Het kind in gezinstherapie

+RHZHO $QGROÀ YDQ FUXFLDDO EHODQJ LV JHZHHVW YRRU YHHO KHGHQGDDJ VH JH]LQVWKHUDSHXWHQ LV HU LQ 1HGHUODQG QRJ QDXZHOLMNV ZHUN YDQ KHP YHUWDDOG +HW NLQG LQ JH]LQVWKHUDSLH LV KHW HHUVWH 1HGHUODQGV WDOLJH ERHN YDQ ]LMQ KDQG %HKDOYH HHQ SUDFKWLJH LQWURGXFWLH RS ]LMQ LQVSLUHUHQGH LQ]LFKWHQ ODDW GLW ERHN DDQ GH KDQG YDQ WDOOR]H YRRU EHHOGHQ GH NUDFKW YDQ ]LMQ WKHUDSHXWLVFKH LQWHUYHQWLHV LQ GH GDJH OLMNVH SUDNWLMN ]LHQ +HW NLQG LQ JH]LQVWKHUDSLH ]DO ]RQGHU HQLJH WZLMIHO HHQ ZDDUGHYROOH EURQ YDQ LQVSLUDWLH ]LMQ YRRU LHGHUHHQ GLH PHW NLQGHUHQ HQ MHXJGLJHQ ZHUNW ]RZHO LQ GH KXOSYHUOHQLQJ DOV GDDUEXLWHQ (Q GRRU GH OHWWHU OLMNH WUDQVFULSWLHV YDQ WKHUDSLHVHVVLHV YDQ $QGROÀ ]DO GLW ERHN YRRU velen een leidraad zijn bij hun dagelijkse werk. +HW NLQG LQ JH]LQVWKHUDSLH LV HHQ JH]DPHQOLMNH XLWJDYH YDQ +RJUHIH 8LWJHYHUV HQ 0ROH0DQQ 0HQWDO +HDOWK 0ROH0DQQ 0HQWDO +HDOWK EHKDQGHOW ]RZHO NLQGHUHQ DOV YROZDVVHQHQ PHW SV\FKLVFKH HQ SV\ FKLDWULVFKH SUREOHPHQ *HKHHO LQ OLMQ PHW GH XLWJDQJVSXQWHQ YDQ $QGROÀ VSHOHQ SDUWQHUV IDPLOLH HQ YULHQGHQ ELM 0ROH0DQQ 0HQWDO +HDOWK DOWLMG HHQ EHODQJULMNH URO LQ GH EHKDQGHOLQJ ISBN 978 90 79729 30 2

9 7 89 07 9 7 2 9 3 02 W W W. H O G R E F E . N L

HET KIND IN GEZINSTHERAPIE MAURIZIO ANDOLFI

M AU R I Z I O A N D O L F I JHOGW DOV ppQ YDQ GH ZHLQLJH QRJ OHYHQGH LFRQHQ LQ GH IDPLOLHWKHUDSLH +LM LV QLHW DOOHHQ EHNHQG YDQZHJH ]LMQ JHGXUIGH DDQSDN HQ SURYRFDWLHYH RSVWHOOLQJ PDDU YRRUDO RRN GRRU KHW FHQWUDDO VWHOOHQ YDQ NLQGHUHQ LQ GH JH]LQVWKHUDSLH (HQ SUREOHHP YDQ HHQ NLQG LV LQ ]LMQ RJHQ DOWLMG HHQ SUREOHHP YDQ KHW KHOH JH]LQ (HQ WZHHGH EHODQJULMN XLWJDQJVSXQW LV GDW GH RSORVVLQJ NDQ ZRUGHQ JHYRQGHQ LQ KHW SUREOHHP ZDDUYRRU LQ HHUVWH LQVWDQWLH WKHUDSLH QRGLJ ZDV 2S GLH PDQLHU ZRUGW KHW SUREOHHPNLQG HHQ ¶GHVNXQGLJ· NLQG GDW GH WKHUDSHXW GH ZHJ ZLMVW

HET KIND IN GEZINSTHERAPIE DE IDEEËN VAN MAURIZIO ANDOLFI

ONDER REDACTIE VAN MAURIZIO ANDOLFI, MASSIMO FALCUCCI, ANNA MASCELLANI, ALESSANDRA SANTONA, FULVIO SCIAMPLICOTTI

Het kind in gezinstherapie De ideeĂŤn van Maurizio Andolfi

Redactie Maurizio Andolfi, Massimo Falcucci, Anna Mascellani, Alessandra Santona, Fulvio Sciamplicotti

Voorwoord bij de Nederlandse vertaling

Maurizio Andolfi is al zo’n dertig jaar een begrip in de gezinstherapie. Hij behoort tot de tweede generatie pioniers. Zijn voorbeelden zijn eerste generatie pioniers als Salvador Minuchin, Virginia Satir en Carl Whitaker.

Andolfi is bekend vanwege zijn gedurfde aanpak, provocatieve opstelling, en later steeds meer door het centraal stellen van kinderen in de gezinstherapie. Als geen ander kan hij dat ook in de praktijk laten zien. Hij heeft een uitermate sterk geloof in de kracht van families om ook de meest moeilijke gebeurtenissen te boven te komen. Nieuwsgierig, sensitief, betrokken, subjectief, speels en onverwacht zijn adjectieven die hem passen.

In Het kind in gezinstherapie beschrijft Andolfi hoe kinderen een hoofdrol kunnen spelen in de gezinsbehandeling en hoe ze een gids kunnen zijn in het vinden van een route naar herstel.

Maurizio Andolfi is geen onbekende voor veel gezinstherapeuten in Nederland en Vlaanderen. Al decennia bezoekt hij ons met enige regelmaat voor congressen en workshops; en er zijn heel wat gezinstherapeuten die vanuit de lage landen een internationaal practicum gezinstherapie bij zijn instituut in Rome hebben gevolgd. Hij heeft, met zijn aanstekelijke oorspronkelijkheid, het werk van veel Nederlandse gezinstherapeuten beinvloed.

Sinds 1996 bezoekt hij jaarlijks ons land op uitnodiging van Ton Sins en Cor Vreugdenhil, organisatoren van de ‘Rotterdamse Kring’, om twee dagen met een groep van zo’n dertig therapeuten consulten bij gezinnen te doen en naar aanleiding hiervan over de kern van ons bijzondere vak te praten.

Als deelnemers vonden we deze dagen verrassend en verfrissend, soms een ‘tikkeltje’ ontmoedigend (zo zal ik het nooit kunnen), maar we waren

altijd weer geïnspireerd om de werkvloer de volgende dag anders op te gaan.

Met het voornemen om meer risico te nemen, en ‘gewoon’ de kinderen centraal te stellen of andere familieleden er meer bij te betrekken. Echt contact te maken, door bijvoorbeeld op huisbezoek te gaan. En andere vragen te stellen: ‘weet je hoe het met je moeder ging toen ze zo oud was als jij?’ Er veranderde altijd wel wat in je werken, misschien ook wel in jezelf.

Wanneer je er een jaar later weer bij was moest je vaak bekennen dat er op je werkplek weinig ruimte was geweest om gezinsgericht te werken; veel versnipperde behandelingen waar gezinstherapeuten weinig in de melk te brokkelen hebben. Voor sommigen hielp het om zich sterk te maken voor gezinsgericht behandelaanbod in GGZ-organisaties of om de keuze te maken elders te gaan werken, waar het gezinsperspectief en de gezinstherapeut meer ruimte krijgen.

‘Why do you invite an old man every year to tell the same old story?’ zei hij het afgelopen jaar. Omdat we als gezinstherapeuten tegengas nodig hebben in deze tijd van stoornisgerichte, geprotocolleerde individuele behandelingen.

De kern van zijn gedachtengoed komt ons inziens in dit boek heel goed naar voren; de gezinsconsulten zijn een treffend voorbeeld van zijn werkwijze en de beschrijvingen geven een prachtig beeld van onderliggende gedachten van de therapeut. Gedachtengoed wat zo goed aansluit op dat van MoleMann Mental Health. Daarom presenteren we met trots dit boek, ontstaan in samenwerking met Hogrefe Uitgevers.

We hopen dat dit boek – dat wij beschouwen als een standaardwerk over werken met gezinnen en kinderen - ook zijn weg naar Nederlandse en Vlaamse (opleidings)centra voor gezinstherapie zal weten te vinden.

Onze dank gaat allereerst uit naar de vertaalster Saskia Peterzon die op subtiele wijze recht heeft weten te doen aan de intenties van de auteur. Ook Jet Timmerman en Frits van der Wurff van MoleMann Mental Health, die een belangrijke rol hebben gespeeld bij de vertaling en de totstandkoming van dit boek, willen we bedanken. Speciale dank gaat uit naar Nico Moleman en Ronald Mann voor hun steun en inspiratie.

Tot slot bedanken we Erik Faas van Hogrefe die met groot geduld en scherp inzicht de totstandkoming van deze vertaling heeft begeleid.

We wensen u veel inspiratie, plezier en verwondering, Frank Asmus MoleMann Mental Health

Inhoud

Inleiding

9

1 Een kinderprobleem is een gezinsprobleem

13

Een kind is geen eiland

14

De historische fout van de gezinstherapie

16

Kind, gezin, therapeut

18

Tien uitgangspunten om de stoornis van het kind te behandelen

20

2 Andolfi’s voorbeelden in de gezinstherapie

27

Salvador Minuchin

28

Carl Whitaker

32

Jay Haley

35

Nathan Ackerman

37

Virginia Satir

38

Giovanni Bollea

40

3 De instrumenten van de therapeut

43

Relationele vragen

44

Het gebruik van symbolische taal

46

Non-verbale aspecten

47

Spel

49

Concretiseren

50

Genogram

52

Humor en creativiteit

53

4 Kinderstoornissen en verstoorde gezinsverhoudingen

Deel 1

55

Het disfunctionele paar

58

De familie Xang

Het huwelijk tussen drie personen De familie Dosi

Pseudo-scheiding en het kind als hechtmiddel

De familie Mazzi

63 70 72 81 84

5 Kinderstoornissen en verstoorde gezinsverhoudingen

Deel 2

93

Het disfunctionele drietal

94

De familie Thomas

97

De pseudo-neutrale derde

106

De familie Smith

108

De familie Rosso

109

Geen stel meer, maar nog wel familie

110

De familie Baldini

115

De familie Valeri

135

6 Het kleine kind in gezinstherapie

139

140

De baby op consult: zuigelingen en kinderen tot twee jaar

De familie Donato

142

De familie Corleo

145

Kleine kinderen op consult: van twee tot vijf jaar

Het agressieve kind en gezinsregels

De familie Aythe De familie Angelini

Broertjes en zusjes: beperking of steun?

147 151 153 154 161

7 Het kind als brug tussen de generaties

167

168

Drie generaties in therapie

De familie Dosi

De geschiedenis geneest

169 179

De familie Miceni

180

Nawoord door Andolfi

187

Bibliografie

191

Inleiding

Het thema van dit boek is ‘het kind als bron binnen de gezinstherapie’. Het onderwerp wordt zowel theoretisch, vanuit een systemisch-relationeel kader, als praktisch – aan de hand van therapeutische interventie bij kinderen met problemen – belicht.

Het centrale uitgangspunt van dit boek is dat het probleem van een kind altijd een probleem is van het hele gezin. Het onvermijdelijke gevolg is dat een kind niet kan worden bekeken als een eilandje dat losstaat van zijn fundamentele emotionele banden. Er is dan ook niet zozeer behoefte aan kinderdeskundigen, maar eerder aan therapeuten die deskundig zijn op het gebied van gezinnen en ontwikkelingsprocessen.

Het tweede belangrijke idee dat ten grondslag ligt aan dit boek is dat de oplossing kan worden gevonden in het probleem waarvoor in eerste instantie therapie nodig was. Zo wordt het probleemkind een ‘deskundig’ kind dat de therapeut de weg wijst in zijn relationele wereld.

Het kind is voor mij altijd de spil geweest waar alles om draaide. Voor de belangrijke keuzes in mijn privéleven en mijn carrière zijn kinderen altijd het uitgangspunt geweest.

Nadat ik was afgestudeerd in de geneeskunde ben ik door mijn opleiding als kinderpsychiater in aanraking gekomen met gezinnen die te maken hebben met kinderproblemen. De wens om die kinderstoornissen te bekijken vanuit het kader van het gezin heeft zo’n veertig jaar lang mijn professionele loopbaan bepaald. In 1967 begon ik bij de vakgroep Kinderpsychiatrie aan de Universiteit van Rome voor het eerst te experimenteren met speltherapie waarbij het hele gezin werd betrokken. De uitkomst van die jeugd-

.

ervaringen (ik was destijds pas vijfentwintig) zouden buitengewone gevolgen hebben voor zowel mijn academische als mijn therapeutische carrière.

Met het kind als uitgangspunt gooide ik oude disciplines overboord en kon ik nieuwe methoden realiseren. Zo richtte ik het Instituut voor Gezinstherapie in de via Reno op, dat ik vanaf de herfst van 1974 leidde en waar ik destijds de eerste docent Gezinstherapie was. Ik werkte er met dertien kinderpsychiaters: stuk voor stuk ‘andersdenkenden’ ten opzichten van het binnen de universiteit gangbare psychoanalytische model. Zoals te voorspellen was, keerde ik het Romeinse Instituut voor Kinderpsychiatrie in 1976 definitief de rug toe, om mijn docentschap aan de universiteit te verplaatsen naar de pas opgerichte Faculteit voor Psychologie.

Systemische theorieën, gezinspsychotherapie en het onderwijs op dat gebied hebben de afgelopen dertig jaar in Italië en daarbuiten een grote vlucht genomen. In 2003 schreef ik het eerste handboek voor gezinstherapie in Italië in een poging de basis te leggen voor een nieuwe discipline waarin de systemische theorie en de ontwikkelingspsychologie geïntegreerd kunnen worden. Daarbij is het van groot belang dat het gezin vanuit intergenerationeel perspectief wordt bekeken.

Ondanks belangrijke gebeurtenissen en verschuivingen binnen de sector, is er in Italië toch geen enkel boek geschreven over gezinstherapie met kinderen en wordt er ook weinig over gesproken.

Op opleidingen waar systemisch-relationele theorieën onderwezen worden en aandacht wordt besteed aan de praktische toepassing daarvan op gezinnen, is er slechts beperkte aandacht specifiek gericht op de ontwikkelingsleeftijd van het kind. En in het algemeen wordt het kind zeer zelden betrokken bij gezinstherapeutische sessies.

Het is de bedoeling dat dit boek deskundigen die zich met jeugd bezighouden enthousiast en nieuwsgierig maakt. Tegelijkertijd is dit boek ook en vooral op ouders gericht, omdat die informatie aantreffen waardoor ze hun kinderen beter kunnen leren begrijpen en inzicht krijgen in de complexe gezinsstructuren waarin kinderen verwikkeld kunnen raken.

Hoewel er wordt gesproken over kinderen met problemen en situaties van verstoorde gezinnen, is dit boek vooral gericht op het zoeken naar de positieve mogelijkheden van zowel de volwassenen als de kinderen in het gezin. Waar het vooral om gaat, is dat het kind de ‘bron’ van de therapie is: een toverwoord dat radicale veranderingen en onverwachte inzichten teweeg kan brengen, verborgen waarden aan het licht kan brengen en tot afspraken kan leiden die vóór die tijd ondenkbaar leken.

10

.

Het kind in gezinstherapie

Het kind heeft de sleutel in handen. Als volwassenen – of het nu familieleden of hulpverleners zijn – dat inzien, kan het kind zelf een helpende rol spelen.

Het boek is opgebouwd uit zeven hoofdstukken, alle voorzien van praktijkvoorbeelden van gezinnen in therapie.

Hoofdstuk twee, Andolfi’s voorbeelden in de gezinstherapie, biedt een overzicht van de bijzondere pioniers op het gebied van de gezinstherapie die de denkwijzen van ondergetekende hebben beïnvloed.

Kinderen zijn de ware hoofdpersonen van dit boek – met hun heldere en symbolische taalgebruik, hun liefde voor het leven en voor degenen die het hun geschonken hebben, ondanks de ellende die ouders hen kunnen berokkenen. Met hun grote creativiteit om te kunnen leven met soms bizarre ziekten en psychische stoornissen, bieden ze onuitputtelijke lessen aan de volwassen familieleden en deskundigen die er hardnekkig van overtuigd blijven dat hulp, opvoeding, bescherming, leerprocessen en verantwoordelijkheid eenrichtingsverkeer zijn.

Tijdens therapieën heb ik heel veel geleerd van kinderen – van baby’s tot pubers. Ik heb hun gezichtsuitdrukking geobserveerd en naar hun lichaams- en bewegingstaal gekeken. Ik heb lichamelijk contact met hen gemaakt en ben spelenderwijs met hen op zoek gegaan naar de ‘grote mensen’. Ik heb hun symptomen, hoe extreem ook, met hun instemming op creatieve wijze positief geherdefinieerd en daarvan hun bevestiging gekregen. En ik heb hun altijd om hulp gevraagd bij het begrijpen van hun gezin, ook in de meest ellendige of problematische situaties.

Op deze plaats wil ik mijn medewerkers bedanken: Massimo Falcucci, Anna Mascellani, Alessandra Santona en Fulvio Sciamplicotti, die actief hebben deelgenomen aan de seminars die de inspiratie vormden voor dit boek. Zij hebben het gepresenteerde materiaal geordend en de nuttige bijdragen van de deelnemers en de spreker verzameld.

Bijzondere dank gaat uit naar Loredana Casadio en Veronica Fabbri, die actief hebben meegewerkt aan de uiteindelijke opzet van het manuscript.

Ook oprechte dank voor Francesca Ferraguzzi, de motor achter het selectieproces van de passages uit de therapieën die in dit boek zijn opgenomen, de grafische weergave en de keuze van de illustraties. Ten slotte wil ik Pierina Zavagni en Maria Chiara Pipino hartelijk bedanken voor hun bijdragen aan de laatste correcties van de tekst.

Maurizio Andolfi

Inleiding

.

11

+RHZHO $QGROÀ YDQ FUXFLDDO EHODQJ LV JHZHHVW YRRU YHHO KHGHQGDDJ VH JH]LQVWKHUDSHXWHQ LV HU LQ 1HGHUODQG QRJ QDXZHOLMNV ZHUN YDQ KHP YHUWDDOG +HW NLQG LQ JH]LQVWKHUDSLH LV KHW HHUVWH 1HGHUODQGV WDOLJH ERHN YDQ ]LMQ KDQG %HKDOYH HHQ SUDFKWLJH LQWURGXFWLH RS ]LMQ LQVSLUHUHQGH LQ]LFKWHQ ODDW GLW ERHN DDQ GH KDQG YDQ WDOOR]H YRRU EHHOGHQ GH NUDFKW YDQ ]LMQ WKHUDSHXWLVFKH LQWHUYHQWLHV LQ GH GDJH OLMNVH SUDNWLMN ]LHQ +HW NLQG LQ JH]LQVWKHUDSLH ]DO ]RQGHU HQLJH WZLMIHO HHQ ZDDUGHYROOH EURQ YDQ LQVSLUDWLH ]LMQ YRRU LHGHUHHQ GLH PHW NLQGHUHQ HQ MHXJGLJHQ ZHUNW ]RZHO LQ GH KXOSYHUOHQLQJ DOV GDDUEXLWHQ (Q GRRU GH OHWWHU OLMNH WUDQVFULSWLHV YDQ WKHUDSLHVHVVLHV YDQ $QGROÀ ]DO GLW ERHN YRRU velen een leidraad zijn bij hun dagelijkse werk. +HW NLQG LQ JH]LQVWKHUDSLH LV HHQ JH]DPHQOLMNH XLWJDYH YDQ +RJUHIH 8LWJHYHUV HQ 0ROH0DQQ 0HQWDO +HDOWK 0ROH0DQQ 0HQWDO +HDOWK EHKDQGHOW ]RZHO NLQGHUHQ DOV YROZDVVHQHQ PHW SV\FKLVFKH HQ SV\ FKLDWULVFKH SUREOHPHQ *HKHHO LQ OLMQ PHW GH XLWJDQJVSXQWHQ YDQ $QGROÀ VSHOHQ SDUWQHUV IDPLOLH HQ YULHQGHQ ELM 0ROH0DQQ 0HQWDO +HDOWK DOWLMG HHQ EHODQJULMNH URO LQ GH EHKDQGHOLQJ ISBN 978 90 79729 30 2

9 7 89 07 9 7 2 9 3 02 W W W. H O G R E F E . N L

HET KIND IN GEZINSTHERAPIE MAURIZIO ANDOLFI

M AU R I Z I O A N D O L F I JHOGW DOV ppQ YDQ GH ZHLQLJH QRJ OHYHQGH LFRQHQ LQ GH IDPLOLHWKHUDSLH +LM LV QLHW DOOHHQ EHNHQG YDQZHJH ]LMQ JHGXUIGH DDQSDN HQ SURYRFDWLHYH RSVWHOOLQJ PDDU YRRUDO RRN GRRU KHW FHQWUDDO VWHOOHQ YDQ NLQGHUHQ LQ GH JH]LQVWKHUDSLH (HQ SUREOHHP YDQ HHQ NLQG LV LQ ]LMQ RJHQ DOWLMG HHQ SUREOHHP YDQ KHW KHOH JH]LQ (HQ WZHHGH EHODQJULMN XLWJDQJVSXQW LV GDW GH RSORVVLQJ NDQ ZRUGHQ JHYRQGHQ LQ KHW SUREOHHP ZDDUYRRU LQ HHUVWH LQVWDQWLH WKHUDSLH QRGLJ ZDV 2S GLH PDQLHU ZRUGW KHW SUREOHHPNLQG HHQ ¶GHVNXQGLJ· NLQG GDW GH WKHUDSHXW GH ZHJ ZLMVW

HET KIND IN GEZINSTHERAPIE DE IDEEËN VAN MAURIZIO ANDOLFI

ONDER REDACTIE VAN MAURIZIO ANDOLFI, MASSIMO FALCUCCI, ANNA MASCELLANI, ALESSANDRA SANTONA, FULVIO SCIAMPLICOTTI