kosmosie w „nieskończoności” zaczynam od początku zaczynam jeszcze raz zaczynam od końca

STANISŁAW NYCZAJ – ur. w 1943 r. w Nowicy k. Stanisławowa. Poeta, aforysta, eseista, edytor, animator kultury. Wydał ponad 20 książek, w ostatnich latach m.in. w serii „Biblioteka Poetów” LSW tom Poezji wybranych (2008), studium eseistyczne pt. Metafizyka tworzenia (2009), Wśród pisarzy. Rozmowy i wspomnienia (2010), w obecnym roku 50-lecia twórczości tom poetycki Arcymiara. Tłumaczony na języki: angielski, białoruski, czeski, rosyjski. Jako prezes Kieleckiego Oddziału ZLP od 1996 r. organizuje sesje literackie, seminaria poświęcone zagadnieniom warsztatu pisarskiego i plenery literacko-plastyczne w regionie świętokrzyskim (w Sandomierzu, Staszowie), jak również w Zakopanem, miejscowościach nadmorskich, Jałcie. Od 1997 r. redaktor naczelny „Świętokrzyskiego Kwartalnika Literackiego”.

Wyróżniony m.in. laurem im. J. Iwaszkiewicza (2008), im. W. Hulewicza (2010), Nagrodą Ministra Kultury (2013). Odznaczony Krzyżem Kawalerskim OOP (1998), brązowym medalem „Gloria Artis” (2014). Wyróżniony w plebiscycie „Echa Dnia” na Człowieka 25-lecia (2014).

42 LiryDram

październik–grudzień 2014

Różewicz przez całe swe twórcze życie nie ustawał w samodoskonaleniu się – tym wewnętrznym i tym wyrażającym się w staraniach artystycznych; widać to także w jego dramaturgii. Chciał, jak Przyboś (którego cenił, obok Staffa i Leśmiana, za „oko poetyckie”), cierpliwym wysiłkiem „dociągać wiersz do ideału”.

I chyba przekonał wielu młodszych do wyrabiania w sobie takiej nieustającej, zawziętej w cierpliwości, samokrytycznej potrzeby. x)

tj. od roku, w którym Poeta zadebiutował wierszem w czasopiśmie.

fot. archiwum autora

ucieka budzę się z grudką błota w zaciśniętej dłoni

Marcin Cecko

To mówi Balladyna zanim otrzyma piorunem cios fragment

(…)

Zrób coś czego nie chcę żebyś zrobiła.

Zrób coś czego nie chcę żebyś zrobił.

Wzywam CIĘ.

Kłem.

Cię kłam.

Kłam. Łam.

Am. Ona mi mówi, że ja mam wejść w głąb.

No to rozbierzmy to na części pierwsze.

Rozstańmy się z przesądem. To mi cieknie prąd.

Czyste elektrony. To nie jest krew. To jakiś zapach.

Och. Jaki to ma zapach. Śliwkowy. Piżmo.

Figi. Trzciny. Benzyny, ale zwietrzałej i pyłu.

Suche zapachy, bo ta krew jest sztywna i szorstka, okazuje się.

To nie elektrony. To elektrolity z akumulatora.

Przepraszam.

Nie chciałem niczego związanego z techniką. Wycieki.

Po prostu. Można i tak.

I tak i nie.

Mój pot mi pozwala na wszystko.

Mój pot jest jak dom.

Ogromny dom o wielkich oknach. (…)

październik–grudzień 2014

LiryDram 43

Marek Czuku

Mistrzowi nie ma różewicza skończył bieg odszedł do pana z którym się wadził i którego szukał całe lata przyjmowałem go z dobrodziejstwem inwentarza dojrzałem do niego znacznie później uwierzyłem w różewicza tak jak on zaufał bogu uwierzyłem mistrzowi Paweł Kuszczyński

Pora słowa W szczelinie między wrzaskiem a milczeniem, coraz mniej miejsca na słowo.

Oczy wysługujące się szarości onieśmiela złocistobrązowy tren dębowych liści.

Przyciskam ucho do pnia sosny dla muzyki dzięcioła.

Brzozy w oknach sięgają oddechów, wolnych od pustosłowia.

Ból wiedzie mnie do poezji.

Przeżyliśmy własny dzień, a już obca noc się zrywa groźbą rzucaną do stóp poranka,

44 LiryDram

październik–grudzień 2014

krwawiącego zielenią.

Tak trudno o sens.

Długa cisza przynosi porę słowa.

Stefan Jurkowski

*** Być tak odważnym i przejść tę barierę jak się przechodzi kładkę na strumieniu albo też polem pośród kłosów ciszy gdzie ptak jak serce w dzwon słońca uderza Bo z tamtej strony c o ś może oślepić i wszechistnienie zamienić w legendę kwiaty się zamkną w wielką noc bez kresu śmiech jak zerwany różaniec rozpryśnie Odwaga Trzeba ją unieść nad czoło już po t e j stronie własnego grobowca i wieńca pętlę zarzucać na szyję zanim uczynią to obcy grabarza Być tak odważnym – i stanąć na baczność pomiędzy sobą a tym co już – o nas Andrzej Dębkowski

Bez wyjścia zamykamy nienawiść w szufladach przyzwyczajeń po drogach przerażenia maszerują nagie fakty dopisywane nieuchwytnymi pojęciami naszej wyobraźni lekko stawiają stopy na niewidzialnych grobach swoich przodków ponure ślepe twarze

październik–grudzień 2014

LiryDram 45

krzyczą i umierają zostawiając omdlałe gwiazdy nieporuszone cienie które spoglądają na płaczącą ziemię Joachim Neander

Wenecja, Campo Sant’Angelo w blasku popołudnia młoda para turystów opiera się o kruchą ochrę osiemnastowiecznej kamienicy na rogu Calle de Caffetier ciała podrygują w rytmie gangsta rapu z empetrójki na elewacji nad nimi marmurowa tablica: „W tym domu umarł Cimarosa” Leszek Lisiecki

Już noc wokół cisza tylko od strony szosy nieustający szum samochodów wiesz kiedy słyszę ten szum nie myślę o tym że jadą w nich ludzie pojazdy są bezosobowe kierowane przez GPS

46 LiryDram

październik–grudzień 2014

szczątki ludzkiej intuicji skutecznie zacierane cywilizacją zobacz nad głową dzikie gęsi słychać nierówne gęganie lecą w ciemność piękne w drodze do celu prowadzone instynktem a nie mechaniczną nawigacją tyle odgłosów zagubionych w dziennym hałasie słyszę wyraźnie twój równy oddech kiedy śpisz obok lubię noc Bohdan Wrocławski

To coś To coś co jeszcze do dziś nie jest całkowicie czytelne pewnego dnia wyszło z morza na brzeg niektórzy mówią że było to nasze przerażenie zmatowiałe i i pragnące spokoju w miejscu i środowisku zupełnie dla siebie nieznanym Panował upał i fakt ten był najgorszym z możliwych Ale jeśli dziś powiem że panował mróz w niczym nie ulega zmianie ciąg logicznego zdarzenia

październik–grudzień 2014

LiryDram 47

Głębia oceanu boleśnie znana doświadczała to coś jeszcze okrutniej trwała tam transmisja grozy być może śmierci dlatego zapewne to coś postanowiło zostać na brzegu bo tylko nieuchronne przywołuje nas w miejsca zupełnie nieznane i wyzwala w nas siły których w sobie zrozumieć nie potrafimy Każdy obszar miedzy mrozem i upałem jest obszarem do zapisania literka po literce słowo po słowie cierpliwość do cierpliwości zdanie do zdania aż do ostatniego westchnienia Łyczezar Seliaszki

*** Idę przez pasma obumarłych muszli i szmaragdową pianę wodorostów.

W naszyjniku, który ptaki rozszarpały, ścieli się mgła poranna. Targowiska o obłupionych bramach przemierzyłem, przemknąłem przez obręcze dworców, mórz, miast bez imienia.

Poznałem ludzi, wiary i niewiary.

Co zrozumiałem?

Błądzę po atlasie…

48 LiryDram

październik–grudzień 2014

Lam Quang My

Ty i ja Jeśli jesteś czystą kartką Stanę się dla ciebie poematem.

Czas odwraca stronice, Lecz wieczne jest źródło poezji.

Jesteś ciężkim łanem ryżu.

Ja – groblą wokół ciebie, Nie krzywdzi cię żadna powódź, Łan zaśpiewa zapachem zbioru.

Ja – letnim przedpołudniem z ogniem słońca.

Ty – czerwienią płatków drzewa Phuong Nasze serca płoną tęsknotą.

Spala nas pragnienie spotkania.

Mój żagiel przy ujściu Hoi Czeka na dobry wiatr od ciebie.

By wypłynąć w bezkres horyzontu.

Twój śpiew powróci zaśpiewem echa. (z jęz. wietnamskiego przełożyli Autor i Paweł Kubiak)

Stanisław Nyczaj

Mowa twoich rąk Już wiem, stół ten został stworzony dla twoich rąk.

Zahipnotyzowany rudozłotą barwą ich skóry, wdziękiem przegubów, nadgarstków – nasłuchuje żalów i próśb, tęsknot i rozkazów, jak wystukujesz je tkliwie

październik–grudzień 2014

LiryDram 49

opuszkami niczym na niewidocznej klawiaturze melodie o tym, co mógłbym dla ciebie zrobić dziś, zaraz, natychmiast.

Uniesione gorące dłonie podbiegają pewne, że odgadłem wszystko.

Ryszard Krauze

Metafora Odwróciło się jezioro kneblując skargę w pół oddechu lepiąc czarne aksamitki posłużono się metaforą kaprys dnia nazywając białym szkwałem krople nad taflą jeszcze nie wyschły Juliusz Erazm Bolek

Koło graniaste w mordę by się komuś dało tylko nie wiadomo komu śmieci zgłaszają się po pracę o jakąkolwiek pracę pracę za darmo tylko aby stworzyć życiorys bo bez życiorysu człowiek nie istnieje

50 LiryDram

październik–grudzień 2014

w mordę by się komuś dało tylko nie wiadomo komu zamiast pracy jest dzieło jest zlecenie albo okres próbny lub praktyka w mordę by się komuś dało tylko nie wiadomo komu kazano wierzyć w jasną przyszłość tylko wyobrażenie jej zderza się rzeczywistością gówno nazywa się teraz wypłatą w mordę by się komuś dało tylko nie wiadomo komu warto by zastrajkować ale żeby to zrobić trzeba mieć pracę w mordę by się komuś dało tylko nie wiadomo komu pracować trzeba do emerytury a kiedy pracy nie ma nie ma nawet emerytury zamyka się logika koła koło graniaste w mordę by się komuś dało tylko nie wiadomo komu

październik–grudzień 2014

LiryDram 51

52 LiryDram

październik–grudzień 2014

fot. archiwum autora

JULIUSZ ERAZM BOLEK – poeta, prozaik, felietonista, autor utworów scenicznych, syn poety Zdzisława Jerzego Bolka. Laureat Nagrody Światowego Dnia Poezji ustanowionego przez UNESCO oraz wielu innych nagród. Autor kilkunastu tomów wierszy, z których za najważniejszy uznawana jest książka Abracadabra.

Zajmuje się niekonwencjonalnymi sposobami prezentowania poezji (plakaty poetyckie, vlepki, poezja na koszulkach, wyświetlana przy użyciu laserów itd.).

Książką Sekrety życia. Kalendarz poetycki pobił rekord Guinnessa na największy tom wierszy. Twórca nowych gatunków literackich: wiersza dialogowego i EFP – tzw. emaliowanych felietonów poetyckich. Wynalazca nowej, opatentowanej, formy książki bodybook, która umożliwia zawieszenie książki na szyi. Interesuje się zarówno poszukiwaniami w treści i znaczeniu słów, jak i rozwiązaniami formalnymi, jak choćby w opowiadaniu "Serpentyna", napisanym w drugiej osobie liczby pojedynczej. Od 1986 roku prowadzi niezależne pismo artystyczne "ENIGMA. Ludzie * Sztuka * Myśli".

Jego twórczość tłumaczono na ponad 30 języków.

Nakręcono o nim dwa filmy dokumentalne.

październik–grudzień 2014

LiryDram 53

Z wizytą w

Warner Bros.

Studio Tour London

Agnieszka Tomaszewska

P

rawie 17 lat temu ukazała się pierwsza książka z siedmiu części przygód Harry’ego Pottera autorstwa J. K. Rowling. Okazała się ona prawdziwym hitem. A w 2001 roku nakręcono pierwszą część przygód Harry’ego.

Tak jak i książki, filmy o przygodach młodego czarodzieja i jego przyjaciół zrobiły furorę na całym świecie. Podczas kręcenia filmów powstało mnóstwo rekwizytów i zapierających dech w piersiach efektów specjalnych.

Kiedy przestano kręcić filmy, postanowiono większość tych materiałów udostępnić publicznie. Tak też w dniu 31 marca 2012 roku Studio Tour otworzyło swoje podwoje.

Mamy niesamowite szczęście, ponieważ Warner Bros Studio Tour London znajduje się niecałe 16 mil od Luton i 20 mil od Londynu. Ogromną halę przekształcono w świat Harrego Pottera. Znajdziecie tutaj latający samochód Rona, gigantycznego pająka i kolekcję wszystkich czarodziejskich różdżek. Jadalnia wygląda jakby za chwilę miała odbyć się tam uczta. Zobaczycie jak

mieszkał Harry i jego przyjaciele. Poznacie zaczarowane sprzęty i przeróżne mechanizmy. Odważnych zapraszam na przejażdżkę na miotle, można zrobić sobie na niej pamiątkową fotkę. Czeka na nas piętrowy autobus, motocykl z przyczepą i wiele, wiele innych gadżetów filmowych.

Największe wrażenie na mnie zrobiła Ulica Pokątna, wygląda dokładnie tak jak w filmie, w jednej chwili znajdziesz się w samym środku bajki… po prostu cudowne uczucie. Projekty, stroje, maski, czarodziejskie rekwizyty oraz ogromna makieta Hogwartu.

Zanim zapragniecie się przekonać jakie jeszcze atrakcje oferuje WB Studio, zaplanujecie swoją wycieczkę na stronie: www.wbstudiotour.co.uk aby zarezerwować bilety i termin swoich odwiedzin. Śpieszcie się! Liczba miejsc jest ograniczona a chętnych wielu.

Dodam, że na miejscu jest sklepik, w którym oprócz prawdziwej latającej miotły i pamiątek kupicie fasolki wszystkich smaków.

Serdecznie Was zapraszam

Przedruk z „Magazynu Lokalnego”, wyd. 36, Październik-listopad 2014, Luton, Wielka Brytania

54 LiryDram

październik–grudzień 2014

Magia za 31 funtów Fotoreportaż: Marlena Zynger

Odwiedziłam Warner

Bros. Studio Tour London 1 października 2014 roku. Kilka godzin wcześniej zarezerwowałam bilet – zgodnie z wymaganiami i instrukcją ze strony www.wbstudiotour.co.uk.

Był słoneczny dzień.

Zupełnie niepodobny do typowych dżdżystych jesiennych angielskich dni. Z mailem potwierdzającym rezerwację zgłosiłam się po bilet do okienka kasy, tuż obok głównego wejścia. 31 funtów.

Tyle kosztuje podróż po scenach z filmu o Harrym Potterze i doświadczanie magii…

październik–grudzień 2014

LiryDram 55

Na zdjęciach m.in.: Ulica Pokątna, Wielka Sala i Pracownia Eliksirów (wszystko naturalnej wielkości)

56 LiryDram

październik–grudzień 2014

Na zdjęciach: Galeria Portretów, Gabinet Dumbledora, Wrota do Komnaty Tajemnic, Warner Bros. Studio Tour London, Stu

Model Zgredka, Dormitorium Gryfon贸w, fragment Wielkiego Zegara i Makieta Hogwartu dio Tour Drive, Leavesden WD25 7GS

Z cyklu: Tworzę więc jestem

Nerwy

unurzane

w kolorze C

JERZY TREIT. Uczęszczał do PLSP w Zakopanem. W 1991 roku podjął studia z Historii Sztuki na Katolickim Uniwersytecie w Lublinie, gdzie założył GALERIĘ 1, w której wystawiali, między innymi, tacy artyści jak: T. Kulisiewicz, S. Rodziński, R. Olbiński, czy przyjaciel Picassa – Nejad.

W 1992 r. wyjechał do Paryża na stypendium artystyczne, ufundowane przez amerykańską Fundację Evy Aeppli.

Uprawia malarstwo, rysunek, grafikę komputerową i rzeźbę. Jest członkiem Stowarzyszenia Pastelistów Polskich.

Projektuje przedmioty sztuki użytkowej i czerpie swój autorski papier. Blogger, felietonista i poeta. Jego prace znajdują się w kolekcjach prywatnych na całym świecie.

60 LiryDram

październik–grudzień 2014

iężko zamknąć w kilku słowach malarstwo Jerzego Treita. Dla mnie to malarstwo namiętności i nerwów napiętych jak postronki i unurzanych w kolorze. Niezwykłe są zestawienia szerokich rozmalowań z elementami graficznymi. Na obrazach jawią się samotne postacie, twarze i ludzie zawieszeni w wiecznym pragnieniu bliskości, a wszystko w odważnym kolorze i doskonale wysmakowane.

Malwina de Bradé

październik–grudzień 2014

LiryDram 61

Tylko

niebo czy aż

niebo Olga Śmiechowicz

fot. Mateusz Frycz

62 LiryDram

październik–grudzień 2014

P

od koniec kwietnia powstała na kulturalnej mapie Krakowa nowa inicjatywa teatralna. Agnieszka Chrzanowska, występująca do tej pory na scenach Piwnicy pod Baranami, Alchemii oraz Teatru Piosenki w Centrum, zainaugurowała swoim recitalem działalność Radiowego Teatru Piosenki, którego jest dyrektorem artystycznym.

Radiowy Teatr Piosenki Agnieszki Chrzanowskiej kontynuuje działalność oraz linię programową Teatru Piosenki w Centrum, którego głównym założeniem było prezentowanie szerokiej publiczności piosenek na wysokim poziomie literackim i interpretacyjnym.

Chrzanowska przyzwyczaiła już swoją publiczność do stałego (wysokiego) poziomu wykonywanych przez siebie kompozycji.

Równie wysokie wymagania stawia wobec artystów zapraszanych przez siebie do Teatru Radiowego. Są to wykonawcy, którzy samodzielnie tworzą swój repertuar, sami piszą swoje teksty lub komponują muzykę.

Dla Agnieszki Chrzanowskiej, która wybiera zespoły i wokalistów, najważniejsza jest świadomość tekstu, charakterystyczny styl wypowiedzi, gdy artysta chce większych emocji i głębszego wyrazu, niż podczas wykonywania pisanych na akord piosenek o wszystkim i dla wszystkich. Wykonawca musi umieć nawiązać kontakt z publicznością, musi być w pełni przekonany o tym, co chce powiedzieć swojemu słuchaczowi.

Andrzej Bienias, razem z zespołem Stowarzyszenie Konstruktorów Słów i Dźwięków, jest najlepszym przykładem związku poety-muzyka-aktora z wykonywanym przez siebie utworem artystycznym. Nic do ukrycia – tytuł koncertu, a także towarzyszące mu zapowiedzi, przywoływały skojarzenia z polską trady-

cją bardów, mówiących ze sceny o polityce i współczesnej kondycji społeczeństwa. Istniało zagrożenie przewidywalnych tekstów o pokoleniu JP2 i supermarketach otwartych w niedzielę. Ale… czasami na scenie dochodzi do zdarzenia, które odbiorca podświadomie zaczyna wchłaniać, nie poprzez układ nerwowy, recepcyjny, ale przez skórę.

Słowa, które komponują się w teksty Andrzeja Bieniasa należą do tych, których słucha się w skupieniu i zrozumieniu. Jego mocny głos nie daje się zbyć nieświadomym potaknięciem. Takim głosem mówi się wszystko wprost. Jest w nim coś z ostatnich występów Włodzimierza Wysokiego, gdy już ze wzmożoną świadomością śpiewał o koniach narowistych gnających w przepaść. W tę przepaść zdaje się czasem gnać głos Andrzeja Bieniasa, jest w nim ten sam żar. Żar schłodzony zaraz przez dowcipny komentarz, dopowiedzenie, by wszystko, co dzieje się na scenie, nie było tak „bardzo serio”. Odrywając się od rzeczywistości sceny, zaczynamy analizować.

Powracać do myśli, że czego byśmy nie zrobili, to i tak wszyscy jesteśmy równi i podobni do siebie – bez znaczenia po której stronie rampy stoimy. Wokalista prosi nas, byśmy nie dali się „wkręcić melancholii”, kiedy pierwsza kropla uderzy w szybę.

W pewnym sensie koncert przeznaczony był tylko do wewnętrznego odbioru. Oczywiście padały pytania o istotę człowieka i cały ten genetyczny błąd bycia Polakiem, kiedy zamiast samemu się umyć, dajemy innym mydło.

Smutna, mesjanistyczna Polska z nienawiścią w oczach. Żal, trochę jak z Masłowskiej – nawet w Czechach są Czechy, a tylko w Polsce jest Polska. A przecież nad tą Polską też widać niebo. Pozostaje pytanie z zapowiedzi Andrzeja Bieniasa: tylko niebo, czy aż niebo?

październik–grudzień 2014

LiryDram 63

Andrzej Bienias

S

towarzyszenie Konstruktorów Słów i Dźwięków „NIC DO UKRYCIA” narodziło się w zakopiańskim Teatrze Witkacego, z odwiecznej potrzeby przeżycia czegoś nowego. Jak w większości artystycznych zrywów, tak i tym razem zdecydował przypadek.

Jeden człowiek podszedł do drugiego i powiedział: Zróbmy coś.

No i zrobili!

Pierwszy raz ludziska ujrzeli i usłyszeli NDU w czasie Urodzin Teatru Witkacego.

Na scenie ujawnili się w nowej formacji: Andrzej „Benek” Bienias (śpiew, gitara i takie tam), Max Kowalski (kontrabas), Adam Leśniak (perkusja i ogólne poczucie rytmu), Przemo „Jaskół” Sokół (trąbka, flugelhorn i inne dmuchańce), Boguś Zięba (akordeon). Niechęć do grania coverów, zmusiła Benka do napisania swoich tekstów, które po okraszeniu muzyką reszty dżentelmenów, zamieniły się w jedyne w swoim rodzaju piosenki, mówiące, a raczej śpiewające o zwykłych ludziach i ich niezwykłych tęsknotach. Teksty, w których satyra przeplata się z poważnym (powiedzmy) tonem, powoli, piosenka po pio-

64 LiryDram

październik–grudzień 2014

POLECAMY! POLECAMY! POLECAMY! POLECAMY!

ukrycia

Andrzej Bienias • śpiew, gitara Max Kowalski •kontrabas Adam Leśniak •perkusja Przemysław Sokół •instrumenty dęte Bogusław Zięba •akordeon www.nicdoukrycia.com

POLECAMY! POLECAMY! POLECAMY! POLECAMY!

Nic do

sence, wciągają słuchacza w świat Stefana i Morderców od serca, ulegając chwilami Melancholii Dziada, który w czasie pełni, spełnia prośby wszystkich potrzebujących.

On i Sobieczłowiek, mają Takie sobie Marzenia, o które ona Nie pyta, nawet jeśli na jego ustach pojawia się Głupawa piosenka, bo we krwi burzy się Genetyka poprzednika. A jeśli Skutki rana u Romana zmuszą go do tego, by Umrzeć zgodnie z przepisami, to pod wpływem Autopsji, widząc swoje odbicie w Niebie, zastanowi się nad Ewolucją i po prostu zacznie inaczej patrzeć na swoje życie, bo prawda w oczy kole, nawet, jeśli są to oka w Rosole.

He, he!!! Znowu rym.

Wszystko nurza się w absurdzie i specyficznym nastroju, posklejane w Świat z łat.

Jeżeli tyle wytrzymaliśmy, to pewnie uda nam się jeszcze długo tworzyć i cieszyć się wspólnym graniem.

Andrzej Bienias

Genetyka poprzednika Niewiadomo skąd W głowie ciągle tkwi Genetyczny błąd Błądząc w mojej krwi Przez tysiące lat Chore DNA I z pradziada dziad W krew dziadostwo pcha

Genetyka jest choć przeklinam ją jak ten zbity pies wraca pod swój dom Liczę więc na cud że wśród innych wron wyparuje z krwi genetyczny błąd

Jestem polakiem świata cudakiem co w swej zawiści myśli że myśli Dopiero w niebie spojrzę na siebie Ujrzę me winy w kropelce śliny którą oplułem innych bo czułem że właśnie inni wszystkiemu winni

Pomoc się zbliża w niesieniu krzyża Europejczyk jak Cyrenejczyk pochylił głowę i stracił mowę Piętno na duszy każdego wzruszy rzekł: „Do cholery! 44 Mesjasz narodów wybraniec Bogów”

Kiedy robię gest zawsze jakaś twarz z dłonią zderza się choć nie chciałem tak Ciągle coś nie tak ciągle coś jest jest żle dziurę widzę tam gdzie wypukłe jest Jestem polakiem (…)

październik–grudzień 2014

LiryDram 65

Nie pytaj to dla ciebie mój aniele w ziemskim niebie ciągle jestem to dla ciebie która zjawiasz się w potrzebie w świecie przekleństw to o tobie najpiękniejszej z wszystkich kobiet dzisiaj śpiewam to przy tobie w środku zimy skute lodem kwitną drzewa jak papieros spalasz duszę moją teraz do popiołu jednym gestem dajesz życie oto jestem wśród aniołów pomóż duszy co bez ciebie w proch ją kruszy prozy kamień pozwól wierzyć że mi dane bedzie przeżyć pod skrzydłami nie pytaj się zapytaj mnie ja dobrze wiem jaki jest sens ciągle w tym tkwie ciągle w tym śnie odnaleźć chcę choćby twój cień

66 LiryDram

październik–grudzień 2014

stracony raj zgubiony dzień chciałem w tłumie spotkać kogoś kto zrozumie moją duszę lecz niestety widzę tylko wzrok kobiety skryty tuszem pod makijaż szczera dusza się ukryła wielka pustka dzięki tobie widzę miłość w każdym słowie na twych ustach nie pytaj się zapytaj mnie ja dobrze wiem jaki jest sens ciągle w tym tkwie ciągle w tym śnie odnaleźć chcę choćby twój cień stracony raj zgubiony dzień

Sobieczłowiek Jestem sobie człowiekiem, trochę mniejszym niż wy Zrozumiałem to z wiekiem – najważniejsze to żyć!

I nie chodzi mi wcale o część ciała co z tyłu Rozwiązuje problemy, te codzienne, zawiłe.

Mam to w duszy Że ktoś mądrzy się i puszy Mam to w duszy Nic mnie dzisiaj nie poruszy Mam to w duszy Że siwizna skronie prószy Mam to w dupie!

Jakie to jest wszystko głupie!

Jestem sobie człowiekiem, takim samym jak wy Patrzę śmiało przed siebie, lecę w życie jak w dym Amputuję problemy, nieistotne w ogóle Możesz spytać dlaczego, wytłumaczę Ci z bólem Mam to w duszy Że ktoś mądrzy się i puszy Mam to w duszy Nic mnie dzisiaj nie poruszy Mam to w duszy Że siwizna skronie prószy Mam to w dupie!

Jakie to jest wszystko głupie!!!

październik–grudzień 2014

LiryDram 67

Zgodnie z przepisami Umarłem zgodnie z przepisami Przechodząc zbyt wolno przez życie Stanąłem nagle na czerwonym I śmierć mnie dopadła tak skrycie Całując me ciało przyrzekła Składając swe dłonie na piersiach Że nigdy już cierpieć nie będę Żyć będę w miłości i w wierszach Umarłem zgodnie z przepisami Zmiażdżony przez szarość na jezdni Dziś błąkam się między słowami Z mą śmiercią – kochanką poezji Jej włosy, to czarne to rude Zdusiły jak wąż prozę życia Pragmatyzm, obłudę i nudę Dziś nie mam już nic do ukrycia Spisałem cyrograf na skórze Na plecach pokrytych jedwabiem Umarłem, by zacząć na nowo By nie żyć już więcej w obawie Umarłem zgodnie z przepisami Dziękuję Ci muzo poezji Dziś żyję pomiędzy wierszami Z kochanką spotkaną na jezdni

68 LiryDram

październik–grudzień 2014

Niebo Diabeł zapukał do mojej głowy Szczerze wyszczerzył zęby swe Długo nie słyszał mojej odmowy Zamarł w milczeniu, pojął, że...

Niebo Niebo Nie boję się diabelskich grymasów W czyśćcu W czyśćcu W czyjś cud uwierzyć tak dobrze czasem Pusto Pusto Spust odbezpieczyć i strzelić w głowę Pomyśl Pomyśl Po myślach czarnych, przyjdą te nowe Boże tych wszystkich religii świata O jedno dzisiaj proszę Cię Nie zabij nigdy we mnie wariata Co żyje sobie gdzieś na dnie...

Nieba Nieba Nie baczę na diabelskie grymasy W czyśćcu W czyśćcu W czyjś cud uwierzyć tak trudno czasem Pusty Pusty Pustyni żar otula mi głowę Pomyśl Pomyśl Po myślach czarnych, przyjdą te nowe październik–grudzień 2014

LiryDram 69

Melancholia kropla deszczu na szybie na mą radość wciąż dybie w melancholię mnie wpędza chce mi ukraść ta jędza spokój błogi sama rady nie dała inne krople zwołała w strugach deszczu próbują i za szybą wciąż knują jak mnie podejść

„jeszczem ja nie zginęła z melancholią powrócę twoje szczęście wywrócę i zwyciężę” melanchol... kilka plam pozostało po tym co się tu działo trochę kurzu i pyłu brud przeszłości, ja z tyłu mam to wszystko uśmiech wraca na usta szczęście znów serce muska krowa miele ogonem takie bydle szalone na pastwisku

melanchol... alkohol... olia i izm jeśli chcesz dalej żyć nie rozdrapuj swych blizn

melanchol...

fot. archiwum autora

kropla szybę wciąż zmienia tworzy stare wspomnienia płaskorzeźbą wilgoci jak projektor przeźroczy chce omamić w serce czule mnie kłuje myśli, że wnet zwariuję że płacz wleje się w serce że mnie wciągną topielce w głąb otchłani melanchol... kropla deszczu za oknem widzi, że wciąż nie moknę promień słońca zza chmury już zaczyna tortury swym orężem wysychając szepnęła

70 LiryDram

październik–grudzień 2014

Od lewej: Max Kowalski, Bogusław Zięba, Adam Leśniak, Andrzej Bienias i Przemysław Sokół

październik–grudzień 2014

LiryDram 71

Czekam na

największe osiągnięcie

Ze Stefanem Jurkowskim rozmawia Zbigniew Milewski

Co możesz powiedzieć o sobie i o tym jak obecnie widzisz siebie oraz swoją przyszłość we współczesnej literaturze?

Kim jestem? Nam samym jest niezwykle trudno w sposób obiektywny określić swoje miejsce w świecie literackim. Mogę odpowiedzieć tak: niektórzy liczą się z moim zdaniem jeśli chodzi o sprawy literatury, inni czytają i cenią moje wiersze, uczestnicy warsztatów literackich, które prowadzę, uważają mnie za autorytet. Ale czy dzisiaj istnieją autorytety? Sam wiesz, jak to jest.

A czy w naszej rzeczywistości można mówić o karierze? Kto nagłośni cenionego autora nawet kilkunastu poetyckich książek?

Funkcjonuje się wyłącznie w niewielkim kręgu. Teraz liczy się bardziej krzyczący debiutant, niż autor, który rzeczywiście ma coś do powiedzenia. Nie ma ze starszymi autorami dyskusji. Jest totalna negacja, ponieważ tym młodszym wydaje się, że to

72 LiryDram

październik–grudzień 2014

od nich wszystko się zaczęło. Może chciałeś spytać, czy nie czuję się zawiedziony?

Nie. Po prostu żyję w takich czasach, kiedy wszelkie hierarchie stały się nieważne, i muszę się z tym pogodzić. Nie mam wyjścia…

Czym jest dla ciebie pisanie, szczególnie wierszy oraz ich opublikowanie? Czy jesteś bardziej czytelnikiem cudzych wierszy czy twórcą własnej poezji?

Wiersz jest dla mnie manifestowaniem samego siebie. To, co mnie nurtuje, co dostrzegam w otaczającym świecie, staram się zamknąć w wierszu. Oczywiście, do wszelkich zjawisk podchodzę selektywnie, bo też nie wszystkie są w równym stopniu inspirujące. Publikacja tego, co się napisało, jest konieczna. Stanowi swoistą konfrontację z poezją tworzoną przez innych, umożliwia dotarcie do czytelnika,

fot. archiwum autora

z którym chcę się podzielić swoją twórczością. Wiersz leżący w szufladzie umiera, jak umierają książki na bibliotecznych półkach, zakurzone i nieczytane. Natomiast poeta nie tylko powinien, ale musi czytać, aby mieć orientację w tym jak i o czym teraz piszą inni. Poprzez lekturę wchodzi się w osobliwy dialog wewnętrzny z innymi autorami. To pobudza wrażliwość, wyobraźnię, pozwala modyfikować dotychczasową poetykę bądź utwierdzać się w dotychczasowych racjach. Czytam więc, bo bez znajomości poezji dawniejszej oraz powstającej obecnie trudno wyznaczyć sobie optymalny kierunek.

Jacy twórcy, bardziej Mężczyźni czy Kobiety są dla ciebie istotni?

Najistotniejsi dla mnie są twórcy mający coś istotnego do powiedzenia, bez względu na płeć.

Czy dostrzegasz różnice między jak to się potocznie mówi „poezją kobiecą”, a tą pisaną przez mężczyzn?

Jeśli chodzi o poetów z prawdziwego zdarzenia, to nie dostrzegam żadnej. Czy coś „kobiecego” – oczywiście w naszej rozmowie ta „kobiecość” ma charakter pejoratywny – a więc czy coś w tym sensie „kobiecego” dochodzi do głosu np. w poezji Wisławy Szymborskiej, Ewy Lipskiej, Urszuli Kozioł, Krystyny Godlewskiej albo Krystyny Miłobędzkiej? Gdyby wiersze wymienionych wyżej poetek opublikować anonimowo pośród utworów innych poetów, to konia z rzędem temu, kto by poznał, które były pisane przez te kobiety. Istnieje natomiast inne zjawisko.

Oto całe tabuny tak zwanych „poetek” piszą utworki ckliwe, naiwne, czułostkowe, o motylkach, serduszkach, dzieciątkach, całuskach, smuteczkach… Takie wierszyczki można odróżnić, i z dużą uprzejmością

październik–grudzień 2014

LiryDram 73

wobec autorek nazwać je „poezją kobiecą”.

Ale czy to w istocie jest poezja?

Niektórzy krytycy twierdzą, że książka składa się z dwóch części: z tego, co zawiera oraz czego autor nie napisał. Co powiesz o tej drugiej części w przypadku twoich książek? Jakiego tematu, który – być może masz taki – dręczy cię i męczy, nie poruszyłeś?

Wielu tematów nie poruszyłem. U mnie jest tak, że to temat wybiera sobie mnie, a nie ja temat. Dziwisz się? Ale tak jest.

Otóż inspiracje pojawiają się same. Nie zastanawiałem się nigdy, o czym napisać.

Ja to w jakiś irracjonalny, instynktowny sposób przeczuwałem. I mam nadzieję, że jeszcze trochę tych inspiracji przede mną.

Istnieje natomiast inne zjawisko. Niekiedy ktoś interpretujący moje wiersze dostrzega w nich coś, o czym nie myślałem podczas pisania. jakieś drugie dno, jakąś dotąd zakrytą nawet przed autorem przestrzeń.

I on mi to uzmysławia. Może na tym polega wieloznaczność utworu poetyckiego? I na odwrót. Mam często przekonanie, że chciałem o czymś powiedzieć, a powiedziałem zbyt mało. Nie napisałem czegoś istotnego, nie trafiłem w dziesiątkę. Tak już jest, że sam zamysł wiersza wydaje się bardziej atrakcyjny niż jego realizacja; dotknięty piórem jakby tracił swoje barwy, kurczył się, zanikał… Pomimo tego wewnętrznego wrażenia pokazuje się publicznie gotowy wiersz, z którego ktoś inny potrafi wyciągnąć bogate treści.

Są tacy, co uważają, że pisarze nie piszą wprost o tym o czym piszą, tylko jak gdyby obok tematu, zwłaszcza dotyczy to osób

74 LiryDram

październik–grudzień 2014

już uznanych. A zatem, zakładając przez moment, że to twierdzenie jest słuszne, obok jakich tematów, jak myślisz, ty piszesz?

Trudno mi się z tym zgodzić. Pisarz, poeta porusza niemal zawsze „swoje” tematy. To tylko sprawny dziennikarz czy publicysta potrafi napisać taki tekst, w którego tezy nie wierzy. Zaspokaja zapotrzebowania redakcji, wpisuje się w aktualne potrzeby, może przekonująco chwalić to, co przed chwilą ganił, i na odwrót. Nam nikt nie narzuca tematyki, nie każe pisać wierszy czy powieści publicystycznych. I nawet kiedy podobne utwory powstają, to raczej z wewnętrznych przekonań. Oczywiście, nie generalizujmy. Sami wiemy jak to niekiedy bywa. Mnie interesują sprawy egzystencjalne, metafizyczne, zagadnienia czasu i przestrzeni. Piszę też o śmierci, o miłości, ale nie tylko w wymiarze jednostkowym.

Staram się własne doświadczenia uniwersalizować, choć każdy mój utwór jest jakąś cząstką biografii. To o czym piszę wydarzyło się w moim życiu „naprawdę”. Wiadomo, że jest w tym wszystkim również spora doza kreacji, bo poezja nie jest relacją reportażową.

Jaki powinien być Twój wymarzony czytelnik? Czy coś powinien wiedzieć wcześniej? Na co ewentualnie powinien być przygotowany? Czego oczekujesz od swoich czytelników?

Przede wszystkim wrażliwością, emocjonalnością. Nie musi on nic wiedzieć zawczasu, bo wtedy cała przygoda z poezją na nic. Musi tutaj istnieć element zaskoczenia.

Piszę dosyć komunikatywnie, a więc w tej mierze nie trzeba niczego wyjaśniać. Pew-

ne moje wiersze mogą dla niektórych zabrzmieć obrazoburczo, ironicznie czy wręcz nihilistycznie. Ale jeśli czytelnik uważniej przypatrzy się moim wierszom, to dostrzeże, iż oprócz tej ironii, złośliwości, nie ma w nich totalnej negacji. Ta ironia skierowana jest nie przeciwko Istocie, ale przeciw sztafażom, obłudnym dekoracjom, kiczowatości w przedstawianiu problemów np. religijnych, przeciwko tej całej zewnętrznej otoczce, często naiwnej, spłycającej metafizyczne zagadnienia. Niektórych to może gorszy, ale uważny czytelnik łatwo to dostrzeże.

Czy według ciebie tak zwany artysta, pisarz, poeta różni się czymś od innych ludzi, którzy artystami nie są? A jeśli tak, to czym?

Nie można generalizować, ale pewne różnice są. W poczuciu humoru, wrażliwości na słowo, wyobraźni, bardziej „luźnym” podejściu do życia, do konwencji. Inna może być osobista hierarchia wartości, czasami dochodzi do głosu pewna niefrasobliwość…

Czy zauważyłeś, że wielu poetów i artystów wygląda młodo? Ich rówieśnicy na stanowiskach dyrektorskich, ministerialnych, urzędniczych to często podtatusiali faceci, podczas kiedy poeci dalej pozostają chłopcami? Wynika to zapewne z jakichś cech osobowościowych, bo nie tylko genetycznych. A tak ogólnie te różnice nie rzucają się w oczy. Artyści też klną, piją, awanturują się… Obaj mamy na ten temat rozliczne obserwacje.

Od czego zależy i czy tak w ogóle jest według ciebie dzisiaj możliwy sukces w literaturze i w środowisku literackim?

Oj, Zbyszku, gdybyśmy to wiedzieli, obaj już dawno bylibyśmy noblistami… Dzisiaj w dużej mierze rządzi tym wszystkim przypadek, znalezienie się o właściwym czasie we właściwym miejscu. A poza tym przynależność środowiskowa, zwłaszcza w dzisiejszym podzielonym światku literackim. Czy wierzysz w obiektywność nagród? Ja nie.

Czy ktoś z ZLP miał choćby nominację do Nike? A przecież mamy kilku wybitnych poetów i prozaików. Nie będę dawał więcej przykładów, bo ten jest reprezentatywny. Światem literackim rządzi teraz nie rzeczywistość literacka, ale najczęściej polityczno-koteryjna. Sukces w literaturze jest możliwy, ale nie teraz. Chociaż nie jesteśmy tak zupełnie pozbawieni twórczych satysfakcji, prawda? Najsprawiedliwszym dawcą prawdziwego sukcesu będzie jednak czas…

Czy jest w twoim życiu jakaś przestrzeń, w której sztuki, literatury nie ma wcale?

Jeśli jest, to jak się z tym czujesz?

Wiesz, nie umiem odpowiedzieć. Czuję się poetą w każdej sekundzie. Oczywiście nie piszę wiersza, nie zastanawiam się nad metaforą kiedy reperuje kran czy gniazdko elektryczne, kiedy jadę samochodem albo rozmawiam z kimś na tematy techniczne.

Gotuję, zmywam, klnę kiedy mi coś nie wychodzi, ale zawsze jestem sobą: tym facetem od zamyśleń poetyckich, lektur. To gdzieś w tyle głowy zawsze istnieje, choć w danej chwili mogę sobie nie zdawać z tego sprawy. Sztuka i literatura są dla mnie najważniejsze, umiejętność dostrzegania osobliwych szczegółów rzeczywistości także. Może więc nie mam w gruncie

październik–grudzień 2014

LiryDram 75

rzeczy takiej przestrzeni bez sztuki i literatury?

Gdybyś miał przez moment wcielić się w rolę surowego krytyka czy recenzenta oceniającego twoje książki, co zresztą często czynisz, to na jakie ich mankamenty wskazałbyś w pierwszym rzędzie?

Mam niezmiernie krytyczny stosunek do własnej twórczości. Nigdy nie jestem jej pewny, ani też do końca zadowolony.

Nie potrafię jednak dokonać szczegółowego „rachunku sumienia”. Gdybym miał jasność co do mankamentów, to bym ich unikał podczas pisania. Może te moje wiersze są anachroniczne? Może nie jestem nowoczesny? Może mają niejasne albo zbyt blade przesłania? Nie wiem, naprawdę nie wiem…

Co uważasz za swoje największe osiągnięcie i co jeszcze planujesz osiągnąć – w życiu, w literaturze?

Czekam na to największe osiągnięcie. I to stanowi motor mojej twórczości. Wiem, że to iluzja, ale wierzę, że wszystko jeszcze przede mną. To, co zostało napisane, wydane, niejako odkleja się ode mnie. Cieszą mnie pochlebne opinie, martwią negatywne, ale żadnej książki nie uważam za największe osiągnięcie. Lubię ostatnio wydane Studnie Andersena, ale mam niepoprawną nadzieję, że następna będzie lepsza. A w życiu? Nie jestem aż takim marzycielem, by liczyć na to, że kiedyś będzie mnie stać na własną wyspę i pałac u wybrzeży Grecji…

Z ostatniej chwili: Tegoroczną Nagrodę Literacką im. Juliusza Słowackiego za twórczość poetycką otrzymał Zbigniew Milewski, którego sylwetka była prezentowana w nr 2 Kwartalnika LiterackoKulturalnego „LiryDram”. Poniżej prezentujemy wiersz Laureata.

Zbigniew Milewski

Jesień

na wieś zajechała jesień stara panna mówią że choć bogata i ładna nie potrafi kupić kochanka co by ramieniem objął w posiadanie wpierw artystę głuptaka zaciągnęła w redlinę kartofli gdzie ją malował żółtą farbą potem odcieniami czerwieni i brązu chichotały kartofle aż pogubiły liście a ona dyszała w ciężkich klipsach jarzębin teraz wędruje od chałupy do chałupy roznosi bukiety białych i liliowych wrzosów to dla moich tak licznych przyjaciół a na wsi gadają że kurwa że głupi kto nie skorzysta wiec biorę w usta jak inni jej twarde i soczyste śliwki wypluwam pestki „Jednego mniej” (SDK, Warszawa 1992)

76 LiryDram

październik–grudzień 2014

Najnowsze trendy w poezji część III

Ekfraza

i epizod dominanty twórczości Leszka Lisieckiego Magdalena Węgrzynowicz-Plichta

T

eza ta jest oczywiście moją prywatną sugestią i wynika z indywidualnego postrzegania współczesnej poezji, która w pewnych środowiskach twórczych powstaje permanentnie, bez względu na mody i manifesty artystyczne. Niewątpliwie dowodzi dwu istotnych właściwości – poezja, o której piszę, jest w swych przesłaniach nie tylko oparta o kulturę, nie tylko z niej wyrasta, ale ją wzbogaca poprzez wartości humanistyczne i artyzm, a Poeta, który ma odwagę pisać o rzeczach i zjawiskach niepopularnych w świecie nieustającego karnawału medialnych celebrytów, jest doskonałym obserwatorem, czasem nawet uczestniczącym, o czym świadczy Jego druga pasja – fotografia.

Pasje twórcze zatem są dwie i przenikają się wzajemnie od samego początku; co prawda Leszek Lisiecki nie chodzi z notatnikiem,

ale z aparatem fotograficznym i to on zostawia cyfrowy ślad, epizodyczny fragment rzeczywistości, do której potem Reportażysta-Poeta odnosi się, gdy temat zbyt boleśnie wrył się w pamięć lub odwrotnie, skłonił do subtelnej refleksji, np. dobroci, jak w wierszu Tuż obok. Porównanie obrazu utrwalonego na fotografii i prześledzenie metafor zastosowanych w wierszu może się wydać komuś bezcelowe, bo może z góry prowadzić do mylnego wniosku, że wiersz jest nadinterpretacją zaistniałej sytuacji. Jednak wydaje mi się, że ta analiza – nie tylko z punku widzenia krytyka literackiego – może być dość ciekawa, ponieważ prowadzi bezpośrednio do ważnego zjawiska znanego pod nazwą ekfraza (gr. ékphrasis – dokładny opis), która początkowo była tylko figurą retoryczną, później zyskała także znaczenie genologiczne, aż

październik–grudzień 2014

LiryDram 77

wreszcie zaczęła funkcjonować jako gatunek literacki. W tym przypadku artystyczny (szczegółowy) opis fotografii w wierszu stanowi tylko część utworu – trzy wersy: zaczarowana wśród gołębi / szczelnie owinięta szumem skrzydeł / rozdaje wszystkie kawałki chleba. Reszta dzieje się poza kadrem: matka niewidoczna, ale tuż obok / gotowa do interwencji / z niepokojem obserwuje /jak dalece ostre dzioby zagrażają.

A zatem ten epizodyczny obraz, migawka z codziennych wydarzeń z dwoma anonimowymi uczestniczkami, jest tylko z pozoru sielankowy. Sportretowana dziewczynka, która w przyklęku karmi podfruwające gołębie z dziecięcą beztroską, jest tu przykładem naturalnej ufności, skoro nie musimy znać jej twarzy ani imienia, staje się ona alegorią dobroci, choć nieświadoma miłosierdzia, wiedziona instynktem, jest zapewne w sferze sacrum, jak jakaś średniowieczna święta (ptak stał się atrybutem wielu świętych, m.in.: św. Agnieszki z Rzymu, która patronuje ogrodnikom, Agnieszka łaskawa – puszcza skowronka z rękawa). Gołębie to symbole czystości i niewinności, zarówno w świecie antycznym, jak i tradycji opartej o Biblię. I choć wiersz kończy bezpośrednia pointa: dwa stany skupienia, bacznie czuwającej nad bezpieczeństwem matki i córki, która jest zaczarowana wśród gołębi, to biorąc jeszcze pod uwagę fotografię, która jest z tym wierszem zespolona poprzez ekfrazę, to mogą to być także inne dwa stany: sprzed obiektywu i za obiektywem.

Ekfraza jest niesamowitym źródłem efektownych działań artystycznych, gdyż bogactwo wrażeń i skojarzeń może realizować się przez: nawiązanie (np. wskazanie bezpośrednio tytułu lub autora dzieła), dyskurs

78 LiryDram

październik–grudzień 2014

o sztuce, interpretację. Tak jest właśnie w przypadku wiersza Tuż obok, który jest próbą przekładu intersemiotycznego, jest przetworzeniem rzeczywistości z obrazu na język poetycki. Leszek Lisiecki nie tylko „wykracza poza ramy obrazu” i uszczegóławia świat przedstawiony, on Go jeszcze jako Poeta po swojemu pięknie i dramatycznie „dopowiada”. Zauważa, że nawet epizod może być zapowiedzią tragedii; jak dalece ostre dzioby zagrażają.

Epizod z definicji to zwykle mało istotne wydarzenie w życiu, drobna rola w filmie, drobna scena w dramacie, ale jako inspiracja jest nie do przecenienia. Epizodyczny nie oznacza wcale błahy i nie ma konotacji, rzadko występujący, oznacza tylko tyle, że w danym kontekście nie jest najważniejszy, nie jest główny, ale poboczny może być równie ciekawy, nawet wtedy, gdy pozornie nic się nie dzieje: na tym zdjęciu nic się nie dzieje / proszę pana / to tylko stary / walący się dom. W wierszu I po krzyku po raz kolejny Leszek Lisiecki stawia na paradoks ożywiając przy pomocy metafor ruinę, dom, którego już nie ma: że okna smutno patrzą / no niech pan nie przesadza / jakie okna / futryny z odrapaną farbą. Żeby podkreślić wrażenie zawarte w poincie: a na tym zdjęciu /zwykła rudera, Poeta w umiejętny sposób korzysta także z prostej figury stylistycznej – z kontrastu; niech pan spojrzy tam / piękny prawda / szkło i aluminium / do samego nieba. I tylko wersy: niedługo go rozbiorą / do ostatniego przebaczenia stanowią o zamiarze, są zapowiedzią postępu, który Poeta dobitnie i sarkastycznie ocenia: i co z tego że historia / że jacyś ludzie / jeszcze przedwczoraj / już dawno ich nie ma /nawet w albumach.

Motyw opuszczonego domu, podobnie jak innych reliktowych okazów, np. bryczki, pojawia się w poezji Leszka Lisieckiego jako egzemplarz nie tyle okazowy, muzealny, ile transformujący określone skojarzenia, niezbędne do rozszyfrowania pointy, przesłania czy wręcz manifestu Poety. Dom wielopokoleniowy czyli rodowa ekumena to dziedzictwo – a zatem poczucie bezpieczeństwa człowieka, od czasów starożytnych wdzięczny temat literacki. Dom ceglany się rumieni /jakby wielkie jabłko na jesieni* pisał Konstanty Ildefons Gałczyński. Jednakże i ten tops – a objęto tym terminem dawne, sięgające aż antyku, motywy i tematy, które przechodzą z tekstu do tekstu – w rozumieniu Poety, przewartościował się na niekorzyść w wierszu Przedwojenna kamienica, gdyż stwierdza z ubolewaniem: nowe pokolenia / przechodzą obojętnie / wpatrzone w szklane domy. Cóż może Poeta, czy jest tylko bezradny? Podmiot literacki, którym w tym wypadku (liryki osobistej) może być sam Poeta, wczuwa się w ożywione mury: stare cegły czują dotyk /twardych dłoni murarzy / chociaż pot wyparował / ze spojeń pamięci, rozpamiętuje przeszłość, co rozdrapała pazurem / pracowite ślady kielni / zatarła widma / pierwszych mieszkańców i w geście pogodzenia się z losem ze zrozumieniem opiera czoło o mur / słucham upływu czasu.

Uprawianie liryki osobistej, żeby nie była banalna i sentymentalna, wymaga nie lada talentu i dużego dystansu do siebie. Poezja Leszka Lisieckiego, gdy w grę wchodzą wiersze osobiste, posiada walor skromnych monologów, nawet wtedy, gdy Poeta wypowiada dramaty największe, bo dotyczące

śmierci osoby najbliższej. Jest więc to poezja bez nadmiernego patosu, bez skarg, bez łkań, ale jednocześnie jest to liryzm w najczystszej postaci, rwący skalą uczuć za serce, wcale nie niosący ukojenia. Już sam tytuł wiersza Tabliczka to szczegół na planie filmowym, to epizod, jest jak migawka i wcale nie zapowiada dramatu. Z pierwszego wersu dowiadujemy się, że mama mieszkała w bloku na dziesiątym. Poeta/podmiot liryczny zaraz po zdawkowym rytualnym powitaniu, słuchając maminej krzątaniny w kuchni, musiał przywitać się z rodzinnym miastem i biegł szybko z aparatem na balkon / panorama Warszawy czekała na mnie.

O nieprzypadkowej nieobecności mamy w domu rodzinnym świadczą ostatnie wersy wiersza: w listopadzie byłem ostatni raz / ktoś już zdążył zdjąć /tabliczkę z drzwi.

Leszek Lisiecki debiutował w 2012 roku tomem poetyckim Wniesiona ponad trawy, teraz (zaledwie po dwu latach) prezentuje kolejny tom Nikt nie budzi drzwi. Ten krótki przedział czasu interesujący jest z punktu widzenia krytyki literackiej co najmniej z dwu powodów: inspiracji, a więc genezy zawartych w tomie wierszy oraz implikacji, ale rozpatrywanych nie jako konsekwencje działań autora i wrażeń czytelnika po lekturze; ważny jest kontekst środowisk twórczych – wzajemne kształtowanie się artystyczne poprzez uczestnictwo w grupach literackich czy forach internetowych, świadome przejmowanie pewnych trendów przy jednoczesnym poszukiwaniu własnej poetyki.

Na tle debiutów ostatnich lat zauważam, że poezję Leszek Lisieckiego należy wyróżnić pozytywnie ze względu na dojrzałe refleksje o życiu i przemijaniu, zawarte jakby od

październik–grudzień 2014

LiryDram 79

niechcenia przy fotograficznym ujęciu tematu lub dobitnie sformułowane w sarkastycznych pointach, jak i na walory artystyczne. Kondensacja, zwięzłość poetyckiej wypowiedzi, która cechuje wiersze z ww. tomów, może być wynikiem świadomej pracy nad tekstem, ale równocześnie może wynikać z osobowości poety, jego temperamentu lub pasji.

Szczególnie w przypadku liryki, gdy autor pragnie wyrazić swoje credo lub chce poruszyć sumienie odbiorcy, nie wystarczy tylko dobrze dobrane słowo**, trzeba nadać mu pewną temperaturę, wyraz emocjonalny; przy pomocy słowa trzeba zbudować odpowiedni nastrój, ale żeby wiedzieć co chcemy powiedzieć czytelnikowi, trzeba oczyma duszy to zobaczyć, a więc wyobraźnią. Nasycenie obrazu poetyckiego sensorycznymi odniesieniami i skrajnymi emocjami jest dla twórczości Leszka Lisieckiego bardzo charakterystyczne. Zmysłowe, ale nie o zabarwieniu erotycznym, jest w tej poezji wszystko, co Poecie staje na drodze lub jest w zasięgu wzroku, nawet wtedy, gdy rozróżnienie w strofach na podmiot literacki i autora jest oczywiste. Najzwyklejsze codzienne przeżycie, jak w wierszu Milczenia, staje się nieomal symboliczne, chociaż jest całkowicie zanurzone tu i teraz, ale poprzez niedopowiedzenia może dziać się wszędzie, gdzie tylko są drzewa i drzwi, do których wchodzi się po schodach.

To zapewne paradoksalne, że przywołuję właśnie Milczenia – wiersz, z którego pochodzi tytuł tomu Nikt nie budzi drzwi – jako argument na symboliczne zespolenie sensorycznej kondensacji i epizodyczności, gdyż cisza, która jest w tym wierszu zniewalająca jako zjawisko fizyczne samo

80 LiryDram

październik–grudzień 2014

w sobie nie istnieje – jest pojęciem abstrakcyjnym, absolutnym brakiem dźwięków. A jednak podmiot odurzony / wysokoprocentową ciszą / ulega, ale milczenie nie staje się lekką kontemplacją, gdyż telefon ciąży bezgłosem. Bez względu na fakt, czy to celowy spacer czy przypadkowa droga, razem z idącym mijamy chłód (i namacalnie go czujemy) w przyrodzie – mija drzewa /zimne od nieobecnych ptaków, widzimy i omijamy samotne schody /pod górę zaśniedziałych myśli i z jakiegoś powodu/ów jak inni przechodzimy mimo, gdyż nikt nie budzi drzwi / z ciepłego snu.

Uważam, że warto (niejako przy okazji) zastanowić się jeszcze nad tą piękną metaforą: nikt nie budzi drzwi. Symboliczny strażnik domu, którym są drzwi, nieraz z wcale potężnym zabezpieczającym przed włamaniem zamkiem, powinien być czujny; drzwi w zamieszkałych domach są regularnie otwierane i zamykane, trzaska się nimi w emocjach lub zamyka po cichu; jednak do tych drzemiących drzwi prowadzą samotne schody, ale to dopiero początek kolejnej pięknej metafory, pod górę zaśniedziałych myśli, które to wieńczą właśnie owe drzemiące drzwi. A więc jest dom w tym wierszu czy nie ma żadnego, może są tylko drzwi do marzeń symbolicznie zawieszone w przestrzeni? Marzeń, które słodko drzemią, do których trzeba się wspiąć po schodach, i których w samotności się nie ma się odwagi obudzić.

* Konstanty Ildefons Gałczyński, Wit Stwosz, X Przypisy ** Kamil Cyprian Norwid Odpowiednie dać rzeczy – słowo

Sens pracy

w świadomości

górali Stanisław A. Hodorowicz

fot. Shutterstock

Ś

wiadomość sensu pracy wśród górali podhalańskich kształtowały co najmniej cztery czynniki. Pierwszy z nich jest związany z umysłowością górali mającą swoje podłoże w pasterskiej profesji. Znaczenie tego związku tak wyraził profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego Józef Chojnacki: Trzeba umieć liczyć, by móc zostać pasterzem. Rolnik mógł stworzyć geometrię, ale pasterz musiał stworzyć arytmetykę, bo bez niej nie mógłby wykonywać swego zawodu. Bez arytmetyki niemożliwy jest pieniądz, ani nawet prymitywna „miera”, a bez niej handel. Bez arytmetyki niemożliwe jest też prawo cywilne, a bez prawa państwo i cywilizacja[1].

Ta właśnie arytmetyczna wiedza, przekazywana z pokolenia na pokolenie wśród pasterskich rodów góralskich, miała wpływ na ogólny poziom inteligencji górali oraz

październik–grudzień 2014

LiryDram 81

wyzwalała wśród nich racjonalne myślenie i podobny ich stosunek do pracy.

Czynnik drugi wynika z faktu, że społeczna kultura ludu Podhala poddana była różnym wpływom. To tu, na Podhalu, jak chyba w żadnej innej części Polski, przez wieki całe trwała amalgamacja kultur: polskiej, wołoskiej, słowackiej, węgierskiej, czeskiej, ruskiej, niemieckiej, a nawet żydowskiej.

W rezultacie powstający społeczny i kulturowy produkt był pozbawiony schematyzmu i skostnienia, a ludzie stawali się otwartymi na różne wpływy i nowości wynikające z postępu cywilizacyjnego. Wzmagało to też poczucie solidaryzmu i wspólnoty w pracy.

Elementy te wzmacniał czynnik trzeci, a mianowicie warunki miejsca w jakim góralom przyszło bytować. Z jednej bowiem strony, jego majestat wzbogacał wartości ludzkiego ducha i umysłu. Pozwalał też mieszkańcom tych stron widzieć świat lepiej i szerzej z poczuciem wolności i brakiem bojaźni przed wyzwaniami. Dodatkowy pozytywny wpływ miał także fakt, że dyscyplinę pracy górale narzucali sobie sami, że nie była ona wykonywana pod przymusem zewnętrznym. Z drugiej jednak strony, ta góralska ziemia, zawierająca więcej jałowej skały niż omasty, sprawiała, że lud tu mieszkający w dwójnasób musiał walczyć o przetrwanie. Dobitnie wyraził to Augustyn Suski pisząc: Na co dzień są jeno proste, piekące jak ogień pytania: co robić? Jak przeżyć dzień bez widma strachu? Którędy wiedzie najbliższa droga do dosytu? [2].

Te pytania gruntowały u górali przekonanie o konieczności sprostania wyzwaniom

82 LiryDram

październik–grudzień 2014

własnym wysiłkiem oraz utwierdzały ich w przekonaniu, że praca w życiu człowieka jest jego naturalnym i powszechnym obowiązkiem. Świadomość takiego właśnie stosunku do pracy oddają najlepiej powiedzenia: Robota siostrom, znój bratem, to porzondek latem.[3], a także Moi ostomili, boccie zawse o tym, Ze syćko, co dobre, biere sie z roboty [4] oraz Nalepiyj trzymać sie zasady – pracuj i pracuj, rób i rób, ciebie nie dzieło, kryje grób.[5] W ekspresyjnej formie wyrażają to również słowa śpiewek: Biyła mie biydzicka, syćko od malućka.

Jakoz mie ni mo bić, mnie sie nie fce robić. oraz Hej, mamuśko ma miyła, cemuś mie nie biyła.

Ej, cemuś mie za młodu, robić nie ucyła.[6] Czwarty, istotny element decydujący o postrzeganiu pracy przez górali, to odczuwanie jej związku z wiarą. Oddaje to popularna na Podhalu ludowa przypowieść: Modlitwom i pracom ludzie sie bogacom.[7] A zatem praca, podobnie jak modlitwa, jest stawiana na piedestale wartości zapewniających człowiekowi godziwe życie. Odzwierciedleniem tego właśnie przekonania jest powszechny zwyczaj przekazywania pracującym życzeń słowami Scynść Boze! czy Boze pomogoj! oraz czynienie znaku krzyża podczas rozpoczynania pracy. Poetycko ujął to Andrzej Gąsienica Makowski w wierszu Mój tata:

A mój tata Był kowolem W zelazie zycie ryzowoł Zegnoł krzyzem robote I na kowadle nuty growoł…[8]

oraz Kto nie chce pracować, niech nie je (2 Tes 3, 10),

są przez lud ziemi podhalańskiej przyjmowane z pełnym zrozumieniem i akceptacją.

Trzeba też wspomnieć, że niejednokrotne okres pracy traktowano jako swoiste święto. Dotyczyło to zwłaszcza czynności w okresie siewu i żniw. Urszula Janicka – Krzywda opisując zwyczaje i obrzędy na polskiej wsi stwierdza: Do pracy tej nierzadko ubierano odświętne stroje, a szacunek dla chleba, który powstawał z zebranych plonów, nakazywał, by towarzyszyła jej powaga i odpowiednie zachowanie. Nie wolno było przeklinać i kłócić się, żeby nie obrazić urodzaju[9].

Na podkreślenie zasługuje też fakt, że górale, zgodnie z zaleceniem Kościoła, wiernie przestrzegali wynikającej z Księgi Rodzaju idei dnia świętego i uważali, że praca w dzień Pański jest grzechem. Wszystko to zatem potwierdza do pewnego stopnia modlitewny charakter pracy, która przez to nie tylko integrowała społeczność, ale na pewno wyzwalała też wśród jej członków postawy wyrzeczenia i ofiary na rzecz bliźnich.

Na gruncie podanych uwarunkowań w świadomości górali ukształtował się sens pracy, który oddają następujące stwierdzenia: 1. P raca jest w życiu człowieka nieodzowna. Skoro nawet Bóg podczas stwarzania świata pracował, to tym bardziej człowiek obowiązkowi temu podlega. Zatem biblijne przykazania: Czyńcie sobie ziemię poddaną

2. O wartości pracy człowieka decyduje nie to co on robi, tylko jaki jest plon jego pracy. Każda praca jest wartościowa i nie ma pracy bardziej lub mniej godnej, bo jak powiada góralska mądrość: Nijako robota ujmy nie niesie (patrz: [3, s.132]).

3. P racy, a właściwie wyzwań i trudu związanego z jej wykonywaniem nie należy się obawiać. Decydujące znaczenie ma tu wola człowieka. To ona sprawia, że: Kie fces to zrobis (patrz: [3, s.83]).

Równocześnie jednak obowiązuje zasada, że czynności pracy powinna poprzedzać rozumna analiza, co wyraża powiedzenie: Nopiyrw dumacka, pote dudłacka (patrz: [3, s. 134).

4. Pracy nie można traktować jak dopust.

Trzeba do niej nosić w sobie ochotę, bowiem: Kie ni ma ochoty, nijakie roboty (patrz: [3, s. 85]).

Co więcej: Lekućko robota, kie ku niyj ochota

(Rdz 1, 28),

(patrz: [3, s. 101])

W trudzie będziesz zdobywał pożywienie

i w rezultacie człowiek odczuwa wtedy pracę jako dobro. Dlatego też:

(Rdz 3, 17b),

październik–grudzień 2014

LiryDram 83

Choć mos coło zlote potem, nie narzykoj na robote

bo tylko wtedy można się potwierdzić w oczach innych ludzi.

(patrz: [3, s.29]).

5. Praca ma być rzetelna, gdyż: Rzetelno robota kozdemu pasuje, z rzetelnyj roboty kozdy hasynt cuje. (patrz: [3, s. 155])

Tylko dobrze wykonana praca potwierdza człowieczeństwo i sprawia, że poprzez jej plon dochodzi do właściwej komunikacji między ludźmi oraz wzajemnego pozyskiwania serc.

6. P oprzez pracę i jej plon człowiek uzewnętrznia swój honor. To on każe pamiętać, że: Fto mo honor za nic mo piniondze (patrz: [3, s. 55])

oraz, że: Honora sie nie poniewiyro

Na koniec można zapytać, czy temu racjonalnemu spojrzeniu na pracę, wyrażonemu powyższymi stwierdzeniami, towarzyszyło również ukształtowanie się jej etosu. Otóż odpowiedź jest twierdząca – tak! Dobitnie uzasadnia to refleksyjne pytanie zadawane słowami jakże często słyszanej na Podhalu góralskiej śpiewki: Chłopcy Podholanie, coz po wos ostanie?

I odpowiedź: Po górak śpiewanie.

Zostanie śpiew głoszący chwałę ludzi czynu i dobrej roboty. Zostanie też żal wyrażany strofą kolejnej śpiewki: Kie stela pódziymy, to nos bedzie skoda.

Po górak, dolinak, płakać bedzie woda.

(patrz: [3, s. 67]),

Piśmiennictwo 1. J ózef Chojnacki, Miera i mir (mierowanie) w cywilizacji europejskiej, Lud, t. 63, s. 156.

2. A ugustyn Suski, Plamy na świetle, w: Utwory zebrane, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1966, s. 155.

3. Stanisław Andrzej Hodorowicz, Podholańskie porzekadła i pogworki maści wselijakiej ku cłeka zadumie i wesołości dane, wyd. Podhalańska Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa, Nowy Targ 2006, s. 152.

4. Zdzisław Barglik, Kiedy lepij, w: Baciarskie nuty, wyd. Studio WM, Gliwice 2009, s. 48.

5. Andrzej Chramiec, Wspomnienia, oprac. Barbara Wysocka, wyd. Biblioteka Kórnicka Polskiej Akademii Nauk oraz Urząd Miasta Zakopane, Kórnik – Zakopane 2004, s. 8.

6. Pieśni Podhala, red. Jan Sadownik, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1957, s.

202.

7. Stanisław Andrzej Hodorowicz, Podholańskie porzekadła…,tamże, s. 110.

8. Andrzej Gąsienica Makowski, Na pyrci zywobycio, Wydawnictwo Kolorowe, Zakopane 2008, s. 99.

9. U rszula Janicka – Krzywda, Zwyczaje, tradycje, obrzędy, Wydawnictwo WAM Księża Jezuici, Kraków 2013, s. 97.

Spis treści: 2 Od Redakcji 4 Julia Ziółkowska Wieczór przenikania poetyk 8 Z Aleksandrem Nawrockim rozmawia Marlena Zynger W sztuce ważne są emocje 14 Aleksander Nawrocki Dorobek twórczy 17 Aleksander Nawrocki Wybór wierszy 23 Zbigniew Jerzyna, Jacek Kajtoch, Piotr Kuncewicz

O wierszach Aleksandra Nawrockiego 24 Aleksander Nawrocki Dziewczyna i Jastrząb 28 Aleksander Nawrocki Aureola 35 Stanislaw Nyczaj Sandomierskie spotkanie z Julianem Kawalcem 38 Stanisław Nyczaj Czego uczył Różewicz 43 Wybór wierszy Marcin Cecko – To mówi Balladyna zanim otrzyma piorunem cios, Marek Czuku – Mistrzowi, Paweł Kuszczyński – Pora słowa, Stefan Jurkowski – ***, Andrzej Dębkowski – Bez wyjścia, Joachim Neander – Wenecja, Campo Sant’Angelo, Ryszard Krauze – Metafora, Leszek Lisiecki – Już noc, Bohdan Wrocławski – To coś, Łyczezar Seliaszki – * * *, Lam Quang My – Ty i ja, Stanisław Nyczaj – Mowa twoich rąk, Ryszard Krauze – Metafora, Juliusz Erazm Bolek – Koło graniaste 52 Juliusz Erazm Bolek Sylwetka twórcy 54 Agnieszka Tomaszewska Z wizytą w Warner Bros. Studio Tour London 55 Marlena Zynger Fotoreportaż: Magia za 31 funtów

60 Z cyklu: Tworzę więc jestem Malwina de Bradé Jerzy Treit – Nerwy unurzane w kolorze 62 Olga Śmiechowicz Tylko niebo, czy aż niebo 64 Andrzej Bienias Nic do ukrycia 65 Andrzej Bienias – wybór wierszy Genetyka poprzednika, Nie pytaj, Sobieczłowiek, Zgodnie z przepisami, Niebo, Melancholia, 71 Marek Raczkowski rysuje 72 Ze Stefanem Jurkowskim rozmawia Zbigniewem Milewski Czekam na największe osiągnięcie 76 Z ostatniej chwili – nagroda dla Zbigniewa Milewskiego 77 Magdalena Węgrzynowicz-Plichta Najnowsze trendy w poezji część III – ekfraza i epizod – dominanty twórczości Leszka Lisieckiego

81 Stanisław A. Hodorowicz Sens pracy w świadomości górali

POLECAMY! POLECAMY! POLECAMY! POLECAMY! POLECAMY! Książka promowana podczas II Festiwalu Poezji Słowiańskiej w Londynie, 16-19 października 2014.

KaMPe – grupa artystyczna przy Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie

POLECAMY! POLECAMY! POLECAMY! POLECAMY! POLECAMY!

W następnych numerach: Alicja Patey-Grabowska

DEOTYMA – WIESZCZKA WARSZAWSKA Magdalena Węgrzynowicz-Plichta

JOANNA RZODKIEWICZ – MISTYKA I EKFRAZA Stanisław Hodorowicz

PODHALE W LITERATURZE RZEŹBY Z LEE VALLEY WIERSZE

*** Nie przeszkadzajcie zakochanym, bo śmierć nad nimi samotniejsza.

O więcej kwiatów woła wiosna, gdy świt porywa ich w objęcia i więcej dróg im znoszą ptaki, więcej strumieni pragnie morze…

Czerwonym złotem dzwonią słowa o smukłe ciała – ponad głogiem.

Nie przeszkadzajcie zakochanym, nim starość w nich ugodzi celnie: oni kurtyną są błękitną, która oddziela mroczną scenę.

Aleksznder Nawrocki