LENI Magazine #8 Samen Lerend

Nummer 8, 15 december 2023 Kenniscentrum Leren en Innoveren

LENI MAGAZINE Themanummer Samen Lerend Bouwen aan rijke leeromgevingen Inclusief onderwijs in meertalige contexten De grote vragen over onderwijsinnovatie Hoe onderzoekend vermogen bijdraagt aan het worden van een goede docent Het lerarentekort, het is maar hoe je het ziet

Voorwoord

Dit is nummer 8 van LENI Magazine, het (digitale) tijdschrift van het

In de volgende nummers zijn we dieper ingegaan op de expertisegebieden:

Kenniscentrum Leren en Innoveren

Samen Gezond in nummer 6 en Samen

(LENI) van Hogeschool Utrecht,

Duurzaam en Samen Digitaal in nummer

en het is ook voorlopig het laatste

7. Ook hebben we projectpartners aan

nummer! Vier jaar lang hebben we

het woord gelaten over hun ervaringen

elk jaar twee nummers uitgebracht,

in de samenwerking met LENI.

in juni en in december. Met het LENI Magazine hebben we een

COLOFON Eindredactie Anita Cremers Birgit Deuss Redactie Nicolien Montessori Kahliya Ronde (interviews p14 en p20) Jessie van Sambeek Vormgeving en digitale productie Jaaf Design Fotografie Corné Clemens, Femke van den Heuvel, Martijn Rietbergen, Kees Rutten, Emilie Winter, Mirel Mašić We hebben geprobeerd alle fotografen van de foto’s te achterhalen en noemen. Hebben we foto’s van je gebruikt maar niet genoemd?

Neem dan contact op met de eindredactie via (kahliya.ronde@hu.nl) Link HU.nl/leren-en-innoveren

inkijkje willen bieden in de breedte

Lerend centraal, een expertisegebied

van het praktijkgericht onderzoek

waarbinnen LENI een belangrijke rol

dat we doen. Het is bedoeld voor

speelt. Mieke Koeslag-Kreunen legt

iedereen die geïnteresseerd is in het

in een introducerend stuk uit waarom.

onderzoek van LENI en de mensen

Vervolgens komen grote, complexe

die daarbij betrokken zijn.

LENI-onderzoeken aan het woord, met veel samenwerking en een grote

Gedurende die vier jaar zijn er

doorwerking. Bij elk project laten we

natuurlijk ook veranderingen

weer projectpartners aan het woord

geweest. Elly de Bruijn is vertrokken

over hun ervaringen. Ten slotte biedt

als directeur, Nico de Vos is haar als

LENI Magazine weer de vertrouwde

interim-directeur opgevolgd, en sinds

rubrieken ‘Ik ben ook LENI’, de column

september van dit jaar hebben we

over een actueel vraagstuk - deze keer

een nieuwe directeur: Mieke Koeslag-

over het lerarentekort - en presenteren

Kreunen.

we met trots recente promoties van LENI-onderzoekers.

In de eerste vier nummers hebben we LENI en de lectoraten

Rest ons als redactie te zeggen dat we

gepresenteerd (nummer 1) en

steeds met heel veel plezier hebben

vervolgens een drietal thema’s bij de

gewerkt aan de samenstelling van de

kop gevat: ‘complexiteit’ (nummer

magazines. We willen alle medewerkers

2), ‘doorwerking’ (nummer 3) en

van LENI heel hartelijk bedanken voor

‘samenwerking’ (nummer 4). Binnen

hun bijdragen. Wat ons betreft hebben

de HU waren inmiddels de vier

we samen een mooi inkijkje weten te

‘Samens’ (Gezond, Duurzaam, Digitaal

geven in de LENI-keuken. We wensen

en Lerend) steeds centraler komen

iedereen goede feestdagen en veel

te staan. In nummer 5 hebben we

leesplezier!

daarom in een overzicht laten zien hoe LENI hieraan bijdraagt.

2

In dit finale-nummer staat Samen

De redactie.

INHOUD 4

Introductie Samen Lerend

6

Bouwen aan rijke leeromgevingen

10

Inclusief onderwijs in meertalige contexten

14

Aandacht voor meertaligheid op de basisschool

20

Samen onderwijs vernieuwen

16

De grote vragen over onderwijsinnovatie

24

Ik ben ook LENI

27

Hoe onderzoekend vermogen bijdraagt aan het worden van een goede docent

32 34

Column: Het lerarentekort

Promoties

3

Introductie

SAMEN LEREND LECTORAAT WERKEN IN ONDERWIJS

Mieke Koeslag-Kreunen

Prangende

ontwikkelen, (3) Basiskennis en -vaardigheden

vraagstukken in onze

voor arbeidsmarkt en samenleving en/of (4)

samenleving zoals

Rijke leeromgevingen. Samen Lerend is namelijk

bevordering van gelijke

gericht op het realiseren van inclusief en duurzaam

kansen, duurzaamheid,

onderwijs en wil bijdragen aan een gelijke en

nieuw economisch

inclusieve samenleving, in nauwe relatie met

denken, goede zorg

de beroepspraktijk en onderzoek, vanuit een

en betekenisvolle

interprofessioneel perspectief. Hiermee beoogt dit

digitalisering geven

expertisegebied dat kinderen, leerlingen, jongeren,

urgentie aan ons

studenten en professionals zich kunnen ontwikkelen

werk in onderwijs,

om in te kunnen spelen op maatschappelijke opgaven.

beroepspraktijken en wetenschap. Initiatieven in die driehoek worden samengebracht, gespecificeerd

Er zijn verschillende manieren waarop KC LENI

en aangejaagd door de vier HU-expertisegebieden

bijdraagt aan Samen Lerend. Bij Diversiteit en

Samen Lerend, Samen Duurzaam, Samen Gezond

Inclusie kun je denken aan het project “Meertalig

en Samen Digitaal.

Onderwijs in Inclusieve Contexten (SPRONG)” waarin we (i.e., het lectoraat Meertaligheid en

In alle vier de HU-expertisegebieden zijn

Onderwijs als penvoerder) met vijftien scholen

onderzoekers en ondersteuners van ons

in PO, VO en MBO én kennisinstellingen in drie

Kenniscentrum Leren en Innoveren (KC LENI)

regio’s samen handelingskennis ontwikkelen om

actief. Specifiek bij Samen Lerend gaat het daarbij

ons onderwijs inclusiever te kunnen maken, onder

om onderzoeken die inspelen op de thema’s (1)

andere door de vele (moeder)talen die de school

Diversiteit en inclusie, (2) Versterken leven lang

in komen beter te benutten. Aan het thema

4

Basiskennis en -vaardigheden dragen we (i.e., het

scholen. Daarbij hanteren we bovendien een

lectoraat Wiskundig en Analytisch Vermogen van

langetermijnperspectief, van funderend onderwijs

Professionals) bijvoorbeeld bij door in nationaal

tot hoger beroepsonderwijs en leven lang

en Europees verband het thema gecijferdheid

ontwikkelen.

op de kaart te zetten, waardoor burgers beter in staat zijn te participeren in de maatschappij. Wat

Waarom? Omdat we zien dat beroepspraktijken

betreft Versterken van leven lang ontwikkelen

bewegen en maatschappelijke vraagstukken

zijn we (i.e., de lectoraten Beroepsonderwijs,

complexer worden. En wij zijn nieuwsgierig hoe

Onderzoekend Vermogen, Werken in Onderwijs)

professionals hier goed op kunnen inspelen, met

bijvoorbeeld landelijk en in de HU actief om een

welke vermogens en hoe onderwijs hen daarbij

Professional Doctorate en een nieuwe master op

helpt. In tien lectoraten werken we aan die vraag,

het terrein van Human Capital and Innovation te

en zorgen we van meet af aan voor samenwerking

ontwikkelen. Dit soort leertrajecten zijn bedoeld

en doorwerking in de driehoek van de wetenschap,

om op verschillende niveaus professionals

beroepspraktijken en ons HU-onderwijs. Binnenkort

te leren in te spelen op de complexiteit en

start in KC LENI in samenwerking met Samen

dynamiek in hun werkveld. En bij het thema Rijke

Lerend een elfde lectoraat dat zal focussen

leeromgevingen werken we (i.e., de lectoraten

op samenwerkingsvormen over grenzen van

Beroepsonderwijs, Co-design, Onderzoekend

organisaties en disciplines heen waarin wordt

Vermogen, Organiseren van Verandering in

geleerd en geïnnoveerd (zoals netwerkorganisaties,

Onderwijs, Werken in Onderwijs) aan het ophalen

publiek-private samenwerkingen, learning

en leren van voorbeelden van leeromgevingen

communities, experimenteergebieden). Want als

van studenten die zijn ontworpen vanuit een

er íets is dat Samen Lerend en KC LENI gemeen

complexe vraag uit de beroepspraktijk, waar

hebben, is dat we graag leren van en met elkaar

meerdere vakgebieden voor nodig zijn om die aan

voor een betere wereld!

te pakken. Hierbij werken we ook nauw samen met de drie andere HU-expertisegebieden.

Mieke Koeslag-Kreunen is lector bij Werken in Onderwijs en portefeuillehouder Samen Lerend bij

Deze voorbeelden illustreren hoe het

het kenniscentrum. Sinds september 2023 is

onderzoeksprogramma van KC LENI aansluit

zij directeur van het kenniscentrum.

op Samen Lerend. Kenmerkend hierbij is dat ons kenniscentrum twee invalshoeken hanteert: richting en ontwikkeling van onderwijsprocessen zelf én ontwikkelen van vermogens die voor alle professionals van belang zijn en betekenis krijgen in hun specifieke context. Wij zien onderwijs als het hele scala van georganiseerde leerpraktijken, dus zowel op de werkplek, in de dagelijkse werkpraktijk, als in beroepsopleidingen en op

We zien dat beroepspraktijken bewegen en maatschappelijke vraagstukken complexer worden - wij zijn nieuwsgierig hoe professionals hier goed op kunnen inspelen.

5

Project Samen Lerend

BOUWEN AAN RIJKE LEEROMGEVINGEN LECTORAAT BEROEPSONDERWIJS

Ilya Zitter

Om verder te

de rol van bijvoorbeeld wijkbewoner, cliënt,

komen met

mantelzorger of consument. Deze actoren hebben

maatschappelijke

al expertise en ervaringsdeskundigheid in huis

opgaves, zullen

en omdat het gaat om complexe vraagstukken

alle betrokkenen

die vaak vragen om innovatie, is het nodig dat

moeten leren

zij verder leren en zich ontwikkelen. Het gaat om

en zich blijven

uiteenlopende vormen van leren. Zoals formeel

ontwikkelen.

leren door aankomende professionals richting

Dat kan in

een diploma, over een leven lang ontwikkelen,

leeromgevingen

werkplekleren of ervaringsdeskundigheid verder ontwikkelen. Leerprocessen kunnen individueel én

waarin mensen vanuit verschillende werelden

collectief plaatsvinden.

samen werken aan een concreet vraagstuk.

Ilya Zitter, lector Leeromgevingen in het

Verschillende werelden

beroepsonderwijs, pleit ervoor om zulke

Om deze leerprocessen verder te brengen,

leeromgevingen te zien als een soort van

te versnellen en de kwaliteit te verbeteren,

infrastructuur en als voorziening in te richten in

kunnen leeromgevingen worden ingericht.

nieuwe en bestaande wijken.

Dat gebeurt volop, zowel in het onderwijs, als door human resource development (HRD) of

Hoe voorkom je voedselverspilling? Hoe kan de

learning & development (L&D) afdelingen in

woningbouw worden verduurzaamd? Hoe kunnen

het bedrijfsleven. De huidige leeromgevingen

kinderen met een beperking meer plezier krijgen

worden vaak in het leven geroepen in

in het dagelijkse leven of via inclusiever onderwijs?

verschillende werelden. Het leren en innoveren

Het zijn voorbeelden van maatschappelijke

rond maatschappelijke vraagstukken speelt

vraagstukken waar we vanuit Hogeschool Utrecht

zich namelijk af op diverse plekken, met

(HU) aan bijdragen (bekijk ook de HU Stories op

uiteenlopende betrokkenen: grootbedrijf,

www.hu.nl/hustories over deze onderwerpen). Om

instellingswezen, MKB, onderwijs, lokale en

dit soort vraagstukken aan te pakken, is het nodig

centrale overheid, bewonerspraktijken e.d. Om

om samen te leren en innoveren.

een complex vraagstuk aan te pakken dat zich in verschillende werelden afspeelt, kan het op elkaar

Bij vraagstukken zijn verschillende actoren

afstemmen en met elkaar in lijn brengen van de

betrokken: professionals vanuit verschillende

uiteenlopende denkbeelden, talen, concepten en

disciplines en domeinen, aankomende professionals

(deel)oplossingen een taai en langdurig proces

(lees studenten), onderwijsprofessionals,

zijn. Een lineaire, volgordelijke aanpak in die

onderzoekers, beleidsmakers en inwoners in

verschillende werelden, in de verschillende silo’s

6

en op de verschillende eilanden duurt (te) lang:

•

Concreet handelen in abstracte opgaven

het dichter bij elkaar brengen en versnellen

•

Ruimte voor leren omgaan met ‘wicked

van processen is wenselijk. Daarom zien we

problems’, zoals de grote maatschappelijke

steeds vaker leeromgevingen ontstaan waar

vraagstukken die hierboven zijn genoemd

het samen werken, samen innoveren en samen

•

Leren in de werkelijkheid, niet binnen de

leren dichterbij elkaar worden gebracht. In dit

muren van een onderwijsinstelling of een

soort omgevingen wordt over de grenzen heen

cursus, wel midden in de maatschappij,

samengewerkt, geïnnoveerd en geleerd. Het zijn

bijvoorbeeld op een locatie in de wijk

omgevingen die over grenzen heen bewegen.

•

Leren zowel op de kortere termijn (persoonlijk, binnen initiatieven en projecten),

Leeromgevingen over grenzen heen

als voor de langere termijn (over personen,

Er zijn voor omgevingen die over grenzen

initiatieven en projecten heen)

heen bewegen allerlei concepten in omloop,

•

verandert

zoals bijvoorbeeld living lab, learning community, ecosysteem, hybride leeromgeving,

Het systeem, inclusief inwoners, dat mee

•

Streven naar meervoudige waardecreatie

experimenteergebied en vele varianten daarop.

voor verschillende betrokkenen, met

Hoewel er ook onderlinge verschillen zijn, zijn de

uiteenlopende achtergronden, agenda’s en

volgende aspecten kenmerkend:

belangen

7

Succesfactoren

Lerende wijk

In de HU-visie Samen voor de toekomst (2022)

Als volgende stap richting de toekomst gaan

wordt de term rijke leeromgevingen gehanteerd

we de succesfactoren en rijke leeromgevingen

voor omgevingen waarin onderwijs, onderzoek en

zien als voorzieningen; als uitgangspunt om te

praktijk samenkomen in één gemeenschappelijk

ontwerpen voor het Cartesius-gebied. Cartesius

speelveld. Door KC LENI zijn naast het HU

is het gebied in Utrecht rond het CAB (waar NS

Oekraïne-project, een rijke leeromgeving waarin

vroeger bussen repareerde). Dit gebied ligt tussen

Oekraïense vluchtelingen worden geholpen in

de Cartesiusweg en de sporen naar Amsterdam

de Nederlandse samenleving (zie www.husite.

en Den Haag/Rotterdam. Voor het Cartesius-

nl/hu-oekraine), nog vier rijke leeromgevingen

gebied is het plan om een toekomstvast ontwerp

onderzocht. Daarbinnen hebben we verschillende

te maken zodat leeromgevingen integraal worden

succesfactoren gevonden, zoals bijvoorbeeld het

meegenomen in de gebiedsontwikkeling. Niet

organiseren van de nabijheid van betrokkenen en

achteraf studentenprojectteams de wijk insturen of

aandacht voor de wendbaarheid van opleidingen.

alsnog, reactief labs of wijklocaties in de bestaande wijk proberen te proppen, maar vooraf en proactief

Ook hebben we een andere manier van kijken

kijken hoe leeromgevingen door de tijd heen kunnen

naar rijke leeromgevingen gevonden. Vanuit het

mee-ontwikkelen met de wijk. Zodat er niet alleen

onderzoek is naar voren gekomen dat rijke

een gezonder, duurzamer gebied wordt ontwikkeld,

leeromgevingen kunnen worden gezien

maar ook een lerende en innoverende wijk.

als een vorm van infrastructuur ofwel een voorziening. Een voorziening met een dusdanig ontwerp dat meerdere belanghebbenden, waaronder HU-opleidingen, er terecht kunnen om de voorziening te benutten. Een voorziening die continuïteit kan bieden aan de belanghebbenden en waar de focus kan liggen op samen werken, innoveren en leren. Nu worden rijke leeromgevingen vaak per opleiding, helemaal opnieuw opgezet en dat kost veel tijd en energie. Door rijke leeromgevingen meer in te richten als voorzieningen die langer kunnen bestaan en waar meerdere, verschillende opleidingen, lectoraten en werkveldpartners van kunnen profiteren, kunnen we als HU meer duurzame leeromgevingen in de wijken en de regio ontwikkelen.

8

Het kan een taai en langdurig proces zijn om uiteenlopende denkbeelden, talen, concepten en (deel)oplossingen uit verschillende werelden met elkaar in lijn te brengen. Een lineaire aanpak op verschillende eilanden duurt (te) lang: het dichter bij elkaar brengen en versnellen van processen is wenselijk.

Leeromgeving Cartesius-gebied

andere manieren van werken zijn niet van de

“Het Cartesius-gebied, een voormalig

ene op de andere dag gerealiseerd. Daarvoor

bedrijventerrein in Utrecht, wordt ontwikkeld

is ruimte nodig om elkaar te leren kennen, te

tot een nieuwe stadswijk die bijdraagt aan een

kunnen experimenteren, en samen te leren,

langer gezond en gelukkig leven. In de wijk is

evalueren en monitoren,” aldus Hanneke Kruize,

veel aandacht voor groen, gezondheid, bewegen,

lector Building Future Cities HU. Het creëren van

voeding, innovatieve energieoplossingen en

een leeromgeving voor samen leren wordt daarbij

duurzame (deel)mobiliteit. Het mag duidelijk

een belangrijk onderdeel van het bouwen aan

zijn dat gezonde stedelijke ontwikkeling vraagt

een nieuwe, gezonde wijk.

om nieuwe manieren van (samen)werken. Deze

9

Project Samen Lerend

INCLUSIEF ONDERWIJS IN MEERTALIGE CONTEXTEN LECTORAAT MEERTALIGHEID EN ONDERWIJS

Linda Gijsen

Hoe kunnen we

Vooral de overgangen tussen schooltypen (van

hoogwaardig

taalschool naar regulier, van PO naar VO, van VO

onderwijs

naar MBO, van MBO naar arbeidsmarkt) vormen

organiseren en

kwetsbare momenten. Tot op heden ontbreekt

geven aan leerlingen

landelijk beleid ten aanzien van pedagogisch-

voor wie het

didactische aanpakken en professionalisering;

Nederlands niet

aparte ‘nieuwkomersvoorzieningen’ kennen

de enige taal is

geen wettelijke bekwaamheidseisen voor

waarin ze leven en

personeel; en er bestaat geen referentiekader

leren? Hier heeft

voor professionalisering van leraren in meertalige

een consortium

contexten.

van onderwijsLeraren zijn dan ook in zeer wisselende mate professionals en onderzoekers zich

voorbereid op het omgaan met talige diversiteit,

de afgelopen vier jaar over gebogen.

en de meeste leraren doen pas in het werkveld

Projectleiders Linda Gijsen en Lyske Attaie-van

ervaring op met het onderwijzen van meertalige

den Berg delen hun bevindingen.

leerlingen. Zo wordt het thema meertaligheid wel in lerarenopleidingen voor taalvakken

Landelijk beleid ontbreekt

besproken, bijvoorbeeld binnen minoren en

Veel onderwijsinstellingen in Nederland vinden

keuzevakken, maar meestal niet binnen de

het lastig om kwalitatief hoogwaardig onderwijs

zaakvakken. Daarnaast bestaan er aanzienlijke

te bieden aan leerlingen voor wie het Nederlands

regionale verschillen in de benadering van deze

niet de enige taal is waarin ze leven en leren.

problematiek en wordt expertise met betrekking

10

tot het aanbieden van inclusief onderwijs aan

bereiken werd in het SPRONG Meertaligheid

meertalige leerlingen niet landelijk opgebouwd

consortium de regionaal opgebouwde expertise

en uitgewisseld. Er ligt op dit thema dus een

over inclusieve werkwijzen systematisch

urgent kennisvraagstuk, zowel inhoudelijk als

uitgewisseld en verdiept tijdens bijeenkomsten

veranderkundig.

in de regio’s Zuid, Midden en Noord. Er werd gewerkt met lokale leerteams, waarbij

Lokale leerteams

twee docenten van één school structureel

Binnen het project Inclusief Onderwijs in

samenwerkten met een expert/onderzoeker

Meertalige Contexten, gefinancierd door een

op het gebied van meertaligheid, afkomstig

SIA SPRONG subsidie, werken de kennispartners

van een hogeschool. Door de verbinding van

de Marnix Academie, NHL Stenden en Fontys

het lectoraatslid met de dagelijkse praktijk op

Hogescholen onder penvoerderschap van

de school konden uitdagingen en mogelijke

het lectoraat Meertaligheid en Onderwijs van

oplossingen snel in kaart gebracht worden.

Hogeschool Utrecht samen met zeventien

Het werken in deze leerteams bood houvast

partnerscholen in PO, VO en MBO om het

voor het pedagogisch-didactische handelen

bovengeschetste professionaliseringvraagstuk uit

van de docenten, onderbouwing om binnen de

te diepen. De afgelopen vier jaar werd verkend

organisatie met meertaligheid aan de slag te gaan

hoe een inclusieve pedagogisch-didactische

en gaf onderzoekers de mogelijkheid om concreet

benadering binnen verschillende meertalige

te ervaren welke thema’s verder onderzoek

contexten vorm kan krijgen. Om dit doel te

behoefden.

11

Project Samen Lerend

Verschillende talen zichtbaar maken

dient als goede voeding en geheugen. Dit is de

Tijdens de regiobijeenkomsten kwam onder

plek waar mensen naartoe gaan als ze kwalitatief

andere naar voren dat onderwijsprofessionals

goede informatie nodig hebben en vervolgens

behoefte hadden aan concrete materialen om

weer vandaan vertrekken om samen verder te

de stap te zetten van het (h)erkennen van alle

leren. De primaire bezoekers van dit huis zijn dus

thuistalen die de leerlingen meenemen naar

mensen op zoek naar kennis om in de praktijk

school, naar het benutten van kennis in en over

verder te komen.

deze talen in de klas. Een initiatief zoals het verzamelen van boeken in diverse talen of het

We zien dat de verschillen tussen de regio’s

zichtbaar maken van de verschillende talen in de

en tussen de onderwijsinstellingen aanzienlijk

school was een goede eerste stap. Eén school

zijn. We kunnen niet verwachten dat één goed

is tijdens het project ook officieel erkend als

voorbeeld of goede methode overal werkt. Op

“Taalvriendelijke School”, een internationaal

de projectwebsite van SPRONG Meertaligheid

label voor scholen waarin meertaligheid wordt

delen we concrete opbrengsten, zoals materialen,

erkend. Door huidige praktijken te analyseren

voorbeelden van én ervaringen met het

en alternatieven te beproeven, ontwikkelde

uitproberen van talig inclusieve onderwijsvormen.

de onderzoeksgroep een kennisbasis, die in

We nodigen onderwijsprofessionals uit om

combinatie met een gezamenlijk ontwikkelde

ervaringen, materialen en goede voorbeelden

onderzoeksagenda voor de toekomst het

te delen op deze website. Hiermee breiden

fundament kan leggen voor een inclusieve

we het IOMC Kennisnetwerk uit en verzamelen

pedagogisch-didactische benadering in

we gezamenlijk steeds meer inspirerende

meertalige contexten.

voorbeelden van talig inclusief onderwijs uit diverse praktijken.

Kennishuis Een van de belangrijkste opbrengsten is het Kennisnetwerk Inclusief Onderwijs Meertalige Contexten (IOMC) dat op de afrondende conferentie op 7 november jl. is gelanceerd.

Om de mensen die samen aan het leren zijn te voeden, is een Kennishuis ontwikkeld waar onderwijsprofessionals naartoe kunnen gaan. Er zijn al veel bestaande bronnen waar je kennis kunt vinden over inclusief onderwijs aan de ene kant

Meer weten over dit project en de

en over meertaligheid, nieuwkomers of talige en

ontwikkelde materialen?

culturele diversiteit aan de andere kant. Het nieuw

Hier vind je ook een verslag van de

te bouwen huis bevat de kennis over IOMC die

afrondende conferentie.

12

Leergemeenschap uitgelicht

PROFESSIONELE LEERGEMEENSCHAPPEN

PROEFTUIN PASSEND ONDERWIJZEN Maaike Koopman, onderzoeker bij Lectoraat

kijken. De deelnemers hebben hiervoor samen een

Beroepsonderwijs

reflectietool ontwikkeld. Een andere PLG gaat over

“Deze zogeheten proeftuin is voor mbo-

hoe geweldsincidenten op de opleiding kunnen

docenten die hierin onderzoek doen naar

worden verminderd. Er is over veiligheid gelezen,

hun eigen en elkaars onderwijspraktijk. In een

gesproken met een expert, ontdekt wat docenten

project van vier jaar lopen er 10 verschillende

al doen en studenten zijn geïnterviewd. Vervolgens

leergemeenschappen bij drie ROC’s, waarvan we

is er een advies naar de directie gegaan.

er zes begeleiden vanuit de HU. Soms zijn het mbo-docenten uit hele verschillende opleidingen,

Zo samenwerken binnen PLG’s werkt. Het is

soms uit één college.

ontzettend motiverend voor de deelnemers.

Ze proberen dingen uit, gaan op een andere

Aanleiding is dat er van mbo-docenten wordt

manier in gesprek met hun studenten en leren

verwacht dat ze meer en beter leren omgaan

meer over hun doelgroep. Ze ontwikkelen hun

met verschillen bij hun studenten en ‘passend

handelingsrepertoire. PLG’s zijn daarmee een

onderwijs’ geven. Daarvoor is het nodig dat

krachtige manier van professionaliseren. Ik geloof

mbo-docenten hun onderzoekend vermogen

niet in een cursus, of in een sporadisch overleg.

ontwikkelen, reflecteren op hun werk en samen

Met elkaar werken aan een relevante vraag waar

met collega’s op zoek gaan naar oplossingen

je dagelijks mee geconfronteerd wordt in het

voor dagelijkse problemen. Dat doen ze in de

leslokaal: dat is effectief.”

professionele leergemeenschappen (PLG’s).

Het gaat om hele concrete kwesties. Eén PLG gaat over hoe je studenten leert kritisch naar zichzelf te

Lees meer

13

Wat samenwerkingspartners zeggen

erkend worden. “We hebben dat moment echt als een feestje gevierd op school,” zegt directeur Elk Haak. “Om stil te staan bij de lange weg die we al hebben afgelegd. Toen ik tien jaar geleden hier als directeur begon, werd ik op mijn eerste dag aangesproken door een leerkracht. Of ik de ouders die in de gang Berbers met elkaar spraken, wel wilde gaan vertellen dat er hier op school alleen Nederlands gesproken wordt. Die houding is wel echt veranderd. Nu hangt er een groot bord in de gang met “Welkom” in de 28 talen van onze leerlingen.”

AANDACHT VOOR MEERTALIGHEID OP DE BASISSCHOOL

Haakje Het welkom-bord, het label “Taalvriendelijke School” naast de voordeur, het zijn allemaal manieren om structureel aandacht aan meertaligheid te besteden. De samenwerking met het lectoraat is dat ook. De afgelopen

Op de Openbare Basisschool de Panda in

vier jaar heeft De Panda binnen het SPRONG

Utrecht worden er 28 talen gesproken, van

Meertaligheid project, gecoördineerd door

Macedonisch tot Fula en Japans. Samen met

Linda Gijsen, onderdeel uitgemaakt van het

het Lectoraat Meertaligheid en Onderwijs

lokale leernetwerk. Samen met andere scholen

werkt directeur Els Haak en haar team

is er geleerd over meertaligheid en inclusiviteit

aan meer kennis en bewustzijn over de

en hoe dat praktisch vorm kan krijgen. “Dit

meerwaarde van meertaligheid.

soort projecten zijn belangrijk, als haakje om het onderwerp in de schijnwerpers te zetten. Voor

De Panda is een school in de Utrechtse wijk

de leerlingen zelf, maar ook om leerkrachten,

Kanaleneiland, een wijk waar veel verschillende

ouders, en bestuurders mee te krijgen. Zo heeft

culturele en talige achtergronden samenkomen.

het bestuur van de koepel aangegeven meer

Sinds deze zomer mag De Panda zich

scholen Taalvriendelijk te willen maken en ook

ook de eerste Taalvriendelijke School van

de Gemeente Utrecht is geïnteresseerd. Onze

Utrecht noemen, een predicaat waarmee de

ervaringen en kennis hier kunnen we dan weer

inspanningen van de school internationaal

verder delen.”

14

Ouders De wetenschappelijke inzichten die binnen het

Ook voor de leerkrachten was die kennis over

leernetwerk werden gedeeld, hielpen Els Haak

taalverwerving en meertaligheid trouwens

om leerkrachten en ouders ervan te overtuigen

waardevol. Weten dat je niet alleen werkt aan het

om thuistalen toe te laten, en trots te zijn op

zelfvertrouwen van leerlingen en het gevoel er te

meertaligheid. Haak: “Toen we vier jaar geleden

mogen zijn als we de thuistalen verwelkomen in de

meertalige digitale prentenboeken verspreidden,

klas, maar dat dit ook helpt bij het leren van en in

merkten we dat ouders eigenlijk helemaal geen

het Nederlands, dat is belangrijk. Ik ben heel blij

positief beeld over hun eigen taal hadden.

dat we die mindswitch op school hebben kunnen

Ze moedigden hun kinderen heel erg aan om

maken.”

Nederlands te lezen.” Zonde, want een stevige basis in de thuistaal, helpt bij het leren in een tweede of derde taal.

Op mijn eerste werkdag werd ik Dankzij wetenschappelijke inzichten over aangesproken door een collega taalverwerving, gedeeld door de onderzoekers – of ik de ouders die in de gang binnen het project, konden ouders gerustgesteld Berbers spraken wilde gaan worden. “Dat het oké is om meerdere talen door vertellen dat er alleen Nederlands elkaar te gebruiken. Dat de ene taal niet in de weg gesproken wordt op deze school. zit van de andere, maar dat het juist verrijkend werkt. Die houding is wel echt veranderd.

15

Project Samen Lerend

DE GROTE VRAGEN OVER ONDERWIJSINNOVATIE LECTORAAT ORGANISEREN VAN VERANDERING IN ONDERWIJS

Kristin Vanlommel

Het lectoraat

doelen. Vanuit het ontwikkelingsperspectief

Organiseren van

is innovatie een continue ontwikkeling die

Verandering

start vanuit de onderwijsorganisaties zelf, in

in Onderwijs

voortdurende wisselwerking met de maatschappij,

bestaat twee

om zo de kwaliteit van het onderwijs te borgen en

jaar en bracht

verbeteren. Een onderwijsinnovatie kan daarmee

in dat kader

gezien worden als een streven naar afstemming

een boek uit.

tussen de doelen van de onderwijsorganisatie

Lector Kristin

in interactie met de omgeving en de

Vanlommel deelt

onderwijspraktijk.

inzichten uit dat boek.

Verandergoesting In het onderwijs hebben we geen goed track

De maatschappij en beroepspraktijk veranderen

record over de mate waarin veranderingen

in een hoog tempo. Hierdoor ontstaan complexe

duurzaam en effectief zijn. De vele veranderingen

maatschappelijke vraagstukken die een

met beperkte resultaten hebben er bovendien voor

appèl doen op het innovatief vermogen van

gezorgd dat er vaak nog weinig zin en motivatie is

onderwijsorganisaties en -professionals.

om te veranderen – we missen verandergoesting!

Onderwijsinnovatie wordt vaak omschreven als

Hierdoor blijven veranderingen bijvoorbeeld

een systematische manier om de kwaliteit van het

beperkt tot een groepje enthousiastelingen op

onderwijs te ontwikkelen in relatie tot de gewenste

een plek in de organisatie of ze verdampen snel. In

16

Project Samen Lerend

een recent interview benadrukte minister Dijkgraaf

manier van werken. Vernieuwing (innovatie, de

nogmaals het belang van onderwijsinnovatie om

‘dubbele lus’) is diepgaander; daarbij worden ook

oplossingen te bieden voor maatschappelijke

uitgangspunten, overtuigingen en visies bijgesteld.

uitdagingen. Hoe gaan we om met meertaligheid,

Heersende waardenkaders en routines worden

hoe zorgen we voor passend onderwijs of

dan ter discussie gesteld en vanuit reflectie en

hoe benutten we artificiële intelligentie op

onderzoek formuleren onderwijsprofessionals

een betekenisvolle en ethische manier? In de

nieuwe doelstellingen.

onderwijspraktijk zijn professionals op zoek naar inzichten en handvatten om meer onderbouwd en

Een veelvuldig gehoorde kritiek is dat

geïnformeerd te veranderen.

veranderingen in onderwijs vaak vluchtig, oppervlakkig of kortdurend zijn. Een oorzaak

In het lectoraat Organiseren van Verandering

daarvan is dat vernieuwingen zich beperken tot

in Onderwijs startten we vanuit deze urgente

verbeteringen aan de bestaande manier van

vragen: Hoe kunnen we meer inzicht krijgen

werken. Team teaching, waarbij docenten samen

in veranderprocessen in de complexiteit

voor gecombineerde groepen leerlingen staan,

van onderwijsinnovatie? En hoe kunnen we

wordt bijvoorbeeld ingevoerd, zonder opvattingen

onderwijsorganisaties en -professionals daarmee

over de rol van de docent, of visies op doceren en

verder helpen? Dat veranderverhaal beschrijft

coachen te veranderen. Als docenten overtuigd

geen glanzende, makkelijke weg naar succes. Het

zijn dat zij zelf verantwoordelijk zijn voor de

geeft plek aan de modderige complexiteit waar

beslissingen over leren en evalueren, zullen

veranderingen in de praktijk schuren, vastlopen

nieuwe methodes als team teaching niet zomaar

of botsen op mensen, structuren en culturen. Het

tot meer studentparticipatie en student voice

doel is om hieruit gezamenlijk te leren – om lerend

leiden. De opbrengsten van veranderingen zijn

te innoveren – een centraal aspect binnen het

beperkt als de structuur praktisch wordt aangepast,

Kenniscentrum Leren en Innoveren.

zonder de vraag te stellen ‘waarom we de dingen doen zoals we ze doen’ en wat dat zegt over

Verbeteren en vernieuwen

opvattingen over goed onderwijs. Vernieuwen,

De eerste vraag is dan wat we onder innoveren

waarbij uitgangspunten kritisch worden bevraagd

verstaan? Veranderen, verbeteren, vernieuwen en

en plaatsmaken voor nieuwe ideeën, is nog geen

innoveren zijn begrippen die in de praktijk vaak

standaardpraktijk. Hier staan overtuigingen,

door elkaar worden gebruikt. Ze zouden er allemaal

waardesystemen en diepgewortelde culturen vaak

gericht op moeten zijn om de kern, de kwaliteit van

in de weg.

het leren, duurzaam te verbeteren of te vernieuwen.

Theoretisch benadrukken de begrippen een

Lerend innoveren

specifieke opvatting over de aard of het doel van

Door de toegenomen autonomie van

de verandering. Verbeteren (‘enkele lus’) gaat

onderwijsorganisaties is het steeds belangrijker

om praktische aanpassingen aan de bestaande

geworden dat ze eigen invulling en richting geven 17

Project Samen Lerend

LEREND INNOVEREN

ORGANISEREN VAN VERANDERING

VERNIEUWEN VERBETEREN

ONDERZOEKEN VERANDERPROCES

UITGANGSPUNTEN: WAAROM?

PRAKTIJKEN: WAT/HOE?

LEREN

aan de ontwikkeling van hun onderwijskwaliteit.

Het is belangrijk om ook te leren over het

Daardoor is de verwachting dat ze ook in staat

innovatieproces zelf: hoe lopen veranderprocessen

zijn om tot diepgaande vernieuwing te komen

in de onderwijspraktijk, wat werkt wel en niet in

en dus die dubbele lus te maken: vanuit reflectie

een verandercontext. Wij gebruiken hiervoor de

eigen doelstellingen formuleren, evalueren en

term ‘Lerend Innoveren’ (‘triple lus’).

bijsturen. Hiervoor moeten onderwijsgevenden en leidinggevenden bestaande (waarden) systemen, structuren, culturen en praktijken kunnen onderzoeken, aanpassen of vervangen door elementen die nieuw zijn in hun context.

Het innovatief vermogen van onderwijs is immers beperkt als routines en bestaande uitgangspunten vernieuwende inzichten of wetenschappelijke oplossingen in de weg blijven staan.

Meer weten? Het boek is te lezen op www.hu.nl/onderzoek/organiseren-van-

Er is bovendien meer nodig dan kennis over

verandering-in-onderwijs. Met het boek wil

de inhoud en het resultaat van de verandering.

het lectoraat bijdragen aan het creëren en

Ondanks de talloze veranderingen die in onderwijs

delen van een collectieve kennisbasis over

plaatsvinden, weten onderwijsprofessionals

onderwijsinnovatie in hoofdstukken rond

gezamenlijk weinig over succes- en faalfactoren. Er

complexiteit, veranderenergie, organiseren,

is weinig collectieve kennis over wat veranderingen

netwerken, evidence-informed veranderen,

in een praktijkcontext doet slagen of mislukken.

agency en leiderschap.

18

Leergemeenschap uitgelicht

MINOR SMART SUSTAINABLE CITIES Martijn Rietbergen, programmamanager

klimaatneutrale gebouwen, en circulaire productie

Sustainability

en consumptie. Concreet gaan de studenten dan bijvoorbeeld aan de slag met de ontwikkeling van

“In de minor Smart Sustainable Cities

concepten en ideeën voor deelmobiliteithubs, de

leren studenten in een real life omgeving

vermindering van congestie op het elektriciteitsnet,

maatschappelijke opgaven in de stad te

CO2-emissiereductie, vermindering van hittestress

analyseren en daarvoor oplossingen te ontwerpen.

en ideeën voor de verbetering van sociale

Een voorbeeld is de nieuwe stadswijk Cartesius

duurzaamheid.

waarvoor studenten innovaties ontwerpen om de wijk nog duurzamer, gezonder en socialer te

Binnen de minor leren studenten in de praktijk. Ze

maken.

leren om innovatie voor de verduurzaming van de stad te ontwerpen en te evalueren en te beoordelen

De leergemeenschap van studenten, begeleiders,

op haalbaarheid. Het gaat er daarbij met name

praktijkpartners en bewoners die ontstaat in de

om om bestaande methoden en technieken voor

minor draagt bij aan het ontwerpen van oplossingen

ontwerp en analyse goed toe te leren passen.”

voor het brede vraagstuk van verduurzaming van de stedelijke omgeving. Denk daarbij aan leefbaarheid, mobiliteit en bereikbaarheid, energie- en

Meer weten

foto

19

Wat samenwerkingspartners zeggen

SAMEN ONDERWIJS VERNIEUWEN Hoe kan het onderwijs aan meer- en

waarbij deze kinderen anderhalf uur per week uit

hoogbegaafde kinderen beter worden

hun eigen klas werden gehaald. Dit wilden we niet

vormgegeven op onze basisschool? Met die

meer omdat we kinderen niet uit de klas willen halen

vraag kwamen Berdien Koopman en Melle

op basis van het label ‘pluskind’. En omdat kinderen

van Tricht, respectievelijk schoolopleider

passend aanbod moeten krijgen in de klas en niet

en directeur van de Kees Valkensteinschool

alleen voor anderhalf uur, buiten de klas,” vertelt

in Vleuten, naar onderzoekers van het

Berdien Koopman. “Maar hoe we dit beter wilden

lectoraat Organiseren van Verandering in

doen, wisten we niet. Eerst hebben we de docenten

Onderwijs. Een jaar later hebben ze een

zelf een jaar laten zoeken naar oplossingen. Toch

aangescherpte schoolvisie en werken ze aan

bleken we daar hulp bij nodig te hebben.”

een onderzoekende houding in het team.

Onderliggende vraag Twee jaar geleden begonnen Berdien Koopman

Melle van Tricht: “Hoe we precies bij het lectoraat

en Melle van Tricht aan een onderwijsvernieuwing

terecht zijn gekomen, weet ik al niet meer, misschien

op hun basisschool, de Kees Valkensteinschool

wel via een LinkedIN bericht. Maar na de eerste

in Vleuten. Ontevreden met de manier waarop

gesprekken zijn onderwijskundige Klaas Doorlag en

ze op dat moment hun onderwijs voor meer- en

veranderkundige Fedde Kloppenburg bij ons aan de

hoogbegaafde kinderen vormgaven, wilden ze

slag gegaan om ons te begeleiden in de zoektocht

iets anders. “We hadden aparte plusklassen

naar passend onderwijs.

20

“Wat waardevol is gebleken, is dat we samen op

De collectieve zoektocht onder begeleiding van

zoek zijn gegaan naar de onderliggende vraag,”

het lectoraat was in die zin intens en heeft ook

zegt Van Tricht. “We dachten dat we een goede

wel tot gezucht en frustraties geleid. Maar juist

methode voor MHB-kinderen wilden, maar we

leren dat het moeilijk is om kinderen, begaafd

raakten aan de diepere vraag: “hoe geven we

of niet, supergedifferentieerd les te geven, en te

onderwijs zodat ieder kind erbij hoort en erbij blijft?”

leren dat het oké is om geen pasklaar antwoord

Het project heeft geen quick win opgeleverd, wel

te hebben, is een mooie opbrengst. Dat nemen

een zoekende manier van kijken naar onszelf als

we ook mee de toekomst in, als we tegen andere

school en als team. Onze bril is echt veranderd.”

onderwijsuitdagingen aanlopen.”

Veranderde houding

“De stip op de horizon is duidelijk,” besluit Melle

Volgens Berdien Koopman is het besef gekomen

van Tricht. “We weten dankzij het scherpstellen

dat onderwijsvernieuwing geen kwestie is van een

van vraag en visie hoe we willen gaan lesgeven.

nieuw boekje, maar van een duurzame veranderde

De best practices zijn verzameld en gedeeld. Nu

houding, bij alle collega’s. “We hebben steeds

is het verder aan ons om dat de komende vier jaar

onze collega’s meegenomen in onze stappen, en

in te vullen. Eigenlijk zou je willen dat elke school

deze goed teruggekoppeld. Ook hebben we heel

zo geholpen kon worden met lerend onderzoeken.

duidelijk eigenaarschap in het team belegd, en

Wij hebben er gelukkig geld voor kunnen

gewaakt voor een top-down vernieuwing.

vrijmaken, maar je zou dit alle scholen gunnen.”

21

Leergemeenschap uitgelicht

EXPERTISE NETWERK SYSTEMISCH CO-DESIGN Remko van der Lugt, lector co-design “In dit lerend netwerk brengen we onderzoek,

en bijsturen. We kijken ook hoe ontworpen

tools en werkveldpartners van vier hogescholen

materialen zoals landschapskaarten, reflectieve

samen. Het netwerk is opgezet in 2022 en

journals en opstellingenkits kunnen helpen in dit

gefinancierd door een SIA SPRONG subsidie.

gezamenlijk leer- en innoveerproces.”

Doel is om het gedachtengoed vanuit het ontwerpen en co-design te verbinden met het perspectief van systemisch werk en holisme.

We denken dat dat een krachtige aanpak is om om te gaan met maatschappelijke opgaven en om transities te versnellen. Dan gaat het bijvoorbeeld over duurzaamheid, gezondheid en digitalisering, maar ook over onderwijs. Vaak gaat het over cross-overs. Er is nu bijvoorbeeld veel aandacht voor regeneratief onderwijs (gericht op het herstellen en ontplooien van mens en natuur). Steeds zetten we verbeeldingskracht en maakvermogen in om van abstracte gedachten tot concrete concepten te komen én om het gezamenlijk proces te versterken.

Leren en innoveren spelen op veel verschillende manieren een rol binnen dit netwerk. Ontwerpend denken en doen is in zijn essentie een innoveeren leerproces. Bij complexe transitievraagstukken is er niet één beste oplossing te determineren vanuit analyse. Je zult dus moeten conceptualiseren, prototypen, uitproberen en reflecteren op de werking. Een constante cirkel van leren en innoveren. Daarnaast passen we dit ook toe op onszelf: we zien onszelf als een lerend en innoverend netwerk, tot in de haarvaten. Dat uit zich in gezamenlijke intervisiesessies, waarin we onze eigen voortgang voortdurend bekijken

22

Meer weten

We zetten verbeeldingskracht en maakvermogen in om van abstracte gedachten tot concrete concepten te komen én om het gezamenlijk proces te versterken.

23

IK BEN OOK LENI NIENKE BOERE LECTORAAT BEROEPSONDERWIJS “In 2021 ben ik begonnen als junior-onderzoeker bij de HU, omdat ik heel graag praktijkgericht onderzoek wilde doen. Mijn promotieonderzoek richt zich op het formatief evalueren van onderzoekend vermogen. Met mijn ontwerpgerichte onderzoeksaanpak streef ik ernaar om samen met en voor docenten bij te dragen aan de onderwijskwaliteit en de persoonlijke groei van studenten.”

FAMKE VAN LIESHOUT LECTORAAT NORMATIEVE PROFESSIONALISERING “Onderzoek doen vanuit een hogeschool vraagt van onderzoekende professionals om stevig te staan, zodat zij wendbaar kunnen zijn in hun relaties met relevante anderen in het werken aan zowel praktijkals kennisontwikkeling. Dit vraagt continu iets van onszelf, maar ook van de context, om te leren om stevig te (blijven) staan. Contexten maken we met elkaar, en daarom gaat mijn inzet als associate lector binnen het lectoraat en KC LENI, naast bijdragen aan vakinhoud, hier ook naar uit.”

24

BAS AGRICOLA LECTORAAT BEROEPSONDERWIJS “‘Leren van een toets’ is een rode draad in mijn werk. Als hoofddocent krijg ik heel veel mogelijkheden om onderwijs en onderzoek met elkaar te verbinden: in mijn onderzoeksprojecten bij het lectoraat Beroepsonderwijs, maar ook bij de pabo en de master Educational Needs. Ik ga elke dag met energie naar de HU.”

SANNE NIJENHUIS LECTORAAT ORGANISEREN VAN VERANDERING IN ONDERWIJS “Bij LENI is er aandacht voor de complexiteit van onderwijs- en opvoedpraktijken. In mijn promotieonderzoek (samen met lectoraten Werken in Onderwijs en Normatieve Professionalisering) onderzoek ik hoe recente wetenschapsfilosofische inzichten eraan bij kunnen dragen complexiteit van pedagogische vraagstukken op een waardevolle manier te begrijpen en adresseren.”

25

Leergemeenschap uitgelicht

EIGENTIJDS OPLEIDEN EN PROFESSIONALISEREN Tamar Tas, onderzoeker bij Lectoraat Werken in Onderwijs “De educatieve opleidingen van de HU leren studenten lesgeven aan de hand van ‘ontwikkelingsgericht coachen’. Deze aanpak is toe aan een doorontwikkeling. Dat doen we binnen vijf interprofessionele leergemeenschappen, met docenten van Instituut voor Onderwijs en Orthopedagogiek, Instituut Archimedes, de opleidingsscholen en studenten. We werken samen aan lerarenopleidingen die toekomstige leerkrachten beter voorbereiden op lesgeven in de eenentwintigste eeuw.

Elke professionele leergemeenschap (PLG) formuleert zijn eigen onderzoeksvraag en voert een ontwerponderzoek uit. Zo gaat één PLG over eigentijds beoordelen van studenten; een andere draait om hoe je startende docenten ook in de jaren na hun diploma kan blijven opleiden. Vanuit het lectoraat begeleiden we de leergemeenschappen. Dat is bijzonder interessant, omdat je ziet hoe alle betrokkenen vanuit hun

plaats van een onderzoek alleen uit te voeren,

eigen expertise bijdragen, van en met elkaar leren,

ervaren ze nu de kracht van de groep. Onderzoek

en er iets wordt ontwikkeld dat iedereen echt

doen kan spannend zijn, maar op deze manier

gebruiken kan.

krijgen de studenten er lol in en snappen ze ook wat een onderzoekende houding kan betekenen

Onlangs waren we bij de presentatie van de

voor hun beroepspraktijk. Volgens mij hebben we

leergemeenschap waarin studenten en docenten

dan bereikt wat we willen bereiken – aanstaande

onderzoeken hoe beter ingespeeld kan worden

docenten leren hoe ze zichzelf en de praktijk met

op verschillen tussen kinderen in wiskundelessen.

onderzoek kunnen verbeteren.”

Daar gaven de studenten aan dat deze PLG het mooiste moment van de week was. Deelnemers zijn een echt team, waarin ze elkaar helpen. In 26

Meer weten

Publicatie Samen Lerend

HOE ONDERZOEKEND VERMOGEN BIJDRAAGT AAN HET WORDEN VAN EEN GOEDE DOCENT LECTORAAT ONDERZOEKEND VERMOGEN

Lisette Munneke

Hoe leer je studenten

gelukt is om een boek te schrijven dat onderzoek

onderzoekend

en onderzoekend vermogen nauw verbindt aan

vermogen aan, zodat

de beroepstaken van een specifieke professie

ze er in hun dagelijkse

– in dit geval de docent. Het laat concreet zien

beroepspraktijk het

hoe onderzoekend vermogen je kan helpen

meeste aan hebben?

om een bekwame docent te worden. Dit in

Lisette Munneke,

tegenstelling tot andere studieboeken waarin

onlangs benoemd

klassieke onderzoeksmethoden- en technieken

als lector Didactiek

worden uitgelegd. In het veelgebruikte

van Onderzoekend

‘Praktijkonderzoek in de school’ van Van der

Vermogen, roept op tot

Donk en Van Lanen, bijvoorbeeld, staat de

een integrale aanpak.

onderzoekscyclus centraal, zonder verbinding met de specifieke beroepstaken van een docent.

Wat hebben Romie, Willlemijn, Koene, Nargis en Seyhan gemeen als het gaat om onderzoekend

Wellicht vraag je je dan af wat daar het probleem

vermogen? Ze zijn allemaal aankomende docenten

precies van is. Toekomstige docenten en

die in hun dagelijkse onderwijspraktijk aanlopen

hbo-studenten moeten toch onderzoek leren

tegen de vraag ‘wat te doen?’ Zo vraagt Willemijn

doen? Dat klopt. Binnen het hbo heerst de

zich af waarom haar vmbo-leerlingen zo weinig

gedachte dat het hebben van onderzoekend

interesse hebben in het vak biologie en Seyhan

vermogen zal zorgen voor wendbaardere,

hoe zaakvakonderwijs op de basisschool goed kan

innovatieve professionals die beter in staat zijn

aansluiten bij wat de huidige tijd van leerlingen

in te spelen op wat de huidige maatschappij

vraagt. Alle vijf hebben ze een rol gekregen in het

met zijn complexe vraagstukken van hen

boek ‘Onderzoekend vermogen ontwikkelen tijdens

vraagt. Alleen zien we dat dit didactisch

je lerarenopleiding’. Dit studieboek verscheen

gezien te veel benaderd wordt vanuit het

afgelopen augustus bij uitgeverij Boom en is

aanleren van specifieke onderzoekskennis of

geschreven door mij, Jeroen Rozendaal en Lidewij

-vaardigheden. Wanneer studenten bijvoorbeeld

van Katwijk. Alle drie houden we ons bezig met

een onderzoeksvraag leren formuleren of

de didactiek van onderzoekend vermogen. Jeroen

literatuurverwijzingen volgens de ‘APA-manier’

en Lidewij in het bijzonder voor het mbo en de

leren opschrijven, ontwikkelen zij nog niet per

lerarenopleidingen, ik hbo-breed.

se onderzoekend vermogen. Meestal gaan ze de meerwaarde van dit vermogen voor

Voorbij algemene onderzoeksvaardigheden

hun dagelijkse beroepspraktijk en de eigen

Bijzonder aan dit boek is dat het voor het eerst

professionele ontwikkeling dan ook niet zien.

27

Dagelijkse beroepstaken centraal

Vervolgens is het de kunst om steeds aandacht te

Binnen het lectoraat onderzoekend vermogen

besteden aan de ontwikkeling van onderzoekend

hebben we daarom in de afgelopen tien jaar een

vermogen, en de bijbehorende kennis-,

andere visie ontwikkeld op wat onderzoekend

vaardigheids- en houdingsaspecten just-in-

vermogen is en op welke manier dit vermogen

time aan te bieden. Iets dat op papier simpel

in hbo-opleidingen een plek zou kunnen krijgen.

klinkt, maar in de praktijk zowel inhoudelijk

Een sterke koppeling aan en daarmee integratie

als veranderkundig een erg lastige klus is.

van deze competentie binnen de dagelijkse

Dat hebben we als lectoraat ook aan den lijve

beroepstaken van een professional is daarbij

ondervonden door ons werk bij de Marnix

het belangrijkste uitgangspunt. Dat betekent

Academie waar we sinds vier jaar actief betrokken

dat een hbo-opleiding die beroepstaken – en

zijn bij het ontwikkelen en implementeren van

daarmee dus ook de complexere opgaven

een nieuwe leerlijn onderzoekend vermogen als

waar professionals voor komen te staan in de

onderdeel van een grotere onderwijsinnovatie.

dagelijkse beroepspraktijk, in een oplopende complexiteit – sterk centraal zou moeten zetten

Wat weet je al en wat weet je nog niet?

in het curriculum. Als het gaat om bijvoorbeeld

Het boek ‘Onderzoekend vermogen ontwikkelen

ICT betekent dit dat studenten werken aan het

tijdens je lerarenopleiding’ is nu het eerste

ontwikkelen van een app en in die context leren

studieboek waarin het bovenstaande gelukt is.

welke rol onderzoekend vermogen kan spelen

Het boek bestaat uit drie delen passend bij de

bij de kennisvragen die er zijn als je zo’n app

verschillende fasen van de lerarenopleidingen,

ontwikkeld.

waarbij de beroepstaken oplopen in complexiteit.

28

Deel één is geschikt voor de propedeuse waarin

zoals hun informatievaardigheden of het

studenten zich oriënteren op het beroep van

maken van een vragenlijst. Daarnaast wordt

leraar. Deel twee is geschikt voor de hoofdfase

ook gewerkt aan meer affectief-motivationele

waarin de belangrijkste werkzaamheden van

aspecten zoals omgaan met onzekerheid.

docenten centraal staan, namelijk lesontwerp, lesuitvoering en zicht krijgen op het leren van

Verweven

leerlingen. Deel drie richt zich op het afstuderen

Welke betekenis kan dit boek voor KC LENI en

waarin studenten zich verder profileren op

Samen Lerend hebben? Het onderzoek naar een

bijvoorbeeld een specifieke leeftijdsgroep

goede didactiek van onderzoekend vermogen

of docentrol. Steeds wordt aan de hand van

levert diverse inzichten op rondom de meer

casuïstiek van concrete docenten helder

generieke competenties die professionals nodig

gemaakt hoe onderzoekend vermogen kan

hebben om een leven-lang te kunnen blijven

bijdragen aan ‘goed werk’ leveren bij een

ontwikkelen. Het laat zien hoe belangrijk het is

specifieke beroepstaak. Zo lezen eerstejaars

om generieke competenties zoals onderzoekend,

studenten hoe Romie zich met behulp van

innovatief en ontwerpend vermogen goed te

onderzoekend vermogen oriënteert op de

verweven met beroepssituaties en daarmee de

verschillende rollen van een docent en Willemijn

meer beroepsgerichte competenties. Het laat ook

leert hoe haar eigen referentiekaders haar

zien hoe complex dit is en dat lectoraten vanuit de

observaties en beleving van vmbo-leerlingen

diverse kenniscentra nauw met elkaar moeten gaan

kunnen kleuren. Studenten in de hoofdfase

samenwerken als het gaat om deze competenties.

van de opleiding zien de verschillende

Anders dreigt het gevaar van diverse leerlijnen met

aanpakken van Koene en Nargis als het gaat om

diverse didactische aanpakken waarbij studenten

onderzoekend vermogen wel of niet inzetten bij

wederom ‘losse vermogens’ gaan leren zonder

het ontwerpen van een rekenles en studenten

de samenhang en betekenis hiervan te gaan

in de afstudeerfase kunnen Seyhan volgen die

zien. Samen betekent dus ook dit als gezamenlijk

onderzoekend vermogen inzet om zichzelf

vraagstuk gaan aanpakken.

verder te profileren in zaakvakonderwijs in combinatie met 21th century skills.

Bij al deze cases worden steeds de zogenaamde ‘grote vragen’ gesteld: ‘wat weet je al, wat weet je nog niet, hoe weet je iets, welke waarde heeft wat je denkt te weten en als je een antwoord wilt vinden op een vraag die je hebt, hoe grondig moet je dat dan gaan aanpakken gegeven de

Meer weten? Bekijk het boek of kom naar

omstandigheden?’. Aanvullend daaraan krijgen

de Openbare Les van Lisette Munneke, die

studenten just-in-time de informatie rondom

op 22 mei 2024 zal plaatsvinden.

specifieke onderzoekskennis en -vaardigheden, 29

Leergemeenschap uitgelicht

HU GEZOND EN WEL WIJZER Marloes Bouw, projectleider en docent bij

interprofessioneel te leren samenwerken. In de

opleiding social work

toekomst willen we hierin nog een stap verder

“Binnen deze leergemeenschap werken

gaan, door de leergemeenschap uit te breiden

studenten (van de opleidingen logopedie,

met studenten van social work, verpleegkunde

mondzorgkunde, optometrie en orthoptie)

en fysiotherapie. En met studenten uit het mbo –

samen met opdrachtgevers uit Utrecht aan

we kunnen veel leren van hoe mbo-professionals

gezondheidsbevordering. We zien ons project

omgaan met cliënten en burgers.”

een beetje als een reizend circus, dat voor een kortlopende periode van maximaal 20 weken een wijk ingaat. De leergemeenschap kan bijvoorbeeld meehelpen bij de organisatie van een gezondheidsdag in een buurthuis, een gezondheidsfestival of een menopauzeinloopspreekuur in de wijk. Ook maken ze regelmatig een wijkscan, zodat zorg- en welzijnsorganisaties beter zicht krijgen op bewoners en hun ervaringen.

Het project loopt al drie jaar. Bijzonder is dat studenten niet zozeer contact hebben met ‘patiënten’ als wel met burgers, en dat zij het gesprek aangaan over gezondheid in de fase voordat iemand wordt doorverwezen naar specialistische zorg. Dat geeft ze een andere blik op hoe gezondheidsproblemen met elkaar en met de omgeving samenhangen, én op samenwerking met andere professionals. Binnen de leergemeenschap leren ze vanuit een breed perspectief te kijken. Het achterliggende idee is dat preventie en gezondheidsbevordering kan helpen om de overvraagde zorg te ontlasten.

De studenten vinden het vaak een leuke, laagdrempelige en informele manier van contact maken – een gezondheidsquiz tijdens een wijkfeest is toch anders dan een behandelkamer.

Toch is het ook uitdagend voor studenten om 30

Meer weten

Leergemeenschap uitgelicht

Elke hogeschool heeft een ‘eigen’ toepassingsgebied waarmee een learning community wordt gevormd. Doel is om vanuit de verschillende learning communities te komen tot praktische tools en instrumenten en om onderwijs en trainingen te ontwikkelen.

Bij de HU staat media centraal en wordt er samengewerkt met onder andere het ANP, Het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid en MediaMonks.

Leren en innoveren gaat binnen de learning communities hand in hand. De ontwikkelingen in AI gaan zo snel, dat zowel de bedrijven en organisaties als de onderzoekers binnen de leergemeenschap continu bezig zijn met het duiden van deze ontwikkelingen en via kleinschalige experimenten ook kijken naar de

RESPONSIBLE APPLIED ARTIFICIAL INTELLIGENCE (RAAIT): LEARNING COMMUNITY MEDIA

toepasbaarheid. Een voorbeeld daarvan is dat de HU samen met ANP heeft onderzocht in hoeverre het ANP op een verantwoorde wijze radioberichten kan genereren uit nieuwsartikelen via ChatGPT, waarbij de kwaliteit hoog moest

Lotte Volz, business developer

zijn en de stijl passend bij ANP.

“Het RAAIT-programma is een samenwerkingsverband tussen Hogeschool

Het maatschappelijk belang van responsible

Utrecht, Hogeschool van Amsterdam en

applied AI is groot. De verantwoorde inzet van

Hogeschool Rotterdam en een breed consortium

AI binnen de media kan bijdragen aan diverse

van partners. RAAIT wil zich in 8 jaar tijd

maatschappelijke opgaven. Denk aan het

ontwikkelen tot hét centrum voor praktijkgericht

vertrouwen in (nieuws)media, het detecteren

onderzoek op het gebied van Responsible

van nepnieuws of het toegankelijker maken van

Applied AI in Nederland. Daarbij staat de

mediacontent voor diverse doelgroepen, zoals

volgende vraag centraal: hoe kan AI worden

jongeren of laaggeletterden.

ontworpen, ontwikkeld en geïmplementeerd met oog voor bedoelde en onbedoelde gevolgen voor de gebruiker, burger en samenleving?

Meer weten

31

Column

HET LERARENTEKORT: HET IS MAAR HOE JE HET ZIET geformuleerd in ronkende aanvalsplannen. Heel

LECTORAAT NORMATIEVE PROFESSIONALISERING

wat creatieve acties zijn ondernomen (een woning in de stad voor een nieuwe leraar?), soms ook stompzinnige trouwens (de Regionale Aanpak Toekomst Onderwijsarbeidsmarkt (RATO’s)?).

Maar het blijkt een veelkoppig monster dat moeilijk is te verslaan. Hierbij twee aanvullende gedachten over het lerarentekort: één om de

Cok Bakker

ernst van de situatie nog meer op scherp te zetten en één als pleidooi om radicaal onze bakens te gaan verzetten.

Er is een tekort van zo’n 10% van de totale formatie aan leraren in het primair onderwijs en

Over aantallen

zo’n 5% in het voortgezet onderwijs. Een groot

De eerste gedachte: een aantal van de ontwikkelde

maatschappelijk probleem. Als je daar ook

initiatieven zoekt een antwoord in het vergroten

nog eens bij bedenkt dat dit tekort behoorlijk

van het aantal studenten in de lerarenopleidingen.

scheef over scholen is verdeeld, wordt het

Immers, hoe meer studenten in de opleidingen,

beeld nog dramatischer: er zijn scholen waar

hoe meer studenten straks als docenten voor de

een fors deel van de lessen niet of door

klas. Hierbij wordt vaak vergeten dat het effectieve

onbevoegde docenten wordt gegeven.

rendement van de lerarenopleidingen bedroevend laag is. Er zijn lerarenopleidingen – een probleem

Gelukkig wordt het lerarentekort inmiddels als

trouwens van meer opleidingen in het Hoger

een groot maatschappelijk probleem gezien en

Onderwijs (schrale troost …) – waar 50% van de

zijn er heel wat lokale, regionale en landelijke

studenten die aan een opleiding begint die niet

initiatieven ontplooid om er wat aan te doen,

afmaakt. Tel daar nog eens bij op dat zo’n 25% van

al dan niet georganiseerd in task forces of

de studenten die wel afstudeert en in het onderwijs aan de slag gaat na drie jaar het onderwijs alweer verlaat. Ziedaar een indrukwekkend dempende

Zou een aantal goede metselaars onder leiding van een pedagogisch-didactisch geschoolde senior docent niet goed in het VMBO leerlingen kunnen leren metselen?

32

werking van alle inspanningen meer studenten in de opleidingen te krijgen: het heeft maar heel beperkt effect.

Over frames De tweede gedachte: we hebben in Nederland een bepaald beeld van ‘het’ onderwijs en de

wijze waarop dat is georganiseerd. We bepalen

Zou een aantal goede metselaars onder leiding

vervolgens hoeveel leraren er nodig zijn om dat

van een pedagogisch-didactisch geschoolde

ideaalbeeld te realiseren. En dan constateren we

senior docent niet goed in het VMBO-leerlingen

dat we dat aantal niet halen en dus stellen we

kunnen leren metselen? Idem dito geldt dit voor

vast dat er een lerarentekort is. Een uitdagende,

heel veel andere beroepsbeoefenaren, ouders,

alternatieve mogelijkheid is om niet aan die

wijkbewoners, werklozen, vluchtelingen, boeren,

aantallen te gaan werken, maar aan het vigerende

burgers en buitenlui, ongetwijfeld met unieke

frame van wat wij onderwijs noemen.

eigen kennis en skills. Of wat te denken van een aantal grote hoorcolleges in het voortgezet

Zijn er andere frames te bedenken, waardoor

onderwijs, met aansluitende werkgroepen onder

we minder leraren nodig hebben? Dat gebeurt

leiding van groepswerkers of zelfs ‘oppassers’ of

inderdaad, maar door de nood gedwongen en

‘facilitators’? Of misschien individuele, zelfstandig

daardoor met negatief sentiment. De vierdaagse

door leerlingen zelf te ontwikkelen leertrajecten

schoolweek is er daar één van. Eigenlijk zouden we

na zo’n groot hoorcollege? En misschien kan dat

willen dat een leerling vijf dagen naar school gaat,

hoorcollege zelfs wel school-overstijgend worden

maar ja, als er onvoldoende leraren beschikbaar

georganiseerd. Bijvoorbeeld in het plaatselijk

zijn dat doen we het maar in vier dagen. Of als

theater… Digitale ondersteuning gewenst

er geen leraar is te vinden voor vak X dan geven

natuurlijk.

we dat vak niet of we doen het dan maar met een onbevoegde docent. Het frame is bijgesteld, maar

Ik geef toe, dit klinkt nog niet creatief genoeg,

… eigenlijk hadden we het anders gewild.

het is toch nog een beetje ‘inside the box’. Of wellicht onuitvoerbaar of belachelijk. Maar hoe dan

Creativiteit gevraagd

ook: het frame móet anders, daar ligt vooral de

Is er een nieuw frame denkbaar dat positief is

oplossing. Daar ben ik van overtuigd.

getoonzet, geen kwaliteitsverlies betekent en misschien zelfs nastrevenswaardig is? Creativiteit

We kunnen trouwens ook nog altijd de school

en veerkracht is gevraagd!

afschaffen. Hebben we ook geen lerarentekort.

33

PROMOTIES WILKE VAN BEEST LECTORAAT ONDERZOEKEND VERMOGEN EN MARKETING & CUSTOMER EXPERIENCE Universiteit: Universiteit Utrecht Titel promotie: Met praktijkgericht onderzoek naar de implementatie van innovaties: Een studie naar de implementatie van zelfmanagementinnovaties voortkomend uit praktijkgericht onderzoek in Nederland.

Datum promoveren: 1 december 2023

LONNEKE BOELS LECTORAAT WISKUNDIG EN ANALYTISCH VERMOGEN VAN PROFESSIONALS Universiteit: Universiteit Utrecht Titel promotie: Histograms: An educational eye.

Datum promoveren: 20 september 2023

34

MARIEKE ZIELHUIS LECTORAAT ONDERZOEKEND VERMOGEN Universiteit: Technische Universiteit Delft Titel promotie: Considering design practice: The underutilized opportunities in collaborative design research.

Datum promoveren: 25 september 2023

MARIEKE ZIELHUIS OVER PROMOVEREN “Ik startte mijn promotietraject omdat ik als

onderzoekers binnen mijn veld (dikke tip!). Zeker

projectleider van onderzoeksprojecten merkte dat

in de beginfase vond ik het lastig dat ik nog

de doorwerking naar de ontwerppraktijk beter zou

weinig overzicht had van wat ik op zou leveren.

kunnen. Ik ervoer het als luxe dat ik me hier vier

Mijn ervaring als projectleider heeft me echt

jaar in kon verdiepen en veel kon leren over dit

geholpen om toch gaande te blijven.”

vraagstuk. Daarnaast heb ik me van projectleider ook echt kunnen ontwikkelen tot onderzoeker.

Mijn tweede tip is dan ook: Stel concrete en

Ik heb veel geleerd van mede-onderzoekers:

regelmatige deadlines voor jezelf en durf onaffe

zowel binnen het lectoraat als daarbuiten. Zo ben

stukken te delen met anderen.

ik actief geworden in een landelijk netwerk van

35