De toekomst van park Hartenstein

De toekomst van park Hartenstein een visie op herstel en beheer

Hylke Pander Jorick van den Top Velp, juni 2013

Colofon Auteurs:

Hylke Pander Jorick van den Top

In opdracht van:

Gemeente Renkum Hogeschool Van Hall-Larenstein

Fotografie:

Jorick van den Top, tenzij anders vermeld.

Vormgeving: Hylke Pander

Druk:

Gemeente Renkum

Uitgave: 2013

De toekomst van park Hartenstein een visie op herstel en beheer Hylke Pander Jorick van den Top Velp, juni 2013 In opdracht van:

Voorwoord

In het kader van ons afstuderen voor de Major Management Buitenruimte van de opleiding Tuin&Landschapsinrichting aan de hogeschool Van Hall-Larenstein te Velp hebben wij een toekomstvisie geschreven voor park Hartenstein te Oosterbeek.

Deze toekomstvisie is gemaakt in opdracht van de gemeente Renkum.

Als voorbereiding van het schrijven van onze visie hebben we verschillende visies doorgelezen die al eens gemaakt waren voor het park. Deze waren echter niet goedgekeurd door de gemeenteraad. Wij hebben een samenvatting gemaakt en hebben onze eigen kennis erbij gevoegd. Dit leidt tot het eindresultaat dat u nu in handen heeft.

In onze afstudeerperiode hebben we vele ups-and-downs gehad, mede omdat we ons niet goed raad wisten met de verschillende visies en ideeën over park Hartenstein. Uiteindelijk hebben we flinke stappen gemaakt en is het resultaat iets waar wij als afstudeerders trots op mogen zijn.

Bij het opstellen van de toekomstvisie hebben we veel hulp gehad van verschillende mensen en die willen we graag bedanken. Allereerst Erwin Vink, voor alle begeleiding en de opbouwende kritiek die je ons hebt gegeven. Ten tweede willen we Frans Welsch van de stichting ‘Vrienden van Park Hartenstein en omgeving’ bedanken voor het delen van zijn kennis. Tot slot willen we Frans van den Goorbergh, onze begeleider tijdens het afstuderen, bedanken. Jouw visie en expertise binnen het vakgebied Management Buitenruimte heeft ons enorm geïnspireerd en wanneer het even tegenzat, kwam je altijd wel weer met een andere kijk, zodat we weer verder konden.

Wij wensen u veel plezier met het lezen van onze visie, Velp, juni 2013 Hylke Pander Jorick van den Top

…………………… …………………………..

5

Inhoudsopgave

Voorwoord Inhoudsopgave Samenvatting Hoofdstuk 1: Inleiding Hoofdstuk 2: Wat hebben we?

2.1 Ligging

2.2 ReliĂŤf en Bodem 2.3 Groentypen 2.4 Bomen 2.5 Ruimte/Massa

2.6 Functies

2.7 Cultuurhistorie

2.8 Karakteristiek

2.9 Conclusies Hoofdstuk 3: Wat is er mogelijk?

3.1 Eigenaren door de jaren heen

3.2 Richtlijnen, uitgangspunten en conclusies planologisch kader 3.3 Modellen

3.4 Waardering Hartenstein Hoofdstuk 4: Toekomstvisie park hartenstein

4.1 Venutas (schoonheid)

4.2 Firmitas (STevigheid)

4.3 Utilitas (Bruikbaarheid) Hoofdstuk 5: doelstellingen voor de toekomst Bronnenlijst

5 7 9 11 13 13 13 15 17 19 21 23 25 27 29 29 31 33 39 41 41 43 43 45 47

7

Samenvatting

Park Hartenstein in Oosterbeek heeft in de afgelopen decennia te maken gehad met achteruitgang. Door diverse oorzaken, zoals bijvoorbeeld beperkte financiĂŤle middelen, zijn de ideeĂŤn uit de Late Landschapsstijl waarin het park oorspronkelijk is aangelegd, niet meer zichtbaar. Er is behoefte om het park opnieuw in te richten.

Het ontbreekt de gemeente echter aan een gedegen visie waarin alle partijen zich kunnen vinden. Het doel van de gemeente met het opstellen van de visie, is om met deze visie een vertaalslag te maken naar een herinrichtingsplan om daarmee Park Hartenstein nieuw leven in de blazen. Het is van groot belang dat Park Hartenstein weer herkenbaar wordt als een park aangelegd in de Late Landschapsstijl. Met de opgestelde visie wil de gemeente vanaf 2013 gefaseerd aan de slag, door middel van een herinrichtingsplan, welke weer onlosmakelijk aan de visie gekoppeld is.

Het park is grondig geanalyseerd, waarbij de ligging, de groentypen, de bomen, de verhouding ruimte/massa, de karakteristieken, de geschiedenis en het planologisch kader zijn onderzocht. Ook is er een modellenstudie gedaan. Een viertal modellen is onderzocht en gewaardeerd aan de hand van een multicriteria-analyse. Uit deze studie kwam model 1949 als beste naar voren. Dit model is een plan wat de gemeente in 1949 heeft opgesteld om de schade uit WOII te herstellen. Het sluit dicht aan bij de Late Landschapsstijl en is daarnaast financieel gunstig in aanleg en onderhoud.

Dit model is gebruikt als onderlegger voor de visie. Verder zijn de sterke en zwakke kanten van het gebied uitgelicht. Dit alles samen vormde de opmaat naar de visie.

Deze is gebaseerd op de theorie van Vitruvius, die onderscheidt maakt tussen stevigheid, schoonheid en bruikbaarheid.

De visie is ten alle tijden leidend. Voortkomend uit deze visie zijn doelstellingen geformuleerd. Deze vormen een opstap naar een herinrichtingsplan.

Aanbevolen wordt om de visie, met model 1949 als basis, te laten vaststellen en deze visie voor de komende jaren te gebruiken bij de herinrichting van het park.

9

Inleiding

Hoofdstuk 1

Aanleiding Park Hartenstein is gelegen in Oosterbeek, onderdeel van de gemeente Renkum.

Het park kent een lange geschiedenis en is belangrijk voor de plaats, vanwege haar plaats in de geschiedenis zoals in WOII, maar ook door haar functie als verblijfsruimte. De afgelopen jaren is het park aan verrommeling onderhevig geweest, met als gevolg dat de ideeĂŤn uit de stijl waarin het park oorspronkelijk is aangelegd niet meer duidelijk zichtbaar zijn. De gemeente Renkum en de Stichting Vrienden van Park Hartenstein nemen hier geen genoegen mee. Er is behoefte om het park opnieuw in te richten. Het ontbreekt de gemeente echter aan een gedegen visie waarin alle betrokken partijen zich kunnen vinden. Deze wil de gemeente nu laten opstellen.

In het verleden is veel geld uitgegeven aan verscheidene analyses en visies, maar ze hebben nooit het gewenste resultaat opgeleverd.

Aan twee studenten van Hogeschool Van Hall Larenstein is gevraagd een visie op te stellen voor het park, waarin richtlijnen worden gegeven voor de toekomst. Vanuit deze visie moet een vertaalslag gemaakt worden naar een herinrichtingsplan. Het is van groot belang dat Park Hartenstein weer herkenbaar wordt als een park in de stijl van de Late Landschapsstijl.

voor het vierde hoofdstuk, waarin de visie in woord en beeld wordt gepresenteerd.

Deze visie is gebaseerd op de theorie van Vitrivius. Deze theorie maakt een onderscheid tussen Firmitas, Venutas en Utilitas wat staat voor stevigheid, schoonheid en bruikbaarheid. Vitruvius is de grondlegger van deze theorie, die anno 2013 bekend staat als de grondgedachte van de architectonische stroming functionalisme, waarbij de schoonheid van een gebouw moet worden bepaald door de functie die het gebouw bekleedt (Boom,2013). Tot slot zijn er in hoofdstuk 5 concluderende doelstellingen vanuit de visie opgesteld. Deze SMART doelen leiden tot het uiteindelijke beeld dat omschreven wordt in de visie.

Doelstelling Met het opstellen van de visie wil de gemeente vanaf juli 2013 gefaseerd aan de slag gaan met het herinrichten van Park Hartenstein. Het doel is de visie te vertalen in een herinrichtingsplan om daarmee Park Hartenstein nieuw leven in te blazen.

Door middel van literatuuronderzoek, interviews met betrokken partijen en kaartenstudies zijn de ontwikkelingen rond Park Hartenstein onderzocht, om met die informatie te komen tot een gedegen visie. Deze visie is leidend bij het herinrichtingsplan.

Structuurbeschrijving De rode draad in dit rapport is de weg die gevolgd is om tot de visie te komen.

Dit betekent dat er in het tweede hoofdstuk ingegaan wordt op wat er in het park aanwezig is. Er wordt o.a. gekeken naar ligging, groentypen, bomen, de verhouding ruimte/massa en karakteristieken van het park. Vervolgens wordt er in hoofstuk 3 gekeken naar wat er mogelijk is binnen het park. Er wordt ingegaan op de eigenaren van het park, het planologisch kader en er is een modellenstudie gedaan. Verder wordt er gekeken naar de sterke en zwakke punten in het park. Dit vormt de basis

11

Anal�se park Hartenstein

Hoofdstuk 2

Afbeelding 2.1: Luchtfoto park Hartenstein. Ligging op topografische kaart

Dit hoofdstuk beschrijft park Hartenstein zoals het er nu bij ligt. Er wordt gekeken naar de ligging in Oosterbeek, bodem en reliëf, groentypen, bomen, ruimte/massa, karakteristiek, cultuurhistorie. Tevens bevat het hoofdstuk de waarderingskaart. Uit het geheel worden conclusies getrokken die dienen als basis voor de richtlijnen voor de visie.

2.1 Ligging De topografische kaart (afb.2.1) geeft de ligging van het park in Oosterbeek aan. Het park is een van de twee grote parken die Oosterbeek rijk is. Het andere park is Bato’s wijk. Beide parken liggen aan de rand van de bebouwing en vormen een overgang naar het omliggende landschap. Het park vormt een laatste open ruimte voordat de dichte bebouwing van het dorp begint (afb.2.1). Hartenstein is een voormalige buitenplaats aan de Utrechtseweg. Het terrein wordt begrenst door de Utrechtseweg aan de noordzijde, de Kneppelhoutweg aan de westzijde, de Sandersweg aan de zuidzijde en in het oosten door de J.J. Talsmalaan. Centraal in het park staat een landhuis uit 19e eeuw. Dit landhuis is in gebruik als Airbornemuseum. Andere bebouwing zijn een voormalige tuinmanswoning, een tot brasserie verbouwd koetshuis en een muziektent. Het park bestaat voornamelijk uit gras, bomen en heestergroepen.

Afbeelding 2.2: geomorfologische kaart park Hartenstein

2.2 Reliëf en bodem Het park ligt aan de zuidelijke voet van de stuwwal die behoort tot het Veluwemassief (afb.2.2). Het park kent geringe hoogteverschillen. Richting de in het zuiden gelegen Rijn is een lichte daling waar te nemen. Het verschil tussen het hoogste en laagste en laagste punt bedraagt om en nabij 10 meter (afb.2.3).

De ondergrond van het plangebied bestaat uit grof zand en grind op geringe diepte.

Hellingen en beekdalen van stuwwallen waren in vroeger tijden zeer populair bij de rijkere mensen voor de stichting van landgoederen en buitenplaatsen.

Afbeelding 2.3: hoogtekaart park Hartenstein

13

Afbeelding 2.4: Groentypenkaart

14

2.3 Groentypen In het park zijn verschillende groentypen aanwezig. In onderstaande tabel zijn de verhouding tot elkaar zichtbaar. (zie tabel 2.1) Kijkend naar de verspreiding van de groentypes (afb.

2.4), is vooral te zien dat aan de grenzen van het park de bosplantsoenen en bossen gelegen zijn. Deze dienen als afscherming van het park van de rest van de omgeving. In het midden zijn de open gazons met daar afwisselend grote en kleine heesterpartijen (afb.2.5).

Deze heesterpartijen bestaan vooral uit rhododendron groepen (afb.2.6). Deze zijn terug te koppelen naar de stijl waarin het park is ontworpen (zie par. 2.8 Karakteristiek).

De huidige staat van de groentypes is wisselend.

Afbeelding 2.5: Open gazon met afwisselende heesterpartijen Tabel 2.1: Overzicht van de verdeling van het groen in park Hartenstein

Afbeelding 2.6: Heesterpartijen die vooral bestaan uit rhododendron

15

Afbeelding 2.7: Kaart met daarop de verschillende boomsoorten.

16

2.4 Bomen Binnen het park zijn verschillende soorten bomen (afb.

2.7). Over het algemeen zijn er veel loofbomen terug te vinden. De soorten met de grootste aantallen zijn beuk en eik. Deze zijn karakteristiek voor de Engelse Landschapsstijl. In de Engelse Landschapsstijl stonden de eiken aan de buitenranden en de beuken in de binnenkant van een park. Naast beuken en eiken, zijn er ook veel esdoorns en paardenkastanjes.

Her en der zijn er ook coniferen verspreidt over het park. Opvallende bomen zijn bijvoorbeeld de slangenden (afb.2.8) en de mammoetbomen (afb.2.9) op de zuidelijke weide.

Afbeelding 2.8: Fraai volgroeide slangenden

Afbeelding 2.9: Een enorme mammoetboom in de zuidelijke weide

17

Afbeelding 2.10: De ruimte-massa kaart van het park geeft goed aan waar zich de massa’s en waar de open ruimtes zich bevinden, en hoe de zichtlijnen zich verhouden tot die ruimtes.

18

2.5 Ruimte massa De ruimte/massa verhoudingen in het park liggen verspreid (afb.2.10). Aan de randen bevinden zich de meeste massa’s. (afb.2.11) Deze bestaan uit bosplantsoenen en heesterpartijen. Binnen in het park zijn de open ruimtes. (afb.2.12) Deze open ruimtes worden soms onderbroken met boomgroepen en hier en daar een solitair. Over deze open ruimtes lopen de meeste zichtlijnen.

De meeste zichtlijnen lopen vanuit het museum. Dit is dan ook het middelpunt van het park. Opvallend is dat de zichtlijnen vanaf de oprijlaan richting het park niet of nauwelijks worden onderbroken en hierdoor krijg je een goed overzicht over het park.

Afbeelding 2.11:Open ruimtes met plantmassa’s aan de randen

Afbeelding 2.12: Open ruimte overkoepeld door bomen.

19

Afbeelding 2.13: De functiekaart geeft weer wat de functie is van de verschiillende elementen in het park

20

2.6 Functies binnen het park Er bevinden zich diverse gebouwen in en rondom het park. De belangrijkste elementen zijn hiernaast op de functiekaart te vinden (afb.2.13).

Aan de westzijde is het hertenkamp (afb.2.14), wat refereert naar de Late Landschapsstijl, waarbij de dierenweides zijn intrede deden. Het Airborne Museum, wat het vroege hotel Hartenstein was, staat als middelpunt van het park en vanuit het huis zijn er vele zichtlijnen over het park. Het vroegere tuinhuisje, waar de tuinman vroeger in woonde, heeft een historische betekenis voor het park. Het restaurant, Hartenstein@Laurie, was vroeger het koetshuis (afb.2.15). De voormalige school (afb.2.16) heeft geen verdere functie binnen het park en staat ook leeg. In de toekomst staat deze op de nominatie om gesloopt te worden, maar met de huidige crisis in de bouw, is dit nog niet aan de orde en duurt het naar alle waarschijnlijkheid nog wel enige tijd voordat er iets mee gaat gebeuren. Tot slot de muziekkoepel, waarvan het dak in de vorm van een beukenblad is neergezet (afb.2.17). Deze dient als folley in het park en versterkt de zichtlijn naar het sportterrein ten zuidoosten van het park.

Afbeelding 2.14: herten bij het hertenkamp

Afbeelding 2.15: zicht op voormalig koetshuis Kleyn Hartenstein

Afbeelding 2.16: de oude school in het park

Afbeelding 2.17: de muziekkoepel als folley in het park

21

Afbeelding 2.18: Historische kaart van het herstelplan dat Gemeentewerken in 1949 heeft opgesteld

22

2.7 Cultuurhistorie Het park vindt haar oorsprong in 1776. In dat jaar is de buitenplaats gesticht door J. van der Sluijs. Tot het jaar 1943 is de buitenplaats in particulier bezit. Vanaf toen is zowel het terrein als de bebouwing in bezit gekomen van de gemeente Renkum. Het landhuis verschaft sinds 1978 onderdak aan het Airbornemuseum dat de Slag om Arnhem documenteert. Daarvoor heeft het huis hoofdzakelijk als hotel gediend.

Na verschillende eigenaren te hebben gehad kwam Hartenstein in 1861 in bezit van de Amsterdamse makelaar Theodorus Sanders jr. Hij liet alle gebouwen slopen, om daarna een nieuwe villa en een nieuw koetshuis te laten bouwen. Dit zijn het huidige Hartenstein en Kleyn Hartenstein. Verder wordt Sanders wel verantwoordelijk gehouden voor de eerste aanleg van het park. (SB4) In 1883 kocht de Arnhemse houthandelaar Gerardus Jacobus Verburgt Hartenstein. Het begin van de 20e eeuw wordt beschouwd als bloeitijd van Hartenstein.

Het huis werd gemoderniseerd en diverse uitbreidingen, zoals serres en een veranda, vonden plaats. Het park werd opgesierd met inmiddels weer verdwenen bouwwerken als het nachtverblijf in de hertenkamp (afb.2.19) en het ‘boekenhuisje’. Diverse topografische kaarten en foto’s uit het begin van de 20e eeuw laten zien dat Verburgt de tuin behoorlijk verfraaid heeft en verschillende ingrepen in het park heeft gedaan. Toen Verburgt Hartenstein overnam van Sanders was de villa vanaf de weg slecht zichtbaar door hoge beplanting en was er slechts een aansluiting op de Utrechtseweg.

Verburgt liet deze beplanting verwijderen zodat er een open zicht op de villa ontstond. Daarnaast legde hij de halfcirkelvormige oprit aan (afb.2.20).

In de Tweede Wereldoorlog is rondom Hartenstein, wat toen als hoofdkwartier dienst deed, hevig gevochten.

Hierbij is de buitenplaats deels verwoest.

In 1947 gaf de gemeente opdracht aan tuinarchitect S. Voorhoeve om een plan op te stellen voor het herstel van de oorlogsschade. Voorhoeve ging niet alleen uit van een restauratie van het park maar voegde ook een aantal elementen toe. Het plan was waarschijnlijk te duur, want in 1949 werd door Gemeentewerken een aangepast plan gemaakt (afb.2.18). Eén van de grootste verschillen met het plan van Voorhoeve was dat direct achter de villa de oorspronkelijke fontein niet werd hersteld, maar dat er een grasveld met aan beide zijden opgaande beplanting werd aangelegd. Midden over dit grasveld liep een pad het park in.

Afbeelding 2.19: Archiefbeeld van het nachtverblijf van de herten

Afbeelding 2.20: Archiefbeeld van het park ten tijde van Verburgt.

23

Afbeelding 2.21: Kaart met daarop een weergave van de verschillende karakteristieken

24

2.8 Karakteristiek Park Hartenstein is ontworpen naar de karakteristieken van de Late Landschapsstijl en dit is ook terug te zien op de kaart hiernaast (afb.2.21).

Kenmerken voor deze stijl zijn dierenweides, tuinhuisjes, glooiende open weiden met solitaire bomen en boomgroepen en het toepassen van bloeiende heesters, o.a. Rhododendrons en Azalea’s. Ook wordt er een visuele relatie gelegd met de omgeving (Encyclopedie Drenthe).

Park Hartenstein heeft een hertenkamp dat een bepaalde rol speelt in het park. Het zorgt voor een open ruimte en een karakteristiek element binnen Hartenstein. (afb.2.22) Samen met het huisje in Zwitserse stijl vormt deze een zichtlijn vanuit het museum (1).

Daarnaast is er sprake van glooiende open weides (afb.

2.23), waar solitaire bomen en clumbs in staan (2).

De aanwezigheid van grote groepen rhododendrons en azalea’s geeft aan dat er een Oosterse invloed is geweest (afb.2.25), die kenmerkend is voor de Late Landschapsstijl (3). De relatie met de omgeving is nog bewaard gebleven. Er zijn nog enkele zichtlijnen bewaard gebleven die in verbinding staan met de omgeving vanuit het Airborne Museum (afb.2.24). (4)

Afbeelding 2.22: Zitplek met zicht op het hertenkamp

Afbeelding 2.23: Glooiende open weides

Afbeelding 2.24: Het Airborne museum

Afbeelding 2.25: Grote groepen rhododendrons

25

Afbeelding 2.26: Doorkijkje naar het museum

26

2.9 Conclusies Hartenstein

Bomen

Cultuurhistorie

Hieronder volgen de conclusies van de analyse, die de basis zijn voor de richtlijnen voor de visie.

In het park zijn veel verschillende bomen. Hoofdzakelijk zijn dit loofbomen zoals beuken en eiken, omdat dit de inheemse beplanting is van het stuwwalgebied. Naast deze soorten zijn er ook o.a. veel esdoorns en paardenkastanjes aanwezig. Hier en daar zijn er coniferen te vinden, waaronder twee monumentale mammoetbomen en een groep watercipressen bij het museum.

Het park vindt haar oorsprong in 1776. In die tijd was het een buitenplaats die gesticht werd door J. van der Sluijs.

Tot het jaar 1943 is de buitenplaats particulier bezit geweest. Vanaf toen werd zowel het terrein als de bebouwing eigendom van de gemeente. Sindsdien is het park versoberd tot de huidige situatie.

Ligging Park Hartenstein is één van de twee grote parken in Oosterbeek. Het park grenst aan de omliggende bebouwing en vormt een overgang naar het omliggende landschap. Het park wordt begrensd door de Utrechtseweg, Kneppelhoutweg, Sandersweg en J.J. Talsmalaan. Aangrenzend aan het park ligt het sportpark. Verder wordt het park omgrensd door bebouwing die door de jaren heen ontstaan is.

Bodem en reliëf Het park ligt aan de zuidelijke voet van de stuwwal, waardoor er een gering hoogteverschil aanwezig is in het park. De bodem bestaat uit grof zand met op een geringe diepte grindafzettingen. Het park kent aan de westzijde een stuk droogdal, wat bestaat uit een bovenlaag van dekzand en löss. Het park ligt op de stuwwal, omdat dit in vroegere tijden zeer populair was bij de rijkere mensen voor het stichten van een buitenplaats.

Ruimte/massa De massa/ruimte verhoudingen in het park zijn verspreid. De massa’s bevinden zich aan de randen van het park, terwijl de open ruimtes zich juist binnenin het park bevinden. Deze open ruimtes worden opgevuld met boomgroepen en hier en daar een solitair. Zichtlijnen zijn gevestigd vanuit het oude landhuis, waardoor dit het centrale punt van het park genoemd kan worden.

Karakteristiek Park Hartenstein is ontworpen naar de ideeën van de Late Landschapsstijl. Kenmerkend voor deze stijl zijn o.a. dierenweides, glooiende open weiden met solitaire bomen en boomgroepen en het toepassen van bloeiende heesters als rhododendron en azalea’s (afb.2.26). Deze kenmerken zijn ook terug te vinden in het park en geven het park een bepaalde status.

Functies binnen het park Er zijn diverse gebouwen in en rondom het park. Het hertenkamp aan de westzijde, het Airborne museum, het voormalige tuinhuisje, het restaurant wat vroeger het koetshuis was en de muziekkoepel zijn de belangrijkste elementen.

Groentypen Er zijn verschillende groentypes binnen park Hartenstein. Aan de zijkanten zijn bossen en bosplantsoenen gelegen. In het midden zijn het vooral open gazons met hier en daar grote of kleine heesterpartijen, die vrijwel allen uit rhododendrons bestaan. De status van deze beplanting is wisselend.

27

Wat is er mogelijk?

Hoofdstuk 3

Dit hoofdstuk gaat dieper in op de onderbouwing van de visie. Zo worden er diverse modellen besproken de door de jaren heen zijn ontworpen en wordt er gekeken naar diverse randvoorwaarden waaraan het park moet voldoen. Aan de hand daarvan presenteren we de visie in woord en beeld.

3.1 Eigenaren door de jaren heen De geschiedenis wijst op twee namen die belangrijk zijn geweest voor de ontwikkeling tot het huidige beeld van het park. Rond 1867 zorgde Th. Sanders voor de aanleg van het park, hetgeen door G.J. Verburgt tussen 1883 en 1910 behoorlijk is verfraaid en aangevuld. Na 1943 is het park in bezit van de gemeente. Vanaf die tijd versobert het gebied langzamerhand tot de situatie anno 2013. Hieronder de belangrijkste elementen die beiden eigenaren hebben toegevoegd aan het park.

Eerste aanleg Th. Sanders heeft de huidige buitenplaats Hartenstein gesticht. Hij heeft een redelijk eenvoudig landschapspark aangelegd met een afwisseling van open en gesloten ruimtes met solitaire bomen en slingerpaden.

Het gebied werd begrensd door bos, waardoor het park een naar binnen gekeerd karakter had. Ook aan de voorzijde van het landhuis richting de Utrechtseweg was er door gesloten beplanting weinig zicht op het park. De villa met het direct aangrenzende terrein vormde het centrum van het park en vanaf die plek vertrokken meerdere wandelpaden.

In het park zelf stonden diverse solitaire bomen. Dit waren naar alle waarschijnlijkheid opvallende, sierlijke en minder algemene boomsoorten. De afwisselende open en gesloten ruimtes zorgden in combinatie met gesloten beplantingsmassa’s voor meerdere zichtlijnen.

Deze liepen vooral van en naar het huis toe. Ook was er

een duidelijke relatie tussen het hoofdhuis en de bijgebouwen, zoals het koetshuis en de tuinmanswoning.

De bloeitijd G.J. Verburgt deed eind 19e eeuw, begin 20e eeuw diverse ingrepen, waarmee hij het park behoorlijk heeft verfraaid. Onder andere een waterbassin, tuinhuisjes, koepels , kuipplanten en nog meer bijzondere plant- en boomsoorten werden onder zijn leiding aangebracht.

Ook greep hij in, in de hoofdstructuur van het park. Zo zorgde hij aan de voorzijde van het huis voor openheid door de beplanting te verwijderen en realiseerde hij de huidige halfcirkelvormige oprit. Huis Hartenstein werd daarmee meer naar de Utrechtseweg gericht en kon andersom vanaf de openbare weg goed worden bekeken. Dit sluit goed aan bij de landschapsstijl uit de tweede helft van de 19e eeuw oftewel, de Late Landschapsstijl. Ook werd hierdoor de relatie met de omgeving verstevigd en werd het naar binnen gerichte karakter een stuk minder. De verschillende bijzondere plekken die binnen het park ontstonden werden met zichtlijnen benadrukt. Het park kreeg in de tijd van Verburgt een open karakter.

rechthoekige en opgehoogde tuin aan de achterzijde van het museum, met een trap naar het park. Deze tuin kwam in plaats van de vroegere gedetailleerde siertuin met waterbassin. Deze tuin is na de ondergrondse uitbreiding van het museum in 2009 verdwenen.

Het effect van de zichtlijnen is verminderd doordat verschillende bouwwerken die als eyecatcher dienden zijn verdwenen of vervangen door elementen met een minder sterke ruimtelijke werking. Zo werd bijvoorbeeld het boekenhuisje vervangen door een kanon.

Door extensivering van beheer is de onderbeplanting in de bosachtige gebieden dunner geworden en zijn heestergroepen minder in balans. Opvallend is dat op veel van oorsprong als open ruimte bedoelde locaties nieuwe bomen zijn aangeplant, waardoor zichtlijnen zijn verdwenen en het contrast tussen open en dicht is vervaagd. De visueel-ruimtelijke situatie is daardoor vertroebeld geraakt en het park maakt een sleetse indruk.

Huidige aanleg Nadat Verburgt overleed, was het gedaan met de particuliere bewoning van Hartenstein. Vanaf toen werd het gebruikt als Instituut voor diverse instellingen. Het gevolg hiervan was dat de rijke versieringen verdwenen en de aanleg en ook het onderhoyd van het park versoberden. De hoofstructuur bleef daarbij grotendeels onveranderd. Delen van het park werden afgestoten ten behoeve van een ijsbaan, sportvelden, en een school.

Deze zijn buiten de eigenlijke parkaanleg gerealiseerd.

De belangrijkste ingreep in het park vond plaats direct na de Tweede Wereldoorlog, met de aanleg van een

29

Afbeelding 3.2: Zicht op de boerderij net buiten het park

30

3.2 Richtlijnen, uitgangspunten en conclusies planologisch kader In deze paragraaf gaan we dieper in op de richtlijnen die nodig zijn bij het vaststellen van de toekomstige visie. Deze richtlijnen ondersteunen de modellen die in de volgende paragraaf worden omschreven.

De volgende documenten zijn geraadpleegd.

• Cultuurhistorische waardestelling en visie Park

Hartenstein te Oosterbeek, SB4 • Renovatie en herinrichting Park Hartenstein te Oosterbeek, Buiting 2008 • Buiten Zicht groenstructuur gemeente Renkum, Groenstein en Borst, 2004 • Cultuurhistorische verkenning landgoed Hartenstein gemeente Renkum, Rijksdienst voor de Monumentenzorg, 2001 Daarnaast zijn de belangen van de vrienden van Park Hartenstein en omgeving (VvPHeo) meegenomen in dit kader, omdat deze belangengroep de burgers vertegenwoordigt, die het park een warm hart toedragen.

Tot slot zijn er twee wetten die bij het opstellen van de visie voor park Hartenstein van belang zijn. De boswet en de Monumentenwet worden hieronder uitgelegd.

Doelstellingen visie groenstructuurplan • Behoud en versterking van de karakteristieke groene elementen • Een efficiënt en duurzaam te beheren groenareaal

SB4

Waardering/aandachtspunten • Het park is verdicht en vervlakt door de uitgroei van beplanting, onjuiste situering van nieuwe aanplant en het wegvallen van eye-catchers • Samenspel tussen het hoofdhuis, bijgebouwen, parkaanleg en nutstuinen is nog wel aanwezig, maar wordt in de huidige situatie nauwelijks nog ervaren • Eenheid voormalige buitenplaats wordt doorbroken door afzonderlijk gebruik, diverse gebouwen • Voormalige buitenplaats is voor Oosterbeek van waarde als wandelpark en als steppingstone in de overgang tussen dorp en buitengebied.

• Accentueren van de ruimtelijke afwisseling en het wegwerken van de sleetsheid is van groot belang.

Visie SB4

• Huidige aanleg kan dienen als vertrekpunt voor het herstel van de waardevolle historische structuur van het eenvoudige park in Landschapsstijl.

• Herstel hoofdhuis als visueel ruimtelijk centrum en hoogtepunt binnen de aanleg • Het hoofdhuis moet het vertrekpunt vormen voor wandelingen • Er moet een ruimtelijk spel ontstaan door het plaatsen van verschillende eye-catchers

Buiting programma van eisen • Afwisseling in ruimtes en landschapselementen:

herstel zichtlijnen en terugbrengen van de Engelse landschapsstijl (afb.3.2).

• Het park is geen formele expositieruimte van het museum. Herstel van het park draagt bij aan het versterken van de openbare ruimte.

Cultuurhistorische verkenning landgoed Hartenstein Gemeente Renkum • Jonge exemplaren van bijzondere boomsoorten

kunnen zo nodig worden verplant. Niet zozeer de exacte plek per boom is van belang, maar het brede assortiment in het park als geheel.

VvPHeo: • Park inrichten voor bewoners en niet voor het museum

• Kap groenwal tussen museum en voormalige tuinmanswoning

• Aankleding muur ondergrondse uitbouw museum • Museum in een park, niet een park rond een museum

• Locatie gedenktekens is niet juist.

• Kijken naar inrichting daktuin ondergronds museumdeel

De boswet

De Boswet heeft tot doel om bossen te beschermen. In het kort zegt de Boswet: wat bos is, moet bos blijven.

Bos dat wordt gekapt, moet worden herplant. Als dat niet kan op dezelfde plaats, dan elders (compensatie).

Alleen bij een groot maatschappelijk belang wijkt de Boswet.

De monumentenwet

De monumentenwet is de wet die is vastgelegd door het rijk met betrekking tot het cultureel erfgoed in Nederland. In deze wet is geregeld hoe monumenten kunnen worden aangewezen als beschermd monument.

Deze wet heeft betrekking op gebouwen en objecten, stads- en dorpszichten, archeologische waarden en op het uitvoeren van archeologisch onderzoek.

31

32

3.3 Modellen

Multicriteria analyse Sanders Venutas

Hieronder worden de vier modellen getoetst aan de hand van voorafgaande paragraaf en een multicriteria-analyse, die gebaseerd is op de theorie van Vitruvius.

Plan Sanders

Afwisseling in landschap Zichtlijnen m.b.t. relatie met de omgeving Verbondenheid

+/-+

Kosten aanleg Cultuurhistorische waarden

Het plan van Sanders is het eerste plan wat op papier terug te vinden is. Sanders heeft de basis gelegd voor het park. (afb.3.3)

-+

Utilitas Gebruiksmogelijkheden Variatie in gebruik Toegankelijkheid

Kenmerkend:

diverse solitaire bomen en slingerpaden • begrenzing park door bos waardoor een naar binnen gekeerd karakter ontstond • weinig zicht van buiten op het park • meerdere zichtlijnen door afwisseling van open en gesloten ruimtes in combinatie met plantmassa’s. (afb.3.4)

+ ++

Firmitas

Algemeen:

• eenvoudig • afwisseling tussen open en gesloten ruimtes met

Esthetisch Kenmerken Late Landschapsstijl

Afbeelding 3.3: Model Sanders

+ --

Keuze: Het plan van Sanders is reeds gedateerd en daarom niet geschikt om terug te brengen. Men gaat dan terug naar een tijd die totaal niet meer leeft onder mensen.

Ook zijn de grenzen die toen geldig waren verlegd. Delen die vroeger bij het park hoorden, zijn nu in gebruik als sportpark. Het park is in omvang geslonken en het naar binnen gerichte karakter dat het park toen had is niet iets wat past bij een openbaar park.

Afbeelding 3.4: zichtlijnen ten tijde van Sanders

33

Plan Verburgt

Multicriteria analyse Verburgt

Algemeen:

Venutas

Het plan van Verburgt borduurt voort op het model van Sanders. (afb.3.5) Kenmerkend:

• Verfraaiing van het park door toevoeging van een • • • • •

Esthetisch Kenmerken Late Landschapsstijl

++ ++

Afwisseling in landschap Zichtlijnen m.b.t. relatie met de omgeving Verbondenheid

+ + +

Firmitas

waterbassin, tuinhuisjes, koepels, kuipplanten en bijzondere plant- en boomsoorten Wijziging hoofdstructuur van het park openheid creëren door verwijderen beplanting voorzijde villa aanleg cirkelvormige oprit verbeterde relatie met omgeving bijzondere plekken in het park worden benadrukt met zichtlijnen (afb.3.6)

Kosten aanleg Cultuurhistorische waarden

-+

Utilitas Gebruiksmogelijkheden Variatie in gebruik Toegankelijkheid Afbeelding 3.5: Model Verburgt

-

Keuze: Deze aanleg is waarschijnlijk de meest fraaie geweest.

Voor een particulier eigendom is dit mogelijk. Teruggaan naar deze periode is niet realistisch. Er zijn geen financiële middelen beschikbaar om het park op dergelijke wijze te beheren. Ook is het gebruik van het park veranderd van particulier naar openbaar. Een inrichting zoals die uit de periode Verburgt is te kwetsbaar voor een vrij toegankelijk gebied. Hierbij valt te denken aan bijzondere planten en alle elementen die beslist niet hufterproof zijn.

Afbeelding 3.6: zichtlijnen ten tijde van Verburgt

34

Plan 1949

Multicriteria analyse 1949

Algemeen:

Venutas

Na het overlijden van Verburgt werden delen van het park afgestoten. Plan 1949 werd opgesteld als tegenhanger van het model dat architect S. Voorhoeve in opdracht van de gemeente maakte om de schade uit WOII te herstellen. Dit herstelplan was echter te duur, waarna de gemeente zelf in 1949 een plan maakte, wat weliswaar grotendeels gebaseerd was op dat van Voorhoeve. (afb.3.7)

+ ++

Afwisseling in landschap Zichtlijnen m.b.t. relatie met de omgeving Verbondenheid

+ ++ +

Firmitas Kosten aanleg Cultuurhistorische waarden

Kenmerkend:

++ -

Utilitas Gebruiksmogelijkheden Variatie in gebruik Toegankelijkheid

• Verschillende eyecatchers als het waterbassin, tuinhuisjes en koepels zijn verdwenen

• Waterbassin achter villa is vervangen door een

rechthoekige opgehoogde tuin met trap naar het park.

• Relatie met de omgeving is versterkt door gedeeltelijke verwijdering beplanting aan de randen • open ruimtes zijn versterkt • Zichtlijnen zijn nog steeds aanwezig, al zijn eyecatchers uit periode Verburgt vervangen door minder sprekende elementen.(afb.3.8)

Esthetisch Kenmerken Late Landschapsstijl

Afbeelding 3.7: Model 1949

++ + ++

Keuze: Dit plan bevat een gulden middenweg. Enerzijds sluit het plan goed aan bij de ideeën van de late Landschapsstijl. Anderzijds is het ingericht op een beheer met een laag budget. Daarom vormt dit plan een goede basis om de herinrichting op te baseren.

Afbeelding 3.8: zichtlijnen ten tijde van het plan van 1949

35

Plan VvPHeo

Multicriteria analyse VvPHeo

Algemeen:

Venutas

De stichting Vrienden van Park Hartenstein hebben een eigen plan gemaakt voor het park waarin ze hun eigen ideeën hebben verwerkt. (afb.3.9) Kenmerkend:

• • • • • •

Afwisseling in landschap Zichtlijnen m.b.t. relatie met de omgeving Verbondenheid

+ + +

Kosten aanleg Cultuurhistorische waarden

+ -

Utilitas Gebruiksmogelijkheden Variatie in gebruik Toegankelijkheid Afbeelding 3.9: Model VvPHeo

+ + ++

Keuze: De stichting wil het park zo dicht mogelijk terugbrengen bij de situatie van Verburgt, omdat het park toen op haar hoogtepunt was. Daarbij wordt een iets te romantisch beeld geschetst wat weliswaar zeer fraai en correct is, maar wat in deze huidige tijd niet meer haalbaar is, omdat de financiële middelen hiervoor niet toereikend zijn.

Afbeelding 3.10: zichtlijnen in het plan van VvPHeo

36

++ ++

Firmitas

• Het park is opgebouwd uit diverse kamers: mu-

ziekkamer, Hertenkampkamer, museumkamer en ontspanningskamer Om deze kamers te benadrukken worden open ruimtes meer omsloten door opgaande beplanting Veelvoudig terugbrengen van beplanting kenmerkend voor de late landschapsstijl versterking zichtlijnen strakke tuin achter het museum opgesnoeide beuken ter versterking van de zichtlijnen (afb.3.10) verplaatsen diverse eyecatchers

Esthetisch Kenmerken Late Landschapsstijl

Overzicht multicriteria analyses Sanders Verburgt

1949

VvPHeo

Venutas Esthetisch Kenmerken Late Landschapsstijl

+ ++

++ ++

+ ++

++ ++

Afwisseling in landschap Zichtlijnen m.b.t. relatie met de omgeving Verbondenheid

+/-+

+ + +

+ ++ +

+ + +

-+

-+

++ -

+ -

Gebruiksmogelijkheden

+

-

++

+

Variatie in gebruik Toegankelijkheid

--

-

+ ++

+ ++

Firmitas Kosten aanleg Cultuurhistorische waarden

Utilitas

Conclusie multicriteria-analyse Bovenstaande tabel bevat de samengevoegde multicriteria-analyse (MCA). Hiermee worden alle modellen naast elkaar gezet om daarmee tot een keuze voor een model te komen.

Model Sanders scoort in de MCA niet erg hoog. Met name de kosten en de gebruiksmogelijkheden zijn negatief gewaardeerd. Dit model komt in de MCA het minst positief naar voren.

Zoals de tabel laat zien scoort het model Verburgt erg hoog op esthetiek. Geconcludeerd kan worden dat dit model het meest fraai is, en daarnaast ook erg veel kenmerken van de Late Landschapsstijl in zich had. De kanttekening die hier geplaatst moet worden is dat Verburgt het huidige park toen als privĂŠtuin gebruikte.

Op kosten en bruikbaarheid scoort dit model, net als

dat van Sanders, niet zo goed. De tuin van Verburgt is weliswaar mooi, maar onbetaalbaar in de huidige conjunctuur. Daarnaast is zijn tuin niet echt praktisch ingericht voor een openbaar gebied.

Plan 1949 scoort behoorlijk positief. Het plan bevat veel kenmerken van de Late Landschapsstijl. Financieel gezien is dit model aantrekkelijk. De inrichting is zo bedacht dat het met weinig geld gerealiseerd kan worden. Op het gebied van gebruik wordt het park ook hoog gewaardeerd. Het park kent voldoende afwisseling en is praktisch en functioneel ingericht.

tisch ingericht. Bezoekers kunnen op verschillende manieren gebruik maken van het park. De keuzes die de stichting maakt sluiten weliswaar erg goed aan bij de Late Landschapsstijl, maar voor een openbaar park zijn ze niet altijd even goed haalbaar.

In de MCA wordt model 1949 erg positief beoordeeld, en komt daarmee als beste naar voren. Plan Verburgt wint het qua esthetische waarde van plan 1949, maar daar staat tegenover dat laatstgenoemde zo ontworpen is, dat het met weinig geld aangelegd en beheerd kan worden.

Bij het plan, dat de stichting Vrienden van Park Hartenstein e.o. heeft opgesteld, is veel aandacht besteedt aan esthetiek. Het park is romantisch ingericht. Hierdoor is het park in aanleg duurder dan het plan van 1949. In dit model is het park, zoals de stichting dat voor ogen heeft, is qua gebruiksmogelijkheden prak-

37

Afbeelding 3.11: waarderingskaart park Hartenstein

38

3.4 Waardering Hartenstein Park Hartenstein is, zoals gezegd in de inleiding, een park dat vervallen is en er hebben veel veranderingen plaatsgevonden die niet ten gunste zijn geweest van het park. Om een goed beeld te krijgen wat de mogelijkheden zijn voor het park, is op de afbeelding hiernaast (afb.3.11) een waarderingskaart te zien en hierop zijn de waardevolle, potentieel waardevolle en te verbeteren plekken in het park aangeduid.

Waardevolle gebieden Onder de waardevolle gebieden binnen het park verstaan wij het oude landhuis, wat een prominente aanwezigheid heeft binnen het park. Het is samen met het aangrenzende grasveld langs de Utrechtseweg een open entree. Het hertenkamp aan de westzijde is een waardevol gebied, omdat dit refereert naar de Late Landschapsstijl en een recreatieve functie heeft binnen het park. Aan de oostzijde het dichte bos, dat zorgt voor afsluiting met de, in de loop van de tijd, volgebouwde omgeving. Hierdoor krijgt de bezoeker het gevoel dat hij of zij zich in een aparte ruimte bevindt en het stimuleert een ultiem parkgevoel (afb.3.12).

kenmerk van de Late Landschapsstijl is de glooiende openweides met solitaire bomen en boomgroepen.

Deze weides zijn er wel, maar er staan te veel bomen, waardoor het gevoel van openheid is verdwenen. Hier kan wat aan gedaan worden door her en der bomen te rooien en op andere plekken in het park bomen terug te plaatsen.

Te verbeteren gebieden Deze gebieden zorgen voor een negatieve uitstraling over het park en deze moeten dusdanig aangepakt worden dat ze waardevol kunnen worden voor het park. De uitbreiding van het Airborne museum is daar één van.

Deze grijze kolossale muur (afb.3.13) is een obstakel in het park en valt erg op. Boven op de uitbouw van het museum liggen nu grasbetontegels met een paar bankjes. Deze worden in de zomer veelvoudig gebruikt, maar zien er niet aantrekkelijk uit. Deze zithoek moet ook aangepakt worden, zodat het een waardevoller gebied kan worden. Tot slot de zichtlijn tussen het voormalige tuinhuisje en het landhuis. Deze zichtlijn is nu afwezig en maakt deze twee gebouwen geen eenheid.

Afbeelding 3.12: bossages in het park zorgen voor het ‘kamer‘ effect

Potentiele waardevolle gebieden Deze gebieden hebben de potentie om waardevol te worden voor het park, maar er moeten aanpassingen doorgevoerd worden om daadwerkelijk waardevol te zijn. Hier hebben we het over de laan die grenst aan het hertenkamp. Deze is door de omliggende bomen en bosplantsoen opgenomen in het bos. Deze laan heeft een historische waarde en zal deze waarde terug krijgen, wanneer deze vrijgemaakt wordt. Een ander gebied is de doorkijk naar het sportpark. Deze zichtlijn zorgt voor een visuele relatie met de omgeving, maar het sportpark is een storende blikvanger. Een ander Afbeelding 3.13: de uitbreiding van het Airborne Museum

39

Toekomstvisie park Hartenstein

Hoofdstuk 4

In dit hoofdstuk wordt er ingegaan op de toekomstvisie van park Hartenstein. Met deze visie wordt een ideaal beeld geschetst over hoe Hartenstein er in 2045 uit komt te zien. Er wordt terug geblikt op de uitgevoerde werkzaamheden en wat voor resultaten dit heeft opgeleverd. De visie is opgesteld aa n de hand van de theorie van Vitruvius die onderscheidt maakt tussen Firmitas, Venutas en Utilitas wat staat voor stevigheid, schoonheid en bruikbaarheid. Vitruvius is de grondlegger van deze theorie, die anno 2013 bekend staat als de grondgedachte van de architectonische stroming functionalisme, waarbij de schoonheid van een gebouw moet worden bepaald door de functie die het gebouw bekleedt. Wat volgens Vitruvius voor een gebouw geldt, geldt voor ons ook voor een landschap en een park.

Park Hartenstein is een bekend monument in de gemeente Renkum en is nauw verbonden aan het Airborne Museum. Het park vindt haar oorsprong in 1776. In die tijd was het een buitenplaats die tot 1943 particulier bezit was. Vanaf toen werd zowel het terrein als de bebouwing eigendom van de gemeente. Sindsdien kent het park een langzame achteruitgang onder andere door het gebrek aan financiële middelen en sturing. Er dient er een visie geformuleerd te worden om van deze achteruitgang een vooruitgang te maken.

4.1 Venutas (schoonheid)

Met de veranderingen die zijn doorgevoerd zal er een ruimtelijk spel ontstaan binnen het park zoals dit ten tijde van Sanders en Verburgt ook het geval was. Dit ruimtelijke spel is gecreëerd door de afwisseling van open ruimtes en gesloten vlakken, de zichtlijnen, in combinatie met verschillende eye-catchers (afb.4.2).

Op sommige van deze eye-catchers ligt enige kritiek, sommige werden zelfs negatief beoordeeld. Deze negatieve uitstraling is in het huidige beeld verbeterd.

Een voorbeeld van een element dat een negatieve uitstraling had in het park is de ondergrondse uitbouw van het museum. De aankleding van deze uitbouw is zodanig gebeurd, dat de uitstraling van deze grijze kolos positiever is geworden.

Er zijn mogelijkheden tot het herstel van zichtlijnen van het museum naar het tuinhuis. De groene wal die er stond, was voor velen een doorn in het oog.

De reden dat de zichtlijn ontbrak, was de groene wal (afb.4.3), met de zich daarachter bevindende gymzaal.

Op termijn staat voor deze locatie woningbouw gepland. Echter, zolang het gebouw staat, worden aan de groenwal geen aanpassingen gedaan en wordt de zichtrelatie tussen de tuinmanswoning en het museum niet hersteld. Alleen wanneer deze gymzaal gesloopt gaat worden, zal de zichtlijn worden hersteld en zorgt deze verandering voor een positieve uitstraling.

Afbeelding 4.2: de muziekkoepel, een eye-catcher in het park

Park Hartenstein is een park ontworpen volgens de ideeën van de Late Landschapsstijl. Kenmerkend voor deze stijl zijn o.a. een dierenweide, glooiende open gazons met solitaire bomen en boomgroepen en het toepassen van bloeiende heesters als rododendrons en azalea’s. De sfeer die het park in 1949 had, is weer teruggebracht. Dit terugbrengen van de oude staat van het park draagt bij aan het versterken van de openbare ruimte en past daarnaast binnen de visie op cultuur, waarin staat dat unieke monumenten als Park Hartenstein bewaard moeten blijven.

Afbeelding 4.3: de voormalige groene wal

41

Afbeelding 4.4: de vele monumetale bomen, zoals deze zomereik (Quercus robur) dragen bij aan het cultureel erfgoed

42

4.2 Firmitas (stevigheid)

Het park was de afgelopen jaren in de vergetelheid geraakt en is weer in ere hersteld. Om te zorgen dat dit park zijn ware schoonheid voor de komende decennia blijft behouden, is een duurzaam en efficiënt beheer noodzakelijk, waarbij de natuurlijke en culturele elementen in het park aantrekkelijk blijven, zodat het park voor ieder wat wils heeft (afb.4.4). Dit beheer draagt ook bij aan het behoud van het cultureel erfgoed en zet park Hartenstein weer op de kaart als een van de parken van de gemeente.

Door het duurzame en vooral efficiënte beheer, is er stabiliteit in het park. Het park kan decennia mee en iedereen weet dat het goed zit. Maar door de huidige conjunctuur is er geen geld om het beheer altijd duurzaam en zo efficiënt mogelijk uit te voeren. Voor het beheer en het herstel is enige vorm van flexibiliteit vereist. Deze flexibiliteit kan in tijden van minder financiële armslag zorgen dat de onderdelen die een hoge prioriteit hebben, het eerste worden aangepakt.

De onderdelen die minder belangrijk zijn kunnen in betere tijden worden hersteld en beheert. Deze flexibiliteit gaat niet ten koste gaan van de schoonheid van het park. Hier zijn dan ook duidelijke maatregelen voor opgesteld. Ook spelen omwonenden en bezoekers hier een rol. Er is sociaal draagvlak gekomen voor deze flexibiliteit, waardoor mensen het accepteren dat niet alles uitgevoerd kan worden. Dit draagvlak is gecreëerd door de prioritering goed en duidelijk te verkondigen via de betrokken partijen.

4.3 Utilitas (bruikbaarheid) Het park is toegankelijk voor omwonenden en bezoekers van het museum, die naast het bezoek aan het museum, een rondwandeling willen maken door een stukje cultureel erfgoed. Het is voor iedereen helder dat het museum een onderdeel van het park is en niet zoals het nu vaak aangenomen wordt, dat het park een onderdeel van het museum is. Het museum speelt als onderdeel van het park een belangrijke rol als centraal punt, ontmoetingsplek (afb.4.5) en als begin van diverse wandelingen. Deze zijn goed mogelijk doordat de padenstructuur recentelijk is verbeterd (afb.4.6).

Om de bezoekers van het park bewust te maken van het feit dat ze door een stukje cultureel erfgoed wandelen, wordt er extra aandacht besteedt aan de cultuurhistorische waarde en een verdere ontsluiting van het cultureel erfgoed. Door extra aandacht te besteden aan deze cultuurhistorische waarde kan er een toekomstig draagvlak voor cultureel erfgoed gecreëerd worden middels cultuureducatie. Zo ontstaat er een gedachtegang van behouden en doorgeven van het cultureel erfgoed zoals verwoord in de cultuurvisie van de gemeente. Deze cultuureducatie kan omgezet worden naar activiteiten en evenementen, zoals diverse kunstworkshops, exposities van kunstenaars en beeldhouwers, muziekavonden en poëziebijeenkomsten. Deze zouden dan in het park kunnen plaatsvinden.

Afbeelding 4.5: het park wordt door vele mensen gebruikt

Afbeelding 4.6: naast voetgangers, maken ook fietsers gebruik van het park

43

Doelstellingen voor de toekomst

Hoofdstuk 5

In dit hoofdstuk worden de concluderende doelstellingen die voortkomen uit de visie opgesomd. De doelen zijn SMART gefomuleerd. SMART staat voor Specifiek, Meetbaar, Acceptabel, Realistisch en Tijdsgebonden.

Deze doelen zijn bepalend voor de herinrichting en geven aan wat er met de visie uiteindelijk bereikt moet worden. Ze zijn opgedeeld volgens de theorie van Vitrivius.

Firmitas: Een duurzaam beheer van het park mogelijk maken

Utilitas: Het park toegankelijk maken en te gebruiken waarvoor het bedoeld is

1. Het beheer van het park wordt duurzaam en effi-

1. De cultuurhistorische waarde van het park leeft

Venutas: De schoonheid van het park herstellen 1. De sfeer die het park in 1949 heeft gehad wordt

teruggebracht.

2. Flexibiliteit in beheer en herstel gaan samen met

krijgen een positief karakter.

Deze elementen zijn nu een stoorzender binnen het park en doen volgens de Vrienden van Park Hartenstein afbreuk aan de ideeën van de Engelse Landschapsstijl.

Deze elementen zijn o.a. de uitbouw van het museum en diverse doorkijkjes die dichtgegroeid zijn. Door dit in de komende 30 jaar te herstellen, zullen elementen positief worden ervaren door de belanghebbende verenigd in de vrienden van Park Hartenstein en zal bijdragen aan de sfeer van het park.

Dit is om te voorkomen dat er geen geld meer beschikbaar is voor eventuele verdere werkzaamheden. Dit voorkomt dat het park een bouwput wordt. Deze flexibiliteit wordt uitgedrukt in een faseringsplan waarbij de werkzaamheden worden uitgesmeerd over de komende 30 jaar,. Op deze manier kan er op ieder moment gekeken worden of er budget is of niet.

de partijen een prioriteitenlijst opgesteld.

Dit om de visie te versterken door datgene aan te pakken, wat ook daadwerkelijk een ‘doorn in het oog’ is bij de betrokken partijen, verenigd in de Vrienden van Park Hartenstein. In deze prioriteitenlijst worden de elementen opgenomen die voorrang krijgen in het beheer en herstel. Met deze prioritering laten de makers van het herstelplan zien dat er geluisterd wordt naar de betrokken partijen, waardoor herstelwerkzaamheden en beheer democratisch worden uitgevoerd. Ook wordt hiermee draagvlak gecreëerd. Deze prioriteitenlijst vormt een opstap naar het faseringsplan.

onder de omwonenden en de bezoekers.

Hierdoor is er een toekomstig draagvlak voor cultureel erfgoed gecreëerd, middels culturele activiteiten. Zo ontstaat er een gedachtegang van behouden en doorgeven van het cultureel erfgoed zoals verwoord in de cultuurvisie van de gemeente.

2. Het park wordt weer onder de aandacht gebracht.

de schoonheid van het park.

3. Er wordt in samenwerking met de belanghebben-

3. De zichtlijn tussen de voormalige tuinmanswoning

Dit is om te zorgen dat het park voor de komende 30 jaar behouden blijft en de kwaliteit niet verloren gaat.

Een, door ons gemaakte zoneringskaart, geeft aan welke gebieden er efficiënt beheert gaan worden. en schept een duidelijk beeld. Hiermee kan er onder de bezoekers en omwonenden draagvlak worden gezocht voor deze manier van handelen.

In de loop van de jaren is de sfeer en het karakter dat kenmerkend is voor de Late Landschapsstijl vertroebeld.

Dit doet afbreuk aan het park en is storend in ogen van de gemeente en de vrienden van Park Hartenstein. Door de sfeer terug te brengen, worden de belangen van de gemeente en de vrienden gehoord en krijgt het park zijn karakter terug. Hierdoor kan het park weer stralen en wordt er recht gedaan aan de basisprincipes van de Late Landschapsstijl.

2. Elementen in het park met een negatief karakter

ciënt uitgevoerd.

De uitstraling wordt bepaald door de ingrepen in het park zelf. De doelgroepen bij wie het park onder de aandacht gebracht moet worden zijn met name de bezoekers en directe omwonenden van het park. Het onder de aandacht brengen van het park vindt plaats door het plaatsen van informatiepanelen met daarop informatie over zowel de historie als over de diverse ingrepen die in het gebied zullen plaatsvinden.

3. Omwonenden en bezoekers van het park weten

en accepteren dat niet alles tegelijkertijd wordt aangepakt.

Dit zorgt voor draagvlak en begrip onder mensen en zorgt voor een rustige sfeer. De gemeente wordt hierdoor niet overspoeld met ongeruste burgers en iedereen weet waar men aan toe is. Om dit duidelijk te maken, zijn de eerdere genoemde informatieborden, zoneringskaart en faseringsplan kenbaar gemaakt onder de bezoekers en omwonenden.

en het museum wordt hersteld.

Deze zichtlijn is bepalend voor de uitgangspositie en draagt bij aan het herstel van de sfeer die het park in 1949 kende, dus is het van belang dat deze zichtlijn wordt meegenomen in de herinrichting. Wanneer deze zichtlijn wordt hersteld, hangt af van externe factoren en wordt later uitgevoerd.

45

Bronnenlijst

Boeken en rapporten

Illustraties

Gelders Genootschap (2011). Gelders arcadië. Utrecht: Stichting Matrijs.

De foto’s in dit rapport zijn gemaakt door Jorick van den Top. Het kaartmateriaal is verzorgd door Hylke Pander. In onderstaande lijst staan de afbeeldingen die niet door bovengenoemden gemaakt zijn:

Gemeente Arnhem (1994). Een visie op het beheer van Sonsbeek, Zijpendaal en Gulden Bodem.

‘Buiten Zicht‘, Groenstructuurplan gemeente Renkum, opgesteld door Groenestein en Borst, Wageningen, januari 2004

afbeelding 2.14: Kirsten Welten afbeelding 2.15: Kirsten Welten Cultuurhistorische verkenning landgoed Hartensten gemeente Renkum, opgesteld door de Rijksdienst voor afbeelding 2.16: Kirsten Welten de monumentenzorg, 2001 afbeelding 2.17: Kirsten Welten Afbeelding 2.18: Gelders Archief Cultuurhistorische waardestelling en visie Park Hartenstein te Oosterbeek, opgesteld door SB4, bureau voor Afbeelding 2.19: SB4 Afbeelding 2.20: SB4 historische tuinen, parken en landschappen, Wageningen, juni 2007 Afbeelding 2.22: Kirsten Welten Afbeelding 2.23: Kirsten Welten Renovatie en herinrichting Park Hartenstein te Oosterbeek, opgesteld door Buiting Advies, Dieren, maart Afbeelding 2.24: Kirsten Welten 2008 Afbeelding 2.25: Kirsten Welten Afbeelding 3.3: SB4 Websites Afbeelding 3.4: SB4 Afbeelding 3.5: SB4 Boom, S. (2013). Functionalisme archipedia Afbeelding 3.6: SB4 http://www.architectenweb.nl/aweb/archipedia/archipedia.asp?ID=7915 Afbeelding 3.12: Kirsten Welten Geraadpleegd in april 2013 Afbeelding 3.13: Kirsten Welten Encyclopedie Drenthe (2013) http://www.encyclopediedrenthe.nl/Landschapsarchitectuur Geraadpleegd in maart 2013 Renkum (2013): http://www.renkum.nl/Bezoekers/Natuur/Parken/Park_Hartenstein geraadpleegd februari 2013

The British Library Board (2013) http://www.bl.uk/learning/cult/bodies/vitruvius/proportion.html Geraadpleegd in april 2013 Vrienden van Park Hartenstein en omgeving (2013): http://www.vvpheo.nl geraadpleegd meerdere keer, laatste keer april 2013

47