EADV | Diabetes Pro 2-2015 vakblad

VERENIGINGSVAKBLAD #nr. 2 | mei 2015

DIABeTESPRO jaargang 30

THEMA kwaliteit van leven

Over psychosociale aandacht, continuïteit in de zorg, en tevredenheid met het ‘hier en nu’

Schizofreniebehandeling gecompliceerd NIEUWE VOEDINGSRICHTLIJN Prachtig product om mee aan de slag te gaan

Weg succ ens ge端p es date t

Diabetescursus stap voor stap Diabetescursus op het gebied van medicatie en implementatie Ontwikkeld door Stichting Diabetes Platform Nederland

Accreditatie

Accreditatie is voor 5 uur aangevraagd bij onder andere Accreditatie Bureau Cluster 1, het kwaliteitsregister V&V en NVvPO. Accreditatie bij EADV is als volgt: Zorgvrager gebonden domein: 4 punten Organisatie gebonden domein: 3 punten Professie gebonden domein: 2 punten

Inschrijven

Inschrijven kan via forms.healthinvestment.nl.

Data en locaties Datum

Plaats

Locatie

Donderdag 11 juni 2015 Dr. Roel Hoogma

Goes

Hotel Terminus

Maandag 15 juni 2015 Prof. dr. Nicolaas Schaper

Roermond

Congrescentrum Het Forum

Dinsdag 16 juni 2015 Dr. Manuel Castro Cabezas

Utrecht

Bastion Hotel

Woensdag 17 juni 2015 Dr. Fred Storms

Amsterdam

Hotel Casa 400

Donderdag 18 juni 2015 Dr. Marcel Hovens

Apeldoorn

Van der Valk Hotel de Cantharel

Maandag 22 juni 2015 Dr. Rob Gonera

Assen

De Drentse Zaak

Dinsdag 23 juni 2015 Dr. Ingrid Jazet

Den Haag

Park Hotel

colofon Uitgever Health Investment Oudegracht 6, 3511 AM Utrecht T +31 (0)30 - 22 31 797 E info@healthinvestment.nl Hoofdredacteur Elly Nederend, kinderdiabetesverpleegkundige Redactie Roelf Holtrop, huisarts Marijke Overkamp, diabetesverpleegkundige Margriet Bonthuis, diabetesverpleegkundige Ieneke Fonck, diëtist Tammy Faassen, (kinder)diabetesverpleegkundige Harold de Valk, internist Eindredactie Marrian Enserink, Nadox teksten Basisontwerp en vormgeving Eric Huysdens, Huyswerk communicatie Drukwerk Strijbos Graphic Group BV Redactieadres EADV Postbus 3009, 3502 GA Utrecht Telefoon: (030) 299 19 29 Fax: (030) 299 27 06 E-mail: redactie@eadv.nl Advertentie-exploitatie Health Investment Oudegracht 6, 3511 AM Utrecht T +31 (0)30 - 22 31 797 E marieke.schooleman@healthinvestment.nl Abonnementsprijzen Diabetes Pro verschijnt vier keer per jaar.

Om Diabetes Pro te ontvangen moet u lid of buiten­ gewoon lid van EADV zijn. Leden en buitengewone leden van EADV ontvangen Diabetes Pro en EADV Nieuws, de digitale nieuwsbrief.

Het lidmaatschap van EADV bedraagt € 145,- per jaar, buitengewone leden betalen € 72,50 per jaar.

Adreswijzigingen Bij een wijziging van de tenaamstelling en/of het adres, verzoeken wij u de adresdrager met de gewijzigde gegevens op te sturen naar EADV, Postbus 3009, 3502 GA Utrecht. © Health Investment, 2015 | ISSN 2405-7398

van de redactie kers Voor u ligt het nieuwe exemplaar van DiabetesPro, vakblad voor diabetes­ zorgverleners. De afgelopen anderhalf jaar is er hard aan gesleuteld: andere uitstraling, nieuwe naam en vormgeving, en als klap op de vuurpijl ook nog ander papier. De vormgever had al eerder aangekondigd graag dit onge­ streken papier te willen gebruiken. Ik had niet verwacht dat dit sluitstuk nog zo veel reacties zou opleveren, maar het leek wel alsof juist het papier d ­e gelederen wakker schudde. Hier vindt dus blijkbaar iedereen iets van. De één houdt meer van glossy en vindt dit papier een beetje ‘goedkoop’ aandoen; de ander vindt het een prachtige kers op de taart, en helemaal trending. Als hoofdredacteur behoor ik uiteraard tot de laatste groep. U begrijpt: we be­ ogen kwaliteit te leveren, maar hebben altijd te maken met smaakverschillen.

Kwaliteit van leven, dat is een ander verhaal, maar wordt ook door een ieder verschillend beleefd. De Wereldgezondheidsorganisatie omschrijft het als: ­ ‘de perceptie van individuen op hun levenspositie, in de context van de cultuur en het waardensysteem waarin zij leven, en de relatie tot hun doelen, verwachtingen, standaarden en belangen’. Ja, neem gerust even de tijd om deze betekenis tot u te laten doordringen. Natuurlijk willen wij zorg verlenen die bijdraagt aan het optimaliseren van kwaliteit. Maar wie bepaalt die kwaliteit? Staan de belangen van de patiënt altijd voorop? Ook als kosten­beheersing zo hoog op de agenda staat als nu het geval is?

Een mooi voorbeeld zag ik in de tv-uitzending van omroep MAX afgelopen maart, waarin de zeggenschap van de zorgverzekeraar over hulpmiddelen voor mensen met diabetes aan de orde kwam. Uiteindelijk ging het hele ­onderwerp over de betrouwbaarheid van bloedglucosemeters. Het blijft lastig de kwaliteit ervan objectief te beoordelen. Twee klinisch chemici leggen in dit blad nog eens uit waarom bloedglucosemeters onderling zo kunnen ­verschillen. En waarom de selectie ervan maatwerk is.

Ook de kwaliteit van leven-scorelijst (MY-Q) voor tieners met diabetes type 1 probeert voor hen en ons een brug te slaan: wat hebben tieners nodig, en wat kunnen wij hierin bieden? Volgens mij weer voldoende leesvoer voor wat qualitytime op de bank, met een kop thee, of koffie zo u wilt.

Elly Nederend, Kinderdiabetesverpleegkundige Diabetes Centraal te Utrecht, hoofdredacteur Diabetes Pro.

VERENIGINGSvakblad diabetespro - EADV mei 2015

3

De betrouwbare moderne bloedglucosemeter

Handzaam en eenvoudig Voldoet aan de nieuwe ISO 15197:2013 norm1 NFC geïntegreerd Ook te gebruiken met Diabetes Remote Control systeem

1. GLUCOFIX® TECH meets the international performance standard ISO 15197:2013, -April 2015- document on file.

Voor meer informatie: www.glucofix.nl

www.eadv.nl | l @EADVDiabetes

DIABETESPRO

de beroepsorganisatie voor diabeteszorgverleners

www.eadv.nl

thema

kwaliteit van leven Wat weet een gemiddelde leraar van diabetes? En hoe groot mag een afwijking zijn, voordat wij spreken van een ‘ongeschikte’ bloedglucosemeter?

22

32

22 32 45

Dalende klachten met mindfulnesstherapie Sommige patienten zullen misschien piekeren over een onzekere toekomst of ontevreden zijn met het beslag dat zelfzorg legt op het dagelijks leven.

Tieners met diabetes type 1 tevredener na psycho­s ociale aandacht Klik-profiel stimuleert actieve participatie.

Voorschrijfbevoegdheid al geimplementeerd?

Welke medicatie mag worden voorgeschreven, wat is de startdosis, en met welke stappen mag de dosis worden aangepast?

3 Van de redactie 6 Kort nieuws 8 Jacqueline Putker: diabetes-­

verpleegkundige van het jaar 11 Van de voorzitter 12 Meer nadruk op kwaliteit

van voeding 16 ’Minder koolhydraten,

minder medicatie’ 17 Geslaagd EADV-symposium 2015 18 Lipohypertrofie-onderzoek

verdient EADV-Onderzoeks- Grant 2015

22 Dalende klachten van stress,

angst en depressie met mindfulness-therapie

45

Tips

26 ’Continuïteit bepalend voor

kwaliteit van zorg’ 30 Maatschappelijke Adviesraad

geeft patiënten een stem 32 Tieners met diabetes type 1

tevredener na psychosociale aandacht

34

Veel ophef over kwaliteit van bloed­glucosemeters

38 Gewoon naar school met diabetes

41

45

Behandeling schizofrenie gecompliceerd door risico diabetes mellitus

Voorschrijfbevoegheid al geïmplementeerd?

46

Gezonde spanning bij voor- schrijven onder eigen naam

Klinische besluitvorming: het hart van het vak verplegen

smaakt naar meer’

Favoriete websites en apps van Maartje Mouchart

49

50 ‘Eerste EADV-posterpresentatie 52 53 54

57 58

62

Erelid EADV Zomersportkampen: ‘leren van elkaars ervaringen en gewoonten’ Column Lydia Braakman Regionieuws: Wisselingen in Regio Zuid-bestuur

Titelregistratie en evenementenkalender

VERENIGINGSvakblad diabetespro - EADV mei 2015

5

Gratis voorlichtingsmateriaal Nieuw bij DVN: JONG over diabetes en alcohol met diabetes!

u Volwassenen met diabetes mogen over het algemeen met mate alcohol­ houdende dranken drinken. Matige alcohol­consumptie kan zelfs de insuline­­gevoeligheid verbeteren en het risico op hart- en vaatziekten verlagen.

Kennisinstituut Bier introduceert in samenwerking met andere organisaties voorlichtingsmateriaal over hoe mensen met diabetes verantwoord alcohol kunnen drinken.

kort nieuws

De inhoud van het voorlichtingsmateriaal is gebaseerd op de vernieuwde Voedings­ richtlijn Diabetes 2015 van de Nederlandse Diabetes Federatie. Die organisatie en de Diabetesvereniging Nederland hebben

ook meegewerkt aan het materiaal. Het gaat om een scheurblok met 25 dezelfde scheurvellen. Op de omslag staat achter­ grondinformatie voor zorgverleners. De scheurvellen zelf bieden uitleg, aandachts­ punten en praktische tips voor mensen met diabetes.

Met het voorlichtingsmateriaal wil Kennis­ instituut Bier kennis verspreiden over verantwoorde bierconsumptie en andere alcoholhoudende dranken. Wetenschap­ pelijke kennis is vertaald in goed leesbare, bruikbare informatie. Zorgverleneres kun­ nen het voorlichtingsmateriaal Diabetes & Alcohol gratis bestellen of downloaden via: www.kennisinstituutbier.nl/ overzicht-materiaal «

u Diabetesvereniging Nederland zet zich in voor ‘Voluit leven met diabetes’ voor álle mensen met diabetes. ‘JONG met diabetes’ biedt een aanbod van en voor jongeren en jongvolwassenen. Een grote groep jongeren werkt aan een programma met ­ge­varieerde activiteiten. De eerste activi­ teiten voor 2015 staan al vast: een jonge­ renreis naar Berlijn en een cocktailparty ­ (in mei), een reis naar Londen (in de zomer) en ook een uitwisseling met jongeren met diabetes uit Denemarken (september).

Meer weten? Via www.facebook.com/ jongmetdiabetes blijf je op de hoogte! «

Nascholing: cognitieve gedragstherapie voor diabeteszorgverleners, najaar 2015 u Bij de behandeling van diabetes (en obesitas) zijn dieet- en leefstijladviezen alleen in veel gevallen onvoldoende. Uit onderzoek blijkt dat de aanvulling met cognitieve gedragsterapie betere resul­ taten geeft op lange termijn. Diabetes­ zorgverleners kunnen gebruik maken van technieken uit de cognitieve gedragstherapie om onrealistische gedachten, die ongewenst eet- en leefstijlgedrag veroorzaken, te leren herkennen en deze in de behandeling mee te nemen.

Psydi Scholingen verzorgt een vierdaagse scholing gericht op het leren werken met cognitieve gedragstherapie (CGT) in de behandeling van diabetespatiënten. De scholing omvat twee modules die elk uit twee scholingsdagen bestaan. Module 1 bestaat uit voornamelijk gedragsthera­peu­ tische interventies, module 2 gaat dieper in op onderliggende oorzaken, de cursist leert

6

hier ook cognitieve interventies binnen de behandeling toevoegen. Na afronding van de vier cursusdagen kunnen cursisten deelnemen aan een terugkomdag.

Na actieve deelname aan de gehele cursus beschikt de cursist over: u kennis van de basistheorieën van de cognitieve gedragstherapie; u kennis over een aantal CGT-technieken die tijdens de behandeling kunnen worden toegepast; u kennis om te achterhalen welke disfunctionele gedachten het gedrags­ patroon in stand kunnen houden; u de vaardigheid om met behulp van een eetdagboek disfunctioneel (eet)gedrag te achterhalen; u de vaardigheid om disfunctionele gedachten over voeding, gewicht, zelfwaardering, lichaamsbeeld en zelf­ effectiviteit bij de cliënt te herkennen;

VERENIGINGSvakblad diabetespro - EADV mei 2015

Tiny Geerets is psycholoog, gedrags­ therapeut, diëtist en oprichter van Psydi Scholingen u

u

e vaardigheid om zelfcontrole­ d methodieken te gebruiken in de behandeling van de cliënt; de vaardigheid om functie en betekenis

van het disfunctionele gedrag van de cliënt te herkennen en te bespreken.

Voor diabeteszorgverleners is de scholing geaccrediteerd door EADV voor 48 punten (24 punten per module van twee dagen).

De terugkomdag is geaccrediteerd voor 12 punten. De scholing kan ook op locatie worden verzorgd. Verdere informatie en aanmelding via www.psydi.nl/ zorgprofessionals. «

Stichting DON wil diabetes de wereld uit helpen u Het is gelukt om insulineproducerende bètacellen te kweken en muizen met diabetes te genezen. Zou het dan nu echt gaan gebeuren? ­­Wordt diabetes binnenkort echt de wereld uit geholpen? Er staat ons een bijzondere tijd te wachten’, aldus Maarten de Gruyter, voorzitter van stichting DON. Hij hoopt dat de volgende generatie, en het liefst al deze generatie, wordt verlost van diabetes.

DON magazine is een human interest glossy met indrukwekkende verhalen en bijzondere reportages over diabetes. Het magazine neemt je mee in de wereld van hoop, passie en kracht en is te koop voor ­ € 4,95 in supermarkten, boekhandels en bij tankstations.

Webshop Op www.donwebshop.nl kunnen patiënten hun diabetesproducten online bestellen.

Via de webshop zijn ook de door Fabienne Chapot ontworpen diabetes-etuis te bestellen. Ze zijn er in vier limited edi­tions: drie hippe etuis voor de vrouw en een stoer, zakelijk exemplaar voor de man. De etuis zijn te koop voor € 69,95.

Met alle aankopen en bestellingen uit de webshop steun je bovendien de strijd tegen diabetes.

Diabetes Tref­­punt: voluit leven met diabetes doe je samen u Diabetesvereniging Nederland lanceert het Diabetes Trefpunt: de online community met vragen, ervaringsverhalen en tips voor iedereen die met diabetes te maken heeft.

Als iemand net gehoord heeft dat hij of zij diabetes heeft, is het fijn om ervaringen van anderen te lezen. En ook voor wie al lang met diabetes leeft, zijn er altijd momenten waarop ze graag de ervaringen van anderen horen: hoe is het om zwanger te zijn met diabetes?

Wanneer vertel je over je diabetes op je nieuwe baan? Hebben anderen baat bij een koolhydraatarm dieet? Het is allemaal te lezen op het Diabetes Trefpunt. Men kan hier ook zijn of haar eigen er­varingen delen.

kort nieuws

Nieuwe online community

Stichting DON, Diabetes Onderzoek Nederland, heeft een duidelijk doel: dia­betes genezen. Door te investeren in fundamenteel wetenschappelijk onderzoek wil stichting DON dat diabetes op een dag tot het verleden behoort. De onder­ zoeksprojecten die DON steunt, worden uitgevoerd door toponderzoekers in gerenommeerde laboratoria wereldwijd. «

Meer comfort met BD Micro-Fine Ultra™ 4mm-pennaalden u Vorig jaar heeft Becton, Dickinson and Company in ­Nederland de BD Micro-Fine Ultra™ 4mm pennaalden met vijf schuine kanten gelanceerd. Van deze naalden is klinisch aangetoond dat ze het injectiecomfort van de patiënt verbeteren.

Onderzoek heeft uitgewezen dat het injecteren met deze pennaalden minder pijnlijk is, gemakkelijker in te brengen en comfortabeler in gebruik. Dit kan mensen helpen zich aan een insuline-injectieregime te houden en kan leiden tot betere resultaten met meer comfort en gebruiksgemak.

Even doeltreffend Aangetoond is dat de BD Micro-Fine Ultra™4mm pennaalden even doeltreffend zijn als langere naalden voor patiënten van alle lichaamstypes. Bovendien bieden ze een gelijkwaardige glykemische controle, doordat de insulinedosis op een effi­ ciëntere manier aan het subcutane weefsel wordt afgeleverd en het risico op intramusculaire injectie wordt verminderd. «

Diabetes Trefpunt is vrij toegankelijk. Je hoeft niet in te loggen om de vragen en antwoorden te bekijken. Maar, wie een account aanmaakt, kan zelf ook vragen stellen, eigen ervaringen en tips delen, en even­ tueel oproepjes plaatsen. «

VERENIGINGSvakblad diabetespro - EADV mei 2015

7

Jacqueline Putker: diabetes­ verpleegkundige van het jaar EADV-nieuws

Tiende EADV-Award uitgereikt in Nieuwegein

Guus Herbschleb Tekst en beeld u De EADV-Award is bedoeld voor een diabetesverpleegkundige die zich op een bijzondere manier verdienstelijk heeft ­gemaakt binnen de diabeteszorg.

De award wordt beschikbaar gesteld door Novo Nordisk, omdat deze blijk van waardering past binnen hun programma Changing Diabetes. De prijs bestaat uit een certificaat en een geldbedrag van veertienhonderd euro te besteden aan diabeteszorg. Niet alleen heeft Putker alle zorg en aandacht voor mensen met diabetes, ook speelt zij een belangrijke rol als docent en spreker op talloze bij­ scholingen, workshops en congressen.

Zij heeft specifieke belangstelling voor de zorg aan ouderen met diabetes type 1.

Putker is auteur van diverse artikelen en was columnist in het tijdschrift ‘Diabetes & Leven’. In 2009 verscheen haar boek ‘Diabetes, een rugzak voor het leven’, dat informatie geeft over psychologische problemen bij diabetes en de behandeling daarvan. Putker stimuleert collega’s om oog en oor te hebben voor de ‘mens achter de getallen’.

8

De tiende EADV-Award is 19 maart 2015 toegekend aan Jacqueline Putker.

Ze is diabetesverpleegkundige van het eerste uur en al meer dan 25 jaar werkzaam in ziekenhuis Tergooi (Hilversum en Blaricum). De prestigieuze onderscheiding werd uitgereikt door Agaath Zeinstra, voorzitter van de Awardcommissie, tijdens het ­d rukbezochte EADV-symposium in Nieuwegein. Jacqueline Putker mag zich nu ‘diabetesverpleegkundige van het jaar’ noemen.

Kroon In een eerste reactie zegt Jacqueline Putker de EADV-Award te beschouwen als een mooie ‘kroon op het werk’ en op de 31 jaar die zij actief is in de diabeteszorg.

Toen zij in 1984 begon in het medischkindertehuis Kinabu bestond het vak van diabetesverpleegkundige nauwelijks en ook EADV was nog niet opgericht. Dat gebeurde pas in 1986. Putker sloot zich als een van de eersten aan bij de EADE (thans EADV) en kreeg daarbij lidnummer ‘13’.

Zij was in die begintijd ook bestuurslid van de EADE.

VERENIGINGSvakblad diabetespro - EADV mei 2015

‘Dat waren jaren van improvisatie, waarbij wij moesten proberen een vak op de kaart te zetten dat vóór die tijd niet echt bestond.

Maar dankzij de komst van de zelfcontrole en de zelfregulatie door mensen met diabetes kon het vak van diabetesverpleeg­ kundige zich verder ontwikkelen.’

Luisteren naar wat gezegd wordt, maar vooral horen wat niet gezegd wordt Wat de zelfcontrole anno 2015 betreft, kan Jacqueline Putker zich bijzonder opwinden over alle bezuinigingen en de brieven die zorgverzekeraars aan patiënten sturen om te vertellen dat zij voortaan andere – goed­ kopere – bloedglucosestrips en meters moeten gebruiken. ‘Dit maakt ons werk niet leuk. Er komen uit alle hoeken en gaten van het land meters en strips op de markt. Zelfs uit krochten waarvan ik niet eens wist dat ze bestonden ... Mensen met diabetes moeten viermaal, of soms zelfs tienmaal per dag hun bloedglucose meten.

EADV-nieuws

Voor hen is dat van levensbelang! Dan kan het toch niet zo zijn dat wij genoegen moe­ ten nemen met onbetrouwbare meters en prikpennen die zo gammel zijn, dat ze na een week al uit elkaar vallen ... Het gaat kennelijk niet meer om de kwaliteit van de diabeteszorg, maar om het goedkoopste stripje’, verzucht Putker.

Menselijk verhaal In haar werk als diabetesverpleeg­kundige heeft zij altijd aandacht gehad voor het menselijke verhaal achter de ziekte dia­ betes. ‘Omgaan met diabetes is als een rouwproces, het is gewoon een heel ver­ velende aandoening waar je niet te licht­ vaardig over mag denken. Je lijf laat je in de steek en al zijn er mooie hulpmiddelen om met diabetes om te gaan, je zou toch liever leven zonder steeds die pomp aan je lichaam. Omdat mensen verschillend ­omgaan met de aandoening, is persoon­ lijke aandacht en begeleiding van groot belang. Gelukkig krijg ik in mijn ziekenhuis de tijd om mensen te coachen en echt met elkaar in gesprek te gaan. Luisteren naar wat gezegd wordt, maar vooral horen wat niet gezegd wordt. De stiltes spreken

vaak het hardst! En daarin ontstaan ­ ikwijls mooie inzichten.’ d Naast de drie dagen per week in het ziekenhuis is Putker zelfstandig diabetes­ coach om mensen persoonlijk te kunnen begeleiden. Ook verzorgt zij, voor een pompenfirma, instructies aan patiënten die in overleg met hun diabetesver­ pleegkundige hebben gekozen voor een insulinepomp. ‘Ik kan soms zo meevoelen met patiënten, dat ze denken dat ik zelf ook diabetes heb. Dat vind ik een mooi compliment. In het ziekenhuis zie ik vooral patiënten met diabetes type 1, en dan vaak mensen die moeite hebben met hun aandoening. Voor wie het zwaar is en die dus best een luisterend oor kunnen gebruiken. Ik ben niet zo’n voorstander van groepseducatie, omdat mensen verschil­ lend zijn en elk hun individuele vragen en problemen hebben.’

Verdieping Putker besteedt veel tijd aan praten over het leven met diabetes. Een luisterend oor, echte aandacht, een goed gesprek zijn daarbij belangrijker dan het zakelijk

afvinken van controlelijstjes, vindt zij.

‘Jacqueline heeft echt verdieping aange­ bracht in het vak van diabetesverpleeg­ kundige’, zeggen haar collega’s. ‘Mensen denken vaak dat een diabetesverpleeg­ kundige iemand is die uitlegt hoe je moet controleren en spuiten. Wanneer je met Jacqueline meeloopt, wordt duidelijk dat het vooral gaat om coaching van de mens met een chronische ziekte, die met een “rugzak gevuld met diabetes’’ door het leven moet.’

Natuurlijk is Jacqueline Putker alle leden van het diabetesteam dankbaar dat zij haar hebben voorgedragen voor de eer­ volle EADV-Award: ‘Wij hebben een sterk diabetesteam, allemaal heel bevlogen mensen. We werken goed samen en leren veel van elkaar. Maar van wie ik óók veel leer: onze oudere patiënten, zoals een man van 84 met al 79 jaar (!) diabetes en een diabeteservaring die ik mijn hele leven nooit zal kunnen bereiken ...’

Meer informatie over Jacqueline Putker als zelfstandig diabetescoach is te vinden op www.putkercoaching.nl. «

VERENIGINGSvakblad diabetespro - EADV mei 2015

9

BD Micro-Fine Ultra™ 4 mm pennaald De eerste en enige pennaald met PentaPoint™ technologie voor meer comfort1 Verminderde pijn bij injectie klinisch aangetoond

23% minder penetratiekracht1

in vergelijking met een gelijkaardige pennaald met 3 schuine kanten

NIEUW NIEUW

Comfort1

BD, het BD-logo en alle andere handelsmerken zijn eigendom van Becton, Dickinson and Company. © 2014 BD Alle beweringen en teksten zijn correct op het moment van druk februari 2014. Alle beweringen gelden alleen voor diabetesgeneesmiddelen en -hulpmiddelen die beschikbaar zijn in de Benelux.

Twee bijkomende schuine kanten voor een vlottere penetratie en een soepelere, zachtere injectie-ervaring

ZI 15817636 www.bddiabetes.nl 1. Hirsch L, et al. The impact of a modified needle tip geometry on penetration force as well as acceptability, preference and perceived pain in subjects with diabetes. J Diab Sci Tech 2012.

van de voorzitter op televisie Mijn buurmeisje van elf jaar wil dolgraag op televisie komen, omdat je dan beroemd bent. Beroemd worden is in haar ogen het hoogst haalbare. Ik ben bij haar dan ook enorm in aanzien gestegen, sinds ik in beeld ben geweest bij een televisieuitzending.

Als voorzitter van EADV krijg ik te maken met zaken die ik van tevoren echt niet had kunnen bedenken. Zoals bijvoorbeeld deelnemen aan een paneldiscussie op de televisie over de problemen die mensen met diabetes hebben nu ze worden overgezet op andere, goedkopere bloedglucosemeters.

Vol goede moed en blij dat de bloedglucosemeter-perikelen onder de aandacht van het grote publiek worden gebracht, toog ik naar Hilversum. Voorafgaand aan de uitzending mocht ik de standpunten van EADV alvast uiteenzetten. En die zijn in deze turbulente tijden van bezuinigingen heel duidelijk: behoud van betrouwbare en aantoonbare kwalitatief goede meters, ruimte voor innovatie, keuzevrijheid in meters die passen bij de individuele behoeften van de cliënt en bovenal zorg op maat door een daartoe opgeleide diabetesverpleegkundige of praktijkondersteuner van huisartsen. Geen sensatie, wel een diversiteit aan uitdagingen.

column

Die boodschap konden de programmamakers niet aan. Vlak voor de uitzending werd ik op professionele wijze, in plaats van aan tafel, naar een stoel in het publiek gedirigeerd. Op de eerste rij, dat dan weer wel. Tijdens de uitzending mochten twee diabetes­ cliënten uitgebreid laten zien dat zij niet helemaal in staat waren tot zelfmanagement. Dat lag natuurlijk aan de v­ erkeerde bloedglucosemeters. Het programma had er zelf onderzoek naar gedaan. Ja, echt! De waardes van een vijftal bloedglucose­ meters waren onderling met elkaar vergeleken. Helaas bleken de waardes zelfs zonder een referentiemeter en ten opzichte van elkaar nog prima binnen de marge van vijftien procent te liggen! Wat een drama. Tijdens de discussie aan ­tafel werd maar al te duidelijk dat er niets overbleef van de oorspronkelijke (ramp)boodschap. Sprekers afkappen was het laatste redmiddel. De zorgverzekeraars waren er helaas niet. Dat kwam mooi uit, konden zij tenminste nog de schuld krijgen.

Mocht u het programma onverhoeds hebben gezien, dan weet u nu dat alle moeite gedaan is u een moet-je-nou-toch-es-horenwat-een-drama-boodschap voor te schotelen. Gelukkig kunt u de clou aan uw patiënten doorgeven. Heeft u het niet gezien?

Dan heeft u niets gemist. De volgende keer dat ik word gevraagd voor dit programma, dan stuur ik mijn buurmeisje.

Anita Faber, Voorzitter EADV

vraag & antwoord

?

Het vakantieseizoen komt er weer aan en dan vloeit de alcohol vaak rijkelijk. Als je alcohol drinkt, wordt zo’n twintig procent direct in het bloed opgenomen. De rest volgt vanuit de dunne darm.

Na een minuut of tien bereikt de alcohol ook de hersenen en vanaf dat moment ben je onder invloed.

Als er voedsel in je maag zit, duurt de opname van de alcohol iets langer. Een standaardglas bevat tien gram alcohol en leidt gemiddeld tot een promillage van 0,2 bij mannen en 0,3 bij vrouwen.

In de lever wordt de alcohol

advertentie 3

weer afgebroken. De lever heeft een uur tot anderhalf uur nodig om een standaardglas alcohol ­volledig af te breken.

Alcohol en medicijnen kunnen elkaar op verschillende manieren beïnvloeden.

Wat is juist?

B Alcohol kan de afbraak van som­ mige medicijnen vertragen, waardoor deze langer in het lichaam blijven. Het gevolg kan een overdosering van het medicijn zijn.

A. Medicijnen kunnen de afbraak van alcohol vertragen. Hierdoor blijft het giftige afbraakproduct van alcohol langer in het lichaam. Dit kan onaangename effecten geven, zoals een warm en rood gezicht, hoofdpijn, misselijkheid, daling van de bloeddruk en hartkloppingen.

C. Alcohol kan de werking en de bijwerking van sommige medicijnen versterken.

D. Alle bovenstaande antwoorden zijn juist. (lees het antwoord op pagina 53)

VERENIGINGSvakblad diabetespro - EADV mei 2015

11

Meer nadruk op kwaliteit van voeding onder de loep

Nieuwe Voedingsrichtlijn Diabetes goede basis voor individuele eetpatronen

Sara van Grootel, diëtist en praktijkeigenaar bij Vie, Voeding in evenwicht, in Den Haag u Preventieve factoren bij het ontstaan van diabetes mellitus staan centraal in het eerste hoofdstuk van de Voedingsrichtlijn.

De inname van gluten en koemelkeiwit in respectievelijk de eerste drie en zes levensmaanden lijken het risico op het ontstaan van diabetes mellitus type 1 te vergroten, terwijl borstvoeding juist beschermend werkt tegen het ontstaan hiervan. Wat betreft diabetes mellitus type 2 is bewezen dat een voedingspatroon rijk aan volkorenproducten, fruit, groenten, peulvruchten en noten, gecombineerd met een matig alcoholconsumptie en een lage inname van geraffineerde graanproducten, rood of bewerkt vlees en suikerbevattende dranken geassocieerd is met een lager risico op diabetes mellitus type 2. Ook blij­ ken zuivelproducten, koffie en vitamine D

12

5 februari 2015 vond de lancering plaats van de nieuwe Voedingsrichtlijn Diabetes van de Nederlandse Diabetes Federatie (NDF). De vorige richtlijn stamt uit 2010. ­ Er was duidelijk behoefte aan een nieuwe richtlijn, gezien de ontwikkelingen in de ­w etenschap en de praktijk. Steeds vaker adviseren diëtisten een koolhydraatarm dieet, maar is er wetenschappelijk bewijs voor het belang daarvan bij diabetes ­m ellitus? En wat te denken van de diabetesspecifieke drink- en sondevoedingen die de afgelopen jaren op de markt zijn gebracht? Een multidisciplinaire werkgroep onder leiding van Jaap Seidell, hoogleraar Voeding en Gezondheid, heeft hard gewerkt om duidelijkheid te brengen over voedingsfactoren die vandaag de dag belangrijk zijn bij diabetes mellitus type 1 en 2. In dit artikel de belangrijkste conclusies. het risico op diabetes mellitus te verlagen.

Kinderen en volwassenen met overgewicht of obesitas lopen een hoger risico op de ontwikkeling van diabetes mellitus type 2.

Behandeling van diabetes In hoofdstuk 2 van de richtlijn worden de verschillende macronutriënten onder de loep genomen. Ik geef een samenvatting van de opvallende wijzigingen ten opzichte van de eerdere richtlijn uit 2010.

Voor meer uitvoerige informatie verwijs ik naar de complete richtlijn op www.zorgstandaarddiabetes.nl/richtlijnendiabetszorg-en-preventie.

Koolhydraten In de adviezen over de koolhydraatinname worden geen specifieke energiepercen­

VERENIGINGSvakblad diabetespro - EADV mei 2015

tages meer geadviseerd. Wel geeft de richtlijn aan dat geraffineerde zetmeelrijke voedingsmiddelen zoals wit brood, witte pasta en rijst, koekjes, cornflakes en der­ gelijke beperkt moeten worden, evenals producten die veel vrije suikers bevatten, zoals frisdranken, limonades en vruchten­ sappen. Wat opvalt is de ruimte die wordt gegeven om een laagkoolhydraat dieet met minder dan veertig energieprocent koolhydraten toe te passen bij diabetes mellitus type 2. Dit omdat het op korte termijn (< 1 jaar) een gunstiger effect heeft op lichaamsgewicht, lipiden en cardiovasculair risico dan het gebruikelijke vetarme dieet. Daarnaast is er nog het zeerlaagkoolhydraat dieet, met slechts twintig tot zeventig gram koolhydraten per dag. Koolhydraatbeperking heeft een

Voedingsstof

Eiwitten

Aanbeveling

Eiwitten totaal

NDF Voedingsrichtlijn Diabetes 2015

Behandeling van overgewicht bij diabetes Preventie

Wat is er nog meer te vinden in de NDF

in het kort

Voedingsrichtlijn Diabetes 2015?

en 2 voedingszorg mellitus type samenwerking en 1taken ndeling van diabetes BehaMultidisciplinaire

gunstig effect op HbA1c, insulinespiegels en glucosetolerantie, ook bij mensen met diabetes mellitus type 1. Bij beide diëten wordt geadviseerd dit onder begeleiding van een diëtist te volgen, om een adequate nutriënteninname te verzekeren, en het dieet praktisch toepasbaar te maken voor de patiënt. Daarnaast zal bij een zeerlaag­ koolhydraat dieet overleg met diabetesver­ pleegkundige of arts plaats moeten vinden omdat medicatie direct aangepast dient te worden om risico’s op hypoglykemieën te reduceren.

Bij mensen met diabetes mellitus type 1 ligt de nadruk op het afstemmen van de hoeveelheid insuline op de hoeveelheid koolhydraten per eetmoment. Er zijn ­diverse mogelijkheden om dit in de prak­ tijk toe te passen, zoals een glucosemeter

of insulinepomp met bolusadviesfunctie en gebruik van insuline-koolhydraatratio’s. Bij allen is het juist bepalen van de gegeten hoeveelheid koolhydraten van belang.

Via www.digitalezorggids.nl, zoekend op ‘diabetes’, zijn applicaties te vinden die de patiënt hierbij ondersteunen. Ook een (gespecialiseerde) diëtist kan hierin hel­ pen. Als intensieve insulinetherapie wordt vergeleken met minder intensive therapie, blijkt in de eerste groep het risico op mi­ crovasculaire complicaties kleiner te zijn.

Eiwitten Er is geen ideale inname van eiwitten te noemen voor mensen met diabetes, al dan niet met diabetische nefropathie. Dit bete­ kent dat een eiwitrijk dieet in veel gevallen geen probleem zal zijn. Alleen bij mensen

met een klaring van ≤ 60 ml/min/1,73m2 wordt geadviseerd ≤ 0,8 gram eiwit per kg lichaamsgewicht aan te houden.

Vetten Het advies is om verzadigde vetten en transvet te vervangen door enkelvoudig of meervoudig onverzadigde vetten (uit vette vis, oliën, noten etcetera). De uitzondering hierop is zuivel, de soort verzadigd vet hierin heeft geen negatieve effecten en kan dus wel in volle vorm worden gebruikt.

Wanneer de energie-inname beperkt moet worden, kan wel worden besloten halfvolle of magere zuivelproducten te adviseren, en de totale inname van zuivel te beperken.

De omega-3-vetzuren EPA en DHA (in vette vis) en alfa-linoleenzuur verlagen het cholesterol. Supplementen hiermee hebben niet hetzelfde effect en worden daarom afgeraden.

Natrium, alcohol en plantensterolen Hoofdstuk 3 van de richtlijn beschrijft de effecten van micronutriënten bij diabetes mellitus. De hoeveelheid natrium die geadviseerd wordt is niet afwijkend van het advies voor de algemene populatie.

Dit betekent maximaal 2400 milligram natrium, ofwel zes gram zout per dag. Een (veel) lagere inname is niet nodig. Een overmatige inname van natrium beperkt de werking van antihypertensiva en dient daarom vermeden te worden.

Wat betreft alcohol geldt voor mensen met diabetes mellitus dezelfde richtlijn als voor de algemene populatie, dus maximaal één glas per dag voor vrouwen, maximaal twee glazen per dag voor man­ nen. Geef voorlichting over de kans op een vertraagde hypoglykemie, en adviseer extra koolhydraten op het moment dat het bloedglucoseverlagend effect van alcohol optreedt.

De inname van 2-3 gram plantensterolen per dag kan zorgen voor een kleine afna­ me van het totale en LDL-cholesterol. Dit komt neer op 6 sneden brood besmeerd met verrijkte margarine of een flesje verrijkte melkdrank per dag. Een hoger inname per dag geeft geen beter effect.

Er is onvoldoende bewijs voor het gebruik van extra chroom, magnesium, vitamine D, flavanolen (in thee of chocolade), kaneel of andere kruidensupplementen voor de behandeling van diabetes. Ondanks de po­ sitieve effecten van koffie is het niet nodig hier extra in te adviseren. u

VERENIGINGSvakblad diabetespro - EADV mei 2015

13

onder de loep

Er is geen ene rgiepercentage Praktisch eiwitten aan te voor alle men geven dat gun sen met diabetes stig is . Voor mensen niet met diab Houd in overleg met diabetes etische nefropa met het diabetes (al dan thie) is er niet ideale hoevee team bij mensen type 1 en nefropathie genoeg bewijs lheid eiwit te met diabetes met een klaring om een adviseren voo glucosewaarden voorlopig ≤ 0,8 van ≤ 60 ml/min r het optimaliser , het verbeteren gram eiwit per /1,73 m2 en van kg lichaamsgew van cardiovascul of het beïnvloe hierin de richtlijn icht aan en volg aire risicofactore den van de nier Vetten van de NIV. functie. n Bij mensen met recent Vett en totaosticeer gediagn al diabete Erde s en is gee overgew icht n ene verbeter rgie ing van glykemi percentage vett moet gestreefd worden naar minimaal sche regulatie en reductie aandenvan voo r alle men 5-10% gewicht s type 1 in de eerste levensm sreducti Diabetes type 1: van sende e. en aan te gev nen datdiabete met cardiova gun sculaire diabop kans stig is risicofac eteshet ding toren. . Het ontstaa de totale veti type vetzuur is Indien er geen sprake ijnlijk dat gluten, koemelkeiwit en borstvoe nname door de belangrijker dan Het lijkt waarsch is van overgew invloed ervan Op korte termijn (< 1 jaar) is er relatiefvaatziekten. heid vet niet bep icht, hoeft de tota op het risico op overtuig erkt le hoeveelend te den. bewijs worden. beïnvloe dat en • minimaalhart Verzadigd vet 50 -gram eiwit per dag koolhydraatbeperking bij diabetes mellitus De inname type met overgew van2verz icht • vitamines/mineralen/sporenelementen adig de vetzuren gunstiger is wat betreft lichaamsgewich lichaam heeft negatie in volgens o Richtlijn eidsrisic ssam en gezondh t, lipiden hun ens 2: van ve invloed en tellicardiova basis opop Diabetes type risico ng. eidsrisic sculair komen o (GGR)goede de voeding eerd gezondh Adviseer om de dan en sgerelat vetbepe gewicht matig en Er dzijn een verhoog sterk rking. onvoldo innamet ende gegevens om datzelfd matig volwassenen me van en kinderen Mensen met een van en producten die e •eling Niettie. resultat te beperke alleDe keus bij de behand lange termijn verzeerste te concluderen voor effecten zijn n (me adigde vett klein, adigd vet beva niet ttie’ langer leefstijli uit: dan 1verz uitzbestaat op nterven ond de langere jaar en blijken hetz erin nterven tten termijn. g van leefstijli inname van ineerde aanmerking voor een gecombineerde gen doo zuivelprodu ‘gecomb elfd Deze gebruik e effe ties. r prod en zuiv interven cten ct lende ucte el te verschil is heb uit n inve de ben, hoge rs gerelateerd ) met enkelvoudig of meervou ) en te vervanvetzuren (> 1 jaar d GGR is een behandeling bestaan type 2. termijn (besche langere sterk verhoogIntensie . edrag op • rme intensie dig onverzadigd nd) aanve medisch e en voeding diab t aandacht voor verbetering eetg ve etes leefstijlp dieet me sbegele e rogramm beperkt iding en energie tijdige a’s Tran met ngesteld professi svet eel same onele begeleiding - individuop Transvet hee aanpassing van diabetesmedicatie het gebied ft een onguns vane activit voeding eit stherapie,fact hamelijk lichaam tige invloed op n van lic ing en ring.

- verhogegedrags verande oren ensbeweg de cardiova ning van gedrags de alge ndersteu ties ter o sculaire risicohele gezond verande interven ring logische hebben n psycho bij heid de behand . eling van overgewicht/ Adviseer om de el toevoeging va - eventueobesitas Onder bepaalde voorwaa inna me van che rden ismeerde de voorkeur. Enk bariatris producte en Indien chirurgi bep dit niet mogelijk is, streef dan naar een n die tran e bij elvoudig n en te vervang vetten geconsu deerke svetmensen t van kwalitei bevatten te metDe Enk diabete en door producte elvo voeding te eten. s en eenmee udig onverza en goede BMI variant ie >dig Richtlijn 35onv de waarin kg/m2 aan zoveelonv 2 volgens rvou te bevelenn .met erzadigd type smogelijk digde vetzuren Naenk deelvo van diabete nerzadigd ingreep genoem evan de spatroo de element udig of voeding op gluc een en Adviseer ter prevent heb dat aan n e vetzuren. de ben beweze ose is is stapsge Het een n. waa wijze utriënte gun uitbreid rden vetz orde komen. stige invloed ing van de voeding uren (eovheid van deze macron en cardiovascul volgens de daartoe aire risicofactore koolhydraten is belangrijker dan de hoeveel ) geëigen n. de richtlijn en multidisciplinair n, peulvruchten en noten e levenslange nazorg aan te , groente Meervou volkorenproducten, fruit dig - rijk aan Bij bevelen men . sen Bij BMI > 30 met diabetes onverza kg/m2,mptie een of meerde digde is er wei revoo co-morb ranken tige alcoholconsu iditeiten en/of nig bew ikerbevattende d - met ma slechte r omega-6 e van su ijs voo Bij ge innam langer n een la bestaan r een vetzuren vetz t vlees e diabetes kanals glykemische bewerk potenti urenoducten . Meervou regulati overleg ie (moLow ële rol degeschikt e kunnen vande patiënt de met v) , rood of graanpr dig Calorie de zijn in prevent Diet voorkeu nig geraffineerde en die kcal/dag - met wei digd r bov(1000 ) onverzavoeding e vettspatron aandach enEr verz verschu en theb zijn adigverschil iven van gewichtsreducti 2. of Very Low de of tranlende ben s type Calorie op diabete Diet e naar het voorkomen kans (500 lage svet Om kcal/dag relatief ten. ega een en rekening wordt (maaltij st met -3 dvervan ieerd aangepa gers))de voeding persoon is geassoc overwog lijk wordt Het geb van gewicht stoenam waarbij ruik , e. voeding van de en van vetz worden t mee . kwaliteileiden uren Deze de r voedingsmidde kunnen tot snel gewicht zoals visv Diverse voedingspatronen kunnen hiervoor sverlies, diabetes. De nadruk ligt daarbij op len rijk aan heid etzu hoeveel juiste ren (EPAen omeenergie. oorkeur ga-3 vetzuren enen e voedselv DHA ) en alfa-linoleen voedingspatroon. , Stimen vegetari ulee erkte gehouden met persoonlijke wensen, culturel mensen met diabetes r voedingssche raatbep koolhyd r, verlaag gematigd zuu middelen rijk aan choindex, sche t bij lesterolwaa Er islaag vette vis en note rden. omega-3 vetzuren geenglykemi zoals het mediterrane, bewijs voor bes spunt dienen, als uitgang n. , zoals che De complete evidence based NDF Voedingsrichtlijn Diabetes 2015 is te downloaden op www.zorgstandaarddiabetes.nl/richtlijnenrmende effecten met omega-3 Adviseer geen van supplemente ie als vetzuren. nsumpt sup stimule n ren van koffieco plementen met omega-3 diabeteszorg-en-preventie Plantenstero (beschermend) aan diabetes type 2. Het erd gerelate len De e D zijneninvers diabetes andere vetzuren te gebruiken. met vitamin inname van 2-3 en mensen voor om Zuivel, koffie bestaan te Om-desituatie richtlijn praktisch bruikbaar teeen maken voor alle in de diabeteszorg, heeft de NDF samen met stichting Diabetes and –sta redenen geen noleis lijken Erprofessionals plantens n. gram nt vragen, realisere teklei die extraieniveau lastig terolen per dag aandach ne afna zoals ops populat hetme gebruik iestrategieOrganization kan zorg preventNutrition van het van enie. sondevo en voo (DNO) hantere en de Nederlandse Vereniging (NVD) deze samenvattingskaart samengesteld. eding, totavan populat eledrinkdiabetis r che algemen enDiëtisten de gastrop eetstooren 2-3 LDL-cho dan voor nissen, gram coeliakie oonfase, hypoglykemie, lesterol. e D te -glutenin sterolenarese, vitamin ntoleran Vita tie, sporten en bewege koffie /stanolehoneym mines, adviezen over n betekent gem n (hoofds tuk 4) besmeerd met Vitamine B12 - min informa iddeld zes sned tie over niet-we verrijkte margari sterse allochto eralen en De relatienen, en brood kinderen en zwangeren met diabetes (hoofds tussen ne of een flesj pertuk dag vita . min Een e verrijkte mel e hog - spo B12 5, een 7 en 8) ere inname per orelomschri spiegel bij men lang ementen jving van het mediter kdrank durigen rane metlaagkoo dag sen formine geb heeft geen add lhydraat met voeding diab spatroon (bijlage etes die 4) Scre ruiken en het itioneel effect.

- handige schema’s van alle verkrijgb verschijnselen enin opt rede g van n is niet van klinische de vitamine B12 are diabete duidelijk.tie en insuline, hun smedica spiegel bij alle werkingsmecha die met nismen, (bijlagen 6 en 7) formine bijwerki mensen ngen ing en de relatie gebruikop met afstemm de met voeding diab en nadruk de is etes ligt op 1 type dit s moment niet bepaalde situatie Vitamine D met diabete Bij mensen - uitgebreide aan te raden.

1 en type 2 s is het aan s type toelicht Profiel 3 : de diëtisthet opkoolhyd niveau 3raatverd geeft individueel voedingsadvies Voedingstherapie ismensen een belangrijk Het ingmet overdiabete vita ennhet In deonderdeel eling insuline te rade min-koolhyd n voor evan D adviesraatratio het serum B12 De voeding- sadvieze en insuline spatroon, demet hylmalaonzuurge van Gezond voedingheidsfac gevoelig het diab ge 9) diabete behand . voorkom heidsraa etes halt eling voeding van bij de volgendetor(bijla verwijsindicaties: nieuwe diabetes diabetesmanagement.

Voedingstherapie iswill effectief voorde het tussen te gehalte en eregulati hypogly goede na te diagnose e en d is o.a. kemie bep en Richtlijn s (bijlage de voo alen op rd e 10) r . men gebasee optimal een beide en sen zijn (en voorinsuline dieom Wees bij sprofiel werking mensen met advies voo oud eren,2, type 2,etes ontregelde diabetes type overgewicht/obesitas, verbeteren van glucoseregulatie en aan hethet verlagen van risico diab r dehet chro te stellen. afwijkend uit algemen ) geli en hofziek nisc voorkom jk aties e populatie. en daarme en en mensen e complic afko Vitamines mstte aler van niet-wester t op een vitamin n hierbove vetspectrum, hypertensie, albuminurie, zwangerschapsdiabetes. op hart- en vaatziekten.

Daarnaast laat voedingstherapie ook streven Het nem heeft, spatroon zoals se e D tekoicht en van een vita (overige rt.

Het is bewezen dat een voeding ) met diabetes type 2, waarvan 80% overgew minesupplemen Bij mensen voo is rdee ook 2, t Profiel 4 : de gespecialiseerde diëtist op niveau 4 geeft hee duidelijke verbeteringen zien op de kwaliteit van leven van mensen l type s voo een individueel ft geen gezond van heids-elijk op het bereiken/behouden beschreven bij de preventie van diabete deficiënties r mensen metmet diabetes die voornam den nadruk ligtgee ond hebmensen fiel bij voedingsadvies bij o.a. de volgende verwijsindicaties: diabetes erliggende met diabetes. ben. n risicopro reducere gunstig het en relatief ing een Verant met sbeweg woordNat elijkhe geassocieerd , voldoende lichaam rium id en aansprakelijkheid gezond gewicht type 1, diabetes type 2 metcomplic flexibele insulinetherapie, ontregelde Er is geen bew aties.

Deze 2. samenvattingskaart is met ijs dat de hoevee diabetes type op cardiovasculaire het risico sameng van esteld diabzorg dhet enlhei alen natr etes mogelij ium voo diabetes type 2om met insulinetherapie, morbide obesitas, Voordat mensen met (een hoog risico op)afw diabetes voedingsissen gedaan ijkend moe r ke men deflexibele beschreven De NDF informatie juist kan geen t zijn van het met enkele aanspra weer te geven. popkelijkhe Wee adv id ulat aanvaar s ies ie. aler den voor voo Een t de bij gevolge r de n lage gastroparese, nierinsufficiëntie, zwangerschap. leefstijladviezen de praktijk kunnen brengen, moet hen het geb die alge re innaer uit men gebruik ruik van anti medoor van deze e het ontstaan. De in dan 6 gram keu samenv behandelaar blijftniet attingsk hyperteaart inname van nodverantw zelf ig. nsiva: kunnen kenzou oordelij natrium beperkt over k rol voor t per dag de inhoud, en hun zorgverleners veel werk worden verzet.

Een grote is ch uitvoeri Praktis ng is en gevolge de n wer van zijn/haar zorg. king hiervan. matige Chroom en eling Er Aanbev is onvoldo zijn een medigsstof Voorkeursmomenten voor verwijzing naar de ht diëtist: hierin voor deium diëtist. Andere professionals zijn echter Voedin ende bewijs voo type 2 en overgewic mag diabetes met Hetweggelegd nes mensen intellectuele Bij dat eigendo r geven te het m aan van tenNDF. gebruik deze mag koolhydra kaart nesium rcentage bij de van chro energiepe een matige koolhydraatbeperking Er is geen voorberust Gebruik of ten atroon direct na het stellen van de diagnose eveneens belangrijk bij de voedingsadvisering.

Algemene adviezen om making het Koolhydra voedingsp van en verb terraan de ten teksten eteren van in geraffiKoolhydra toegestaan zonder voorafgaande voor commerciële Een beperking men doeleinden, met diabetes. sen enproducten glucoseregu is niet alle schriftel metmensen rde koolhydrat is voor ijke gunstig diab Overige eerste plaats geraffinee mingdevan etestoestem latie bij (waarbij op de . zorgverleners de NDF. - volwassenen met overgewicht, ondergewicht of ongewenst over voeding kunnen ook door andere competente stoffentotaal en Flavanolen neerde zetmeelrijke voedingsmiddelen en producten die veel vrije en suikerhoudende dranken beperkt producten glykemisch met hoge (> Er onvoldo gewichtsverlies 5 kg ine3last maanden) met gezonde voeding enis de relatie (een hoog risico te bevelen. aan end echter emet lijkt bewaltijd ©kennis NDF –van bevatten, ijs dat Amersfo ort. suikersflav het zinvol is om de meest geschikte keuzes. worden) ano len in verb - and bij met kinderen:voor indien er sprake is van overgewicht, ondergewicht, op)Deze chronische ziekten worden gegeven. het gebruik van thee spe uit vooral atbronnen samenv Kies Grokoolhydra attingskaart is een uitgave van cifiek aan hoeveelene of zwa entederade voeding ten in dendse de Nederla rteten n. thee hoeveelheid koolhydra Diabete ongewenst afhankelijk groeicurve De totale s Federati der suikvan e,- volkorengr ingewichtsverlies samenw Er is geen rede erking Nutrition Organization, de er drankaanproduc metzon Stichtin omd g is uiteraardswel de belangrijkste factoren voor zijnvan at het gee Nederla and n mensen ar is, ndse beschikba Verenig die een insuline ing n koolhydrate Diabete heid met Diëtiste diabetes en n de en het - bijDiabete ziekten of afwijkende laboratoriumuitslagen: en geschikte Voedingsvoorlichting en educatie zijn alleen mogelijk wanneer decola -speulvrucht aan n en energiehartFonds. te rade cho n in bevat. of verb cacao speciaa and met flavano glucoserespons op de maaltijd.

-lgroenten len.

Als chocolade afwijkend lipidenspectrum, suboptimale vaatziekten, hypertensie, samenwerking tussen de verschillende disciplines soepel verloopt of cacao geconsu mee fruit igehoud rd wor Kruiden- aan overeengekomen doelstellingen laagglykem dt, moet reke en worden met glucoseregulatie, maag-darmproblematiek, gastroparese, en men zich conformeert zoals atbronnen van hoogglykemische producten door koolhydra ning rde Er is onvoldo Het vervangen de geraffinee van (ext ra) verzadigde Beperk ende bewijs vooverbetering van glucoseregulatie. enhet enegebruik rgieproteïnurie vetten, koolhyd . entenschekrui kleine r het geeft een nierinsufficiëntie of en werkwijzen. Insup deplem eerstelijns gezondheidszorg is een aanpak gebruik van kan producten van witmeel densupplem raten eel of andere - witbrood en broodproducten enten voor de andeling van -etes bij wijzigingen in diabetesmedicatie (soort, dosis, gewenst waarbijAlco er hol sprake is van structureel overleg en beh afstemming en biskwies koekjes gebak, diab .

De inname van en crispies) alcohol kan - vezelarme ontbijtgranen (zoals cornflakes toedieningsvorm) tussen de diverse disciplines, zoals zorggroepen.

Inleid deentweedelijns tot hypoglykem typenin bloedglucoseverl ie indi rijst en pasta. en zwangerschap agende med aalde- witte zwangerschapswens gezondheidszorg is een aanpak vanuit een diabetesteam gewenst. icatie worden - bij bep Adviseerof men sen met diabetes gebruikt. zijn verschilcomplex. van GIafis18 de tepersoonlijke tie van mak - bij wijziging (leef-/werkomstandigheden) jaar geeEr en vaninterpreta en goede Uitleg te n of individuele alcosituatie holische dranken ig gebruik (GI) is een manier om voedingsmiddelen misch en de mat hoogglyke glykemische index Voodefinities De voedings. laag- versus he dat de rlichting en over Glykemisc lende bij eetproblemen Het is van groot belang en dieetadviezen van laten bew studies Sommige ustwording over pons. combinatie met alcoholcpons rangschikken op basis van glucoseres bijvoorbeeld door vertde verschilt raag Index ons glucoseres de ump hyp waar ogly(real-time) - bij start met gebruik vantieinsuline-koolhydraatratio of alle disciplines elkaar ondersteunen, versterken en in geenisch geval is noodzakelijk hebben de bereidings voedingspatroon kem wijze ie bij indi med verbeteringen zien bij een laagglykem Bovendien en iddelen. icat bloe voedingsm ie wordt gebruik dglucoseverlage t. Adv nde sensor andere tegenspreken. zijn er individuele iseer extr invloed ld fruit) andere studies dit niet vonden. a kooen t dat het(van de rijpheid lhydraten op het enmen bloebijvoorbee coseverl moing). ageen nd ing - bij kinderen eind 7,dglu begin groep 8darmwerk van Dat Koffie effe maagledig momgroep ct de (snelheid vanbasisschool. ent verschillen alcohol optreed Voor en de benodigde hoe Het stimuleren t. veel bepalenvan vantaken heidvan koffiecovan het bevorderen zelfredzaamheid is het belang om In de Zorgmodule Voeding zijn de volgende de doo koo lhyd r deze mid nsu raten is te dan del suikerhoud mptie als prev dranken en vervang populatienivea zelfcontrende enti Beperk de inname vanvan ole. u is lastig te real door fabrikante ateg(opnieuw) en consumen n estr ie op ten te bekijken of het insuiker staat om zelf goed met ongezoete voedingszorg omschreven: iseren. eventueel of is Han Met vrije suikers wordt bedoeld: zonder koffiekind teer ofsen Vrije suikers voothee water, door r men in honing, met diab aanwezige nature van en2debij intensieve met etes zijn de suiker gezoet geb te rekenen zodat het kind hier goed toe in staat is Algemeen voedingsadvies volgens profiel 1 en een hoog risico suiker koolhydraten deze die toegevoeg ruik dranken of lfde ucten) van adviezen over melk(prod koffie als voor het de algemene pop en vruchtenconcentraat. Hoewel het lastig vruchtens . voor er naar de middelbare school wordt gegaan op diabetes, goed ingestelde siropen, diabetes type 1appen of type 2, waarbij ulatie. zoetstoffen doen voor de maximale foto © NDF - Jacques Julles is om een kwantitatieve aanbeveling te verstanbij start met leren toepassen van informatie over basiskennis via verwijzing naar diëtistidin verleden aanwezig is en er het lijkt atroon, hoeveelhe vrije suikers in het voedingsp koolhydraatanalyses op specifieke websites of het leren omgaan momenteel geen specifieke individuele voedingsvragen zijn. ervan te beperken. dig om de inname hebben de met intensieve zijn die gezoet met applicaties op rekenen met zoetstoffen koolhydraten op Profiel 1 : zelfmanagement, er is geen ondersteuninghet nodig Drankengericht potentieel de totale energiebeste hebben n zoetstoffe Intensieve n dranken die suiker bevatten. Water is de boventelefoon Zoetstoffe voorkeur bijvoorbeeld mobiele Profiel 2 : er zijn algemene voedingsvragen die door de en er geen vervangen suiker deze als en verminder

d e k o e p e l d i e m e n s e ninname . dorstlesser m e t tedtie bronnen. i a b e t andere e uit s , indien er andere specifieke vragen of problemen met de voeding diabetesverpleegkundige, praktijkondersteuner, huisarts of internist dat bijlage 8) en het feit compensa plaatsvindt met calorieën Aandacht voor de ADI van zoetstoffen (zie beantwoord z o r gkunnen specifiek v e r l e n worden e r s e n of o nzijgebruik d everwijzen op het gebit hebben, zijn. r z ovan specifieke e kfructose e rnaar s v eals Het r ezoetmidde n i g t l wordt niet zuren in (light)frisdranken nadelige effecten n. aangerade websites of apps die deze informatie verschaffen. is belangrijk.

Animas Vibe insulinepomp Koolhydraten tellen met de voedsellijst* kan overal en is zeer eenvoudig. ®

™

Handige Voedsellijst* •

De Animas® Vibe™ insulinepomp kan 500 voedsel-items opslaan waardoor u nauwkeurig koolhydraten kunt tellen

•

Hoe accurater koolhydraten geteld kunnen worden des te accurater zal de boluscalculator de insuline-adviesdosering aanpassen

•

De voedsellijst helpt u accuraat koolhydraten te tellen

•

Accurate bepaling van koolhydraten is essentieel om uw diabetes te beheren (zelfmanagement)

•

U kunt zelf de voedellijst aanpassen met uw eigen voedingsartikelen, u kunt deze zelfs in de lijst ‘favorieten’ zetten zodat u ze snel kunt opzoeken

•

Waterdicht gedurende maximaal 24 uur bij een diepte van 3,6 meter— hij zwemt graag met u mee

•

Het scherm is gemakkelijk te lezen†—hoog contrast, kleurenscherm

•

Personaliseerbare ingebouwde voedsellijst*

•

Kleine bolusstappen

•

Mogelijkheid voor CGM

*Als u Diasend-software gebruikt. †Gebaseerd op een enquête in 2011 onder 183 gebruikers van de Animas® 2020-insulinepomp, was 87% het volledig eens, eens of enigszins eens met de uitspraak: ‘Het kleurenscherm is gemakkelijk te lezen’. De Animas® 2020 en de Animas® Vibe™ insulinepomp hebben hetzelfde kleurenscherm.

ANM-14-4051A, ©2014 Animas Corporation 2014/06 Rx Only.

Bijzondere situaties Hoofdstuk 5 van de richtlijn beschrijft situaties die extra aandacht vragen tijdens de behandeling van diabetes mellitus. ­Onderstaand een aantal voorbeelden hiervan. Er is geen bewijs om standaard diabetesspecifieke drink- of sondevoeding te gebruiken. Echter in individuele gevallen kan dit wel gewenst zijn, bijvoorbeeld in ­situaties waarbij de bloedglucoseverlagen­ de medicatie niet aangepast kan worden aan de hogere bloedglucosewaarden die algemene drink- of sondevoeding geven.

Gastroparese is een veelvoorkomende klacht, die vooral voorkomt bij mensen met diabetes mellitus type 1 met lang bestaande complicaties. Veelgehoorde klachten zijn hierbij: een opgeblazen gevoel, misselijkheid, braken en buikpijn.

Hyperglykemie vertraagt de maaglediging.

Hierom moet men streven naar goede bloedglucosewaarden vóór de maaltijd.

Een eetpatroon bestaande uit kleinere deeltjes kan de klachten bij mensen die insuline gebruiken verminderen.

Hierbij dienen producten met bijvoorbeeld schilletjes, velletjes, draden vermeden te worden (zie bijlage 11 van de richtlijn).

Kwaliteit De nieuwe richtlijn geeft meer moge­ lijkheden om samen met de patiënt te zoeken naar een eetpatroon dat positieve effecten heeft op de diabetes mellitus, en ook past bij zijn of haar gewoonten en wensen. Er wordt minder nadruk gelegd op de hoeveelheid van voedingsstoffen, maar meer gekeken naar de kwaliteit van bijvoorbeeld de vetten en koolhydraten in de voeding, en hoe het hele patroon eruit ziet. Hierbij verdienen het mediterrane en het laagkoolhydraat voedingspatroon de voorkeur (zie kader 1 en 2). Belangrijk is verder dat wordt gezocht naar een patroon dat de patiënt lange tijd kan volhouden, om compliance te vergroten en terugval te voorkomen.

Ik ben als diëtist erg blij met deze nieuwe richtlijn. Het bevestigt de manier waarop ik werk, met veel aandacht voor de indivi­ duele patiënt. Daarnaast geeft de richtlijn antwoord op een aantal belangrijke onderwerpen, zoals de rol van verzadigd vet, en het nut van visoliecapsules en pro­ ducten met plantensterolen. Onderwerpen waarover ik regelmatig vragen krijg in de praktijk. Natuurlijk blijft verder onderzoek noodzakelijk om nóg meer antwoorden te krijgen, maar voor nu ligt er denk ik een prachtig product om mee aan de slag te gaan, zowel voor diëtisten, praktijkonder­ steuners als diabetesverpleegkundigen.

In de richtlijn is nog veel meer informatie te vinden, zoals handige schema’s van alle diabetesmedicatie en insuline en de relatie met voeding; de behandeling van hypo­ glykemie; hoe om te gaan met zwangeren met diabetes; en de samenwerking tussen betrokken disciplines.

Het mediterrane voedingspatroon bestaat uit: Ruim gebruik van: groenten en fruit u volkoren pasta, zilvervliesrijst, polenta en aardappelen u peulvruchten u noten en zaden u olijfolie u vis, gevogelte en eieren u verse

Matig gebruik van: u zuivelproducten u rood vlees u alcohol

onder de loep

Overgewicht en diabetes mellitus In hoofdstuk 5 van de richtlijn wordt ingegaan op de kenmerken van de patiënt met zowel overgewicht als diabetes mel­litus, en de opties voor behandeling.

Zo’n tachtig procent van de mensen met diabetes mellitus type 2 heeft overgewicht.

De behandeling van overgewicht lijkt het meeste succes te hebben bij mensen die recent gediagnosticeerd zijn met diabetes mellitus. Gewichtsverlies en een lagere energie-inname zijn belangrijke factoren voor verbetering van het HbA1c bij recent gediagnosticeerde diabetes mellitus type 2 en overgewicht of obesitas. Meer dan zes kilogram gewichtsverlies (zo’n 7-8,5 procent lichaamsgewicht), regelmatig be­ wegen en contact met een diëtist zijn be­ langrijke factoren in langdurig behoud van het gewichtsverlies, evenals het beperken van porties door middel van een dieetbord, waarop de geadviseerde portiegrootte van maaltijdcomponenten is weergegeven.

Het laagkoolhydraat voedingspatroon bestaat uit: Ruim gebruik van: u eiwitrijke producten (vlees, gevogelte, vis, eieren, noten en zaden) u vetrijke producten (olie, boter, margarine, avocado) u groenten Matig/geen gebruik van koolhydraatrijke producten: u zetmeel (brood, aardappelen, rijst, deegwaren en peulvruchten) u lactose (melk, karnemelk, yoghurt, kwark etcetera) u fructose (fruit, vruchtensap, honing) u suiker (snoep, frisdrank, ijs, gebak, koek, zoet beleg en suiker uit de suikerpot)

Referentie uuu

NDF Voedingsrichtlijn Diabetes 2015, Nederlandse Diabetes Federatie, Amersfoort «

VERENIGINGSvakblad diabetespro - EADV mei 2015

15

‘

Minder koolhydraten, minder medicatie’ onder de loep

het hba1c daalt altijd en daar hecht ik de meeste waarde aan

Harriet Verkoelen, diëtist/diabetesverpleegkundige, auteur van ‘Echt afvallen doe je zo’ info@harrietverkoelen.nl www.harrietverkoelen.nl u Het maakt niet uit welk voedings­patroon er wordt aangehouden (Mediterraan, koolhydraatbeperkt, laag glykemische index, of vegetarisch), het gaat erom dat er minder koolhydraten worden geadviseerd.

Dus geen magere vruchtenyoghurt meer maar volle yoghurt of kwark met kaneel en eventueel een beetje zoetstof. Geen ont­ bijt- of granenkoek, maar een blikje tonijn met augurk en een beetje mayonaise.

MAAR Dit kan een lichte tot forse koolhydraatbe­ sparing opleveren. Patiënten met diabetes type 1 kunnen merken dat hun bloedgluco­ ses stabieler worden, mits de spuitplaat­ sen ook goed zijn. Patiënten met diabetes type 2 (insulineresistentie) merken dat het afvallen nu wél lukt. Er wordt tenslotte

16

superblij ben ik met de nieuwe voedingsrichtlijn van de nederlandse diabetes federatie. Sinds jaren adviseer ik het volgende: eet volgens een voedingspatroon dat minder koolhydraten bevat. Elke patiënt met diabetes zal merken dat de bloedsuikerwaarden daardoor stabieler worden. De patiënt gaat zich fitter voelen, heeft minder trek en kan zelfs afvallen. Als de medicatie dan ook verminderd kan worden, is dat erg prettig voor de patiënt: hoe minder medicatie hoe beter.

minder glucose omgezet in lichaamsvet en tegelijkertijd, bij lager insuline, meer lichaamsvet verbrand. Er is echter wel een grote maar. Alle voordelen die een kool­ hydraatbeperkte voeding biedt (stabielere en lagere bloedglucoses, minder honger, fitter voelen en afvallen) kunnen volledig teniet gedaan worden als de medicatie niet wordt aangepast. De medicatie (SUpreparaten en insuline) moeten worden verlaagd, anders kan zelfs een averechts effect ontstaan. Het is duidelijk dat in geval van hypo’s de SU-preparaten en insuline­ dosering verlaagd moet worden, maar om deze te voorkomen kun je de medicatie al voor die tijd aanpassen. Minder koolhy­ draten verlaagt de insulinebehoefte direct, dus de medicatie kan per direct verlaagd worden. Bij patiënten met diabetes type 1

VERENIGINGSvakblad diabetespro - EADV mei 2015

die willen afallen, kan zowel de lang- als kortwerkende insuline worden verlaagd.

Vaak is de dosering van de langwerkende insuline te hoog of de basaalstand (bij pomptherapie) te hoog om succesvol te kunnen afvallen. Is afvallen geen doel dan dient vooral de kortwerkende insuline iets verlaagd te worden. Gebeurt dit niet, dan worden de bloedglucosewaarden juist meer wisselend en onvoorspelbaar.

Doorbreken van insulineresistentie Bij patiënten met diabetes type 2, en dan vooral die met overgewicht (insulinere­ sistentie), hangt de medicatieverlaging af van de mate van koolhydraatbeperking.

De duur van de diabetes of de hoogte van de medicatie doet minder ter zake dan je zou denken. Vaak is er al sprake

van overdosering, doordat in het lichaam tegenregulatie is ontstaan van andere hormonen, zoals glucagon en adrenaline die insuline op ‘non-actief’ zetten. Dit is herkenbaar aan twee dagen mooie bloed­ glucoses na ophoging en daarna toch weer een stijging van de bloedglucosewaardes.

Verder kan de patiënt zich onrustig en opgejaagd voelen, maar toch futloos zijn.

De insulinedosering kan dan bij aanvang van een koolhydraatbeperking al fors omlaag, vooral de langwerkende insuline.

Een verhoogde nuchtere bloedglucose daalt namelijk ‘vanzelf’ naarmate de buik­ omvang afneemt. Door de langwerkende insulinedosering in verhouding meer te verlagen dan de kortwerkende kan het afvallen het meest worden gestimuleerd.

Het HbA1c daalt altijd en daar hecht ik de meeste waarde aan.

De signalen voor verdere medicatiever­ laging kunnen onlogisch zijn: stagneren van afvallen, opnieuw honger en trek, en langzaam weer stijgende bloedglucose­ waarden terwijl er geen sprake is van ziekte of dieetafwijkingen. In deze gevallen kunnen opnieuw de SU-preparaten of insulinedosering verlaagd worden. In alle gevallen zal na verlaging van medicatie bij een koolhydraatbeperking een positief ef­ fect ontstaan. Dat wil zeggen dat de bloed­ glucosewaarden dalen en de persoon zich beter voelt. Maar mochten deze in een of twee dagen juist fors gaan stijgen dan heb je onverhoopt toch met een LADA (Latent Autoimune Diabetes of the Adult) te maken en kan de insulinedosering uiteraard niet verder worden verlaagd. «

u Vijfhonderd gasten namen 19 maart jongstleden deel aan ons EADV-­ symposium in Nieuwegein. Het thema ‘EADV, dé partner in diabeteszorg’ kwam onder meer terug in de inspirerende lezing van dagvoorzitter Bas van de Goor die de rol van de zorgverlener schetste en ­vertelde hoe je je als zorgverlener in de diabeteszorg kunt profileren. Naast het breed opgezette plenaire programma hebben we ons eigen middagprogramma kunnen samenstellen door te kiezen uit interessante parallelsessies. Daarin kwam onder meer aan bod: de transitie

van de tweede naar de eerste lijn en vice versa, de organisatorische en juridische aspecten van de medicatievoorschrijf­ bevoegdheid, een blik op de zorgkosten door een zorgverzekeraar en we konden realtime ­meekijken met de werking van de kunstmatige pancreas. Verder was er een drukke informatiemarkt waar de nieuw­ ste middelen werden getoond en waar ­enthousiast werd genetwerkt.

Nicole la Croix werd verrast met de benoeming tot erelid van onze vereniging, wegens haar verdiensten voor de beroeps­ groep in het algemeen en voor EADV in het bijzonder. En het was voor de eerste keer mogelijk om posters van onderzoeken in te sturen, waarbij de inzending van Gillian Kreugel als winnaar uit de bus kwam.

Met een druk bezochte borrel sloten we de geslaagde dag af.

Op naar het symposium op 23 maart 2017!

Meer over het symposium vanaf pagina 50 «

VERENIGINGSvakblad diabetespro - EADV mei 2015

17

EADV-nieuws

Insulinedosering verlagen Bij een strenge koolhydraatbeperking (ca 30 gr KH per dag) kan de medicatie zelfs gehalveerd worden. Dit kan bij zeer forse insulineresistentie toegepast worden. Bij zeer hoge insulinedoseringen (meer dan 200 eenheden per dag) kan dat binnen een week worden afgebouwd naar acceptabele hoeveelheden van 70-80 eenheden. Er kan een paar dagen hoofdpijn ontstaan.

Naarmate het afvallen doorzet, vermindert de insulineresistentie en kan de insuline­ dosering steeds verder worden verlaagd.

Mijn ervaring is dat bij twintig tot dertig kilogram gewichtsreductie de insulinedo­ sering mogelijk gestopt kan worden.

Geslaagd EADVsymposium 2015

Lipohypertrofieonderzoek verdient EADV-OnderzoeksGrant 2015 ONDERZOEKSGRANT

spuitplekken waarschijnlijk sneller weer te gebruiken

Guus Herbschleb, Tekst en beeld u Het vermoeden bestaat dat lipohy­ pertrofie - onderhuidse verharding en/of verdikking als gevolg van insuline-injecties - met mechanische massage kan worden behandeld. De injectieplekken kunnen daarna worden gebruikt voor insulinetoe­ diening en waarschijnlijk wordt de insuline dan weer goed opgenomen. Dat kan gun­ stig zijn voor de diabetesregulatie. Ook uit esthetisch oogpunt is het van belang dat ‘lelijke’ injectieplekken worden aangepakt.

De vijfde EADV-OnderzoeksGrant is 19 maart 2015 overhandigd aan Annemieke Fens-van der Graaf en Mareille Keuch voor hun onderzoek naar het effect van endermotherapie® op lipohypertrofie bij diabetes mellitus type 1. De uitreiking vond plaast op het EADV-symposium in Nieuwegein. lymfestelsel in de huid positief beïnvloed.

Het is een non-invasieve behandeling en niet pijnlijk.

Vijfduizend euro Mareille Keuch en Annemieke Fens-van der Graaf zien de EADV-Onderzoeks­ Grant als een ‘geweldige en bijzondere

Rollende bewegingen Mareille Keuch is als huidtherapeut ­werkzaam binnen MediDerma, een prak­ tijk voor huidtherapie in Purmerend. Zij is eindverantwoordelijk voor het onderzoek en aanspreekpunt voor deelnemers en behandelaars. Annemieke Fens-van der Graaf, praktijkverpleegkundige in Huis­ artsenpraktijk Melbourne te Purmerend, ondersteunt het project op basis van haar jarenlange diabeteservaring in de gezondheidszorg. Bij de zogenoemde en­ dermotherapie® worden door middel van vacuümmassage en rollende bewegingen het bindweefsel, de bloedvaten en het

18

VERENIGINGSvakblad diabetespro - EADV mei 2015

­ rkenning’ van hun onderzoek. De grant, e die sinds 2009 vijfmaal is toegekend, is bedoeld om EADV-leden te stimuleren tot verpleegkundig-wetenschappelijk onderzoek, met als doel het verbeteren van de verpleegkundige diabeteszorg in Nederland en daarmee de gezondheid van mensen met diabetes. De prijs bestaat

Verbetering Aan het Purmerendse onderzoek kunnen 25 diabetespatiënten meedoen bij wie aan beide zijden van het lichaam sprake is van vergelijkbare lipohypertrofie, bijvoorbeeld links en rechts op de buik, of op het ­ linker- en rechterbovenbeen. Gedurende de onderzoeksfase wordt één van de beideplekken behandeld met endermo­ therapie® en mag in beide plekken geen insuline worden geïnjecteerd. De verwach­ ting is dat na tien massages van twintig minuten gedurende vijf weken de consis­ tentie van de behandelde huid ­significant is verbeterd.

Deze verbetering kan goed worden v­ ergeleken met de situatie van de onbe­ handelde lichaamszone.

Toeval Mareille Keuch: ‘Eigenlijk hebben wij bij toeval ontdekt dat endermothera­ pie® – een massagebehandeling voor verschillende aandoeningen – ook een positieve invloed heeft op lipohypertrofie.

Daarom wordt deze behandeling nergens anders bij lipohypertrofie toegepast en ook nog niet door zorgverzekeraars vergoed.

Door nu onze krachten te bundelen zal het hopelijk in de toekomst mogelijk zijn ­diabetespatiënten met lipohypertrofie be­ ter te behandelen. Natuurlijk streven wij naar vergoeding door zorgverzekeraars, wanneer ons onderzoek de gunstige effecten laat zien die wij verwachten.’

spuitplek te wisselen en een lichaamszone met lipohypertrofie enige tijd te ontzien.

Er gaat veel tijd overheen, voordat zo’n plek is genezen en weer als spuitplaats mag worden gebruikt. Dankzij de en­ dermotherapie® kunnen patiënten deze spuitplekken weer sneller gebruiken, zo zal ons onderzoek waarschijnlijk uitwijzen.’

Een uitgebreid artikel over de achter­ gronden van endermotherapie® bij lipohypertrofie is te vinden in het Diabetes Pro-nummer van februari 2015. «

Annemieke Fens-van der Graaf ontmoet in haar huisartsenpraktijk veel diabetes­ patiënten met lipohypertrofie: ‘Op dit moment is educatie voor mij de enig mo­ gelijke behandeling. Dus mensen leren op de juiste manier te injecteren, steeds van

VERENIGINGSvakblad diabetespro - EADV mei 2015

19

ONDERZOEKSGRANT

uit een bedrag van vijfduizend euro, mogelijk gemaakt door Accu-Chek® van Roche D ­ iabetes Care en is bedoeld voor het ­uitvoeren van het onderzoek en/of de implementatie/verspreiding van de onder­ zoeksresultaten. De beoordelingscommis­ sie van de EADV-OnderzoeksGrant bestaat uit voorzitter Gillian Kreugel Msc (onder­ zoeker en diabetesverpleegkundige), prof. dr. Bert Vrijhoef (hoogleraar Chronische Zorg) en Anita Faber (voorzitter van EADV).

De volgende stap naar de Closed Loop.

Het MiniMed® 640G-systeem met exclusieve SmartGuard® technologie Intelligent for Better Control Medtronic Diabetes Nederland www.medtronic-diabetes.nl

UC201507190NL © 2015 Medtronic. Alle rechten voorbehouden. Gedrukt in Europa.

thema

u THEMA-ARTIKELEN 22

Dalende klachten van stress,

angst en depressie met mindfulness-therapie

26 ’Continuïteit bepalend voor

kwaliteit van zorg’

30 Maatschappelijke Adviesraad

geeft patiënten een stem

32

Tieners met diabetes type 1

tevredener na psychosociale aandacht

34

Veel ophef over kwaliteit van bloed­glucosemeters

38 Gewoon naar school met diabetes

thema kwaliteit van leven Continuiteit is een belangrijk kwaliteitsaspect van de diabeteszorg. In dit thema­ deel gaat huisarts Roelf Holtrop in op factoren die de kwaliteit van diabeteszorg buiten kantooruren beïnvloeden. Vooral in de overdracht tussen huisartspraktijk en ­huisartsenpost is winst te behalen.

De verlaagde kwaliteit van leven waar patienten met diabetes type 1 en 2 mee te ­maken kunnen krijgen, is vaak het gevolg van emotionele klachten, zoals angstige of depressieve klachten. Op mindfulness gebaseerde therapie blijkt effectief op korte én langere termijn. Het vermindert piekeren over het verleden en de toekomst en ver­ hoogt de tevredenheid met het hier en nu. Doctor Ivan Nyklicek beschrijft de gunstige resulaten voor mindfulness in recent ziekenhuisonderzoek in Midden-Brabant.

Ook tieners met diabetes type 1 hebben baat bij aandacht voor hun emotionele en sociale problemen. Erkenning kan hen helpen barrières te overwinnen. In het artikel van doctor Maartje de Wit meer over de Mind Youth-Questionnaire (MY-Q). Deze ­vragenlijst werd ontworpen om de kwaliteit van de tienerlevens in kaart te brengen en te screenen op psychosociale problemen. Dit geeft ruimte om te praten en te zoeken naar oplossingen op maat.

redactie@eadv.nl

diabetespro - thema

kwaliteit van leven 21

thema

Dalende klachten van stress, angst en depressie met mindfulnesstherapie Verbetering van kwaliteit van leven

Dr. Ivan Nyklicek, Departement Medische en Klinische Psychologie, Tilburg University

Diabetes type 1 en type 2 kunnen gepaard gaan met een verlaagde kwaliteit van leven. Vaak heeft dit te maken met emotionele problematiek, zoals angstige of depressieve klachten. Onderzoekers van Tilburg University hebben met behulp van een subsidie van het Diabetesfonds Nederland een studie uitgevoerd naar de vraag of een psychologische interventie gebaseerd op mindfulness hierin verbetering zou kunnen brengen. Dit bleek het geval te zijn: na acht weken mindfulness daalden de angstige en depressieve klachten en steeg de kwaliteit van leven substantieel vergeleken met de wachtlijst-controlegroep. u Het aantal patienten met diabetes type 1 of 2 en met emotionele problemen, zoals gevoelens van angst of depressiviteit, is beduidend hoger dan in de algemene 足bevolking. Schattingen lopen uiteen van circa twintig tot veertig procent van de diabetes patienten (1). De klachten blijken vaak een belangrijkere oorzaak te zijn van een lagere kwaliteit van leven bij deze mensen dan medische zaken, zoals soort

22

diabetespro - thema

kwaliteit van leven

medicatie, comorbiditeit of complicaties (2). Het is daarom belangrijk na te gaan wat gedaan zou kunnen worden om deze subgroep van patienten te helpen.

Lijden verminderen Een relatief nieuwe vorm van psycholo足 gische interventie die steeds populairder wordt is gebaseerd op mindfulness.

Mindfulness betekent simpelweg

thema

aandachtig zijn voor verschijnselen in het huidige moment, zonder oordeel.

Het ­begrip komt oorspronkelijk uit de boeddhistische filosofie en is daar b ­ edoeld als een cruciale factor om lijden te ­verminderen. Al eind jaren 70 heeft dr. Kabat-Zinn van de universiteit van Massachusetts dit idee opgepikt en er een interventie omheen ­gebouwd, bedoeld om psychologische stress van medische patienten te verminderen. Pas in deze eeuw is het populair aan het worden als gevolg van verschillende wetenschappe­ lijke onderzoeken die hebben aangetoond dat deze interventie effectief is voor het verlagen van psychologische stress en klachten van angst en depressie (3).

Veelgebruikte oefeningen zijn concentratie op de ademhaling, aandachtig lichaamsgewaar­ wordingen nagaan/voelen, en aandachtig bewegen.

Bij medisch patienten is de interventie vooral toegepast bij patienten met kanker, en nauwelijks nog bij andere groepen, ook niet bij patienten met diabetes. Onze doelstelling was dan ook om te onderzoe­ ken of mindfulnesstherapie ook effectief zou zijn bij deze doelgroep. Dat was wel te verwachten omdat in de geestelijke gezondheidszorg en bij kankerpatien­ ten goede resultaten waren geboekt en omdat mindfulness theoretisch effectief verwacht mag worden te zijn. Veel van de stress, inclusief angst en depressie, is het resultaat van piekeren over het verleden of de toekomst én ontevredenheid met hoe de werkelijkheid op het moment is. Het is voor te stellen dat een deel van patienten met diabetes hiermee te maken hebben als gevolg van de onzekere toekomst en het beslag wat zelfzorg legt op het dage­ lijks leven.

Tevredenheid verhoogd Mindfulness is een houding gericht op het hier en nu, die piekeren over het verleden en de toekomst tegengaat. Het is een niet

oordelende, dus accepterende houding, waardoor tevredenheid met de huidige situatie wordt verhoogd. Dit wordt in de interventie bereikt door middel van veel oefeningen. Oefeningen in opmerkzaam­ heid van de eigen gedachten en gevoelens en het loslaten van de eigen gedachten. En oefeningen om de aandacht steeds naar de zintuiglijke werkelijkheid van het moment te brengen. Zo komt men weer nuchter met beide voeten op de grond in plaats van te verzanden in gepieker.

Ook thuis wordt veel geoefend, dagelijks circa een half uur met begeleidende audio.

Veel geoefend Bij een viertal ziekenhuizen in de regio Midden-Brabant (in Tilburg, Eindhoven en Helmond) zijn via de internisten en verpleegkundigen de diabetespatienten aangeschreven voor een eerste screening van het psychologisch welbevinden. u

diabetespro - thema

kwaliteit van leven 23

Verbeterd

Voldoet aan de volledige ISO 15197: 20131−3

Nu nog nauwkeuriger

In het lab én in handen van de patiënt1-5

Vergoed door alle zorgverzekeraars • Eenvoud: direct uit de verpakking te gebruiken.

Eenvoudig testen in 3 stappen1 • Nauwkeurig: voldoet aan de volledige ISO 15197: 2013 In het lab én in handen van de patiënt*1-3 • Klantenservice: van Bayer, een naam die staat voor kwaliteit, ervaring en service

L.NL.DC.11.2014.0143

* 95% van de gemeten glucosewaarden moet in vergelijking met de labresultaten binnen ±0,83 mmol/l vallen bij resultaten < 5,55mmol/l of ±15% bij resultaten ≥5,55mmol/l. 99% van de individueel gemeten glucosewaarden moet binnen zone A en B van de Consensus Error Grid (CEG) voor type 1 diabetes vallen.

Bronnen 1. CONTOUR™ TS handleiding; 2014. 2. International Organization for Standardization. In vitro diagnostic test systems—requirements for blood glucose monitoring systems for self-testing in managing diabetes mellitus. Geneva, Switzerland: International Organization for Standardization; 2013. 3. Lloyd’s Register LRQA 4003509. Data on File. Bayer Diabetes Care. 4. International Organization for Standardization. In vitro diagnostic test systems—requirements for blood glucose monitoring systems for selftesting in managing diabetes mellitus. Geneva, Switzerland: International Organization for Standardization; 2003. 5. Frank J, et al. J Diabetes Sci Technol 2011;5(1):1780–1787.

Bayer HealthCare, november 2014

Klantenservice: 0800 235 229 37 (gratis)

www.diabetes.bayer.nl

Gunstige resultaten De resultaten waren gunstig voor de mindfulnessgroep. Vergeleken met de ­controlegroep daalden de klachten van stress, angst en depressie gemiddeld duidelijk meer, de kwaliteit van leven steeg substantieel meer. Vooral de men­ tale kwaliteit van leven steeg, de fysieke kwaliteit van leven werd alleen licht beter (5). Er was geen verschil te zien in HbA1cwaarden tussen de groepen. De effecten op het psychisch welbevinden en mentale kwaliteit van leven waren gemiddeld tot groot, wat zeer vergelijkbaar is met de ­traditionele en effectief bevonden cognitie­ ve gedragstherapie. Ook bleven de effecten een half jaar later nog op hetzelfde niveau verbeterd (6), wat erg goed nieuws is voor de deelnemers. Er was geen verschil in effectiviteit tussen patienten met diabetes type 1 of 2, of met of zonder complicaties of comorbiditeit.

Langer Op mindfulness gebaseerde therapie blijkt effectief te zijn in het verminderen van emotionele problemen en verhogen van kwaliteit van leven van patienten met diabetes type 1 en 2. Het effect blijft een half jaar langer bestaan. Het is belangrijk dat de gevonden effecten niet alleen op korte termijn, maar ook op langere termijn zichtbaar zijn en blijven. Mindfulness zou daarom prima ingezet kunnen

worden om de kwaliteit van leven van deze patienten te verbeteren.

Literatuur uuu

• (1) Ali S, Stone MA, Peters JL, Davies MJ, Khunti K: The prevalence of comorbid depression in adults with Type 2 diabetes: a systematic review and meta- analysis. Diabet Med 2006, 23:1165-1173.

• (2) Egede LE: Effect of depression on self-management behaviors and health outcomes in adults with type 2 diabetes. Curr Diabetes Rev 2005, 1:235-243.

• (3) Khoury B, Lecomte T, Fortin G, Masse M, Therien P, Bouchard V, Chapleau MA, Paquin K, Hofmann SG: Mindfulness-based therapy: A comprehensive meta- analysis. Clin Psychol Rev 2013, 33: 763–771.

• (4) Segal ZV, Williams JMG, Teasdale JD. Mindfulness- based cognitive therapy for depression: a new appro ach to preventing relapse. New York: Guilford Press; 2002.

• (5) van Son J, Nyklícek I, Pop VJ, BlonkMC, Erdtsieck RJ, Spooren PF, et al. The effects of a mindfulness- based intervention on emotional distress, quality of life, and HbA(1c) in outpatients with diabetes (DiaMind): a randomized controlled trial. Diabetes Care 2013;36:823–30.

• (6) van Son J, Nyklícek I, Pop VJ, BlonkMC, Erdtsieck RJ, Pouwer, F. Mindfulness-based cognitive therapy for people with diabetes and emotional problems: Long-term follow-up findings from the DiaMind rando mized controlled trial. J Psychosom Res 2014, 77:81-84. «

diabetespro - thema

kwaliteit van leven 25

thema

Uiteindelijk waren er 139 patienten die voldeden aan de inclusiecriteria (vooral verlaagd psychisch welbevinden), en bereid waren deel te nemen aan een ‘interventie voor het verhogen van het welbevinden door middel van aandachtsoefeningen’.

Deze groep werd gerandomiseerd in een groep die de interventie direct kreeg en een groep die de gewone zorg (care-as-usual) kreeg en de mogelijkheid de interventie een half jaar later alsnog te volgen (de controlegroep). De interventie betrof een enigszins aan de doelgroep aangepaste Mindfulness-Based Cognitive Therapy (MBCT)(4). Dit is een interventie in groepen van circa tien deelnemers waarin men naast theorie over mindfulness en stress vooral veel oefent met mindfulness. Veel­ gebruikte oefeningen zijn concentratie op de ademhaling, aandachtig lichaamsge­ waarwordingen nagaan/voelen, en aan­ dachtig bewegen, terwijl men steeds oefent met het opmerken van gedachten, loslaten ervan en met de aandacht terugkeren naar de zintuiglijke gewaarwordingen. Ook thuis wordt veel geoefend, dagelijks circa een half uur met begeleidende audio. Metingen werden gedaan voor de interventie, halver­ wege de interventie, na de interventie en een half jaar later om de langere termijneffecten te bestuderen. Metingen betroffen klachten van stress, angst en depressie, kwaliteit van leven (mentaal en lichame­ lijk), alsook HbA1c -waarden.

‘

Continuïteit bepalend voor kwaliteit van zorg ’ thema

het belang van 24-uurs beschikbaarheid

Roelf Holtrop, huisarts, adviseur voor diabetes, zorggroep Medicamus, Noord-West Veluwe u Huisartsen bieden 24 uur huisartsge­ neeskundige hulp, gedurende zeven dagen per week. Tijdens avond-, nacht- en week­ enddiensten (ANW-dienst) wordt deze hulp georganiseerd vanuit de huisartsenposten.

Alleen bij voldoende expertise in de huis­ artspraktijk en op de huisartsenpost én goede wederzijdse overdracht kan 24 uur per dag kwalitatief volwaardige diabetes­ zorg worden geboden. Rond drie procent van de hulpvragen op de huisartsenpost blijkt over diabetesgerelateerde proble­ matiek te gaan [2]. Hulpvragen omtrent diabetes mellitus tijdens de ANW-dienst gaan over een breed scala aan problemen (tabel 1). De huisarts krijgt over de con­ tacten van eigen patiënten een overdracht van de huisartsenpost. Deze overdracht is meestal zowel per fax als per mail, waarbij het contact direct onderdeel wordt van het huisartseninformatiesysteem (HIS).

Aanloop en nasleep Uit de zorgregistratie van het NIVEL, met gegevens van 386 huisartsenpraktijken en 1,2 miljoen ingeschreven patiënten, komen

26

diabetespro - thema

Een belangrijk kwaliteitsaspect van diabeteszorg is de continuïteit van de geboden zorg. Met name voor mensen die intensiever worden behandeld voor diabetes mellitus, zoals met insulinetherapie, benadrukt De NHG-Standaard diabetes mellitus type 2 het belang van de beschikbaarheid van continue zorg met voldoende kennis en expertise.

Ook voor de opvang van diabetische ontregeling, diabetes gerelateerde complicaties en andere zorgvragen over diabetes mellitus wordt een 24-uurs beschikbaarheid van huisartsgeneeskundige zorg belangrijk geacht. interessante gegevens naar voren (zie tabel 2 en figuur 1 ). Uit tabel 1 blijkt dat veel diabetespatiënten zowel voorafgaand aan, als volgend op een contact met de huisartsenpost contact zoeken met de huisartspraktijk. Deze cijfers over contact met de huisarts voor en na contact met de huisartsenpost maken onder andere duidelijk dat een ontregeling van diabetes mellitus meestal niet binnen acht uur is opgelost en vaak een langere aanloop en nasleep kent. Ook ondersteunen de cijfers de noodzaak van een goede overdracht over problemen bij diabetespatiënten van de huisarts aan de huisartsenpost. En van een actieve nazorg door de huisarts en praktijkondersteuner na contact met de huisartsenpost over diabetesgerelateerde problematiek.

Kwaliteit weerspiegelen De percentages over de mate van urgentie rond hulpvragen over de problematiek bij diabetes mellitus laten zien dat 63 procent van de vragen routinevragen (U4) en adviesvragen (U5) betreffen. In 36 procent

kwaliteit van leven

van de gevallen gaat het om hulpvragen die als spoed (U2) of dringend (U3) worden ingeschaald. Slechts in 2 procent gaat het over levensbedreigende situaties bij diabetes mellitus (zie figuur 1). Het kan interessant zijn om voor de eigen praktijk de gegevens over de hulpvragen van de diabetespatiënten aan de huisartsenpost te analyseren. Hierbij kan men zich de vraag stellen in hoeverre hulpvragen bui­ ten kantooruren aan de huisartsenpost de kwaliteit weerspiegelen van de dagelijkse diabeteszorg in de huisartsenpraktijk. Het is niet ondenkbaar dat uit de kenmerken van het contactgedrag van diabetes­ patiënten richting huisartsenpost, en uit de aansluitende overname van de zorg in de huisartspraktijk, in de toekomst bruikbare procesindicatoren gedestilleerd zullen worden om kwaliteit van zorg te meten.

Factoren die de kwaliteit van diabeteszorg buiten kantoortijd (op de huisartsenpost) negatief kunnen beïnvloeden:

Denk hieraan: Het is belangrijk dat de informatie en de gegevens over verleende hulp tijdens ANW-diensten aan patiënten met diabetes mellitus vervolgens in de huisartsenprak­ tijk constructief wordt gebruikt. Zo kan de kwaliteit van de diabeteszorg in de huis­ artsenpraktijk ook worden verbeterd door bij de overdracht met de huisartsenpost aan een aantal aspecten te denken: 1. Bij contact met de huisartsenpost naar aanleiding van acute diabetische ontregeling (met hyper- of hypogly kemie) kunnen huisarts en praktijk­- ondersteuner in contact met de patiënt de luxerende factoren voor de ontregeling proberen te achterhalen en via actieve coaching na een dergelijke ingrijpende ervaring met diabetes mellitus te trachten om eventuele onzekerheid rond diabetes mellitus en de behandeling te beperken.

2. Bij herhaaldelijk contact met de huisartsenpost over herhaalreceptuur en andere hulpmiddelen voor de diabetesbehandeling kan de praktijkondersteuner inventariseren

hoe het met de compliance van de patiënt gesteld is en of de huisartsen- praktijk of apotheek op een andere wijze kunnen bijdragen aan medicatielevering en therapietrouw.

3. Bij herhaaldelijk contact over behandeladviezen kan de praktijk­- ondersteuner inventariseren of er wat diabeteseducatie betreft nog leemten zijn waaraan aandacht besteed moet worden.

4. In specifieke situaties van kwetsbare patiënten met bijkomende ziekte, of recente intensivering van diabetes behandeling met starten van insuline, kan er vanuit de huisartsenpraktijk een overdracht naar de huisartsenpost gedaan worden, zodat men daar geïnformeerd is wanneer de patiënt zich meldt. Patiënten kunnen bij goede overdracht op deze manier zelfs hun glucose-dagcurves voor beoordeling aan de huisartsenpost overleggen.

conclusie

Continuïteit is een belangrijk kwaliteitsaspect van diabeteszorg. Goede samenwerking en onderlinge overdracht tussen huisartsenpraktijk en huisartsenpost kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan de kwaliteit van de 24-uurs diabeteszorg. u

diabetespro - thema

kwaliteit van leven 27

thema

1. Ad hoc-adviezen aan de hand van één doorgebelde glucosewaarde. Een advies kan kwalitatief verbeterd worden door verder uit te vragen en meer informatie bij het advies te betrekken (over zelf­ controle met resultaten van glucose- dagcurves, reden van de glucose-­ bepaling, diabetesbehandeling, algemeen welbevinden, eetpatroon en lichamelijke activiteiten en algemeen welbevinden met aandacht voor koorts, overgeven, diarree).

2. Een breed gemêleerde artsenpool (huisartsen, huisartsen in opleiding, vaste waarnemers zonder eigen dagelijkse praktijk, huisartsen in dienst van een huisarts) die op de huisartsen post werkzaam is met zeer uiteen- ­ lopende ervaring in reguliere diabeteszorg.

3. Het ontbreken van (bekendheid met) een protocol voor acute ontregeling of een overzicht van leverbare producten voor diabeteszorg.

4. Het niet afspreken van controle­­mo- menten voor follow-up glucosecontrole, afspraak huisarts of vervolg contact met de huisartsenpost.

5. Ontbreken van een goede overdracht vanuit de huisartspraktijk bij dreigende diabetische ontregeling of na start met insulinetherapie.

Met voorgevulde ampul!

Stepwise is een gestructureerde en flexibele therapie oplossing ontwikkeld om insulinepomptherapie eenvoudiger te maken.

StepWise is een modulair educatieprogramma gericht op het versterken van het kennisniveau en het inzicht van de patiënt.

Met het StepWise programma kunnen patiënten optimaal gebruik maken van het Accu-Chek Insight insulinepompsysteem.

De StepWise modules ondersteunen educatie rondom diabetes kennis, koolhydraten tellen en bolusberekening met behulp van de bolus adviesfunctie.

StepWise biedt u de flexibiliteit om eenvoudig en met een persoonlijke aanpak insulinepomptherapie voor uw patiënten mogelijk te maken, afgestemd op individueel kennisniveau en motivatie.

Ontdek wat mogelijk is.

Meer weten over StepWise? Ga naar www.accu-chek-professionals.nl of bel het gratis servicenummer 0800 - 022 05 85.

Roche Diabetes Care Postbus 1450 1300 BL Almere

ACCU-CHEK, ACCU-CHEK INSIGHT zijn geregistreerde handelsmerken van Roche. © 2015 Roche

Accu-Chek® introduceert StepWise.

u Vragen

om herhaalrecepten voor diabetesmedicatie of zelfcontrolemateriaal omtrent medicatietoediening u Afwijkende waarden bij glucosezelfcontrole u Algemeen ziek zijn bij diabetes mellitus (koorts/braken/diarree) u Hyperglykemische ontregeling u Ontregeling met hypoglykemie u Vermoeden op problemen rond diabetesgerelateerde complicaties u Fouten

Tabel 1: Hulpvragen over diabetes mellitus als reden voor contact met de huisartsenpost.

Percentage patiënten met diabetes mellitus

u Start

met insulinetherapie ontregeling van diabetes mellitus u Tijdelijk prednisongebruik bij diabetes mellitus u Diabetespatiënten met bijkomende intercurrente ziekte met koorts, overgeven of diarree. u Dreigende

37,6%

Contact met de huisarts in de week na contact met de huisartsenpost

52,2%

Tabel 2: huisartscontact voor patiënten met diabetes mellitus, voor en na contact met de huisartsenpost (NIVEL).

Tabel 3: Redenen voor overdracht vanuit de huisartsenpraktijk naar de huisartsenpost.

Referenties uuu

• [1]. Holtrop R. Acute ontregelde diabetes op de huisartsenpost. Houten, 2011.

• [2]. Palmen J. Acute glykemische ontregeling.

Diabetes specialist 2010, No 34: 8-9 • [3] www.nivel.nl «

Figuur 1: Verdeling van de contacten met de huisartsenpost naar urgentie specifiek voor diabetespatiënten (NIVEL).

diabetespro - thema

kwaliteit van leven 29

thema

Contact met de huisarts in de week voorafgaand aan contact met de huisartsenpost

Maatschappelijke Adviesraad geeft patiënten een stem thema

een betere vertaalslag van de wetenschap naar de praktijk

Mirjam Bedaf, journalist

De Maatschappelijke Adviesraad (MAR) van het Diabetes Fonds bestaat uit mensen die ervaring hebben met diabetes. Sinds 2012 adviseren zij het Diabetes Fonds over bestedingen binnen het subsidieprogramma Doen. ‘Door hun mening en visie weet het Diabetes Fonds beter welke toepassingen nuttig zijn voor de praktijk’, licht MAR-voorzitter Annemarie Bevers toe. u De meeste leden uit de adviesraad heb­ ben zelf diabetes of zijn ouder van een kind met diabetes. Ook is er een zorgverlener betrokken bij de MAR. Zelf heeft Annema­ rie Bevers ook diabetes. ‘Ik ben daar altijd heel open en eerlijk over; iedereen mag het weten. Juist die openheid is belangrijk om meer aandacht te krijgen voor de stem van de patiënt in onderzoek, beleid en kwaliteit van zorg.’

DOEN-subsidies Het programma DOEN van het Diabetes Fonds wil een betere vertaalslag van de wetenschap naar de praktijk. Bevers: ‘De MAR bekijkt wat onderzoeksresul­ taten op de korte termijn voor mensen met diabetes betekenen. Meestal gaat het om toegepast onderzoek. Investeren in fundamenteel onderzoek, bijvoorbeeld

30

diabetespro - thema

kwaliteit van leven

onderzoek naar genezing, vinden we ook broodnodig, maar dat is voor veel mensen lastiger te vatten, omdat het gaat over de langere termijn.’

Het is prettig dat er ook onderzoek is waarvan de resultaten concreter en sneller toepasbaar zijn, vindt Bevers.

Daar hebben mensen met diabetes op dit moment iets aan. Een mooi voorbeeld is het onderzoek van Kirsten Berk, diëtist in het diabetesteam van het Erasmus MC in Rotterdam. Berk implementeerde een zeer laag calorisch dieet in de diabeteszorg van het Erasmus MC. Het blijkt een hele effec­ tieve manier om bloedglucoseregulatie te verbeteren. Het is zelfs zo effectief dat de meeste mensen na de interventie minder diabetesmedicatie nodig hebben.

thema

Goed genoeg?

Welk projectvoorstel is goed genoeg voor een subsidie van het Diabetes Fonds? Om dat te bepalen hoort het Diabetes Fonds eerst de mening van de Wetenschap­ pelijke Adviesraad. Deze raad bestaat uit vijftien vooraanstaande Nederlandse diabetes­wetenschappers. Zij bekijken of de kwaliteit van de wetenschappelijke kennis die in praktijk gebracht zal worden daad­ werkelijk goed is. ‘Een belangrijke eerste stap, want zonder wetenschappelijke kwaliteit weten we niet of een product of interventie echt nuttig zal zijn voor mensen met diabetes’, aldus Bevers.

Aandacht voor de kwaliteit van leven bij tieners met diabetes blijkt positief effect te hebben op hun emotionele en psychosociale welbevinden en op de tevredenheid over de zorg die ze ontvangen.

Relevant genoeg?

De projecten die door deze eerste selectie zijn gekomen, worden voorgelegd aan de MAR. De leden van de MAR kijken vervolgens nauwgezet naar de kwaliteit van de toepassing en het project. Daarbij beoordelen zij wat de toegevoegde waarde ervan is voor mensen met diabetes. En of de projectactiviteiten daadwerkelijk zullen leiden tot een goede implementatie van de kennis. Bevers: ‘Vanuit onze eigen erva­ ringen en vanuit de zorg voor mensen met diabetes beoordelen we vervolgens in hoe­ verre het project aansluit bij een behoefte of probleem in onze doelgroep. En of de voorgestelde toepassing relevant genoeg is om in de praktijk te brengen. Daarbij weegt ook mee welke toepassingen er al beschikbaar zijn. Op basis van ons advies beslist het Diabetes Fonds tenslotte welke projecten subsidie ontvangen en welke niet.’

aanpak waarbij een diabetesteam intensief wordt getraind om meer inzicht te krijgen in pubers. Aandacht voor de kwaliteit van leven bij tieners met diabetes blijkt positief effect te hebben op hun emotionele en psychosociale welbevinden en op de ­tevredenheid over de zorg die ze ontvan­ gen van het zorgteam. ‘Met deze subsidie zorgt Maartje de Wit voor inbedding van de methode binnen de zorgteams. Dit zal erin resulteren dat er structureel aandacht is voor de kwaliteit van leven van jongeren met diabetes type 1’, licht Bevers toe. ‘En uiteindelijk is dat het waar het allemaal om draait: kwaliteit van leven.’

Op pagina 32 leest u een artikel van Maartje de Wit over de vragenlijst MIND Youth-Questionnaire en het Kwaliteit van Leven In Kaart-portaal voor diabetespatienten. «

Kwaliteit van leven Ook Maartje de Wit, onderzoeker bij het VU medisch centrum in Amsterdam ontving een DOEN-subsidie. Ze ontwikkelde een

diabetespro - thema

kwaliteit van leven 31

Tieners met diabetes type 1 tevredener na psychosociale aandacht thema

het klik-profiel stimuleert actieve participatie van de tiener

Dr. Maartje de Wit, afdeling Medische Psychologie, VU medisch centrum u Met name depressie en eetproblemen kunnen op de lange termijn de kwaliteit van leven en diabetesuitkomsten nadelig beïnvloeden. Het wordt in de richtlijnen dan ook aanbevolen hierop te screenen.

Onderzoek heeft aangetoond dat alleen screenen niet effectief is en dat een gesprek over de uitkomst noodzakelijk is.

Door de screening naar psychosociale pro­ blemen in de context van de kwaliteit van leven van de tieners te plaatsen, geeft het de diabetesteams handvaten en tieners de mogelijkheid om over hun gehele kwaliteit van leven, inclusief diabetes, te praten. De ISPAD- en NDF-richtlijnen schrijven dan ook voor om de Kwaliteit van Leven (KvL) van kinderen met diabetes type 1 routine­ matig in kaart te brengen.

32

diabetespro - thema

Kinderen en tieners met diabetes type 1 - en hun familie - staan voor de uitdaging om de zorg voor hun diabetes te combineren met het dagelijks leven. Zeker voor tieners kan het vinden van deze balans lastig zijn. Onder tieners met diabetes lijkt de prevalentie van depressieve symptomen, angst, psychologische distress en eetproblemen groter dan onder hun leeftijdsgenoten. Alhoewel deze verschillen in meer recente studies kleiner lijken, geeft vijftien procent van de tieners aan psychologische distress te ervaren, met mogelijke negatieve consequenties voor hun zelfzorggedrag en glykemische instelling.

Door de screening naar psychosociale problemen in de context van de kwaliteit van leven van de tieners te plaatsen, geeft het de diabetesteams tieners de mogelijkheid om over hun gehele kwaliteit van leven, inclusief diabetes, te praten.

Emotionele en sociale onderwerpen Uit ons eerder onderzoek onder tieners met diabetes type 1 blijkt dat het syste­ matisch monitoren en bespreken van KvL hun welbevinden verbetert en dat ze meer

kwaliteit van leven

tevreden zijn met de zorg die ze van hun diabetesteam krijgen. Na de beëindiging van het systematisch monitoren en be­ spreken, verdwenen de gunstige effecten, wat pleit voor het continueren en dus implementeren van deze methode in de reguliere diabeteszorg.

Onderzoek bij kinderen met verschil­ lende chronische ziekten toont aan dat dat emotionele en sociale onderwerpen vaker ter sprake komen tijdens een consult dan wanneer er niet met een KvL-vragenlijst gewerkt wordt. Bovendien geven kin­ derartsen aan dat zij meer tevreden zijn over een consult als een KvL-profiel kon worden gebruikt. Het consult blijkt niet langer te duren.

Uit onze pilotstudie in dertien ziekenhuizen bleek dat er groot enthousiasme is voor het gebruik van de MY-Q in de praktijk bij diabetesteams, tieners en de ouders, maar dat logistieke en organisatorische proble­ men de uitvoering vaak in de weg zitten.

Een volgende stap is het integreren van de MY-Q in een webbased Kwaliteit van Leven-systeem, speciaal ontwikkeld door de psychosociale afdeling van het Emma Kinderziekenhuis voor de pediatrie:

Kwaliteit van Leven In Kaart (KLIK), www.hetklikt.nu. Dit portaal is geschikt voor het in kaart brengen van KvL van verschillende groepen kinderen met een chronische aandoening. Hierdoor wordt standaardisatie bevorderd. Het is een gebruiksvriendelijk platform voor zowel kinderen, ouders als ziekenhuizen. In samenwerking met het KLIK-team van het Emma Kinderziekenhuis in het AMC is de MY-Q nu geïntegreerd in KLIK waardoor het mogelijk is om de MY-Q via internet af te nemen: KLIK-diabetes.

De pilotstudie liet zien dat het nog niet zo makkelijk is om de dagelijkse routine te veranderen.

Extra aandacht KLIK-diabetes maakt het mogelijk om de vragenlijsten al thuis in te vullen. De basis vormt de MY-Q om diabetesspecifieke KvL in kaart te brengen. Om een compleet beeld te krijgen, wordt ook algemene KvL gemeten met de PedsQL. De antwoorden worden vervolgens in een overzichtelijk KLIK-PROfiel omgezet. Het KLIK-PROfiel en het daaropvolgende gesprek geven inzicht in de onderwerpen waar de tiener problemen ervaart. Hierbij helpt het dat het KLIK-PROfiel voorziet in normwaar­ den, het licht ook problemen op die extra aandacht vragen. Bovendien stimuleert het

KLIK-PROfiel actieve participatie van de tiener in het consult. Samen met de tiener en de ouders kan dan worden gezocht naar een oplossing op maat. Dit kan een gesprek met de psycholoog van het team zijn, een (online)interventie of gespeciali­ seerde jeugdzorg.

De pilotstudie liet zien dat het nog niet zo makkelijk is om de dagelijkse routine te veranderen. De waan van de dag neemt het snel over. Met behulp van een subsidie van het Diabetes Fonds zal KLIK-diabetes verder geïmplementeerd kunnen worden in ziekenhuizen door heel Nederland.

Teams worden niet alleen getraind in het gebruik van KLIK en de MY-Q, en het bespreken van deze psychosociale uit­ komsten maar zullen ook advies op maat krijgen over de implementatie in hun zorg.

Overwinnen Kortom, KLIK-diabetes als integraal ­onderdeel van de diabeteszorg biedt erkenning aan de niet-medische aspecten van diabetes en kan tieners helpen bij hun inspanningen om psychosociale ­problemen en barrières te overwinnen, met positieve gevolgen voor hun welbevin­ den en diabetesregulatie en daarmee hun toekomstige gezondheid.

Teams geïnteresseerd in de MY-Q en KLIK-diabetes kunnen contact opnemen via: m.dewit@vumc.nl.«

diabetespro - thema

kwaliteit van leven 33

thema

Screenen op problemen De MIND Youth-Questionnaire (MY-Q) is specifiek ontworpen voor het monitoren van KvL in de praktijk, doordat die onder­ werpen aan bod komen die voor de tieners relevant zijn en aangepakt kunnen worden door het diabetesteam. De vragenlijst met 36 vragen is in tien minuten in te vullen en is geschikt voor kinderen vanaf tien jaar. Het in kaart brengen van KvL met de MY-Q biedt tevens de mogelijkheid om te screenen op psychosociale problemen als depressieve symptomen, eetproblemen en gezinsproblemen. Diabetesteams worden getraind in het gebruik en het bespreken van de KvL-uitkomsten. De uitkomsten van de MY-Q worden gebruikt als gespreksingang om het over de ver­ schillende domeinen van KvL te hebben en de plaats van de diabetes(behandeling) daarin. De impact van veranderingen in de behandeling op het dagelijks leven kunnen zo bijvoorbeeld ook goed gemonitord en besproken worden.

Veel ophef over kwaliteit van bloed­ glucosemeters thema

controleer of de meter, de strips en het bloed van de patient wel bij elkaar passen

Robbert Slingerland, klinisch chemicus, Isala, Zwolle & Darryl Telting, klinisch chemicus, Sint Anna Zorggroep, Geldrop u De prijs voor glucosestripjes ligt in Amerika al geruime tijd rond de tien ­dollarcent. In Nederland lag die prijs tot voor kort aanmerkelijk hoger. Wel waren onze glucosemeters waarschijnlijk kwa­ litatief de beste op de wereldmarkt. In de ogen van patiënten en diabeteszorgverle­ ners vertonen de goedkope meters grote afwijking ten opzichte van hun oude, ver­ trouwde meters. Het meten van glucose lijkt zo eenvoudig, maar is misschien wel de moeilijkste parameter die we kennen in het klinisch chemisch laboratorium.

Vergelijkbaar Bloedglucosemeters voor thuis, maken meestal gebruik van een glucosestrip

34

diabetespro - thema

Recent is veel ophef ontstaan over de kwaliteit van bloedglucosemeters. Patiënten krijgen door hun zorgverzekeraar en/of apotheker een ander, goedkoper merk aangeboden. Verzekeraars als Achmea, VGZ en CZ zijn namelijk tot de conclusie gekomen dat de diabeteszorg goedkoper kan en moet, om die zorg in de toekomst betaalbaar te houden. In dit artikel leggen we uit waarom bloedglucosemeters onderling zo veel kunnen verschillen. Ook de invloed van meetfouten, gebruiksfouten en de invloed van de patiënt op de meting komen aan bod. Verder aandacht voor de verschillen tussen diverse meterkeurmerken en de manier waarop u in uw praktijk kunt omgaan met twijfelachtige glucosemeters. waarin een glucose-sensor zit verwerkt.

Bij een glucosemeting op het klinisch chemisch laboratorium wordt gebruik gemaakt van een veneus of capillair ge­ prikt glucosemonster. Op het laboratorium wordt het plasma van de bloedcellen ge­ scheiden. De glucoseconcentratie in plas­ ma wordt gemeten met een enzymatische methode. Ook in het laboratorium zijn ver­ schillende enzymatische meetmethoden in gebruik. Vrijwel alle laboratoria maken ge­ bruik van een overeenkomstige kalibratie­ methode (plasma-kalibratie). Hoewel alle meters voor thuisgebruik gebruik maken van capillair geprikt volbloedmonster, zijn de meeste meters plasma-gekalibreerd en dus wat dat betreft redelijk vergelijkbaar

kwaliteit van leven

met de laboratoriummethode. Het verschil tussen een plasma-gekalibreerde of volbloed-gekalibreerde meter kan aanzienlijk zijn, verschillen van 15 tot 25 procent zijn daarbij geen uitzondering.

Fouten Hoe groot mag de afwijking eigenlijk precies zijn, voordat wij spreken van een ‘ongeschikte’ meter? Volgens de internationale standaard ISO 15197 voor bloedglucose-meetsystemen [1] moet 95 procent van de gemeten glucosewaarden binnen ±15 procent van een gemiddelde waarde van een referentiemethode glu­ coseconcentratie ≥ 5,55 mmol/l vallen.

Vrij vertaald betekent dit, dat als op het

laboratorium een glucoseconcentratie van 10 mmmol/l wordt gemeten (referentie­ methode), de glucosemeter voor thuisge­ bruik een glucose van 8,5 – 11,5 mmol kan meten. Dit meetinterval komt tot stand door systematische fouten en toevallige fouten. u Systematische fouten zijn meetfouten die door de meter, de glucosestrip en het meetprincipe worden veroorzaakt. De meetfout geeft hierdoor een consequente afwijking ten opzichte van de referen­ tiemethode; als referentiemethode voor de glucosemeting wordt vaak gebruik gemaakt van plasma-gekalibreerde laboratoriummeting. Systematische fouten kunnen onder meer worden veroorzaakt door: verschil in kalibratie, verschil in meetmethode, en lotnummerverschil tussen glucosestrips.

u Gebruiksfouten zijn terug te voeren tot het gebruik van de glucosemeter. Veel gemaakte gebruiksfouten zijn: niet goed gereinigde vingers (suikers van fruit), nog natte vingers en stuwen waardoor veel weefselvocht meekomt. Helaas komen wij ook vaak tegen: verkeerde opslag van glucosestrips (te warm, te vochtig), of meetstrips die over de expiratieda­ tum zijn. Minder in het oog springende ‘gebruiksfouten’ zijn afwijkingen die worden veroorzaakt door het gebruik van medicijnen of door bepaalde afwijkingen in bloedwaarden. Bekende medicijnen die de glucosemeting kunnen beïnvloeden zijn paracetamol en vitamine C. Bekende afwij­ kingen in de bloedwaarden die van invloed zijn op de glucosemeting zijn: de hoeveel­ heid bloedcellen in het bloed, ofwel het he­ matocriet (dit speelt vooral bij zwangeren) en afwijkende nierfunctiewaarden.

u SKUP De organisatie SKUP is een door de Noorse overheid aangestelde organisatie die een verplicht gestelde onafhankelijke keuring van glucosemeters mag uitvoeren, voordat meters op de Noorse markt komen. Nederland kent helaas niet een dergelijke verplichte keuring. Ofschoon SKUP een goed onderzoeksprogramma heeft, hoeven de meters en/of strips op de Noorse markt niet dezelfde te zijn als die op de Nederlandse markt te vinden zijn.

Daarmee is dus SKUP eigenlijk minder geschikt voor de Nederlandse markt.

De metercontrole van SKUP is een goed voorbeeld van een vanuit overheidswege verplicht gestelde metercontrole voor de lokale markt. u TÜV Rheinland-keurmerk Dit keurmerk is het voormalige Neder­ landse TNO-keurmerk voor bloedglu­ cosemeters voor thuisgebruik. TNOcertification is namelijk verkocht aan TÜV Rheinland. In tegenstelling tot SKUP is het TÜV Rheinland keurmerk vrijwillig, dat wil zeggen dat fabrikanten of (derden) zelf kunnen besluiten of zij dit keurmerk aan­ vragen. De criteria waarop TÜV Rheinland beoordeelt zijn in essentie vergelijkbaar met ISO15197:2013. u ISO 15197: 2013 De internationale standaard ISO 15197 [1] beschrijft waaraan een glucosemeter voor zelftesten moet voldoen. Dit in termen van: het technisch ontwerp, de veiligheid en betrouwbaarheid van de meting, ana­ lytische prestaties, de informatie van de leverancier en de testfase van de meter. In de EU mogen alleen glucosemeters met een CE-label worden aangeboden.

Een CE-label wordt verkregen als de fabri­ kant of importeur kan aantonen dat wordt voldaan aan ISO 15197 voor bloedglucose­ meters voor thuisgebruik. Een zogenaam­ de ‘notified body’ is een door een overheid aangewezen keurings- of testinstituut, dat van producten moet aangeven of zij aan de daarvoor geldende Europese richtlijnen voldoen. Notified bodies zijn dus organisa­ ties die bepalen of een product veilig is en voldoet aan minimale eisen voor de Euro­ pese markt. Zolang de fabrikanten maar gegevens aanleveren van testresultaten en die resultaten voldoen aan de minimale eisen (meestal de ISO standaard) binnen Europa, krijgt men eenvoudig het CE-label. Zonder CE-label kan de fabri­ kant zijn product in Europa niet verkopen.

Het belang om een CE-label te verkrijgen is dus enorm voor fabrikanten. Het daar­ mee samenhangende risico dat fabrikan­ ten testresultaten aanleveren die niet echt zijn, gemanipuleerd, of geselecteerd zijn, is dan ook behoorlijk. Voor bloedglucoseme­ ters geldt al jaren een soortgelijke situatie.

Een CE-label wordt verkregen bij voldoen aan ISO 15197 voor bloedglucosemeters voor thuisgebruik. Daar hoeven dus geen onafhankelijke testen aan ten grondslag te liggen. Bovendien is het slechts een eenmalig, papieren examen. Niemand kan controleren of de glucosemeter die de fabrikant voor testen inzet, dezelfde is als degene die later in de markt wordt gebruikt. Eenmalig een papieren examen halen lukt vaak nog wel, maar om jaar in jaar uit dezelfde kwaliteit te leveren is vaak een geheel ander verhaal. Daarom is niet alleen voordat de glucosemeter in de markt komt een onafhankelijke controle op de gewenste kwaliteit noodzaak, maar ook een regelmatige controle nadat de meter op de markt is gebracht. In de onderstaande tekst staan de verschil­ lende mogelijkheden voor metercontrole beschreven.

TÜV Rheinland beoordeelt glucose­ meters op technische specificaties, zoals gevoeligheid voor temperatuur, vocht, en elektromagnetische straling. u

diabetespro - thema

kwaliteit van leven 35

thema

u Toevallige fouten zijn meer onvoorspel­ baar. Zij vinden hun oorzaak in fysische ruis of fluctuaties in de meter of de glucosestrip, of door andere oorzaken.

Als een meting vele malen herhaald wordt, dan zullen de resultaten een zekere spreiding vertonen rond een gemiddelde.

Hieruit kan de geschatte fout in het gemiddelde worden bepaald.

‘Keurmerken’ van bloedglucosemeters De aanbesteding voor bloedglucose­ meters voor thuisgebruik van genoemde verzekeraars luidde dat de kwaliteit van bloedglucosemeters moest voldoen aan een certificaat van één van de volgende kwaliteitskeurmerken: SKUP, TÜV Rhein­ land, SKML of Dekra. Het is dus belangrijk om inzicht te hebben in de betekenis van deze keurmerken.

thema

Het keurmerk heeft de beoordeling van de meting zelf uitbesteed aan een klinisch chemisch laboratorium. De analytische prestaties worden door het klinisch che­ misch laboratorium beoordeeld aan de hand van een methodevergelijk, waarbij de meteruitslag wordt vergeleken met een referentiemethode (maximaal 15 procent afwijking). Tevens wordt de invloed van het hematocriet, de hoeveelheid cellen in het bloed, op de glucosewaarde beoordeeld (maximaal tien procent afwijking), de re­ produceerbaarheid van een meting (maxi­ maal 5 procent afwijking) en het minimale volume van een bloeddruppel waarbij nog een juiste glucose-uitslag wordt gemeten (bij minder dan dit volume een juiste fout­ melding). Het TÜV Rheinland-keurmerk beoordeelt dus zowel op technische specificaties als op analytische prestaties en is dus voldoende breed. Om een jaar­ lijks onafhankelijke controle te hebben op de kwaliteit van glucosemeters lijkt op dit moment het TÜV Rheinland Nederlandcertificaat te voldoen. u SKML-keurmerk De Nederlandse Stichting Kwaliteitsbewa­ king Medische Laboratorium¬diagnostiek (SKML) heeft in 2010 een door Jansen en Slingerland bedacht keurmerk voor gluco­ semeters uitgewerkt [2]. Het SKML-keur­ merk stelt als eis dat de meter voldoet aan de eisen in ISO15197 en/of TNO-keurmerk (thans TÜV Rheinland-keurmerk), en stelt eisen aan de analytische prestaties (meetfout, lineariteit, interferenties door bijvoorbeeld medicijnen en beïnvloeding door hematocriet). De gedachte van de auteurs was dat de onderzoeksmethode geschikt zou zijn voor glucosemeters die worden gebruikt in ziekenhuizen en voor glucosemeters bij thuisgebruik. Echter de methode maakt gebruikt van veneus afge­ nomen bloed; de hoeveelheid zuurstof is minder dan in capillair afgenomen bloed, en dat beïnvloedt soms de meting. Voor veel thuis-bloedglucosemeters wordt door de fabrikant afgeraden om veneus bloed­ materiaal te gebruiken. Daarmee kan deze methode dus niet voor alle meters worden ingezet.

36

diabetespro - thema

u Dekra Dekra is een voorbeeld van een notified body. Deze instelling is ook de enige die CE-labels mag uitdelen voor glucose­ meters. Dekra kijkt alleen op papier of de aangeleverde data van de fabrikant voldoen aan de ISO 15197-standaard voor bloedglucosemeters voor thuisgebruik.

Dekra Certification test dus niet zelf. u NVKC metercontrole De Nederlandse Vereniging voor Klinische Chemie en Laboratorium Geneeskunde (NVKC) coördineert de glucosemeter-jaar­ controle van patiëntenmeters in klinisch chemisch laboratoria in Nederland. Deze meter-jaarcontrole bestaat uit een be­ perkte vergelijking van de patiëntenmeter met de bijbehorende strips én de labora­ toriummethode gebruikmakend van een (SKML)-referentiepreparaat. De patiënt voert op een prikpost van het laboratorium een eigen meting uit - meestal in duplodeze eigen meting wordt vergeleken met de laboratorium-referentiemethode. De meeste laboratoria accepteren hierbij een afwijking van 15 procent. Bijkomend voor­ deel is dat de patiënt tijdens de meting kan worden begeleid door een medewerker van het laboratorium, zodat ook kan wor­ den gelet op pre-analytische foutenbron­ nen, zoals handen wassen, expiratiedatum strips, opslagcondities. Helaas bieden nog niet alle laboratoria in Nederland een der­ gelijke meter-jaarcontrole aan. Een actu­ eel overzicht van deelnemende laboratoria is te vinden op de website van de NVKC [3]. Met de gegevens van de metercontrole van de NVKC kunnen misstanden worden opgespoord, fabrikanten kunnen met de gegevens worden geconfronteerd en in het beste geval kunnen problemen worden verholpen. In het uiterste geval kan ook de inspectie worden ingeschakeld om de meter van de markt te laten halen. u Metercontrole apotheek In de meeste apotheken gebeurt de me­ tercontrole nog met een controlevloeistof in plaats van met bloed. Ook komt het voor dat de meter van de patiënt wordt vergeleken met een overeenkomstig type glucosemeter. Het zal duidelijk zijn dat dit geen goede werkwijze is.

kwaliteit van leven

Beter is het om dan naar een lokaal klinisch chemisch laboratorium te gaan, omdat daar vrijwel altijd wordt vergeleken met een laboratorium-(referentie)metho­ de. Gelukkig wordt er op steeds meer lo­ caties samengewerkt tussen de apotheek en een klinisch chemisch laboratorium. In Zwolle en omgeving is voor de patiëntenbloedglucosemeter-controle een systeem opgezet samen met de lokale apothekers.

Deze apothekers en apothekersassisten­ ten worden door het klinisch chemisch laboratorium gecertificeerd om de meter van de patiënt te kunnen controleren.

Selectie is maatwerk Omroep Max heeft zeer recent een uitzen­ ding van Meldpunt gewijd aan de kwaliteit van bloedglucosemeters. De resultaten van deze glucosemeters bleken nogal uiteen te lopen hetgeen past bij + of –15 procent-toegestane afwijking. Echter, door het beleid van de verzekeraars om goedkopere stripprijs te vergoeden worden veel mensen met diabetes die glucose meten nu gevraagd over te stappen naar een andere meter. Dit leidt ertoe dat soms iemand een meter had die -15 procent afweek en nu overstapt naar een meter die +15 procent afwijkt. Een verschil van 30 procent dus. Dit brengt op dat moment een risico met zich mee als de hoeveelheid toe te dienen insuline niet conform wordt aangepast. De omzetting van een glucose­ meter vergt dus een goede begeleiding van een diabeteszorgverlener.

Nieuwe meter selecteren Ook al is een bloedglucosemeter voor thuisgebruik in het algemeen goed genoeg bevonden om een CE-label te krijgen en om op de markt te mogen komen, dan nog kan het zijn dat het bloed van de patiënt niet past bij deze voor algemeen gebruik, goedgekeurde meter en strips. Daarom is het van belang om bij het verstrekken van een nieuwe meter te controleren of de meter, de strips en het bloed van de pati­ ënt wel bij elkaar passen. Soms bevinden zich stoffen in het bloed van een patiënt die de glucosemeting sterk beïnvloeden.

Dit kan gebeuren doordat bijvoorbeeld de nierfunctie van patiënten is verslechterd,

Kwaliteit gehandhaafd Naast de ontwikkeling van nog betere meetmethoden en procedures waardoor het leven voor mensen met diabetes beter wordt, zal de NVKC zich de komende jaren hard maken om een Noord-Europees keurmerk op te richten voor het onafhan­ kelijk testen van bloedglucosemeters voor thuisgebruik. Hiermee is de verwachting dat de waaier aan certificaten en dienten­ gevolge misverstanden in het veld zullen verminderen. Het is dankzij de medewer­ king van velen, variërend van patiënten, diabetologen, diabetesverpleegkundigen, praktijkondersteuners, laboratorium­ medewerkers, apothekers, fabrikanten tot verzekeraars en vele anderen, dat we in Nederland de zorg voor mensen met diabetes al jaren op een zeer hoog niveau hebben kunnen houden. Ondanks de druk op kostenbeheersing moet de kwaliteit van de zorg gehandhaafd blijven. Een korte termijn-besparing op diabeteshulp­ middelen zal anders op de langere termijn alleen maar kostenverhogend

blijken te zijn, door toename van diabetesgerelateerde complicaties.

Meters for Home-use; Clin. Chem. Lab. Med. 2010;

Referenties uuu

product_testing_nl/medical_devices_nl/tested_

• [1] ISO15197 2e editie 2013: In Vitro Diagnostic Test Systems – Requirements for Blood-glucose monitoring

48 (7); 1021-1027 • [3] http://www.uwbloedserieus.nl/metercontrole/ • [4] http://www.tuv.com/nl/netherlands/services_nl/ medical_device.html

Systems for Self-testing in Managing Diabetes Mellitus • [2] Jansen en Slingerland; SKML-Quality Mark for Point–of-care test (POCT) Glucose Meters and Glucose

Waar moet de diabetesverpleegkundige of praktijkondersteuner op letten? u Een glucosemeter moet aantoonbaar voldoen aan ISO 15197:2013. Helaas zijn er maar een beperkt aantal meters die aantoonbaar voldoen aan deze standaard. De in Nederland als goed beoordeelde meters zijn terug te vinden op de website van TÜV Rheinland Nederland [4]. u Een goede glucosemeter wijkt niet meer dan 15 procent af van een laboratorium-glucosemeting (negatief of positief). U kunt, in samenspraak met een klinisch chemisch laboratorium, glucosemeters selecteren die aan deze eis voldoen. u Een jaarlijkse controle van de meter van de patiënt kan worden uitgevoerd bij een klinisch chemisch laboratorium (https://www.nvkc.nl/scripts/klinische_ chemie/metercontrole/), of in een apotheek. u Een jaarlijkse metercontrole moet altijd worden vergeleken met een laboratorium referentiemeting. U kunt dit navragen bij het klinisch chemisch laboratorium of bij de apotheek. u FOUT is: een metercontrole gebaseerd op een verschilmeting met een zelfde type meter als die van uw patiënt (deze ‘controle’meter heeft immers last van dezelfde stoorfactoren). u FOUT is: een metercontrole met een verschilmeting gebaseerd op controle vloeistof (deze vloeistof lijkt immers niet op bloed en geeft een verkeerde verschilmeting). u GOED is: een metercontrole gebaseerd op bloed, strips en de persoon lijke meter van uw eigen patiënt. Bij afwijkende resultaten ten opzichte van de laboratorium-referentiemeting is het raadzaam om eerst nieuwe strips te testen, pas daarna indien nodig een andere meter testen. u Gebruikt uw patiënt medicijnen en is daar recent een verandering in doorgevoerd? Is uw patiënt zwanger? Of is er sprake van nierfunctieverlies?

Dan is extra voorzichtigheid geboden. In dergelijke gevallen is een extra controle van de meter bij een laboratorium of apotheek gewenst. Een goede meter wijkt ook in dit geval niet meer dan 15 procent af van de laboratoriummethode. u Krijgt de patiënt een nieuwe meter voorgeschreven? Vergelijk dan de resultaten van de oude meter met die van de geselecteerde nieuwe meter. Anticipeer indien nodig met insulinebeleid en controleer de HbA1c-waarde twee tot drie maanden na overstappen. Bij twijfel over de nieuwe meter - bij u, of bij uw patiënt - is de metercontrole in het laboratorium in ieder geval verstandig. u U kunt patiënten actief stimuleren om een meter-jaarcontrole te laten uitvoeren bij een geschikt klinisch chemisch laboratorium of bij een apotheek. «

diabetespro - thema

kwaliteit van leven 37

thema

waardoor de afvoer van stoffen uit het bloed vertraagt - en stoffen in een aan­ merkelijk hogere concentratie voorkomen.

Een andere oorzaak kan een patiëntspe­ cifieke omzetting zijn van sommige medi­ cijnen. Ook kan door een combinatie van factoren een stof toch meer aanwezig zijn, dan normaal in het bloed van mensen met diabetes. In 0.5-1 procent van de patiënten zien we dan ook dat de combinatie van bloedglucosemeter, strips en het bloed van mensen met diabetes niet past. Deze mensen worden in geval van gebruik van orale bloedglucoseregulerende medicatie, dan wel insuline, geholpen om een andere meter te selecteren. Ook hierin zijn de kli­ nisch chemisch laboratoria in Nederland al jaren wereldwijd koploper. Geleidelijk aan begint men nu ook elders in te zien dat de bloedglucosemetercontrole voor patiënten een meerwaarde heeft. Zelfs in de USA volgt men nu pas ons voor­ beeld met een zogenaamd ‘surveillance program’ voor bloedglucosemeters voor thuisgebruik. Dit programma gaat daar komend half jaar van start.

Gewoon naar school met diabetes op zoek naar gezamenlijke zorgpunten en oplossingen die voor iedereen werken

thema

Marja van Boekel, ambulant begeleider ‘Partner Passend Onderwijs’ u Soms kan een georganiseerde samen­ werking de expertise versterken, zoals in de regio rondom Nijmegen. Het Kinder Diabetes Centrum Nijmegen (KDCN), Partner Passend Onderwijs en het experti­ sepunt van Onderwijsgroep Punt Speciaal zijn vanaf het begin betrokken bij kinderen met diabetes, hun ouders en de school.

Er is een vaste werkwijze afgesproken, met vaste contactmomenten. De gespeci­ aliseerde ambulant begeleider heeft jaren­ lange ervaring opgebouwd met diabetes en onderwijs. Hierdoor is ze in staat om snel, adequaat en vertrouwd de allereerste stappen te zetten. De kracht zit vooral in het bijeenbrengen van pedagogische, onderwijskundige en medische expertise.

Het gehele traject is gebaseerd op weder­ zijds vertrouwen, het geven van heel veel concrete informatie aan ouders en school en het begeleiden van alle betrokkenen op weg naar een passende en veilige onderwijssituatie.

Scholen krijgen te maken met een nog grotere diversiteit aan leerlingen. Want in principe heeft elk kind, elke jongere, recht op een plek in het regulier onderwijs.

De Wet Passend onderwijs is vanaf 1 augustus 2014 een feit en kinderen met diabetes vormen daarop geen uitzondering. Hoe gaat dat nu in de praktijk? Wat weet een gemiddelde leraar van diabetes? En wat moet er allemaal geregeld worden? Niet alleen de professional op school, ook ouders en leerlingen zitten vol vragen. Tijd om de koppen bijeen te steken en te zoeken naar gezamenlijke zorgpunten en oplossingen die voor iedereen werken. chronisch ziek is, is bescherming bieden.

De ervaring leert dat het vergroten van de kennis en het delen van ervaringen leiden tot een hogere graad van acceptatie en vertrouwen. De ambulant begeleider kent de mogelijkheden van het onderwijs, maar ook de problemen waar het onderwijs te­ genaan kan lopen. Bovendien is ze bekend met de organisatorische problemen in een grote en drukke klas. Hierdoor kan ze

Loslaten en vertrouwen Een natuurlijk reflex van ouders op het moment dat ze horen dat hun kind

38

diabetespro - thema

kwaliteit van leven

optimaal inspelen op de mogelijkheden, de beperkingen en de vragen van de school, c.q. de leerkracht. Het zou fijn zijn als de opgedane expertise in de regio Nijmegen gedeeld kan worden met andere regio’s. In dit artikel geven we concrete tips om ervoor te zorgen dat passend onderwijs – ook voor een kind met diabetes – past!

Het gesprek tussen de school, ouders en de ambulant begeleider vindt plaats op school. Bij het gesprek zijn in elk geval de leerkracht en de intern begeleider aanwezig. Er zijn misschien ook nog andere functionarissen welkom. Denk aan de overblijfkracht, een EHBO’er of de directeur. Dit is sterk afhankelijk van de organisatiestructuur van de school, de mogelijkheden, de grootte enzovoort.

De ambulant begeleider zit het gesprek voor. Ze voorziet de school van informatie­ materiaal en geeft algemene voorlichting over diabetes. Ze legt hierbij de nadruk op fysieke, cognitieve en sociaal emotionele gevolgen van diabetes, specifiek voor deze leerling. Het is een zakelijk en informatief gesprek, met voldoende oog voor emoties

en gevoelens. Soms is de school huiverig om de zorg voor het prikken en het toe­ dienen van de insuline van de ouders over te nemen. Bij oudere leerlingen zal de school een ondersteunende, begeleidende rol moeten nemen. Omdat de ambulant begeleider zo’n situatie niet voor de eerste keer meemaakt, is ze in staat hierop op adequate wijze in te spelen. Zo ontstaat telkens weer een uniek gesprek, met in de meeste gevallen als resultaat: voldoende vertrouwen om samen de toekomst tegemoet te gaan.

Protocol op maat De ambulant begeleider heeft goede, actuele en bruikbare voorbeelden van protocollen voor het onderwijs beschik­ baar. De ouders krijgen van haar een voorbeeld aangereikt en zij maken een voor hun kind geschikt protocol, een protocol op maat [1]. De ambulant begeleider maakt van deze bijeenkomst een verslag. Zo is iedereen op een een­ duidige manier geïnformeerd en worden misverstanden nagenoeg uitgesloten.

Ieders verantwoordelijkheid wordt vastge­ legd in het ‘document uitvoeringsverzoek’.

Dit wordt door de ouders ondertekend, zij blijven eindverantwoordelijk.

Als het misgaat Het omgaan met diabetes vraagt een strenge regie met veel regelmaat. En toch kan het ook wel eens misgaan,

zowel thuis als op school. Als de leer­ kracht in de hectiek van alledag vergeet te prikken, is dat heel vervelend, maar soms ook wel begrijpelijk. Zowel de ouders als de school moeten juist in die situaties proberen om eerlijk en transparant met elkaar te blijven communiceren. Met ver­ wijten schieten we niks op. Maar het delen van zorgen en wegnemen van irritaties kan de lucht klaren. En dat alles komt het kind ­ iabetes ten goede. En zo kan het: met d passend onderwijs, ook voor kinderen met diabetes.

protocol op maat [1] Het protocol bestaat uit maximaal één A4-tje en besteedt onder meer aandacht aan vragen als: u

Wat is diabetes?

Wat is een hypo? Wat doe je bij een hypo? u Wat is een hyper? Wat doe je bij een hyper? u Wanneer, hoeveel en welke controlemomenten zijn nodig? u Wat zijn speciale aandachtspunten voor: gym, overblijven, traktaties en uitstapjes? « u

diabetespro - thema

kwaliteit van leven 39

thema

Stap-voor-stap Door de samenwerking met het KDCN is het mogelijk al in een vroeg stadium geïn­ formeerd te worden. Het KDCN meldt een kind of jongere na toestemming van ouders, verzorgers of de jongere, aan bij het expertisecentrum. Direct daarna gaat de ambulant begeleider aan de slag. Ze plant een huisbezoek met direct aansluitend daarop een schoolbezoek met de ouders. Het huisbezoek biedt in de vertrouwde omgeving de optimale ­mogelijkheid om informatie te geven, maar vooral ook vragen te stellen. Vragen over de ziekte en het verloop, en ook over de redzaamheid van het kind.

mylife OmniPod

GEORGE HOP UIT HEERLEN:

“Het is fijn om het nieuwste van het nieuwste te mogen hebben”

Als vroeger zijn insulinepomp tijdens een boottochtje weer eens letterlijk in het water viel, kon hij deze met behulp van de infuusslang makkelijk naar boven halen...

George Hop (62) lacht er nog hartelijk om. Maar verder zat dat lastige slangetje natuurlijk alleen maar in de weg. Daarom is hij nu blij met mylife OmniPod.

T

ien jaar geleden kreeg George een insulinepomp: “Zo’n pompje op zich kan natuurlijk prima zijn, maar het probleem was dat de infuusnaald voortdurend uit mijn huid werd getrokken. Ik heb altijd veel geklust. Je bukt, sjouwt met zware spullen, klimt op een trap. Voortdurend zijn er momenten dat je met je infuusslang ergens achter kunt blijven haken. En als je de pomp in het borstzakje van je overhemd stopt, dan kan ie er bij bukken ook weer makkelijk uitvallen.”

Het gaat nu stukken beter Zijn diabetesverpleegkundige vertelde George over het systeem van mylife OmniPod. “Een insulinepomp zónder losse infuusslang zag ik direct wel zitten. Ik draag hem nu meestal aan de zijkant van mijn lichaam, net boven de broekriem, dan heb ik er het minste hinder van. Anderhalf jaar gebruik ik nu OmniPod en ik moet zeggen dat het stukken beter gaat met mijn diabetes. Ik vind het fijn om het nieuwste van het nieuwste te mogen hebben en om ontwikkelingen bij te houden.”

Als zesjarig ventje maakte George samen met zijn vader een eigen vijver in de tuin en vanaf dat moment heeft hij een bijzondere passie voor vissen. Hij heeft nu een fraaie tropentuin met vijver, houdt lezingen over vissen en verzorgt artikelen en foto’s voor zijn lijfblad Het Aquarium.

Meer weten?

Meer weten over mylife OmniPod? Kijk op www.mylife-diabetescare.nl, of bel 0800 – 9 77 66 33.  Lees ook de persoonlijke verhalen van George Hop en andere betrokkenen in het nieuwste Diabetes Document, te bestellen bij Ypsomed Nederland, telefoon 0800 – 9 77 66 33, e-mail info@ypsomed.nl. Of bekijk de digitale versie (PDF) van Diabetes Document en meer foto’s van mylife OmniPod op www.diabetesdocument.nl, klik op ‘Nieuws’ en scroll naar het bericht over mylife OmniPod. 

Met een injectiespuitje wordt het pompje (de Pod) vóór het aanbrengen gevuld met insuline. De Pod kan vervolgens drie dagen op de huid blijven zitten, ook tijdens douchen en zwemmen.

De Personal Diabetes Manager (PDM) is bloedglucosemeter en afstandsbediening voor de pomp ineen.

Handiger kan het niet!

Behandeling schizofrenie gecompliceerd door risico diabetes mellitus UMC start trial met alternatieve behandeling die aangrijpt op incretinesysteem

u Het gaat bij deze patiënten om de ­secundaire diabetes mellitus, ge­as­ socieerd met medicamenten in dit geval, dus geen primaire vorm, zoals diabetes type 1 of type 2. In dit artikel gaan we in op de pathofysiologische achtergrond van het ontstaan van anti-psychotica-geassocieer­ de diabetes, de therapieën die er zijn en de nieuwe ontwikkelingen die in onderzoek zijn besproken. Diabetes is van groot belang in deze groep omdat hart- en vaat­ ziekten de belangrijkste reden voor sterfte zijn. Ongeveer dertig tot veertig procent van de patiënten met schizofrenie die anti­ psychotica gebruiken ontwikkelen diabetes mellitus [3]. De voorgeschreven middelen worden verdeeld in ­antipsychotica van de eerste generatie en die van de tweede ­generatie (tabel 1). Het positieve effect

op de psychiatrische symptomen is bij de tweede generatie medicamenten iets beter dan die van de eerste generatie.

combinatie van toename van de insulineresistentie en een verminderde prestatie van de bètacellen [4].

Pathofysiologie Diabetes mellitus ontstaat door een absoluut tekort aan insuline (diabetes type 1) of een relatief tekort. Bij dat laatste is sprake van een combinatie van toege­ nomen insulineresistentie met daardoor toegenomen vraag en niet-optimaal producerende bètacellen; de bijdrage van beide mechanismen verschilt per individuele patiënt (figuur 1).

Toename van de insulineresistentie De antipsychotica hebben een blokkerend effect op de histamine-1-receptoren in de paraventriculaire en ventromediale kernen in de hypothalamus (figuur 2).

Histamine reguleert de voedselinname en het energie­verbruik in het lichaam en blokkade van histamine-effecten leidt tot meer eten en minder energieverbruik.

Op deze manier kunnen antipsychotica leiden tot gewichtstoename, dat dan weer leidt tot toename van de insulineresistentie. Los van deze factoren kunnen antipsychotica een effect hebben via het leptinehormoon. u

Wat zijn bij patiënten die met antipsychotica worden behandeld nu de ­mechanismen waardoor diabetes ontstaat? Ook in deze groep is er een

VERENIGINGSvakblad diabetespro - EADV mei 2015

41

schizofrenie

Harold de Valk, internist-endocrinoloog, Wiepke Cahn, psychiater, Ingeborg Wilting farmacoloog/apotheker, Bianca Silvius, trialmanager.

Universitair Medisch Centrum-Utrecht.

Schizofrenie en gerelateerde ziekten komen frequent voor in Nederland, naar ­s chatting bij 0.5 procent van de bevolking [1]]. De psychiatrische symptomen zijn goed behandelbaar met antipsychotica. Dit zijn orale medicamenten die invloed h­ ebben op het metabolisme in verschillende hersengebieden waardoor de wanen kunnen verdwijnen, eventuele suïcidaliteit verdwijnt en het gedrag verbetert [2]. Zo kunnen patiënten met schizofrenie een veel beter leven leiden en hoeven zij niet chronisch in een inrichting te verblijven. Maar er is ook een schaduwzijde: mede op basis van hun werkingsmechanisme in de hersenen kunnen de middelen leiden tot (forse) ­g ewichtstoename en daardoor ook tot het ontstaan van diabetes mellitus.

Eerste generatie

Tweede generatie

Haloperidol Olanzapine Zuclopentixol Clozapine Pimozide Quetiapine Chlorpromazine Aripiprazol Perfenazine Paliperidon Penfluridol Tabel 1: Eerste en tweede generatie anti-psychotica

schizofrenie

Leptine vermindert de eetlust en het lijkt erop dat antipsychotica een resistentie tegen leptine kunnen ­veroorzaken waar­ door er minder leptinewerking is en daardoor gewichtstoename.

Verminderde bètacelfunctie Toename van insulineresistentie leidt tot een hogere vraag naar insuline. Maar als de bètacellen hier makkelijk aan kunnen voldoen, is er geen man over boord.

Normale plasma-glucosewaarden worden als het ware ‘gekocht’ met een hogere plasma-insulineconcentratie. Enig smetje is dat deze hyperinsulinemie een risicofac­ tor zou kunnen zijn voor het ontwikkelen van atherosclerose, maar zeker is dat niet. Op het moment dat er toch een vorm van bètacel insufficiëntie optreedt, dan is er wèl een man over boord en begint de ontwikkeling van - in dit geval secundaire - diabetes mellitus. Ook hier spelen de anti­psychotica een rol. Antipsychotica blokkeren de muscarine-3 receptor van de bètacel en remmen zodoende de insulinepro­ductie. Naast de werking van anti­psychotica, spelen genetische factoren een rol in de verminderde bètacelfunctie. ­ Personen met genmutaties die ge­ associeerd zijn met een verminderde bètacelfunctie hebben een grotere kans op diabetes en deze mutaties winnen aan pathofysiologisch gewicht op het moment dat er extra vraag naar insuline is. Diabe­ tes type 2 komt vaker voor bij familieleden van patiënten met schizofrenie, wat een genetische factor ondersteunt. Samen­ vattend betekent het gebruik van anti­ psychotica een verhoogd risico op diabetes door verhoging van de insulineresistentie en vermindering van de bètacelfunctie, eventueel bovenop een genetisch bepaalde zwakkere bètacelfunctie.

Op zich zijn deze diabetogene effecten voor de tweede generatie antipsychotica groter dan voor de eerste generatie.

Toch wordt in het algemeen de voorkeur gegeven aan tweede generatie middelen.

42

De reden daarvoor is dat de werking tegen de psychiatrische symptomen beter is bij de tweede generatie middelen dan bij de eerste generatie middelen, met name ook op het gebied van de vermindering van de suïcidaliteit. De obesitas en de diabetes worden geaccepteerd met het oog op de betere werking bij de behandeling van de primaire ziekte.

Therapie De behandeling die patiënten met schizofrenie voor hun diabetes krijgen is ruwweg hetzelfde als die bij patiënten met ‘gewone’ diabetes type 2. Dat wil zeggen: optimaal voedingsadvies en leefstijladvie­ zen; bij onvoldoende effect metformine, dan een Sulfonylureum-preparaat (SU) en als dat onvoldoende helpt, een vorm van insulinebehandeling. Bij deze geruisloze overname van de type 2-standaard voor deze groep kunnen de nodige kant­ tekeningen worden geplaatst: u In alle trials met medicatie worden patiënten met schizofrenie uitgesloten; ‘major psychiatric illness’ is een gebruikelijk exclusiecriterium. u Tegen metformine kan geen bezwaar zijn, tegen een SU wel. Er kleven nogal wat bezwaren aan de SU: - SU veroorzaakt vaak een gewichts-­ toename hetgeen juist één van de uitlokkende factoren voor de antipsychotica-geassocieerde diabetes is; - SU-preparaten hebben een hoog risico op hypoglykemie wat bij deze groep een extra probleem vormt met het zicht op stemmings- en gedragsafwijkingen; - Matige compliance kan op zich al een verstorende factor in de behandeling zijn en het risico op hypoglykemie vergroten. u De issues bij de SU-medicatie gelden nog sterker bij behandeling met insuline.

Uiteraard kan de behandeling bij patiënten met schizofrenie in een rustige fase in principe goed verlopen, maar dit zal bij andere patiënten niet het geval zijn.

Daarom is het goed om uit te kijken naar alternatieven voor de SU-medicatie en voor behandeling met insuline. In ieder geval moeten we vooraf heel goed in zicht hebben wat nu bij deze patiënt het ­individuele behandeldoel is. Er is geen a priori-reden om een patiënt die aan

VERENIGINGSvakblad diabetespro - EADV mei 2015

schizofrenie leidt, een minder lange termijndoel toe te dichten dan aan pat­iënten zonder schizofrenie. Logische alternatieven liggen in de hoek van het incretine-systeem. Bij patiënten die niet goed behandelbaar zijn met de maximaal te verdragen dosis metformine, is een DPP4-remmer een logisch alternatief voor een SU-medicatie: geen hypoglykemie en geen toename in het gewicht. Zoals gezegd zijn er geen specifieke trials met DPP4-remmers in deze situatie gedaan maar het is zeker het overwegen waard.

Bij patiënten met (sterk) overgewicht die falen op metformine is een GLP1-agonist een overweging: ook hier geen hypoglyke­ mie en gewichtsafname. Uiteraard moeten GLP1- agonisten gespoten worden maar een eenmaal daagse dosering of zelfs een wekelijkse dosering kan ook een groter gemak betekenen met betere compliance.

Ook hier zijn er geen trials verricht speci­ fiek in deze patiëntengroep. Bij falen op een DPP4-remmer is een GLP1-agonist ook nog te overwegen vanwege het wat sterkere effect [6]. In de huidige regel­ geving wordt een GLP1-analoog niet vergoed bij een BMI < 35 kg/m2. De verschillende mogelijkheden zijn grafisch weergegeven in figuur 3. De richtlijn van de European Association for the Study of Diabetes & the American Diabetes Association geeft een mooi grafisch model aan de hand waarvan bij iedere patiënt een

Genetische factoren

Exogene factoren

Insuline-resistentie

Hyperglycemie

Insuline-resistentie

Genetische factoren

Exogene factoren

Figuur 1: Algemene pathofysiologie van diabetes.

Genetische factoren zijn de endogene factoren die van belang zijn bij het ontstaan van insuline-resistentie en insulinedeficiëntie. Exogene factoren die van belang zijn bij het ontstaan van insulineresistentie zijn bijvoorbeeld obesitas, weinig lichaamsbeweging, medicamenten. Ook bij het ontstaan van insuline-deficiëntie spelen exogene factoren een rol: medicamenten, maar ook bijvoorbeeld pancreatitis of pancreaschirurgie en bij diabetes type 1 de auto-immuunreactie.

Antipsychoticum

Paraventriculaire ventromediale kernen

Gewichtstoename

Eilandjes van Langerhans

Genetische factoren

Toename insulineresistentie

Diabetes mellitus

Insulinedeficiëntie

Figuur 2: Pathofysiologie van diabetes bij het gebruik van antipsychotica. Antipsychotica remmen de blokkerende hista­ mine-1-receptoren in twee hypothalame kernen en bevorderen zo het eetgedrag en verminderen het energieverbruik; het gewicht neemt toe en daardoor de insulineresistentie. Antipsychotica blokkeren de muscarine-3-receptoren van de bètacellen in het eilandje van Langerhans waardoor de insulinesecretie wordt geremd. De combinatie van toegenomen insulineresistentie en verminderde insulineproductie leidt tot diabetes mellitus. De hyperglykemie zelf remt de eigen insulinesecretie en versterkt de insulineresistentie; een vicieuze cirkel ontstaat.

Medicatietrial UMC Utrecht Juist omdat er zo weinig ervaring is met de medicamenteuze behandeling van patiënten met schizofrenie, is er in het UMC Utrecht een samenwerking tot stand gekomen tussen de interne genees­ kunde, psychiatrie en farmacologie waarin geprobeerd wordt meer helderheid in het probleem ‘diabetes bij schizofrenie’ te scheppen. Als onderdeel hiervan start bin­ nenkort een medicatietrial bij deze groep patiënten waarbij het effect van de GLP1agonist liraglutide wordt vergeleken met

die van placebo (gerandomiseerde geblindeerde trial) op de glucoseregulatie en andere diabetesgerelateerde para­ meters, maar ook op de therapietrouw.

Referenties uuu

• 1: reedman R. Schizophrenia. New Engl J Med 2003; 349: 1738-49.

• 2: van Os J, Howes OD. Antipsychotic drugs for prevention of relapse. Lancet 2012; 379: 2030-1.

• 3: Newcomer JW, Haupt DW. The metabolic effects

Het is een uniek onderzoek alleen al omdat het zich richt op een traditioneel als ‘te moeilijk’ geachte groep patiënten.

In die zin is het ook een trial-technisch uitdagend onderzoek. Als het ons lukt deze trial uit te voeren en indien de GLP1-agonist inderdaad een goed effect heeft, dan kan het arsenaal aan middelen voor diabetes bij deze patiëntengroep worden uitgebreid en zijn er meer mogelijk­heden om het individuele behandeldoel te bereiken.

Kort samengevat Schizofrenie wordt vaak gecompliceerd door diabetes mellitus als complicatie van het gebruik van antipsychotica.

of antipsychotic medications. Can J Psychiatry 2006; 51: 480-91.

• 4: Starrenburg FC, Bogers JP. How can antipsychotics cause Diabetes Mellitus? Insights based on receptor-binding profiles, humoral factors and transporter proteins. Eur Psychiatry 2009; 24: 164-70.

• 5: van Welie, Derks EM, Verweij KH, de Valk HW, Kahn RS, Cahn W, The pervalence of diabetes mellitus is increased in trelatives of patients with a non-affective psychotic disorder. Schizophr Res, 2013; 143: 354-7 • 6: Pratley RE, Nauck M, Bailey T, Montanya E, Cuddihy R, Filetti S. Thomsen ABN, Sondergaard RE, Davies M. Liraglutide versus sitagliptin for patients with type 2 diabetes who did not have adequate glycaemic control with metformin: a 26-week, randomized, parallel-group, open-label trial. Lancet, 2010: 375: 1447-56.

• 7: Inzucchi SE, Bergenstal RM, Buse JB, Diamant M, Ferrannini E, Nauck M, Peters AL, Tsapas A, Wender R, Mathews DR. Management of hyperglycemia in type 2 diabetes: a patient-centered approach: position statement of the American Diabetes Association (ADA)

Leefstijl & voeding

Individueel behandeldoel

and the European Association for the Study of Diabetes (EASD). Diabetes Care, 2012; 35: 1364-79.

• 8: Rutten GEHM, de Grauw WJC, Nijpels G, Houweling B, van de Laar F, Bilo H, Holleman F, Burgers J, Wiersma T, Janssen P. Huisarts en Wetenschap 2013;

Metformine

Sulfonylureum

DPP4-remmer

56: 512-25.

«

GLP1-agonist

Insuline & metformine Figuur 3: Stroomschema behandeling diabetes bij patiënten met antipsychotica.

VERENIGINGSvakblad diabetespro - EADV mei 2015

43

schizofrenie

goede overweging gemaakt kan worden wat het beste behandeldoel zou zijn met daarbij overwegingen bij elke medica­ menteuze stap [7]. Ook de NHG-standaard geeft de mogelijkheid af te wijken van het rigide stroomschema [8], waarbij nog meegenomen moet worden dat het strikt genomen niet om diabetes type 2 gaat.

Cardiovasculaire ziekten zijn de grootste oorzaak van sterfte bij deze patiënten. ­Antipsychotica veroorzaken gewichtstoe­ name met toename van de insulineresistentie maar ook een verminderde bètacelfunctie. In de regel wordt de diabetesbehandeling gebaseerd op de ­gebruikelijke richtlijnen voor diabetes type 2, maar SU-preparaten en insuline veroorzaken natuurlijk meer gewichtstoe­ name en hypoglykemie, waarbij hypo­ glykemie ook kan leiden tot extra stem­ mings- en gedragsstoornissen. Middelen die aangrijpen op het incretinesysteem kunnen een alternatief vormen en zeer binnenkort start er een gerandomiseerde trial in Nederland, gecoördineerd vanuit het UMC Utrecht, om de effecten en de uitvoerbaarheid van behandeling met een GLP1- agonist te testen.

OneTouch Select® Plus

Hun resultaat. Hun bereik. Zo gemakkelijk is het. ! w u Nie De OneTouch Select® Plus heeft een bereiksindicatie in 3 kleuren zodat patiënten meteen weten wat hun resultaten betekenen.

Binnen bereik

– Eenvoudig te leren. Eenvoudig te gebruiken.

– Instelbaar op het juiste bereik voor uw patiënten*.

– Maaltijdmarkering plaatst resultaten in hun context.

– Voldoet aan ISO 15197:2013**

Voor meer informatie over de OneTouch Select® Plus meter: Bezoek www.lifescan.nl en registreer online Bel de OneTouch®-klantendienst op 0800-0222445 Lijnen open van ma-vr: 8u - 17u OneTouch Select® Plus voldoet aan alle kwaliteitseisen die gesteld zijn door de zorgverzekeraars. * Praat met uw patiënten over de boven- en ondergrens die geschikt zijn voor hen. ** ISO 15197:2013, In vitro diagnostische testsystemen – Eisen voor bloedglucosemonitoringsystemen voor zelftesten ten behoeve van het reguleren van diabetes mellitus. ©LifeScan, division of Johnson & Johnson Medical BV – CO/OSP/0115/0045 Maatschappelijke zetel: Computerweg 14- 3821 AB Amersfoort – Nederland

Voorschrijf­ bevoegheid al geïmplementeerd?

Tips en ervaringen uit het Ikazia Ziekenhuis Rotterdam

Michelle van den Oudenhoven en Marjolijn de Deugd-Wijnties Diabetesverpleegkundigen, Ikazia Ziekenhuis Rotterdam diabetes@ikazia.nl

Farmacotherapie Het volgen van de module Farmacothe­ rapie is voor diabetesverpleegkundigen een van de voorwaarden om te mogen voorschrijven. Inmiddels is deze module opgenomen in de post-hbo-opleiding ­Diabetesverpleegkundige. In 2010 is de eerste diabetesverpleegkundige in het Ikazia ziekenhuis al gestart met de oplei­ ding Farmacotherapie. Maart 2013 heeft de laatste diabetesverpleegkundige de opleiding afgerond. Om het voorschrijven verder te implementeren zijn er afspraken gemaakt binnen het ziekenhuis die voor iedereen duidelijk en bindend zijn.

Zoek uit of het mogelijk is om een s­ tafmedewerker te betrekken bij de imple­ mentatie van de voorschrijfbevoegdheid.

Deze kan zonodig in samenspraak met de BIG-commissie in het ziekenhuis afspra­ ken maken over de voorwaarden waaraan in het ziekenhuis voldaan moet worden.

Maak afspraken met het management, de artsen en eventueel de BIG-commissie binnen de organisatie.

Persoonlijke code Iedere nieuwe voorschrijver moet zelf een AGB-code aanvragen via www.AGBcode.nl. Deze code is persoonlijk en komt op het recept te staan dat wordt geschreven. De code is uniek en bevat een aantal kenmerken die nodig zijn voor verschillende (digitale) processen binnen de zorg. Als u het invulformulier voor het aanvragen van de AGB-code goed door­ leest, dan wijst het zich vanzelf.

De diabetesverpleegkundigen hebben in overleg met de apotheek, specialist en leidinggevende een formularium opgesteld van welke medicatie er voorgeschreven mag worden, wat de startdosis is, en met welke stappen de dosis mag worden aangepast.

Jaarlijks zal met de voorschrijvers, ­specialist en apotheek worden geëvalu­ eerd of het formularium moet worden ­aangepast en hoe het voorschrijven verloopt. Dit formularium biedt houvast voor de instelling, zodat bekend iswelke medicatie er mag worden voorgeschreven.

Bovendien is het voor de diabetesverpleeg­ kundigen een handig naslagwerk.

EVS Sinds januari 2015 is het verplicht dat alle recepten digitaal worden geschreven.

Scholing van het Elektronisch Voorschrijf Systeem (EVS) is nodig. Dit gaat in sa­ menwerking met de apotheek. Uiteindelijk heeft de apotheek ervoor gezorgd dat met behulp van de AGB-code de namen van de diabetesverpleegkundigen zijn toege­ voegd aan het EVS. Ook zijn zij betrokken geweest bij het gehele proces; er is regel­ matig overleg geweest met de apothekers over hoe de voorschrijfbevoegdheid in de praktijk vorm moest krijgen. Daarnaast hebben zij een controlerende rol gehad in het samenstellen van het formularium.

Interne bijscholing Inmiddels is het bij ons alweer enige tijd geleden dat de opleiding Farmacotherapie is gevolgd. Het is van belang om kennis en kunde up to date te houden. De inter­ nist geeft de diabetesverpleegkundigen regelmatig bijscholing over farmacothe­ rapie. Deze scholingen zijn georganiseerd en ingepland op een dag en tijdstip dat iedere diabetesverpleegkundige aanwezig is. Binnen de scholingen worden nieuwe ­ontwikkelingen besproken en is ruimte voor vragen en casuïstiek.

Het implementeren van de voorschrijfbe­ voegdheid is iets wat goed ingebed moet zijn binnen de organisatie. De organisatie maar ook de professional, moet er klaar voor zijn. Het Ikazia ziekenhuis heeft er door het maken van duidelijke afspraken, het scholen en bijscholen voor gezorgd dat diabetesverpleegkundigen zelfstandig medicatie kunnen voorschrijven in het elektronisch voorschrijfsysteem. «

VERENIGINGSvakblad diabetespro - EADV mei 2015

45

bevoegdheid

u Het voorschrijven van medicatie door diabetesverpleegkundige moet binnen de organisatie gedragen worden door het management en de internisten. Dit is een belangrijk onderdeel van de imple­ mentatie. Zorg dat er steun is vanuit de organisatie, ook vanuit de artsen met wie u samenwerkt. Als er geen steun is vanuit één van deze partijen, is het belangrijk met elkaar in gesprek te gaan om knel­ punten en weerstand uit de weg te helpen.

Uiteindelijk heeft de organisatie er baat bij dat wat de diabetesverpleegkundigen voorheen in een gedoogsituatie deden, nu volgens wettelijke regels is vastgelegd.

Nu de voorschrijfbevoegdheid van diabetesverpleegkundigen een feit is en nog veel zorginstellingen bezig zijn met de implementatie daarvan, willen we de kennis nog eens opfrissen. Eerder al hebben we laten weten hoe het Ikazia Ziekenhuis in Rotterdam omging met de voorschrijfbevoegdheid. Nog enkele tips.

Tips

Gezonde spanning bij voorschrijven onder eigen naam

bevoegdheid

Tijdig geanticipeerd op nieuwe ontwikkelingen

Nicole La Croix, namens alle EADV-diabetes­ verpleegkundigen in het Zaans Medisch Centrum u Een belangrijk succesfactor was dat alle neuzen binnen de groep diabetesverpleeg­ kundigen in het Zaans Medisch Centrum (ZMC) dezelfde kant op wezen. We zijn in een vroeg stadium de ontwikkelingen rondom de voorschrijfbevoegdheid gaan volgen. Nog belangrijker is dat wij hebben uitgesproken dat een diabetesverpleeg­ kundige voorschrijfbevoegdheid van URbloedglucoseregulerende medicatie nodig heeft om haar vak goed te kunnen blijven uitvoeren.

Handtekeningstempel Diabetesverpleegkundigen hebben bij ons namelijk ‘altijd’ UR-bloedglucoseregule­ rende medicatie voorgeschreven. Binnen het diabetesteam waren wij degenen die de patiënten leerden insuline toe te dienen. De keuze voor de soort, het merk en/of de dosering insuline werd veelal aan ons over gelaten. Het recept werd uitgeschreven en ondertekend met een handtekeningstempel van een van de superviserende endocrinologen. Vervol­ gens ondersteunden wij patiënten bij het optimaal reguleren van de bloedglucoses.

Hierbij werden insulinedoseringen aan­ gepast, werd soms overgestapt op andere

46

Eindelijk! Alle diabetesverpleegkundigen kunnen sinds 15 augustus 2014 op eigen naam UR-bloedglucoseregulerende medicatie starten, wijzigen en stoppen, binnen het Elektronisch Voorschrijfsysteem van het Zaans Medisch Centrum. Eindelijk, voor ons gevoel dan natuurlijk, omdat er jaren naartoe is geleefd en veel voorbereidingen aan vooraf zijn gegaan. Sommige diabetesteams zijn nog niet zo ver als wij. Welke factoren hebben bijgedragen aan onze ‘snelle’ implementatie? En hoe hebben wij die ervaren? soorten insuline en/of werden de doserin­ gen van orale bloedglucoseregulerende medicatie aangepast.

Wij realiseerden ons dat verpleegkun­ digen eigenlijk geen medicatie mochten voorschrijven. De diabetespraktijk en de wetgeving waren letterlijk niet meer met elkaar in balans. Maar met het oog op taakdelegatie en het streven om de diabeteszorg zo efficiënt en patiëntvrien­ delijk mogelijk in te richten, besloot het diabetesteam ZMC de praktijk leidend te laten zijn.

De gedoogsituatie duurde zo lang dat wij soms uit het oog dreigden te verliezen waarom een goed werkende situatie veranderd moest worden.

Podium Een andere belangrijke succesfactor was de onmisbare steun van de endocrinolo­ gen. Tijdens het maandelijks gestructu­ reerde multidisciplinaire overleg van het

VERENIGINGSvakblad diabetespro - EADV mei 2015

diabetesteam hadden de diabetesver­ pleegkundigen een podium om de endocri­ nologen te blijven informeren. De gedoog­ situatie duurde zo lang dat wij soms uit het oog dreigden te verliezen waarom een goed werkende situatie veranderd moest worden. Door regelmatig met elkaar in ge­ sprek te blijven konden wij blijven rekenen op hun steun rondom deze ontwikkeling.

Tijdens de halfjaarlijkse beleidsmiddag van het diabetesteam en het management werd de voorschrijfbevoegdheid van de di­ abetesverpleegkundigen ook een terugko­ mend gespreksonderwerp. Het draagvlak bij het management heeft ertoe bijgedra­ gen dat wij in een vroeg stadium invulling konden geven aan de benodigde randvoor­ waarden. Alle diabetesverpleegkundigen voldeden aan de werkervaringseisen en maar deels aan de de opleidingseisen, dus er moest een planning komen, zodat allen de aanvullende module farmacotherapie zouden kunnen behalen.

In overleg met het management werd door de diabetesverpleegkundigen ook tijdig geanticipeerd op nieuwe ontwikkelingen binnen onze organisatie. Een voorbeeld hiervan is de introductie van het Elektro­

Team Zaans MC: Voorste rij van links naar rechts: Bob Meijer (bedrijfsleider), Arjen Binnerts (endocrinoloog), Corina Pronk (diabetes­ verpleegkundige), Nicole La Croix (diabetesverpleegkundige), Tini Paardekooper (diabetesverpleegkundige), Gerie Finnema (diëtiste) en Susan Konings (diëtiste) Achterste rij van links naar rechts: Tineke Dijkstra (diabetesverpleegkundige), Boris Kanen (endocrinoloog), Lucienne Hendriks (diabetesverpleegkundige) en Rene Carolina (podotherapeut)

Welke medicatie?

Het diabetesteam ZMC heeft getracht gedurende de gedoogsituatie de uitvoering van de medicatievoorschrijfbevoegd­ heid door de diabetesverpleegkundige te waarborgen binnen een richtlijn ‘Diabe­ tesregulatie door de diabetesverpleeg­ kundige’. Hierin staat bijvoorbeeld welke medicatie voorgeschreven mag worden.

Ook in hoeverre doseringen aangepast mogen worden en wanneer overleg met de behandelende arts noodzakelijk is.

Beschreven werd dat een diabetesver­ pleegkundige werkt onder supervisie van de endocrinologen, een ondertekende

bekwaamheidsverklaring werd toegevoegd aan hun personeelsdossier. De richtlijn en de bekwaamheidsverklaring worden elke drie jaar geactualiseerd.

Op 1 februari 2014 hadden wij, mede door een goede voorbereiding, een geactua­ liseerde richtlijn geaccordeerd door de endocrinologen in het kwaliteitssysteem van het ZMC. Binnen deze richtlijn worden nog steeds kaders aangegeven, maar wel zonder de zelfstandigheid van het voorschrijven van de diabetesverpleegkun­ dige te ondermijnen. Er zijn bijvoorbeeld afspraken gemaakt over welke UR-bloed­ glucoseregulerende medicatie in principe níet worden voorgeschreven binnen het ZMC. Tegelijkertijd is afgesproken dat de diabetesverpleegkundige zonder kaders de insulinedoseringen mag aanpassen.

Laatste randvoorwaarden Elke diabetesverpleegkundige moest zelf zijn of haar inschrijving in het BIG-register regelen, en aansluitend zelf een AGB-code aanvragen. Met alle AGB-codes konden, in overleg met de ziekenhuisapotheek en de ICT, eigen codes voor ons worden aangemaakt binnen het EVS. Zo konden door diabetesverpleegkundigen de eerste recepten onder eigen naam worden uitge­ schreven. Aanpassingen van insulinedose­ ringen werden binnen het EVS ook onder naam van de desbetreffende diabetesver­

pleegkundige zichtbaar. Vanaf toen was het niet meer mogelijk om een aanpassing in het EVS te maken onder de naam van een behandelend arts of andere collegae.

Dit had tot gevolg dat wij ervoor hebben gekozen om geen andere medicatie - zoals een gebruikt statine - toe te voegen in het EVS, omdat het zou kunnen lijken alsof wij het hadden voorgeschreven.

Spannend Wij waren er klaar voor, wij voelden ons bekwaam - en tóch vonden wij het zelf tekenen van de eerste recepten spannend.

Inmiddels schrijven wij alweer ruim een half jaar onder ons eigen naam voor en nog steeds voelen we gezonde spanning.

We voelen ons verantwoordelijk om het zelfstandig voorschrijven heel erg goed te doen. Niet alleen voor onszelf, maar voor alle collega-diabetesverpleegkundigen en andere gespecialiseerde verpleegkundigen die nog gaan volgen.

let op!

Op 1 februari 2016 loopt de overgang­s­ termijn af voor het behalen van de farmacotherapiescholing om voorschrijf­ bevoegdheid te krijgen. Let erop dat op die datum de cusus dus moet zijn afgerond. «

VERENIGINGSvakblad diabetespro - EADV mei 2015

47

bevoegdheid

nisch Volgsysteem (EVS) waarbij de dia­ betesverpleegkundigen in afwachting van hun zelfstandige voorschrijfbevoegdheid onder naam van de behandelende internist mochten voorschrijven. Mede hierdoor werden de diabetesverpleegkundigen tijdig geschoold in het gebruik van het EVS en werd in overleg met de ziekenhuisapo­ theek een formularium met de meest voorkomende UR-bloedglucoseregule­ rende medicatie ontwikkeld. Ook werden de plannen rondom de zelfstandige voorschrijfbevoegdheid meegenomen in de externe communicatie. Een voorbeeld hiervan is het jaarlijkse overleg van de diabetesverpleegkundigen met de apothe­ kers in de regio. Zij waren zodoende tijdig voorbereid op de komende veranderingen.

BOEREN MEDICAL HEEFT GOED NIEUWS! Boeren Medical en VGZ (bestaande uit: VGZ, Bewuzt, De Goudse, IZA, IZA Cura, IZZ, Univé Zorg, ZEKUR, UMC zorgverzekeraar, Cares Gouda, SZVK, Zorgzaam, Promovendum.

En ook de volmachten / tussenpersonen: Aevitae / VGZ, IAK/VGZ, Nedasco/VGZ, Turien & Co/VGZ)

hebben opnieuw de overeenkomst voor diabetes materiaal afgesloten. Wij kunnen dus voor al uw huidige én toekomstige patiënten leverancier blijven van zowel diabetes testmaterialen als insulinepomp toebehoren. Neem voor meer informatie contact met ons op.

Hercules 22, 5126 RK Gilze Postbus 624, 5000 AP Tilburg

T 0800 099 66 40 F 013 578 42 85 info@boerenmedical.nl W www.boerenmedical.nl

SHOP to STOP Bloedglucosemeters

Testmaterialen

Pomptoebehoren

Diabetesproducten online kopen?

Verwijs uw patiënten naar www.donwebshop.nl en steun hiermee de genezing van diabetes.

Injectiematerialen

in samenwerking met:

www.donwebshop.nl De webshop die voor genezing gaat! goed nieuws.indd 1 DON_webshop_ad_186x137,5_2.indd 1

07-05-15 04-05-15 wk19 09:05 16:28

Klinische besluitvorming: het hart van het vak verplegen EADV-kennisdag 25 juni 2015 Houtrust, Hooglanderveen

u Diabetesverpleegkundigen horen ­uiteraard te streven naar verpleegkundig verantwoorde zorg. Dit doen zij door mid­ del van klinische besluitvorming en het volgen van (evidence based) richtlijnen. Dit is ook een eis die wordt gesteld vanuit het ministerie van Volksgezondheid Welzijn en Sport (beroepsprofiel 2020), en tegelijker­ tijd is het een ethische plicht. Verantwoor­ de zorg is pas echt verantwoord als het de laatste stand van de wetenschap volgt.

Het leren werken vanuit klinische be­ sluitvorming met gebruik van (evidence based) richtlijnen en hoe deze richtlijnen ontstaan, is een uitdaging voor elke diabetesverpleegkundige. Reden te meer deze uitdaging centraal te stellen op de EADV-kennisdag.

Er is bewust gekozen voor een cursuslei­ ding die bestaat uit zowel docenten met specifieke expertise vanuit het onderwijs, als docenten die dit combineren met een achtergrond als diabetesverpleeg­ kundige. Hierdoor sluit het onderwijs uitstekend aan op de dagelijkse klinische

praktijk van de diabetesverpleegkundige. ­ rogrammaonderdelen waarin de In de p casuïstiek centraal staat, zal een tweetal groepen worden gevormd, één waarbij de problematiek met diabetes type 1 centraal staat en één waarbij diabetes type 2 centraal staat. Hierdoor is de scholing geschikt voor zowel de ‘volwassenen’ als kinderdiabetesverpleegkundigen.

Neem je als diabetesverpleegkundige jouw ethische plicht serieus en wil je meer leren over hoe EBP werkt in de praktijk, dan kun je deze scholing natuurlijk niet missen. Ga naar www.debaar.net/eadv om je online aan te melden.

Docenten Vera Habes, MSc docent hogeschool Utrecht | Siegnella Concincion, MSc, docent hogeschool Utrecht | Hilda van der Heyde, MCTD, diabetes­ verpleegkundige & docent hogeschool Utrecht | Sijda Groen, MCTD, diabetes­ verpleegkundige Erasmus MC, Rotterdam.

EADV-nieuws

Evidence Based Practice

De scholing op de EADV-kennisdag van 25 juni staat in het teken van Evidence Based Practice (EBP). De scholing is gericht op groei, bewustwording van de noodzaak van EBP en het aanleren van onderzoeksvaardigheden. Het doel is om de onderzoekende houding en het onderzoekend vermogen van diabetesverpleegkundige te bevorderen.

programma 14.00 - 14.30 Beroepsprofiel 2020:

welke invloed heeft dit op

de diabetesverpleegkunde?

14.30 - 15.00 Het proces van klinische

besluitvorming casuïstieksessie 15.00 - 15.20 Pauze 15.20 - 16.30 De PICO methode

(‘P’ staat voor probleem of

patiënt, ‘I’ voor interventie,

‘C’ voor comparison

(vergelijking) en ‘O’ voor

outcome (uitkomst) wordt

uitgelegd. Vanuit literatuur

wordt een PICO-vraag geformuleerd.

16.30 - 16.50 Pauze 16.50 - 18.15 Workshop kritisch

analyseren en beoordelen

van evidence «

VERENIGINGSvakblad diabetespro - EADV mei 2015

49

‘

Eerste EADVposterpresentatie smaakt naar meer’ EADV-nieuws

Logische opbouw en diabetesverpleegkundig van aard De abstract van Gillian Kreugel, over injectietechnieken, is unaniem gekozen tot de winnaar van de eerste EADV-posterpresentatie. De prijs werd uitgereikt tijdens het EADV-symposium op 19 maart 2015. Daar moest zij het opnemen tegen vijf andere kandidaten. u Tijdens de prijsuitreiking sprak Jolanda Hensbergen van de postercom­ missie de wens uit dat op het volgende EADV-symposium, in 2017, de hele zaal met posters gevuld zou zijn. Ze hoopte dat er dan in het programma ook ruimte zou komen voor presentaties van de posters.

Projecten delen In 2014 werd door EADV het idee geopperd om tijdens het EADV-symposium 2015 een podium te bieden aan initiatiefrijke diabeteszorgverleners. Gekozen werd voor de vorm van de alom bekende posterpre­ sentatie. Hierdoor zouden projecten die direct bijdragen aan verbetering van de zorg of aan wetenschappelijk onderzoek, met andere EADV-leden gedeeld kunnen worden. Via de nieuwsbrief, ons vakblad Diabetes Pro en de website zijn alle leden opgeroepen hun projecten en onderzoeken in de vorm van een abstract in te dienen.

50

Er werd een postercommissie samen­ gesteld die de opdracht kreeg om: de inhoudelijke eisen voor een goede abstract op papier te zetten, beoordelingscriteria voor de postercommissie te formuleren, en de inzendingen te beoordelen aan de hand van de inhoudelijke eisen en beoordelings­ criteria.

Kwaliteit Binnen de gestelde termijn kwamen er ­zeven abstracts binnen, waarvan er later één weer werd ingetrokken. De inzendingen waren verschillend van aard en onderwerp. Elk commissielid heeft aan de hand van de inhoudelijke eisen en ­beoordelingscriteria een eigen volg­ orde van de kwaliteit van de inzendingen ­gemaakt. Sommige criteria, zoals ‘logi­ sche opbouw’ en ‘diabetesverpleegkundig van aard’, wogen zwaarder mee.

VERENIGINGSvakblad diabetespro - EADV mei 2015

Alle inzenders hebben hun poster ­meegenomen naar het symposium en ­opgehangen op de daartoe bestemde borden op de informatiemarkt. Tijdens de pauzes konden geïnteresseerden langs de posters wandelen om ze te bestuderen.

Er was ook een samenvatting van alle inzendingen terug te vinden in de congres­ tas. De inzending van Gillian Kregel werd als beste beoordeeld. Zij kreeg een gratis VIP-toegang tot het EADV-symposium van 2017. De postercommise roept iedereen op nu alvast na te denken over een mogelijke inzending voor 2017!

De postercommissie: Jolanda Hensbergen Nicole La Croix Judith van Niel Peter Broens

De inzendingen: Routine screening for depression and ­diabetes related problems in young adults with diabetes.

Gillian Kreugel (ea) UMCG Vragenlijst-studie om inzicht te krijgen in gezondheidsbeleving van jong volwas­ senen met diabetes mellitus. Opvallend is rapporteren van pijn en impact op dage­ lijkse activiteiten.

Inhoudelijke eisen abstract u Het limiet van de abstract is maximaal 350 woorden, inclusief titel. u De abstract kan gaan over een (literatuur)onderzoek en/of een project relevant voor de diabetesverpleeg kundige zorg. u Houd de titel kort, maar zorg ervoor dat de aard van het onderzoek duidelijk omschreven is. Schrijf de titel in hoofdletters. u De samenvatting bevat minstens: - Familienaam en voorletters auteur(s).

Bij een niet verpleegkundige auteur gevolgd door zijn titel en/ of functie.

- Aansluitend aan ‘naam auteur’ gegevens over de werkplek (naam en plaats instelling). u De tekst bevat de volgende onderwerpen: achtergrond, doel (stellingen), methodiek, resultaten en conclusie. Gegevens over deze onderwerpen moeten bekend zijn bij het inleveren van de abstract. De tekst moet in logische volgorde worden gepresenteerd. u Alle afkortingen moeten worden omschreven. u Voor alle verwijzingen naar producten en/of bedrijven moeten generieke benamingen worden gebruikt. u Abstracts worden elektronisch aan geleverd

Zorgeloos met diabetes naar school?

Lyda Braakman (ea) Voluit / Diabetesfonds Online vragenlijsten aan ouders van kinderen met diabetes mellitus over ge­ brek aan steun die kinderen krijgen in het basisonderwijs. Met een berekening van wat dit ons kost.

De onzichtbare kant van diabetes bij jong volwassenen met T1DM Mirja de Lange Groene Hart Ziekenhuis Over teleurstelling in hun lichaam, gebrek aan begrip en behoefte aan een individuele benadering van hun diabetes mellitus.

Kwalitatieve opzet met appel op diabetes verpleegkundigen.

Transitie kinderdiabetes: een stap vooruit Marlies Goverde (ea) VUmc Poster over bevorderen van zelfmanage­ ment door toepassen van interventies.

Hoe waarborg je de continuïteit van zorg in deze fase?

Comparing insulin injection techniques in the USA, China and NL. Gillian Kreugel (ea) UMCG Hoe leren we onze patiënten insuline te injecteren? En vooral: zorgt onze educatie ook voor betere uitvoering? Gelukkig: educatie werkt! «

VERENIGINGSvakblad diabetespro - EADV mei 2015

51

EADV-nieuws

Beoordelingscriteria van de postercommissie u Is het onderwerp van diabetesverpleeg- kundige aard? Is de probleem- en vraagstelling duidelijk, logisch en relevant? u Is er (op systematische wijze) literatuur geraadpleegd over het onderwerp? u Is er een doel bepaald? u Komt het doel logisch voort uit de probleem- en vraagstelling? Is de doelgroep beschreven? u Wordt de methode omschreven en is de keuze voor de methode correct? u Is de data-analyse goed beschreven? u Is het resultaat overzichtelijk en samenhangend? u Is de conclusie goed beschreven? u Volgt de conclusie logischerwijs op de probleem- en vraagstelling? u Beschrijft de conclusie of het doel behaald is? u Is de titel coherent met de studie? u Is het onderzoek relevant voor de diabetesverpleegkundige praktijk? u Is het taalgebruik duidelijk? u Zijn de project- en onderzoeksresulta ten te extrapoleren naar andere settings? u Is het project of onderzoek origineel? u Is er een groter doel te beschrijven in de zin van kostenbesparing, verbetering van kwaliteit van leven voor de betreffende doelgroep?

Metformin vs control to prevent gestational diabetes in women with high risk for GDM. Marije Alkemade (ea) Maasstad Ziekenhuis Helpt Metformine om zwangerschapsdia­ betes te voorkomen bij vrouwen met hoog risico? Het antwoord moeten we nog even afwachten: het is een studieopzet.

favoriete websites en apps van Maartje Mouchart ­

Maartje Mouchart is als podotherapeut gespecialiseerd in de diabetische voet en werkzaam in Arnhem en Velp. ook maakt ze deel uit van het diabetische voetenteam in Ziekenhuis Rijnstate te Arnhem.

online

Betere voorlichting en minder ulcera dankzij slimme apps Uit onderzoeken is bekend dat onze patiënten gemiddeld twintig procent onthouden van de informatie die ze krijgen in een gesprek met (para)medici.

Dat is natuurlijk erg weinig, en gezien de ernst van de informatie ook nog eens erg gevaarlijk. Maar, er gloort hoop aan de horizon: verschillende medische apps kunnen patiënten met diabetes mellitus helpen goed te zorgen voor zijn of haar voeten en te voorkomen dat er een ulcus ontstaat. In sommige gevallen helpen de apps ook bij het doorverwijzen naar een medisch specialist.

Diabetische voet en schoen De meeste diabetische voetulcera worden veroorzaakt door niet (goed) passende schoenen. Door bijvoorbeeld een moto­ rische neuropathie kan de voet van de diabetespatiënt veranderen van vorm en is zelfs een orthopedisch aangemeten schoen soms een gevaar voor de diabeti­ sche voet. Een goed passende schoen kan ‘ineens’ niet meer passen en schade aan­ brengen aan de voet. George in de Maur heeft een app ontwikkeld om dit probleem

We bespreken hier twee belangrijke apps die gratis te downloaden zijn in de App Store of bij Google Play: Podomedics app Deze app geeft veel algemene voetinfor­ matie. Onder het kopje ‘zelfzorg diabetes’ staan diverse filmpjes. De voorlichtings­ video geeft de diabetespatiënt inzicht in het te doorlopen traject, vanaf het moment dat er diabetes is vastgesteld tot en met het bezoek aan de podotherapeut en de voetscreening. Een andere video legt de diabetespatiënt uit hoe de voet te verzor­ gen en te beschermen, zodat de kans op voetproblemen zo klein mogelijk wordt.

De kennistoets in de app stelt vragen over bovenstaande filmpjes en helpt de patiënt eerder opgedane kennis goed te onthouden. Door de opbouw heeft de app een enorme toegevoegde waarde voor het het onthouden van de kennis. Als we hen aanmoedigen de vragen te beantwoor­ den én het voorbeeld direct uit te voeren, komen we misschien wel op een score van negentig procent!

52

VERENIGINGSvakblad diabetespro - EADV mei 2015

te voorkomen en op te lossen. De gratis te downloaden app geeft uitleg over hoe een schoen in te lopen, geeft een seintje wan­ neer de schoen moet worden uitgetrokken en de voet moet worden gecontroleerd op eventuele schade door de schoen. Ook is er een link ingebouwd die de patiënt naar de betreffende podotherapeut of pedicure in de buurt stuurt bij eventuele voet- en/ of huidproblemen. Het is een heldere en overzichtelijke app.

Buiten deze apps zijn voor diabetes­ patiënten diverse websites met nuttige informatie over voetzorg beschikbaar: Op www.podotherapie.nl (onder informatiemateriaal) kunt u de folder ‘Weet wat u doet bij de diabetische voet’ downloaden. Deze folder bevat algemene informatie voor de diabetespatiënt, maar geeft ook inzicht in goede huidverzorging en juist

schoeisel. Ook vind je op deze website de podotherapeuten bij jou in de omgeving en de laatste gegevens over vergoedingen en wet- en regelgeving.

Op de website www.provoet.nl staan de pedicures die zijn aangesloten bij deze branchevereniging. Het kwaliteits­ keurmerk voor pedicures is te vinden op www.procert.nl, hier worden de kwaliteitgeregistreerde pedicures genoemd die door bij- en nascholingen up-to-date blijven.

De website www.diabetes2.nl is een niet gesponsorde website, waarop zo objectief mogelijk wordt voorgelicht over diabetes.

Op het forum kun je vragen delen en onder de link web-tv zijn zijn video’s te bekijken die bijvoorbeeld laten horen en zien hoe de verschillende dopplergeluiden moeten klinken. Tevens is er aandacht voor het uitvoeren en interpreteren van goed voetonderzoek. Handige tool onder downloads is de Klaring-, BMIen caloriecalculator. « EADV-nieuws

!

vraag & antwoord

Erelid EADV !

antwoord op de vraag van pagina 11 Antwoord D: Alle antwoorden zijn juist Uitleg: Medicijnen die via de lever worden afgebroken, kunnen langer in het lichaam circuleren als die lever druk is met de afbraak van alcohol, maar andersom is ook het geval. Adviseer patiënten dus altijd matig te zijn met alcohol wanneer ze medicijnen gebruiken.

Bij sommige medicijnen is het verstandig helemaal geen alcohol te nuttigen. «

u ‘De functie van diabetesverpleegkundige is ontwikkeld tot een professional die niet meer weg te denken is uit de diabeteszorg.

Een professional die als geen ander de patiënten kan begeleiden in zorg op maat.

Vele leden zetten zich ongelofelijk in voor ons vak en onze beroepsontwikkeling: zowel inhoudelijk als bestuurlijk. Vele collega`s steken veel vrije tijd en energie in de vereniging en laten de stem van EADV horen, en dat is ook nodig. Tot op de dag van vandaag moeten we ons blijven profileren. Dat geldt trouwens voor alle verpleegkundigen. Ook al groeit het besef dat de zorg niet meer zonder de verpleeg­ kundige kan, toch moeten wij ons sterk blijven maken voor onze positie. Dat is best bijzonder aangezien wij als verpleeg­ kundigen een zeer grote beroepsgroep in de zorg zijn!

Een van onze meest actieve leden heeft zich, met dit besef, uitermate ingezet om EADV op de kaart te zetten. Zij heeft daarbij niet alleen de diabetesverpleeg­ kundigen gepositioneerd maar ook een indrukwekkend statement gemaakt die

voor dé verpleegkundige van zeer grote betekenis is. Een fundamenteel statement, en met succes: een wetswijziging in 2014.

Het werd een positiewijziging. Ik heb het dan over de voorschrijfbevoegdheid. En: ik heb het over Nicole La Croix.

Namens EADV wordt Nicole la Croix daarom benoemd tot erelid EADV. Bestuur, leden en partners feliciteren Nicole van harte daarmee!’ «

Anita Faber, Voorzitter EADV

eerder werden al erelid: Ellen Aslander Bep Bakker Peter Broens Els Denis Harma Israël Aly Pruijs Prof dr J. Terpstra

VERENIGINGSvakblad diabetespro - EADV mei 2015

53

Zomersport­ kampen: leren van elkaars ervaringen en gewoonten’

zelfmanagement

‘

invloed van zomersportkampen op zelfmanagement van kinderen Tom Rozestraten, oud-stagiaire bij de Bas van de Goor Foundation, Castricum

Vorig jaar organiseerde de Bas van de Goor Foundation vier zomersportkampen voor kinderen met diabetes type 1 van tien tot vijftien jaar. Zelfmanagement stond hierin centraal. Hoe beïnvloeden de zomersportkampen het zelfmanagement en is het nodig dat de Bas van de Goor Foundation zich in de organisatie verder ontwikkelt? u Tijdens de zomerkampen ervaren kin­ deren en jongeren in een veilige medische omgeving het belang van sport in combi­ natie met hun diabetes. In hun dagelijks leven zijn ze veelal op zichzelf en hun ou­ ders aangewezen en hebben ze maar een paar uur per jaar contact met een zorgpro­ fessional. Goed zelfmanagement is dus belangrijk voor ze. Met zelfmanagement bedoelen we in dit geval: het adequaat regelen van diabetes om richting te kun­ nen geven aan hun eigen levensstijl en om gezondheidsdoelen te kunnen bereiken (1).

54

VERENIGINGSvakblad diabetespro - EADV mei 2015

Vier factoren Om te achterhalen of de zomersport­ kampen invloed hebben op het zelfma­ nagement van de deelnemers is gekeken naar vier factoren: kennis, fysieke vaar­ digheden, emotionele aspecten en eigen effectiviteit. Het uitgebreide onderzoek (2) met de gebruikte methoden en technieken is op te vragen bij de Bas van de Goor Foundation. In dit artikel kijken we alleen naar de uitkomsten.

Een kinderdiabetesverpleegkundige van het tweede sportkamp:

De zomersportkampen in 2014 hebben laten zien dat ze wel degelijk van invloed kunnen zijn op het zelfmanagement van de kinderen. De deelnemers gaven na hun deelname aan over meer kennis te beschikken. Sommige kinderen merkten dat ze op een andere manier hun hoeveel­ heden insuline en koolhydraten bereken­ den. Door kinderen in groepsverband te laten nadenken over elkaars instellingen, ervaringen en gewoontes op het gebied van diabetes leren ze meer mogelijk­heden ontdekken en kunnen ze voor zichzelf nagaan welke werkwijze het beste bij hen past. Meer kennis biedt ze bovendien de mogelijkheid om de diabetes beter te managen.

Tot slot concludeert het onderzoek dat de deelnemers voldoende ervaringen opdoen op het gebied van sport en diabetes.

Daarbij worden kennis en informatie gedeeld en krijgen zij inzicht in hoe ze hun insulinebehoefte kunnen aanpassen aan de hand van regelmatige sportbeoefening.

Door de inzet van vrijwilligers, ervarings­ deskundigen en ambassadeurs hebben de deelnemers kunnen ervaren dat ze hun (sportieve) ambities niet opzij hoeven te zetten, ondanks hun diabetes. Zo dragen de zomersportkampen een steentje bij aan de verbetering van hun kwaliteit van leven.

De Bas van de Goor Foundation wil door sport en bewegen de kwaliteit van leven van mensen met diabetes verbeteren.

Ze hecht grote waarde aan de kracht van het delen van informatie, ervaring en inspiratie met uiteenlopende doelgroepen.

Literatuur uuu

(1) Brakkee, S. (2003). Zelfmanagement. Groningen:

Ideale waardes Na hun deelname aan het zomersport­ kamp hadden de kinderen een grotere ­erkenning voor bloedglucosewaardes tussen de 4,0 en 10,0 mmol/L. Dit is opvallend, omdat de Bas van de Goor Foundation hen niet op deze waardes beoordeelde. De ideale waardes werden wel gewaardeerd, maar niet doorgedrukt, omdat ze voor iedere deelnemer anders kunnen zijn. Het is voor de organisatie van toekomstige sportkampen goed op deze manier te blijven handelen.

Wolters-Noordhoff.

(2) Rozestraten, T. (2014). De Zomer Sportkampen 2014

Organiseren en managen met én voor diabetes.

Amsterdam: Hogeschool Tio Amsterdam.«

VERENIGINGSvakblad diabetespro - EADV mei 2015

55

zelfmanagement

‘Op de eerste dag heb ik gemerkt dat veel kinderen niet goed wisten wat er na een sportactiviteit met hun bloedsuiker gebeurt. Dit komt meestal omdat ze niet genoeg vooruit denken. De sportkampen zijn een perfecte omgeving om eens een andere methode uit te proberen. Al voor het eten moesten ze weten wat voor sport ze gingen doen, wat de intensiteit ervan was en hoe lang de actie zou duren.’

Pomp of pen De deelnemers toonden na afloop een vergrote zelfstandigheid bij het controleren van bloedglucosewaardes, het prikken met insulinepennen en het verwisselen van canules. Het merendeel ervoer een positieve ontwikkeling in het combineren van sporten en bewegen met hun diabetes.

Van de deelnemers spoot 29 procent insuline met de pen, 71 procent had een insulinepomp. Veelal ging de aandacht over het aanpassen van de insuline uit naar de deelnemers met een pomp. Ook omdat een pomp over meer functies beschikt en de diabetes daarmee flexibeler te managen is. Voor pengebruikers is die aanpassing minder makkelijk. Kunnen deelnemers met een pomp ook nadenken over de handelingen van pengebruikers?

Wat ervaart een pengebruiker als hij of zij twee dagen met een testpomp (zonder werkende insuline) kan rondlopen? Daar zou in de organisatie wellicht nog meer aandacht voor kunnen zijn.

Advertorial

Individuele en kliniekbrede aanpak voor een betere glucoseregulatie bij kinderen en jongeren met diabetes type 1 Kinderarts Dr. D. Mul over aandachtspunten bij de behandeling

Een aanzienlijk deel van de kinderen met diabetes type 1 haalt de internationaal gehanteerde HbA1c-streefwaarden niet.1 Dr. D Mul, kinderarts bij Diabeter in Rotterdam, geeft aan dat er door een gecombineerde individuele en kliniekbrede aanpak veel winst te behalen valt bij het verbeteren van de glucoseregulatie. Hieronder enkele aandachtspunten vanuit zijn dagelijkse praktijk.

1. Concrete doelen stellen Het eerste jaar van de diabetes blijkt van groot belang voor de latere uitkomsten. Het is belangrijk dat de patiënt en de ouders al vanaf het begin van het behandeltraject goed weten waar ze naar toe werken en waarom. Het stellen van duidelijke doelen rondom glucoseregulatie en het concentreren van alle inspanningen op het behalen ervan vloeit hieruit voort.2 Maak kleine stapjes, heb regelmatig en laagdrempelig contact en monitor de situatie nauwkeurig. Binnen Diabeter is het monitoren van bloedglucosewaarden door het hebben van patiëntcontact via e-health hierbij een belangrijk instrument.3 2. Ken de uitkomsten van je werk Stel ook doelen voor de totale patiëntenpopulatie binnen de kliniek. Bekijk op basis van de uitkomstgetallen en -evaluaties welk percentage van de patiënten de internationaal gehanteerde doelstellingen haalt en formuleer een concrete doelstelling waar je als kliniek naar toe wilt. Wij hebben gemerkt dat dit niet alleen zorgt voor een zichtbare verbetering van de uitkomsten, maar ook bijdraagt aan het bepalen en vasthouden van de focus binnen het team. Type 1 diabetes is een aandoening met grote morbiditeit en verhoogde mortaliteit, dus elke verbetering van uitkomst telt!

3. Heb oog voor individuele situatie en behoeften Iedere patiënt is anders. Breng de situatie en behoeften van het kind en het gezin vroeg in het behandeltraject gedetailleerd in kaart. Vraag goed door en stem het advies, de behandeling en de begeleiding hierop af. Blijf ook op de lange termijn oog hebben voor de behoeften van het kind, bijvoorbeeld bij het bepalen van het juiste moment voor de transitie van kinderarts naar internist. Heeft een behandelmodaliteit niet het gewenste effect, durf dan te switchen.

4. Hypo- en hyperglykemieën en dagelijkse routine Iedere diabetesbehandelaar weet dat het voorkomen van hypo-/hyperglykemieën en het inpassen van een goede dagelijkse routine bij kinderen bijzondere aandacht verdienen. We weten dat hypo- én hyperglykemieën een negatief effect hebben op de hersenontwikkeling.4 Zowel het goed in kaart brengen van de (gezins)situatie van iedere patiënt als het nauw monitoren van de bloedglucosewaarden geeft ons handvatten om de behandeling zo goed mogelijk op de behoeften van het kind en het gezin af te stemmen en bij te sturen indien nodig.

5. Ontwikkelingen in de toekomst Het spreekt voor zich dat ook technologische ontwikkelingen een belangrijke bijdrage kunnen leveren aan een betere glucoseregulatie. De kunstmatige alvleesklier wordt een grote doorbraak en is niet heel ver meer weg.5 Hetzelfde geldt voor het onderzoek naar het beter en vroeger onderscheiden van verschillen tussen patiënten, zodat behandelingen gerichter kunnen worden ingezet op basis van geclassificeerde subgroepen. Voor een betere glucoseregulatie blijven nieuwe ontwikkelingen op het gebied van insulines noodzakelijk, zoals de langer werkende stabiele insulines en ultrakortof ultrasnelwerkende insulines.

Referenties 1

McKnight JA, Wild SH, Lamb MJ, et al. Glycaemic control of Type 1 diabetes in clinical practice early in the 21st century: an international comparison. Diabet Med. 2014 Dec 15. doi: 10.1111/dme.12676. [Epub ahead of print] PubMed PMID: 25510978.

2

Cameron FJ, de Beaufort C, Aanstoot HJ, et al. Hvidoere International Study Group. Lessons from the Hvidoere International Study Group on childhood diabetes: be dogmatic about outcome and flexible in approach. Pediatr Diabetes.

2013. Nov;14(7):473-80. doi: 10.1111/pedi.12036. Epub 2013 Apr 30. Review. PubMed PMID: 23627895.

3

Mul D, Veeze HJ. Virtuele kindergeneeskunde. Coaching op afstand met behulp van e-health. Ned Tijdschr Geneeskd.

2014;158:A8267.

4

Perantie DC, Koller JM, Weaver PM, et al. Prospectively determined impact of type 1 diabetes on brain volume during development. Diabetes. 2011 Nov;60(11):3006-14. doi: 10.2337/db11-0589.

Epub 2011 Sep 27.

5

Nimri R, Muller I, Atlas E, et al. MD-Logic overnight control for 6 weeks of home use in patients with type 1 diabetes: randomized crossover trial. Diabetes Care. 2014 Nov;37(11):3025-32. doi: 10.2337/ dc14-0835. Epub 2014 Jul 30.

lydia braakman u Zelfmanagement is een heel raar concept, vanuit het perspectief van chronische patiënten gezien. Wat naar mijn idee vaak wordt vergeten, is dat je er ook als gezin 24/7 mee te maken hebt.

Je kind heeft levenslang diabetes in het lijf en jij als ouder draagt dat mee in je hoofd, je handelen, je hart en je ziel. Allebei moet je leren zo goed en verantwoord mogelijk met die diabetes om te gaan.

Mijn oudste dochter kreeg diabetes type 1 toen we in Bangkok woonden. Zij werd na haar diagnose naar huis gestuurd zonder insuline. Mijn learning curve vond die nacht op internet plaats, chattend met moeders over de hele wereld. Ik begreep dat mijn dochter in levensgevaar verkeerde en had geen keus dan zelf het heft in

Wanneer je als ouder denkt dat je net weer wat vaste grond onder je voeten hebt in het moeras dat diabetes heet, dan realiseer je je dat je die grip heel snel weer moet overdragen aan je kind. De grootste uitdaging voor een ouder van een kind met diabetes ligt voor mijn gevoel in het coachen. In het hem of haar beetje bij beetje aan te leren grip te krijgen en zelfmanagement op te pakken en eigen te maken.

Tijdens mijn jaren bij de Diabetes Vereniging Nederland heb ik een zelfmanagementmodel ontwikkeld met de metaforen: passagier, stewardess en (co)piloot. Om 1 april de presentatie van dit model aan de directeur luister bij te zetten, had ik daadwerkelijk de pakken van een stewardess en piloot bij de fopshop gekocht.

Toen mijn dochters de pakken tot groot vermaak thuis tegenkwamen, liepen ze al snel verkleed als piloot en stewardess door het huis. Ze werden nieuwsgierig.

Na mijn uitleg over de grip op diabetes en hoe je daarin kan groeien, vroegen ze me: ‘En wat zijn wij dan?’. Na enig overleg besloten we samen mijn oudste als beginnend co-piloot te kwalificeren en mijn jongste als beginnend stewardess.

column

column Hoe meer grip, hoe meer vrijheid!

handen te nemen. Ik realiseer me nu dat deze ervaring mij heeft gevormd en me vanaf het allereerste begin in de driver’s seat heeft gedwongen.

Afbeelding uit ‘Flying High’, doe-het-zelf boek voor ouders van kids met diabetes, door Lydia Braakman.

Onze rollen zijn de afgelopen jaren geëvolueerd. Nu ik er zo over nadenk, heb ik een beginnend co-piloot en een bijna brevet-piloot in huis. Mijn rol speelt zich voornamelijk af in de verkeerstoren; op afstand, maar altijd op de radar. Af en toe help ik een vliegtuig door een onweersbui veilig landen of hou ik een vliegtuig wat langer aan de grond dan de piloot lief is.

Maar de ingezette koers is hetzelfde.

De metaforen werken enorm stimulerend.

Want ook een kind van zes begrijpt het: als je zelf aan de stuurknuppel zit, bepaal jíj waarheen je vliegt ...

Lydia Braakman is moeder van twee dochters (15 en 11) die beiden sinds hun peutertijd diabetes hebben. Ze is ook diabetes-advocate en zet zich in als schrijver, spreker, trainer en lobbyist.

Zie: www.voluit.com «

VERENIGINGSvakblad diabetespro - EADV mei 2015

57

Dank aan de vaste EADV-sponsoren De advertenties in Diabetes Pro zorgen voor inkomsten die voor tal van activiteiten kunnen worden gebruikt. Daarnaast zijn er veel bedrijven die jaarlijks een sponsorbijdrage leveren aan het EADV-werk.

Het bestuur van EADV bedankt deze sponsoren voor hun steun:

u Abbott Diabetes Care

u ElderCare

u Roche Diagnostics

u AstraZeneca/BMS

u Lifescan/Animas

u BD Medical

u Mediq Direct Diabetes

u Sanofi

u Boeren Medical B.V.

u Medtronic Diabetes

u Unilever Bestfoods

u Bosman Medische

u Merck Sharp & Dohme B.V.

Nederland

Hulpmiddelen

u Novo Nordisk B.V.

u Ypsomed

Nederland B.V.

regionieuws zuid regionieuws

Wisselingen in Regio Zuid-bestuur Door Elma Cruts, Voorzitter Regio Zuid-bestuur

u Na een aantal stabiele jaren zijn er enkele wisselingen geweest in het Regio Zuid-bestuur. Wilma Hekking heeft in het voorjaar 2015 afscheid genomen als voorzitter. Ze heeft zich acht jaar enorm ingezet voor EADV, regionaal als voorzitter van Regio Zuid, en ook landelijk. Dit deed ze met veel energie en enthousiasme. We danken haar hiervoor en hopen haar nog vaak te zien op de (regio)bijeenkomsten.

58

Recent zijn enkele nieuwe bestuursleden toegetreden tot het regiobestuur.

Genoeg redenen dus om ons via Diabetes Pro aan jullie voor te stellen. Uiteraard staan we ook in ‘Wie is wie’ op de EADVwebsite. Hier kunnen we elkaar vinden om met elkaar in contact te komen, voor uitwisseling van expertise of andere zaken.

De site moet natuurlijk wel up-to-date zijn en blijven om er met z’n allen optimaal gebruik van te kunnen maken. Misschien een goed moment om eens te bekijken of al je gegevens juist in dit bestand zijn opgeslagen, of om je gegevens aan te vullen.

Het Regio Zuid-bestuur houdt zich, buiten het beleidsplan om, momenteel bezig met wat een goede invulling kan zijn voor het regio-overleg. Denk aan een discussiethema gebaseerd op het beleidsplan. Of het uitwisselen, bespreken en implementeren van kennis opgedaan

VERENIGINGSvakblad diabetespro - EADV mei 2015

tijdens een kennisdag. Dit geldt voor zowel de eerste als de tweede lijn.

Mocht je overigens na het lezen van dit artikel geprikkeld zijn om ook wat meer voor je beroepsvereniging te willen doen: we zijn nog op zoek naar een enthousiast medebestuurslid voor Regio Zuid.

Dus heb je interesse of heb je vragen, spreek een van ons aan, of mail ons.

Vertrekkend voorzitter: Wilma Hekking

Vanaf 1992 ben ik werkzaam als diabetesverpleegkundige op de polikliniek Interne Geneeskunde in het VieCuri in Venlo. Momenteel combineer ik mijn

Nieuwe voorzitter: Elma Cruts

Vanaf maart dit jaar heb ik het voor­ zitterschap op me genomen. Ik werk sinds 2006 als diabetesverpleegkundige in de tweede lijn (na 25 jaar chirurgisch verpleegkundige te zijn geweest).

Ik ben werkzaam op de diabetespoli voor volwassenen in het Maxima Medisch Centrum. Buiten de spreekuren om hou ik me onder meer bezig met pompen en sensoren, insulineresistentie en protocollen.

Sinds het najaar 2008 ben ik lid van het regiobestuur. Ik heb me indertijd beschikbaar gesteld omdat er een ernstige onderbezetting in het regiobestuur was, daarbij wilde ik mijn zicht en kennis op wat er landelijk allemaal gaande was in diabeteswereld graag verbreden. Mijn functie als bestuurslid heeft me hier veel kennis en inzicht over gegeven. Daarbij vind ik het belangrijk om mee te denken en mee te werken aan onze professionele beroepsorganisatie, want EADV dat zijn wij allemaal samen!

Even voorstellen: Marluce Roost

regionieuws

werk als diabetesverpleegkundige met het teamleiderschap van deze polikliniek.

De afgelopen acht jaren heb ik met veel plezier deel uitgemaakt van onder meer het Regio Zuid-bestuur van EADV, waarvan de zes laatste jaren als voorzitter.

Regio Zuid is een fijne regio met veel enthousiaste leden. Dit is ook terug te zien in de grote opkomst tijdens onze regiobijeenkomsten. Hier ben ik trots op!

In de huidige tijd met veel onzekerheden en regelgevingen op het gebied van de diabeteszorg is het belangrijk dat een goede kundige beroepsgroep de leden vertegenwoordigt. Echter, dat kan een bestuur niet alleen, daar is ieder lid voor nodig! Dus vanaf deze kant wil ik graag een oproep plaatsen voor actieve leden.

Wil je iets doen, kun je iets doen voor EADV, meld je dan aan! Het hoeft niet altijd te betekenen dat je er veel uren mee bezig bent, er zijn ook afgebakende taken of tijdelijke hulpvragen. Mocht je interesse hebben, laat dit dan weten via eadv@eadv.nl. Mijn bestuurstijd van acht jaren zit erop. Ik heb veel geleerd in de afgelopen jaren, zowel op werkgebied als op persoonlijk vlak. EADV heeft me veel gebracht en brengt me nog veel! Ik heb er alle vertrouwen in dat het huidige Regio Zuid-bestuur, met Elma Crüts als mijn opvolgster, de kar in het Zuiden des lands goed blijft trekken.

Van 2000 tot 2006 werkte ik in de eerste lijn. Mijn takenpakket bestond voornamelijk uit het opzetten van het diabetesspreekuur bij huisartsenpraktijken. Sinds 2006 ben ik werkzaam in de tweede lijn in het St. Anna ziekenhuis. Met veel plezier draag ik samen met een aantal collega’s de verantwoordelijkheid voor het reilen en zeilen van de diabetespoli. De samenwerking met eerste lijn vind ik erg belangrijk. Een onderdeel van mijn werk is het organiseren van transmuraal overleg. Omdat ik ervan overtuigd ben dat onze beroepsgroep een sterke vereniging nodig heeft en op verschillende niveaus goed vertegenwoordigd dient te zijn, ben ik sinds het voorjaar van 2009 bestuurslid van EADV Zuid.

Om ook de diverse aspecten van ons vakgebied naar buiten uit te dragen ben ik tevens lid van de redactieraad van het tijdschrift DiabC. Het is erg leuk en boeiend om hiervan deel uit uit te mogen maken. Mijn intentie is om mij nog jaren in dit boeiende vakgebied verder te ontwikkelen en actief te blijven. u

VERENIGINGSvakblad diabetespro - EADV mei 2015

59

EADV-BIJSCHOLINGEN EN REGIOBIJEENKOMSTEN NAJAAR 2015 Diabetes en oncologie in brede zin

Zorg in de 1ste en 2de lijn; wie doet wat en wat doen we samen?

Informatie & Inschrijven Deze bijeenkomst is geschikt voor diabetesverpleegkundigen (1ste en 2de lijn), kinderdiabetesverpleegkundigen en verpleegkundig specialisten.

De deelnemersbijdrage voor EADV-leden is € 55,- en voor buitengewoon EADV-leden en overige geïnteresseerden € 85,-.

Voor meer informatie gaat u naar www.healthinvestment.nl.

Inschrijven kan via forms.healthinvestment.nl.

Datum 22 september 2015 8 oktober 2015 13 oktober 2015 9 november 2015 12 november 2015

Regio Noord Mid-West West Zuid Oost

Plaats Assen Nieuwerkerk aan den IJssel Zaandam Breda Ede

regionieuws

Even voorstellen: Igna Becks

Sinds januari 2006 ben ik werkzaam als diabetesverpleegkundige, eerst transmuraal en vanaf 2008 in de tweede lijn. Ik heb de post-hbo-opleiding Diabetes in Utrecht gedaan. Mijn aandachtsgebied is diabetes en sport, obesitas en innovatie.

De afgelopen jaren ben ik regelmatig actief geweest bij de Bas van de Goor Foundation, op het gebied van sport, kinderkampen en WK-voetbal voor kinderen met diabetes.

Reden om in juni 2014 toe te treden tot het regiobestuur van EADV is dat ik het belangrijk vind dat Zeeland vertegenwoordigd is in het bestuur, en ik wil graag meedenken over een goede organisatie van de zorg in onze regio.

Een prettige samenwerking tussen de eerste, tweede en derde lijn is essentieel om diabeteszorg te borgen, vooral op het gebied van communicatie en kennisoverdracht. Ik hoop mee te kunnen werken aan het verder profileren van het vak diabetesverpleegkundige.

Even voorstellen: Chris Vereecken van Haelst

Ik denk dat het juist in deze onrustige tijd belangrijk is dat we ons als EADV verenigen om zo de diabetesverpleegkundige goed te vertegenwoordigen. «

Sinds 1998 werk ik als diabetes­ verpleegkundige. Ik ben gestart in een transmuraal project. Na enige tijd heb ik de keuze gemaakt om weer volledig in de eerste lijn te gaan werken. Ik werkte toen voor verschillende huisartsenpraktijken.

Van 2006 t/m 2014 heb ik gewerkt voor een kleine zorggroep. Sinds begin 2015 ben ik werkzaam voor de zorggroep Nucleus Zorg. Ik werk 24 uur in de directe patiëntenzorg. Daarnaast word ik ingezet voor coaching van de praktijkondersteuners, en beleid en kwaliteit.

Omdat ik ervan overtuigd ben dat een diabetesverpleegkundige ook in de eerste lijn een duidelijke taak kan hebben, ben ik begonnen als bestuurslid voor de eerste lijn Regio Zuid.

VERENIGINGSvakblad diabetespro - EADV mei 2015

61

Nieuws van de titelregistratiecommissie De Titelregistratiecommissie heeft de onderstaande aanmeldingen voor registratie besproken. Zij voldoen aan de gestelde eisen van het titelregistratie­ systeem en worden ingeschreven in het EADV-Kwaliteitsregister. Dit is te vinden op www.eadv.nl onder ‘openbaar register’.

Titelregistratie Mevrouw R. Heijmans-Jonker Mevrouw L. Koopman Mevrouw E.M. Ubbink Mevrouw A.M. Wagenaar

Mevrouw A.J. Schuurmans-Visser Mevrouw M.M.A. Schreurs-Duncker Mevrouw A.M. van der Steen Mevrouw M.M. Strijtveen-de Dalie Mevrouw M.J. van Surksum-Hessing Mevrouw E.B.M. Thijs Mevrouw M.M. van Veen-Bouwman Mevrouw N.A. Versteeg Mevrouw M.M. van Vliet Mevrouw W.J.M. Wanders-Veens Mevrouw G.A. Weggeman-Gras Mevrouw P. Wentzel Mevrouw S.A. Wilhelmus Verder heeft de titelregistratiecom­ missie de onderstaande aanmeldingen voor c­ ertificering POH-DM besproken.

Zij voldoen aan de gestelde eisen van het c­ ertificeringssysteem POH met aandachtsgebeid diabetes en worden ­ingeschreven in het Kwaliteitsregister POH-DM van EADV. Dit is te vinden op www.eadv.nl onder ‘vakinfo’.

POH-DM Hercertificering Mevrouw E.A.J.M. van Gastel-van Loon Mevrouw F.E.M. Jorna Mevrouw C.L.H.M. Simons

EADV-nieuws

Ook de volgende aanmeldingen voor ­herregistratie heeft de titelregistratiecom­ missie besproken. De titelgere­gistreerde diabetesverpleegkundigen voldoen aan de gestelde eisen. Ze staan reeds vermeld in het EADV-Kwaliteitsregister.

Dit is te vinden op www.eadv.nl onder ‘openbaar register’.

Herregistratie Mevrouw D.W. van den Beukel Mevrouw N.C. Boel Mevrouw M.J.A. Bonants-Rennings Mevrouw M.V. Boot Mevrouw G.E. Bos Mevrouw A.J.M. van den Bosch Mevrouw M.E.W. Brommer-Langelaan Mevrouw E.C.M. Carbin Mevrouw K.J.E. Catsburg-Verduin Mevrouw H.C. van Eijzeren-van de Sluis Mevrouw A.M. Ekkel-Schipper Mevrouw B.J.M. Ermens-Verschuren Mevrouw A.M. Falke-Versteegh Mevrouw J. van Faassen-Spiekman Mevrouw R. Friso Mevrouw J. Geessink-Mennink Mevrouw E.E.M. Gijsbertsvan de Mosselaar Mevrouw R.M. Jansen Mevrouw W.M.R. Jansen Mevrouw S.V. van der Knaap-van Tilborg Mevrouw M.H.W. de Kruijf Mevrouw A.E. van Muiden Mevrouw D. Nielsen Mevrouw J. Noppers Mevrouw M. van den Oudenhoven-Korsten Mevrouw J.W.M.T. Pinxt Mevrouw I.M. Rijneveld-Bijl

evenementenkalender 2015

19 juni 2015 Nascholing EADV/DESG-farmacotherapie EADV en de Dutch Education Study Group (DESG) organiseren de bij/nascholing farmacotherapie. Deze wordt gegeven door diabetesverpleegkundigen en internisten.

Bilderberg Hotel De Klepperman, Hoevelaken 25 juni 2015 EADV-Kennisdag Evidence Based Practice: Klinische besluitvorming, het hart van het vak verplegen.

De Houtrust, Hooglanderveen 22 september 2015 EADV-Regionajaarsscholing Noord Diabetes en oncologie in brede zin; zorg in de eerste en tweede lijn; wie doet wat en wat doen we samen?

Van der Valk Hotel, Assen

62

VERENIGINGSvakblad diabetespro - EADV februari 2015

6 oktober 2015 EADV-Regionajaarsscholing West Diabetes en oncologie in brede zin; zorg in de eerste en tweede lijn; wie doet wat en wat doen we samen?

De Miranda Paviljoen, Amsterdam 8 oktober 2015 EADV-Regionajaarsscholing MidWest Diabetes en oncologie in brede zin; zorg in de eerste en tweede lijn; wie doet wat en wat doen we samen?

Van der Valk Hotel, Nieuwerkerk a/d IJssel 9 november 2015 EADV-Regionajaarsscholing Zuid Diabetes en oncologie in brede zin; zorg in de eerste en tweede lijn; wie doet wat en wat doen we samen?

Apollo Hotel, Breda 12 november 2015 EADV-Regionajaarsscholing Oost Diabetes en oncologie in brede zin; zorg in de eerste en tweede lijn; wie doet wat en wat doen we samen?

Hotel de ReeHorst, Ede

Landelijk Diabetes Congres Dagvoorzitter: Prof. dr. C.D.A. Stehouwer

ReeHorst te Ede 2 oktober 2015

Kosten

De deelnemersbijdrage is â&#x201A;Ź 75,-. Dit bedrag is inclusief lunch, kofďŹ e en thee gedurende de dag en bezoek aan de informatiemarkt.

Accreditatie

Dit congres wordt bij EADV geaccrediteerd voor 9 punten. Verder wordt accreditatie aangevraagd voor 5 uur bij Accreditatie Bureau Cluster 1, NVvPO, kwaliteitsregister V&V en VSR.

Informatie & Inschrijven

Meer informatie en het programma vindt u op www.healthinvestment.nl. Inschrijven kan via forms.healthinvestment.nl. Hier dient u zich eenmalig te registreren en vervolgens kunt u zich gemakkelijk inschrijven voor alle activiteiten van Health Investment.

Belangrijk Nieuws

8 Juni 2015 ADA Congres Boston

Bekendmaking studieresultaten TECOS De cardiovasculaire veiligheidsstudie met sitagliptine bij diabetes type 2 patiĂŤnten met hart & vaatziekten

DIAB-1033712-0152

ste r e e e aan d n g e a t lta Vr a u s e r .n l ie s d o u c t s w. t e w w op

Postbus 581, 2003 PC Haarlem - Tel. 023-5153153 www.msd.nl, www.univadis.nl