Bladerboek Galerij Markiezenhof

Acht eeuwen bestuur en regelgeving

De wet voorschrijven

In den beginne

Een keur aan regels

Oude en nieuwe afspraken vastgelegd

Stadslucht maakt vrij

Knots en Knuppel

De Buitenpoorterij

In den beginne Bergen op Zoom wordt stad

Wanneer de overgang van Bergen op Zoom naar een stad met stadsrecht plaatsheeft weten we niet want de stadsbrand in 1397 verwoest ook het archief met de privileges.

Waarschijnlijk ontvangt Bergen op Zoom haar stadsrechten tussen 1198 en 1212 van de heer van Breda, die dan nog ‘eigenaar’ is van het gebied. De heer van Breda verstevigt zijn politieke macht in zijn gebied door stadsrechten te verlenen aan zijn belangrijkste nederzettingen Breda en Bergen op Zoom.

De wet voorschrijven

Acht eeuwen bestuur en regelgeving

De legende gaat dat de heilige Gertrudis van Nijvel in 654 de kerk van Bergen op Zoom heeft gesticht. Bergen op Zoom is dan nog een kleine nederzetting van verspreid liggende boerderijen.

vervolg

In den beginne Het recht om de stad te omwallen

Met het stadsrecht wordt de stad juridisch losgemaakt van het platteland. Daar gelden nog de regels van de heer. Maar Bergen op Zoom mag nu zelf haar rechtspraak regelen en de rechtsregels opstellen ĂŠn uitvoeren. In het stadsrecht is ook opgenomen hoe het bestuur van de stad is geregeld.

Een ander voorrecht is het recht van de stad om zich te mogen beschermen door middel van aarden wallen of stenen muren. Gedurende de dertiende eeuw krijgt Bergen op Zoom eerst een aarden omwalling.

Omstreeks 1335 wordt deze vervangen door een stenen stadsmuur. Hiervan is de Lievevrouwepoort (Gevangenpoort) nog bewaard gebleven.

De wet voorschrijven

Acht eeuwen bestuur en regelgeving

Een keur aan regels De Keur van Bergen op Zoom, 1314

De Keur van Bergen op Zoom uit 1314 bevat allerlei bepalingen over brandveiligheid, over het burgerschap, over de handel in allerlei zaken, over ruzies en het plegen van geweld, en zelfs gedetailleerde bepalingen over bruiloftsfeesten.

Er gelden boetebepalingen bij schelden en beledigen. Dobbelen en het trekken van het zwaard worden bestraft.

In latere verordeningen wordt de keur aangevuld of - wanneer de regels niet werken - verbeterd. Het woord ‘keur’ kennen we nog steeds in het woord ‘bekeuring’, een overtreding van de rechtsregels.

De wet voorschrijven

Acht eeuwen bestuur en regelgeving

Typerend voor het Keurboek van 1314 zijn de hoofdletters met ingetekende mensenhoofden. Wie zouden hier zijn afgebeeld?

Zijn het fantasieportretjes of portretten/karikaturen van Bergse poorters?

Oude en nieuwe afspraken vastgelegd Het Groot Privilege van Bergen op Zoom, 1365

In 1365 verleent heer Hendrik I van Boutersem het Groot Privilege aan Bergen op Zoom. Hierin wordt het inmiddels omvangrijke stadsrecht opnieuw vastgelegd en uitgebreid. Voor het eerst worden hierin de twee vrije jaarmarkten vermeld die de stad later tot grote bloei brengen.

Aan het begin van zijn bewind laat de heer zich feestelijk en plechtig inhuldigen in zijn stad. Dit noemt men een Blijde Inkomste. Hij legt dan de eed af, waarbij hij belooft dat hij de voorrechten die zijn voorgangers aan de stad verleenden, zal handhaven.

De wet voorschrijven

Acht eeuwen bestuur en regelgeving

Bergen op Zoom ontwikkelt zich door haar ligging vlak bij de rivier de Schelde tot handelsstad.

Om de veiligheid van de handelaren en hun goederen te garanderen, zijn goede regels nodig.

Stadslucht maakt vrij De rechten en plichten van de poorters van Bergen op Zoom

Het poorterschap is erfelijk. Wie in de stad geboren wordt ís al poorter, wie zich er wil vestigen moet zich inkopen door poortergeld te betalen. Dat kan nadat je een jaar en één dag, met andere woorden ‘een heel jaar’, in de stad hebt gewoond. Dan pas ben je echt poorter van Bergen op Zoom. Door elders poorter te worden verliest men het poorterschap van Bergen op Zoom.

De wet voorschrijven

Acht eeuwen bestuur en regelgeving

“Niemant en mach poorter noch poorterse van Bergen worden, hij en moet eerst geloven jaer en dach poorter te blijven ende daervore borge stellen.”

Je kunt pas poorter (burger) van Bergen worden wanneer iemand voor jou borg staat, en je belooft een jaar en een dag poorter te blijven.

vervolg

Stadslucht maakt vrij De rechten en plichten van de poorters van Bergen op Zoom “Item, en mach men geenen poorter oft poorterse uuyter stadt voeren, noch persen, noch pijnen in egeenderhande manieren, maer men moet hem vonnisse doen binnen der voirseyder stadt en naer der stadt rechte.�

Een belangrijk recht van een poorter is dat hij als verdachte in een strafzaak niet gemarteld mag worden.

Men berecht een poorter binnen de genoemde stad volgens het recht van de stad.

Poorters zijn uiteraard verplicht om belasting te betalen en om deel te nemen aan verschillende stadsdiensten zoals de bewaking van de stad, het helpen blussen bij brand, en werken aan (het onderhoud van) de vestingwerken.

De wet voorschrijven

Acht eeuwen bestuur en regelgeving

Knots en Knuppel Het stadswapen van Bergen op Zoom

De geschiedenis van het stadswapen van Bergen op Zoom gaat terug tot de middeleeuwen. Het wapen van de stad is aanvankelijk hetzelfde als dat van de heren van Breda: een rood schild met drie SintAndrieskruisen van zilver. Aan het einde van de vijftiende eeuw worden nog drie groene bergjes toegevoegd.

Tijdens de zeventiende eeuw krijgt het wapenschild er een gouden markiezenkroon bij. Het stadswapen wordt dan vastgehouden door twee wildemannen. De drievoudige berg verwijst mogelijk naar de heilige drie-eenheid.

In 1817 registreert de Hoge Raad van Adel het gebruik van het wapen.

De wet voorschrijven

Acht eeuwen bestuur en regelgeving

Het Sint-Andrieskruis dankt zijn naam aan de apostel Andreas die aan een X-vormig kruis werd gekruisigd. Het is een veelgebruikt heraldisch symbool.

vervolg

Knots en Knuppel Het stadswapen van Bergen op Zoom

De wildemannen als schildhouders krijgen pas een ‘officiële’ status in de zeventiende eeuw. Juist in deze periode is de wildeman aanvaard als afbeelding van de oudste bewoner van Nederland, weerbaar en strijdlustig tegen iedereen die zijn vrijheid bedreigt.

Hij past in de sfeer van de opstand tegen Spanje en bij het opkomende nationalisme.

De wildemannen hebben om het hoofd en middel een krans van eikenloof of klimop. Beide mannen dragen in de ene hand een knuppel en in de andere een schild met het wapen van Bergen op Zoom. Waarschijnlijk zijn deze houtsnijwerken bij bijzondere gelegenheden buiten aan het stadhuis gehangen. In Bergen op Zoom worden ze liefkozend Knots en Knuppel genoemd.

De wet voorschrijven

Acht eeuwen bestuur en regelgeving

De Buitenpoorterij Poorters op het platteland

Vanaf de late middeleeuwen kunnen personen die in de directe omgeving van Bergen op Zoom wonen zich inschrijven als poorter. Zij worden buitenpoorters genoemd. Hierdoor kan de stad haar invloedssfeer buiten de stad uitbreiden.

De Buitenpoorterij omvat een gebied van ongeveer 2150 hectare. Het grenst aan de noordkant aan Noordgeest en de polder Noordland, aan de zuidkant aan de heerlijkheid Borgvliet, aan de westkant aan het Zuidland en aan de oostkant aan de heerlijkheid Wouw. Deze gebieden hebben hun eigen bestuur en rechtspraak.

Knecht De wet voorschrijven of recht Van kerkelijke Acht eeuwen liefdadigheid bestuur en naar regelgeving arbeidsrecht

Via het havenkanaal is de stad met de rivier de Schelde verbonden. Na de drooglegging van het Stadspoldertje ten westen van de stad hoort ook dit gebied bij het stadsgebied.

Verantwoording Verantwoording objecten Twee wildemannen 18de eeuw, hout, gepolychromeerd In de veertiende eeuw verschenen mythologische wildemannen voor het eerst als schildhouders in het Bergse stadszegel. In de zeventiende eeuw kreeg het wapenensemble (schild, kroon, twee schildhouders) zijn huidige vorm. De wildemannen als schilddragers treffen we ook aan bij andere stadswapens, onder andere dat van ’s-Hertogenbosch.

Stadssleutels aangeboden bij het bezoek van Lodewijk Napoleon aan de stad Bergen op Zoom in 1809 messing

Lakstempel van de Heerlijkheid Borgvliet 1750, koper en hout

Zegelstempel met het kleinzegel van de stad Bergen op Zoom 18de eeuw, legering

Verantwoording bladerboek Devotieprentje van Sint-Gertrudis 16de eeuw, papier

Brand in een middeleeuwse stad. Terwijl een aantal mannen met emmers de brand proberen te blussen, trachten anderen goederen en kleine kinderen in veiligheid te brengen.

Begin 15de eeuw, miniatuur Burgerbibliothek, Bern

De Gevangenpoort C.W. Borrie, begin 20ste eeuw, olieverf op doek

Een van de verluchte minuskels uit het Keurboek van 1314 met een afbeelding van een hoofd 15de-eeuws afschrift, perkament

Een reiziger wordt onderweg beroofd. Detail van een miniatuur in La estoire de seint Aedward le rei.

Midden 13de eeuw

Twee Bergse vrouwen Albrecht Dürer, 1520, zilverstifttekening

University Library, Cambridge

Aggewet De mar voorschrijven leut et Vastenavend Acht in het eeuwen Krabbegat bestuur en regelgeving

Musée Condé, Chantilly

De Blijde Inkomste van de hertog van Anjou in Antwerpen op 19 februari 1582. Anjou wordt hier ingehuldigd als hertog van Brabant. Hij rijdt hier op een schimmel onder een baldakijn van goudlaken. Onderweg staan tableaux vivants – levende schilderijen – en drie erepoorten.

Aan de kant van de weg staan brandende pektonnen en er wordt vuurwerk afgestoken.

Monogrammist M.H.V.H., tweede helft 16de eeuw

Costuymen ende usantien der stadt Berghen op ten Zoom 1628, papier Hierin werden de verordeningen van de stad opgenomen, waaronder de rechten en plichten van burgers, en procedures voor gerechtelijke processen.

Rijksmuseum, Amsterdam

Stedelijke voorschriften, gebodsen verbodsbepalingen worden in de middeleeuwen in het openbaar voorgelezen. In Bergen op Zoom gebeurt dit aanvankelijk vanaf de pui van de Lakenhal en later vanaf de pui van het stadhuis aan de Grote Markt

Pijniging van een gevangene in 1572 Jan Luijken, tweede helft 16de eeuw

Koninklijke Bibliotheek, Brussel

Andreaskruis op een mozaïek te Patras, Griekenland

De stad Bergen op Zoom Quirinus van Amelsfoort en Franciscus Johannus de Groot, 1804-1805, olieverf op doek Noordbrabants Museum, ’s-Hertogenbosch

“De Stad Bergen-op-Zoom van de Kruyn der Glacies na de Waeterschans te zien. getekent door de capt. Ingenieur V: D: Heuvel Anno 1787” Brabant-Collectie, Tilburg

Alle in de verantwoording getoonde objecten zijn afkomstig uit de collectie van Het Markiezenhof, tenzij anders aangegeven.

Het Markiezenhof heeft ernaar gestreefd de auteursrechten van de illustraties naar behoren te regelen. Degene die desondanks meent zekere rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht zich tot Het Markiezenhof te wenden. © 2009 Het Markiezenhof Historisch Centrum Ontwerp: Platvorm, Amsterdam Aggewet De mar voorschrijven leut et Vastenavend Acht in het eeuwen Krabbegat bestuur en regelgeving

Overzichtskaart van Bergen op Zoom met de Buitenpoorterij Petrus Josephus of Henri Adan, 1756, papier

Bestuur en rechtspraak in Bergen op Zoom tot 1795

Prudentia en Justitia

Een allesomvattend gebeuren

Bestuur van Bergen op Zoom

Roerige tijden, 1454-1456

Bloedrood

In dienst van markies en stad

Ambachtsgilden

Een allesomvattend gebeuren Taken van het stadsbestuur tot 1795

Tot aan de Franse tijd (1795) heeft het stadsbestuur met bijna alle aspecten van de samenleving te maken. Onder het bestuur valt onder meer de zorg voor de armen, de bevordering van de economie, het toezicht op kerk en kloosters, gilden en ambachten, de openbare orde en veiligheid, en op het onderwijs.

Daarnaast oefent het stadsbestuur ook de rechtspraak uit - iets wat tegenwoordig ondenkbaar is. Het stadsbestuur berecht dieven of moordenaars volgens de strafrechtspraak, en het behandelt conflicten tussen stad en burgers of burgers onderling met de burgerlijke rechtspraak.

Prudentia en Justitia

Bestuur en rechtspraak in Bergen op Zoom tot 1795

De heer of markies bepaalt het bestuur van de stad en het markiezaat. Hij benoemt bestuurders en stelt ambtenaren aan.

Het Markiezenhof is naast woonverblijf van de heer ook het bestuurscentrum van zijn gebied.

Bestuur van Bergen op Zoom De Binnenraad

De Binnenraad bestaat uit de drossaard, de schout, schepenen en twee burgemeesters. De Binnenraad (ofwel magistraat) is het dagelijks bestuur van de stad en houdt daarnaast toezicht op de kerkelijke en liefdadige instellingen.

Het is een kleine groep van vooraanstaande poorters; de notabelste, eerlicste en rijcste mannelijke personen in de stad. Dit college benoemt vanaf 1485 alle lagere ambtenaren en stelt hun salarissen vast.

Prudentia en Justitia

Bestuur en rechtspraak in Bergen op Zoom tot 1795

De Binnenraad is het dagelijks bestuur.

De Buitenraad en de raadslieden van de Zeven NatiĂŤn worden alleen bij gewichtige zaken door de Binnenraad geraadpleegd.

Tezamen vormen zij de Brede Raad.

vervolg

Bestuur van Bergen op Zoom De Buitenraad

De Buitenraad of Oud-Raad bestaat uit de oudschepenen, oud-burgemeesters en oud-rentmeesters en is een college van ervaren bestuurders. Ook de twee rentmeesters en drie weesmeesters zitten in dit college. De Buitenraad is slechts van betekenis als lid van de zogenaamde Brede Raad en komt zelden of niet apart bijeen.

Omdat de schepenen maar voor ĂŠĂŠn jaar benoemd worden, krijgen ze in de Buitenraad vaak tijdelijk een andere functie, zoals weesmeester. Na een jaar kunnen ze weer voor een termijn als schepen of burgemeester worden benoemd. Het aantal leden is niet aan een maximum gebonden.

Prudentia en Justitia

Bestuur en rechtspraak in Bergen op Zoom tot 1795

vervolg

Bestuur van Bergen op Zoom De raadslieden van de Zeven Natiën De Zeven Natiën zijn zeven groepen vertegenwoordigers van de ambachten en gilden in de stad. Het aantal van zeven natiën dateert wellicht uit de tijd dat er maar zeven gilden in de stad waren.

Al tijdens de vijftiende eeuw is dit aantal veel groter.

In iedere natie is dan ook meer dan één gilde vertegenwoordigd, behalve in het schippersgilde.

Dit is het oudste gilde van Bergen op Zoom en heeft een eigen natie.

Iedere natie doet aan de magistraat een voordracht van personen waaruit deze een raadslid kiest voor het komende zittingsjaar van de Brede Raad. Er worden dus zeven raadslieden gekozen.

Prudentia en Justitia

Bestuur en rechtspraak in Bergen op Zoom tot 1795

vervolg

Bestuur van Bergen op Zoom De Brede Raad

De Brede Raad vertegenwoordigt de gehele burgerij en bestaat uit drie geledingen: de leden van de Binnenraad, die van de Buitenraad en de raadslieden van de Zeven NatiĂŤn. Deze raad wordt door de Binnenraad alleen bij buitengewone aangelegenheden bijeen geroepen.

De Brede Raad komt bijvoorbeeld bij elkaar als er moet worden beslist over zaken als belastingverhoging of nieuwe belastingen en wanneer de stadsrekening, alle uitgaven over het hele jaar, moet worden gecontroleerd.

Prudentia en Justitia

Bestuur en rechtspraak in Bergen op Zoom tot 1795

Roerige tijden, 1454-1456 Opstand van Bergse gilden

In 1454 komen de Bergse gilden in opstand omdat zonder hun inspraak de belasting op bier is verhoogd. De gildenbroeders bestormen het stadhuis en bedreigen de schepenen. Enkele schepenen krijgen het zo benauwd dat ze door het raam naar buiten springen. De schepenen die niet meer weg kunnen komen, worden gedwongen een door de gilden ontworpen verordening goed te keuren.

Heer Jan II is op dat moment niet in de stad.

Samen met zijn broer Filips van Grimbergen en een leger van 1500 man rukt hij op naar de stad om de opstand de kop in te drukken.

Prudentia en Justitia

Bestuur en rechtspraak in Bergen op Zoom tot 1795

Door de bestuurs­ hervorming van 1456 wordt de politieke macht van de ambachten en gilden beperkt. Zij worden ‘gedegradeerd’ tot de Brede Raad.

vervolg

Roerige tijden, 1454-1456 Bestuurshervorming naar aanleiding van opstand De aanstichters van het verzet, Willem de Wolff, bakker Willem Servaes, bontwerker Allart Uijttenboomgaert en hoefsmid Joos de Smit, worden zonder pardon onthoofd. Ongeveer vijftig burgers worden gevangen gezet. Weer anderen krijgen als boete een bedevaart opgelegd.

Naar aanleiding van dit oproer reorganiseert heer Jan II het stadsbestuur van Bergen op Zoom en beperkt de rol van de gilden.

Aangezien Jan II en het stadsbestuur er niet meteen uitkomen, doet Filips de Goede als hertog van Brabant in 1456 een ‘Arbitrale Uuytsprake’ waarin de reorganisatie uitvoerig wordt beschreven. Deze nieuwe bestuursregeling vormt de grondslag van het stedelijk bestuur van Bergen op Zoom tot 1795.

Prudentia en Justitia

Bestuur en rechtspraak in Bergen op Zoom tot 1795

Bloedrood De rechtbank van Bergen op Zoom

De heer of markies van Bergen op Zoom laat rechtszaken aan de schepenbank over. Tijdens rechtszaken is de burgemeester binnen de bank voorzitter van de schepenbank. Samen met de acht schepenen vormt hij de rechtbank van de stad.

De schepenbank heeft rechtsmacht over alle poorters (burgers), of die nu binnen of buiten de stad wonen. Bergen op Zoom heeft de hoge, middelbare en lage rechtsmacht. De schepenbank kan vonnissen opleggen van boetes tot en met lijfstraffen en de doodstraf.

Prudentia en Justitia

Bestuur en rechtspraak in Bergen op Zoom tot 1795

De schepenen zetelen in de ‘Rode’ of ‘Schepenkamer’ in het stadhuis, waar zij in hun rode toga op stoelen zitten met rode kussens. Rood is de kleur van bloed, symbool voor de hoge rechtsmacht.

vervolg

Bloedrood De rechtsgang

De schepenen moeten bij hun ambtsaanvaarding de eed afleggen dat zij een goed en rechtvaardig vonnis zullen vellen. Ze mogen geen rekening houden met persoonlijke voorkeur of familieverhoudingen. Zij zweren bovendien dat zij zich niet laten beĂŻnvloeden door materiĂŤle voordelen of door een noodsituatie, zelfs niet door doodsangst.

Naast de schepenen heeft de schout zitting in de rechtbank.

Niet als rechter, maar als aanklager en rechtsvorderaar, vergelijkbaar met de huidige officier van justitie. Wie het niet eens is met het vonnis van de Bergse schepenbank, kan in hoger beroep gaan bij de Raad van Brabant.

Prudentia en Justitia

Bestuur en rechtspraak in Bergen op Zoom tot 1795

schout

In dienst van markies en stad De drossaard en de schout

De drossaard heeft grote invloed op bestuur en rechtspraak in de stad. Het is zijn taak om kandidaten voor te dragen voor het ambt van schepen. Hij houdt ook toezicht op alle bestuurders en rechters van de stad en is in rang hoger dan de schout.

De schout heeft de taak misdadigers op te sporen, te arresteren en voor te leiden.

Een ‘knaap’ of ‘dienaar’, later kolfdrager genoemd, assisteert hem daarbij. Kolfdragers mogen alleen hun functie vervullen als zij hun kolven (stokken) bij zich hebben.

Prudentia en Justitia

Bestuur en rechtspraak in Bergen op Zoom tot 1795

De heer of markies heeft een stevige greep op het bestuur van zijn stad doordat hij de bestuurders benoemt en hoge ambtenaren aanstelt.

Onder hen de drossaard en de schout.

schepenen

vervolg

In dienst van markies en stad De taken van de schepenen

De schepenen worden benoemd door de heer of markies van Bergen op Zoom, maar wel op voordracht van de drossaard. Tot 1521 zijn er in totaal zeven schepenen, daarna negen.

Schepenen hebben bestuurlijk grote invloed.

Meestal worden twee schepenen tegelijk belast met de uitvoering van één bepaalde taak. Zo’n duo houdt bijvoorbeeld toezicht op instellingen van onderwijs, en armen- en wezenzorg.

De Bergse schepenbank komt drie dagen per week bijeen om recht te spreken. Meestal bestaat een straf uit een geldboete. Maar ook lijfstraffen en soms de doodstraf komen als vonnis voor.

Prudentia en Justitia

Bestuur en rechtspraak in Bergen op Zoom tot 1795

Justitia

Prudentia

schepenen

vervolg

In dienst van markies en stad Schepenen aan de macht

De dubbele taak van de schepenen - bestuur én rechtspraak - is nog steeds zichtbaar in de gevel van het stadhuis van Bergen op Zoom. Het beeld Prudentia symboliseert voorzichtigheid in bestuur, en het Justitiabeeld staat voor rechtvaardigheid in rechtspraak.

Schepenen worden voor één jaar benoemd.

Na dat jaar krijgen ze vaak een plaats in de Buitenraad, bijvoorbeeld als weesmeester. Het daaropvolgende jaar kunnen zij dan opnieuw worden voorgedragen voor een periode als schepen.

Zodoende zie je vaak dezelfde personen gedurende een periode aan de macht.

Prudentia en Justitia

Bestuur en rechtspraak in Bergen op Zoom tot 1795

burgemeester binnen de bank

vervolg

burgemeester buiten de bank

In dienst van markies en stad Twee burgemeesters De schepenen kiezen jaarlijks twee burgemeesters; één uit hun midden en één uit de burgerij, respectievelijk de burgemeester binnen de bank (= schepenbank) en de burgemeester buiten de bank.

De burgemeester binnen de bank maakt deel uit van de schepenbank en is voorzitter tijdens rechtszittingen.

Daarnaast is hij ook bestuurder, net als de andere schepenen.

De burgemeester buiten de bank is geen lid van de schepenbank, maar wel van de Binnenraad. Hij heeft voornamelijk bestuurstaken.

Om de schepenbank kleine zaken uit handen te nemen, spreken de twee burgemeesters van Bergen op Zoom samen recht over burgerlijke zaken tot en met 50 gulden in de Burgemeesterskamer.

Prudentia en Justitia

Bestuur en rechtspraak in Bergen op Zoom tot 1795

rentmeesters

vervolg

weesmeesters

In dienst van markies en stad Rentmeesters en weesmeesters

De twee rentmeesters van de stad zijn verantwoordelijk voor de stadsfinanciĂŤn en de (openbare) werken, zoals de straten en openbare gebouwen van de stad. Het boekhoudkundige en administratieve werk doet een klerk. Na afloop van het bestuursjaar leggen zij hun jaarrekening ter verantwoording voor aan het stadsbestuur.

De drie weesmeesters worden door de Binnenraad gekozen uit oud-schepenen en oud-burgemeesters die dat jaar niet in aanmerking komen voor een nieuwe benoeming. Zij vormen samen met de stadssecretaris de weeskamer en houden toezicht op alle minderjarige weeskinderen en hun eventuele bezittingen. Zij controleren de jaarrekeningen van de voogden van de weeskinderen.

Prudentia en Justitia

Bestuur en rechtspraak in Bergen op Zoom tot 1795

Ambachtsgilden

raadslieden uit de Zeven Natiën

Gildenmacht beknot

De macht van de ambachtsgilden wordt in 1456 aan banden gelegd nadat zij zich tegen hun eigen stadsbestuur keerden. Vanaf 1456 mogen zij hun eigen deken (voorzitter) en gezworenen (bestuursleden) niet meer zelf kiezen. Ze moeten de namen van bestuurskandidaten indienen bij de Binnenraad. Die kiest daaruit de deken en de gezworenen.

De Binnenraad bepaalt vervolgens óók wie er namens de ambachtsgilden in de Brede Raad komt.

De gilden zijn verenigd in de Zeven Natiën. Elke natie stelt een lijst op van zes of acht voorname leden uit hun midden en dient die in bij de Binnenraad. Daaruit kiest de Binnenraad totaal zeven personen, die voor één jaar raadslid worden in de Brede Raad.

Knecht of recht Prudentia en Justitia Van kerkelijke Bestuur en liefdadigheid rechtspraaknaar in Bergen arbeidsrecht op Zoom tot 1795

De ambachtsgilden hebben niet alleen een economische, maar ook een politieke betekenis in Bergen op Zoom.

vervolg

Ambachtsgilden Toezicht op het ambacht

Oorspronkelijk bestaat er in Bergen op Zoom maar ĂŠĂŠn gilde, namelijk dat van het wollewerck, van de lakenhal. De verwerking van textiel is de grootste activiteit in de stad, dus dit gilde heeft er een bijzondere plaats. Het houdt toezicht op de wolproductie en de verkoop daarvan in de lakenhal.

Andere gilden zijn bijvoorbeeld de Meerse (handelaren, kramers), de Poorterij, en die van de lakenkopers, de schippers, de vissers, de vleeshouwers, de chirurgijns en de wijnkopers.

De Poorterij is een gilde waarin allen worden opgenomen die niet bij een ander ambacht of gilde horen. In Bergen op Zoom bestaat het voornamelijk uit hoveniers, waardoor dit gilde een agrarisch karakter krijgt en het uiteindelijk een hoveniersgilde wordt.

Prudentia en Justitia

Bestuur en rechtspraak in Bergen op Zoom tot 1795

Verantwoording Verantwoording objecten Secretary 17de eeuw, olieverf op paneel

Haardplaat met Vrouwe Justitia 17de eeuw, gietijzer

Het schilderij bevond zich oorspronkelijk in het Bergse stadhuis en is hoogst­ waarschijnlijk speciaal gemaakt voor de deur van de kamer van de secretarie.

Gevelsteen met opschrift “DE HEER JACOB DE LY BURGEMEESTER BUIJTEN DER BANKE DESER STAD HEEFT MIJ GELEGT” 31 mei 1740

Stadstolbus 17de/18de eeuw, ijzer

Schrijfkabinet 1690-1700, palissanderen notenhout

Archiefdozen ten behoeve van het financieel archief van Bergen op Zoom 18de eeuw, karton

Verantwoording bladerboek Grote Markt Bergen op Zoom met stadhuis en Grote Kerk Jan Bulthuis, 1786 naar De Haen, 1739, ets

Grote Binnenplaats van Het Markiezenhof Hendrik Spilman, 1739, ets/gravure

De Leidse Vierschaar (rechtbank).

In het midden zit de schout met naast zich twee schepenen en de griffier Pieter Xaverij, tweede helft 17de eeuw, aardewerk

Een rechtszitting van de schepenbank van Breda. Rechts zitten de advocaten en procureurs, links de negen schepenen en de griffier. Voor de houten bank staan de beide partijen in het proces 17de eeuw, gravure

Stedelijk Museum De Lakenhal, Leiden

Stadsarchief Breda

Schema van het stadsbestuur in de 18de eeuw

Plaquette van het schippers­gilde met vermelding van de deken, Adriaan Gastelaar 1765, zilver Bruikleen mr. Cox, Amersfoort

Agge mar leuten Prudentia et Justitia Vastenavend Bestuur in het Krabbegat en rechtspraak in Bergen op Zoom tot 1795

De magistraat van Deventer.

Op het gestoelte in het midden zitten de beide burgemeesters.

Naast hen in de banken zitten 14 schepenen. Rond de tafel op de voorgrond zijn de vier stadssecretarissen geplaatst Gerard ter Borch, 1667

Oproer van het weversgilde, uitgevochten op 20 november 1371 In: de Koelhoffsche Chronik van 1499

Oorkonde van Jan II van Glymes, heer van Bergen op Zoom, waarin hij een verordening vaststelt over de samenstelling en de bevoegd­heden van de Buitenraad van Bergen op Zoom, dekens en gezworenen van de gilden, en de verplichtingen van de schutters bij oproer 16 februari 1456, perkament

Detail uit de ‘Justitia’-gravure naar een tekening van Pieter Breughel uit 1599. Te zien is een onthoofding

‘Justitia’-gravure naar een tekening van Pieter Breughel uit 1599. Verschillende fasen in de zitting van het gerecht en de tenuitvoerlegging van de straffen zijn te zien

Beraadslaging door het stadsbestuur van Hamburg. Ook zij dragen een rode toga, net als hun collega’s in Bergen op Zoom In: het Hamburger Stadtrecht, 1497

Noordbrabants Museum, ’s-Hertogenbosch

Staats- und Universitätsbibliothek, Hamburg

Bij de schepenbank kan iedere burger zijn recht halen. Op deze prent is een rechtszitting te zien. Links staat de verdachte, en de schout is herkenbaar aan zijn roede (lange stok) als ambtsteken

Pieter Cornets de Groot, drossaard van Bergen op Zoom Pieter van der Werff, 1707, olieverf op paneel

Stadsarchief Mechelen

Rheinisches Bildarchiv, Keulen

Noordbrabants Museum, ’s-Hertogenbosch

Matthijs Drabbe is notaris, maar daarnaast ook gedurende enkele jaren schepen, rentmeester, burgemeester binnen en buiten de bank, en weesmeester Johannes Vollevens Jr., 1731, olieverf op doek

Prudentia (de Voorzichtigheid).

Beeld in de gevel van het stadhuis Mari Andriessen, 1938, steen

Justitia (de Rechtvaardigheid).

Beeld in de gevel van het stadhuis F.J. van Hal, 1938, steen

De burgemeesters van Utrecht met de stadsboden Willem van Swanenburgh, Tweede helft 17de eeuw Centraal Museum, Utrecht

Lijsten van dekens en gezworenen van de gilden, 1571

Alle in de verantwoording getoonde objecten zijn afkomstig uit de collectie van Het Markiezenhof, tenzij anders aangegeven.

Het Markiezenhof heeft ernaar gestreefd de auteursrechten van de illustraties naar behoren te regelen. Degene die desondanks meent zekere rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht zich tot Het Markiezenhof te wenden. Š 2009 Het Markiezenhof Historisch Centrum Ontwerp: Platvorm, Amsterdam Agge mar leuten Prudentia et Justitia Vastenavend Bestuur in het Krabbegat en rechtspraak in Bergen op Zoom tot 1795

Vier kramers geschetst in een ontwerp voor een wapenraam (heraldisch raam) in Berne.

In: P. Spufford, Power and profit. The merchant in Medieval Europe. New York 2002

Het bestuur van het markiezaat in de 18de eeuw

Oppermachtig in het markiezaat

Wisseling van de wacht

Advies aan de heer

Geld van de domeinen

Bestuur en rechtspraak op het platteland

Vreemde machten

Einde van een tijdperk

0

10 km

Oosterhout

Steenbergen

Gastel

Oudenbosch Hoeven Hage Etten

Halsteren Bergen op Zoom

Woensdrecht

Ginneken

Sprundel

Wouw

Borgvliet

BREDA

Gilze Chaam

Nispen

Alphen Zundert Baarle

Huijbergen Loenhout

Ossendrecht Zandvliet

Nadere verdeling van het vroegere land van Breda, 1458–1459

Heerlijkheid Bergen op Zoom

Heerlijkheid Breda Heerlijkheid Steenbergen

Hoofdplaats van een heerlijkheid

Plaatsen, behorende onder de vroegere invloedssfeer van het land van Breda

Wisseling van de wacht Macht en gezag in het markiezaat van Bergen op Zoom

Het markiezaat van Bergen op Zoom ontstaat door samenvoeging van kleinere gebiedjes. Het lukt de heren (later markiezen) echter niet WestBrabant helemaal te verenigen. Er blijven delen in handen van andere eigenaars.

Het markiezaat zelf kent ook wisselende, naar tijd en plaats afwijkende indelingen. De indeling in rentmeesterschappen (beheer bezittingen van de markies) kwam niet overeen met de gerechtelijke indeling van het markiezaat (schepenbanken).

Oppermachtig in het markiezaat

Het bestuur van het markiezaat in de 18de eeuw

Het markiezaat wisselt vanaf 1567 nogal eens van eigenaar. Het behoud of verlies van dit gebied wisselt al naar gelang de politieke en godsdienstige voorkeur van de markies of markiezin. Het zijn eerst de Spanjaarden, later de Staten-Generaal en uiteindelijk de Fransen die zich het gebied toe-eigenen.

Advies aan de heer De Raad en Rekenkamer

Stad en Land van Bergen op Zoom maken deel uit van het hertogdom Brabant, maar de heer of markies van Bergen op Zoom bepaalt er zelf hoe hij dit gebied bestuurt. Hij heeft een vrij onafhankelijke positie ten opzichte van zijn landsheer.

Het adviescollege van de heer is vanaf 1470 de Raad en Rekenkamer. Die is bevoegd om tijdens zijn afwezigheid de heerlijkheid te besturen en opdrachten te verstrekken. Het gaat om ĂĄlle zaken die het bestuur en de rechtspraak alsmede het beheer van de financiĂŤn aangaan.

Oppermachtig in het markiezaat

Het bestuur van het markiezaat in de 18de eeuw

De heerlijkheid (later het markiezaat) Bergen op Zoom heeft de hoge heerlijkheid.

Dat betekent dat de heer of markies de hoogste rechtsmacht heeft. Net als de hertog van Brabant laat hij zich bijstaan door een Raad en Rekenkamer en een Leenhof.

vervolg

Advies aan de heer De Raad en Rekenkamer

De heer of markies van Bergen op Zoom benoemt (top)ambtenaren en andere deskundigen op juridisch en financieel gebied, vaak uit familiekring, om in de Raad zitting te nemen. Officieel bestaat de Raad uit vijf tot acht personen. In de dagelijkse praktijk hebben vier tot vijf personen het heft in handen.

De stadhouder (letterlijk ‘plaatsvervanger’) is de voorzitter van de Raad en Rekenkamer. Een functie in dit adviescollege, het leenhof of andere hoge functies is zeer profijtelijk. Zij geeft status en invloed, én men is ook vrijgesteld van stedelijke belastingen.

Alleen de domeinen van de heer worden bestuurd door het Leenhof.

Oppermachtig in het markiezaat

Het bestuur van het markiezaat in de 18de eeuw

vervolg

Advies aan de heer Het Leenhof

De heer of markies geeft grote stukken van zijn land in leen. Het Leenhof staat hem bij in het besturen van zijn grondbezittingen. Het verzorgt de administratie, de overdracht, de belening, de belastingen enzovoort.

Degene die een stuk grond in leen krijgt, de leenman, betaalt hiervoor eenmalig een bedrag. Dit noemt men leenrecht of heergewade. Komt de leenman te overlijden dan moet zijn erfgenaam opnieuw beleend worden en leenrecht betalen.

De stadhouder vertegenwoordigt de heer of markies in het Leenhof. Met de griffier is de stadhouder een belangrijke hoofdambtenaar in het bestuur van het markiezaat.

Oppermachtig in het markiezaat

Het bestuur van het markiezaat in de 18de eeuw

vervolg

Advies aan de heer De Raad en Rekenkamer

Het Leenhof verzorgt eveneens een deel van de rechtspraak.

Schepenen van Stad en Land van Bergen op Zoom leggen moeilijke zaken voor aan het Leenhof. Het gaat dan om kwesties waarvoor zij zelf te weinig deskundigheid in huis hebben of waar men onderling niet uitkomt.

Vanaf 1553 kunnen burgers van het platteland voor civiele kwesties bij het Leenhof in beroep. Burgers van de stad Bergen op Zoom mogen voor hun hoger beroep direct naar de Raad van Brabant. Tegen strafrechtelijke zaken is geen beroep mogelijk. Alleen de markies kan strafvermindering of gratie verlenen.

Tijdens de achttiende eeuw noemt men het Leenhof ‘Hof van Justitie’. Zowel de Raad en Rekenkamer als het Leenhof resideren in de oostvleugel van Het Markiezenhof.

Oppermachtig in het markiezaat

Het bestuur van het markiezaat in de 18de eeuw

Geld van de domeinen De Rentmeesters

Verschillende rentmeesters zijn verantwoordelijk voor de financiĂŤle administratie van de domeinen van de heer of markies. Jan III van Glymes reorganiseert tussen 1520-1526 zijn gebieden in diverse rentmeesterschappen: - - - - -

het stadsrentmeesterschap Bergen op Zoom het Noordkwartier (centrum Halsteren) het Zuidkwartier (centrum Borgvliet) het Westkwartier (centrum Wouw) het Oostkwartier (centrum Oudenbosch)

De nieuwe, door bedijking drooggelegde, gebieden worden aparte rentmeesterschappen. Later ontstaan andere geografische indelingen. Pogingen om het domeinbeheer helemaal te centraliseren mislukken.

Oppermachtig in het markiezaat

Het bestuur van het markiezaat in de 18de eeuw

Rentmeesters voeren het financiĂŤle beheer van de domeinen van de heer of markies. Zij zijn in dienst van de Raad en Rekenkamer en leggen met hun jaarrekening hieraan verantwoording af. Het rentmeesterschap is een invloedrijke functie.

vervolg

Geld van de domeinen Rentmeester-generaal De belangrijkste rentmeester is die van de stad Bergen op Zoom. In 1536 krijgt hij de titel rentmeester-generaal. Hij is tevens raadsheer in de Raad en Rekenkamer.

De rentmeester-generaal incasseert de opbrengsten van de afzonderlijke rentmeesters. Hij betaalt de renten die de markies verschuldigd is aan diverse personen en instellingen, betaalt de salarissen van het personeel en verzorgt de privĂŠ-uitgaven van de markies. Bovendien is de rentmeester-generaal verantwoordelijk voor de financiering van belangrijke projecten zoals inpoldering en bedijking.

In de archieven van de Raad en Rekenkamer is veel materiaal van deze belangrijke rentmeesters bewaard gebleven.

Oppermachtig in het markiezaat

Het bestuur van het markiezaat in de 18de eeuw

Bestuur en rechtspraak op het platteland Dorpsbestuur

Een college van zeven schepenen, vaak boeren, is verantwoordelijk voor bestuur en rechtspraak in de dorpen. Een aantal, door de markies benoemde, gemeentemannen adviseert het schepenencollege hierbij.

De markies benoemt, op voordracht van de drossaard of de schout, de dorpsbestuurders, de rechters en de polder­bestuurders.

Er wordt recht gesproken in naam van de markies.

De keuren en ordonnanties worden op gezag van de markies vastgesteld.

De burgemeester doet de financiĂŤn. Hij ontvangt belastingen, verzorgt betalingen en stelt de dorpsrekening op. De burgemeester staat hiervoor persoonlijk borg. Eventuele tekorten moet hij aanvullen uit eigen financiĂŤn.

Oppermachtig in het markiezaat

Het bestuur van het markiezaat in de 18de eeuw

vervolg

Bestuur en rechtspraak op het platteland Dorpsgerecht De rechtbank van een dorp bestaat uit een schout, de schepenen en de burgemeester. Vrijheidsstraffen kent men nog niet.

Gearresteerden verblijven vaak in het huis van een bestuurder.

Wel kent men lijfstraffen, maar ook verbanning en boetebede­ vaarten zijn populair. Een boetebedevaart is een tijdelijke verbanning, zodat de gemoederen tot rust kunnen komen.

Ieder dorp heeft zijn eigen schout. Het schoutambt wordt gekocht van de markies. De schout verdient die investering terug door zijn aandeel uit de betaalde boetes.

Sinds de zestiende eeuw worden de schoutambten verdeeld onder de drie drossaards van Bergen op Zoom, Wouw en Oudenbosch.

Halsteren, Standdaarbuiten en Fijnaart behouden hun eigen schouten. Later voeren zij de titel ‘baljuw’.

Oppermachtig in het markiezaat

Het bestuur van het markiezaat in de 18de eeuw

vervolg

Bestuur en rechtspraak op het platteland Moer- en vaartgerecht

Door haar ligging aan de Schelde en de grote inundatiegebieden rondom de stad is een goede waterbeheersing fundamenteel voor poorters en boeren. In de middeleeuwen zijn diverse gebieden afgegraven ten behoeve van de turfwinning, in die tijd moernering genoemd. Deze gebieden worden bestuurd door het moergerecht.

Na beĂŤindiging van de turfafgravingen blijft het noodzakelijk de waterafvoer via de vaarten te waarborgen. Vaartgerechten zijn dan de opvolgers van de moergerechten. Een vaartgerecht bestaat uit de schout of baljuw en een aantal schepenen.

Oppermachtig in het markiezaat

Het bestuur van het markiezaat in de 18de eeuw

vervolg

Bestuur en rechtspraak op het platteland Polderbestuur

Het polderbestuur, een college van dijkgraaf en gezworenen, onderhoudt (water)wegen, polders, dijken en waterkeringen.

De markies benoemt de dijkgraaf. De gezworenen kiest hij uit de meest gegoede grondbezitters, de zogenaamde ingelanden.

Behoort de polder tot een abdij dan wordt het polderbestuur door de abdij benoemd.

In de polders die in opdracht van de markies zijn bedijkt is zijn invloed groot. In de oudere polders moet hij zijn macht vaak delen met andere heren of kerkelijke instellingen. Na de grote overstromingen vanaf 1530 breidt de markies zijn macht uit.

De ingelanden van de overstroomde polders hebben zijn geld namelijk hard nodig voor herstelwerkzaamheden.

Oppermachtig in het markiezaat

Het bestuur van het markiezaat in de 18de eeuw

Vreemde machten Andere heren

Tijdens het Twaalfjarig Bestand (1609-1621) ontstaat onenigheid tussen markiezin Maria Elisabeth I en prins Maurits over de teruggave van de polders Ruigenhil en Heijningen.

Uiteindelijk komt Ruigenhil toe aan de prins en krijgt de markiezin Heijningen.

In het Zuidkwartier bevinden zich de heerlijkheden Hoogerheide en HalfOssendrecht. De heer van Bergen op Zoom is hier de leenheer, terwijl de rechtsmacht uitgeoefend wordt door zijn leenman.

Vanaf 1761 krijgt de markies wel de gehele zeggenschap over dit gebied.

Oppermachtig in het markiezaat

Het bestuur van het markiezaat in de 18de eeuw

Binnen het land van Bergen op Zoom liggen gebieden die aan verschillende heren toebehoren. Ook heeft de markies van Bergen op Zoom te maken met grootgrondbezit van kloosters en abdijen. Dit leidt soms tot gecompliceerde bestuurssituaties.

vervolg

Vreemde machten Kerkelijke macht Het Wilhelmietenklooster en de abdij van Tongerlo bezitten grote stukken grond in Huijbergen. Huijbergen zelf is voor de helft bezit van de markies. De andere helft behoort aan de hertog van Brabant. Huijbergen valt dus deels onder Spaans-Brabant en deels onder Staats-Brabant. De rechtspraak in het dorp is weer verdeeld tussen klooster en abdij. De bestuurders worden gezamenlijk door abdij en klooster benoemd.

Hoeven, in het Oostkwartier, behoort aan de abdij van Sint-Bernard, die onder de bisschop van Antwerpen valt.

De bisschop verkrijgt de middelbare en lage rechtsmacht.

De markies behoudt de hoge rechtsmacht.

In het naburige Oudenbosch en de Sint-Maartenspolder bezit de markies wel de algehele rechtsmacht en is de abdij van Sint-Bernard slechts grootgrondbezitter.

Oppermachtig in het markiezaat

Het bestuur van het markiezaat in de 18de eeuw

Einde van een tijdperk Het markiezaat verdwijnt

In 1794 vallen de Fransen met succes de Republiek binnen. De domeinen in het markiezaat worden ingelijfd bij de Franse domeinen. Het gebied ligt nu in het departement Bataafs Braband (jawel, met een d aan het eind).

Met de vrede van mei 1795 komt de soevereiniteit over geheel Bataafs Braband aan de StatenGeneraal. In 1800 worden de domeinen definitief overgenomen door de Bataafse Republiek.

Knecht of rechtin het Oppermachtig Vanmarkiezaat kerkelijke liefdadigheid Het bestuur naar vanarbeidsrecht het markiezaat in de 18de eeuw

De invloed van de markiezen neemt af door de vestiging van de Republiek der Verenigde Nederlanden in 1588. Op 2 maart 1801 wordt met de erfgenaam van de laatste markies een overeenkomst aangegaan waarin zijn rechten worden afgekocht voor anderhalf miljoen gulden.

Verantwoording Verantwoording bladerboek 0

10 km

Oosterhout

Steenbergen

Gastel

Oudenbosch Hoeven Hage Etten

Halsteren

Woensdrecht

Ossendrecht

Ginneken

Sprundel

Wouw Bergen op Zoom Borgvliet

BREDA

Gilze Chaam

Nispen

Alphen Zundert

Kaartje van de nadere verdeling van het vroegere land van Breda, 1458-1459

Baarle

Huijbergen Loenhout

Zandvliet Nadere verdeling van het vroegere land van Breda, 1458–1459

Heerlijkheid Bergen op Zoom Heerlijkheid Breda Heerlijkheid Steenbergen

Hoofdplaats van een heerlijkheid

Plaatsen, behorende onder de vroegere invloedssfeer van het land van Breda

Ontwerp: Platvorm Amsterdam naar voorbeeld van W.A. van Ham, Macht en gezag in het Markiezaat. Hilversum 2000, pag. 65

Hertog Eberhard van Württemberg met zijn raadslieden 16de-eeuwse kopie van het origineel uit circa 1400

Jan IV van Glymes, markies van Bergen op Zoom Anoniem, circa 1600, gravure naar een staatsieportret uit circa 1560 Na het overlijden van Jan IV laat koning Filips II beslag leggen op zijn bezittingen Zegel van Jan IV van Glymes, markies van Bergen op Zoom 1558, rode was

Württembergische Landesbibliothek, Stuttgart

Brief van de Raad en Rekenkamer van de markies van Bergen op Zoom met bekendmaking van de benoeming van Johannes Drabbe tot waarnemend drossaard van het Zuid- en Westkwartier 1758, papier

Het ‘Boullinsrolleken’, de oudste rol van het Leenhof.

Hierin werden de rechtszaken genoteerd 1529-1536

Kaart van het Zuidkwartier van het markiezaat, eerste deel Johannes Baptiste Adan, 1787, papier Kaartblad uit het kaartboek van de Generale Domeinkaart

Een rijke koopman Uit de Miroir d’HumanitÊ, 1462.

In: P. Spufford, Power and profit.

The merchant in Medieval Europe. New York 2002

Bedezetters (notabelen in een stadswijk of dorp, aan wie is opgedragen de belasting te verdelen over en te innen van de ingezetenen), die hun boekhouding en belastinggelden inleveren bij de burgemeester 15de eeuw.

In: F.H.M. Grapperhaus, Belasting, vrijheid en eigendom

Oorkonde waarin stadhouder en leenmannen van het Leenhof van Bergen op Zoom verklaren dat Jan Vos als gemachtigde van Anna van der Noot en van Charles van Brecht, heer van Diegem, delen in de heerlijkheid Ossendrecht heeft overgedragen aan Thomas Betten, heer van Hoogerheide. Deze is daarop met die delen beleend 28 mei 1582, perkament met zegels in rode was van het Leenhof en van de stadhouder en leenmannen

Agge mar leut et in Oppermachtig Vastenavend het markiezaat in het Krabbegat Het bestuur van het markiezaat in de 18de eeuw

Johannes Drabbe (1708-1785) Johannes Vollevens Jr., 1731, olieverf op doek Johannes Drabbe is vanaf 1742 ‘Cassier-Generaal’ en rentmeester van markies Karel Philip Theodoor van de Paltz Sulzbach.

Hij eindigt zijn carrière als raadsheer en thesaurier-generaal van de markies

Het beeldsnijwerk van Justitia stond vroeger in de raadzaal van de schepenbank van Oud Gastel Tweede helft 18de eeuw, diverse materialen Gemeente Halderberge

Het bezoeken van gevangenen is een van de zogeheten zeven werken van barmhartigheid Meester van de levensbron, begin 16de eeuw Rijksmuseum Twente

Afbeelding van een schout Fragment uit de Prediger Totendanz, Bazel.

Kaart van de Mencia Zomerpolder, Standdaarbuiten Jacob Jans Symonsz, 1614, papier

Herzog August Bibliothek, Wolfenbüttel

Kaart van de Ruigenhil, Willemstad en Fijnaart, met fraai wapen van markies Jan van Wittem Anoniem, circa 1578

Tekening van het dorp Ossendrecht J. Swier, 17de eeuw, papier Brabant-Collectie, Tilburg

Tekening van het dorp Huijbergen Andries Schoemaker, circa 1729-1732, papier Brabant-Collectie, Tilburg

Overtocht over de bevroren rivier de Waal van het Bataafse Legioen en het Franse revolutionaire leger onder leiding van generaal Pichegru in januari 1795 Atlas van Stolk, Rotterdam

Alle in de verantwoording getoonde objecten zijn afkomstig uit de collectie van Het Markiezenhof, tenzij anders aangegeven.

Het Markiezenhof heeft ernaar gestreefd de auteursrechten van de illustraties naar behoren te regelen. Degene die desondanks meent zekere rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht zich tot Het Markiezenhof te wenden. Š 2009 Het Markiezenhof Historisch Centrum Ontwerp: Platvorm, Amsterdam Agge mar leut et in Oppermachtig Vastenavend het markiezaat in het Krabbegat Het bestuur van het markiezaat in de 18de eeuw

Publicatie van het uitvoerend bewind der Bataafsche Republiek, wegens den afstand van het Marquisaat van Bergen op Zoom enz. door den Paltsgrave van Beyeren aan de Bataafsche Republiek: gearresteerd den 1 july 1801: het zevende jaar der Bataafsche vryheid Uitgegeven door ’s Lands Drukkery te Den Haag, 1801 Brabant-Collectie, Tilburg

De ambtenaren van Bergen op Zoom in de 18de eeuw

Ambtenaar in functie

Van goede kerke

Voor wat hoort wat

Hoge pieten

De cleyne officiĂŤn

Integriteit voorop

’t Platteland

Van goede kerke Geloof als selectiecriterium

Vanaf de Reformatie (na 1580) moeten alle bestuurders en rechters van gereformeerde huize zijn. Katholieken zijn in de minderheid en mogen geen openbare ambten uitoefenen. Dit is ook de praktijk in Bergen op Zoom. In het zuiden van West-Brabant gaan er nog steeds openbare ambten naar rooms-katholieken, zij vormen dรกรกr immers de meerderheid.

Toch zijn er rooms-katholieke leden van de Raad en Rekenkamer en het Leenhof van de markiezen in Bergen op Zoom. Daar heeft de overheid niets over te zeggen. De (katholieke) markies benoemt namelijk zijn eigen raadslieden, uit voorname katholieke families.

Ambtenaar in functie

De ambtenaren van Bergen op Zoom in de 18de eeuw

Lokale bestuurders en rechters in de steden en dorpen van het markiezaat zijn allen geboren Brabander en afkomstig uit een wettig huwelijk.

vervolg

Van goede kerke Een gereformeerd bestuur

De rooms-katholieke bevolking in Bergen op Zoom wordt tot 1795 gedoogd, maar heeft politiek niets in te brengen. Deze enigszins ‘tolerante’ houding heeft te maken met het feit dat de markiezen en markiezinnen zelf katholiek zijn. Ook de vele hoge rooms-katholieke officieren die in dit gebied gelegerd zijn oefenen invloed uit ten gunste van hun geloofsgenoten.

Het platteland van het markiezaat is hoofdzakelijk rooms-katholiek, maar ook hier moeten de bestuurders en rechters van gereformeerde huize zijn. Op het platteland worden soms toch rooms-katholieke ambtenaren benoemd omdat er niet altijd capabele gereformeerde kandidaten voorhanden zijn. De ‘geloofseis’ verdwijnt na de Franse inval van 1795.

Ambtenaar in functie

De ambtenaren van Bergen op Zoom in de 18de eeuw

Voor wat hoort wat De stad Bergen op Zoom als werkgever

Ambtenaren krijgen jaarlijks een vast salaris.

Daar bovenop worden zij apart betaald voor het verrichten van allerhande werkzaamheden voor de burgers. Het stadsbestuur bepaalt daarvoor de tarieven.

De secretaris verdient omstreeks 1722 jaarlijks zo’n ƒ 1.500, een griffier rond de ƒ 500 à ƒ 600.

Omgerekend naar onze valuta is dit respectievelijk € 15.000 en € 5.550 per jaar.

Ambtenaar in functie

De ambtenaren van Bergen op Zoom in de 18de eeuw

Om een vaste aanstelling te verkrijgen, moet een ambtenaar eenmalig een bedrag aan de stad betalen. De functie van secretaris kost maar liefst ƒ 6.000; griffier ƒ 2.500; conciërge ƒ 800; bode ƒ 300; havenmeester en lijkbidder ƒ 200. De ijker van tonnen en vaten betaalt ƒ 100.

Hoge pieten Politieke ambten; de secretaris

‘Secretaris’ betekent letterlijk ‘geheimschrijver’, vandaar dat de figuur in het schilderij hiernaast op toepasselijke wijze zijn wijsvinger op de lippen houdt.

De secretaris noteert de besluiten van het stadsbestuur. Hij heeft de leiding over de gehele stedelijke administratie, met uitzondering van het beheer van de financiële middelen.

Meestal is de stadssecretaris meester in de rechten. In de middeleeuwen ondersteunt hij het stadsbestuur eveneens in gerechtelijke zaken.

Vanaf omstreeks 1518 wordt daarvoor een aparte griffier aangesteld.

Ambtenaar in functie

De ambtenaren van Bergen op Zoom in de 18de eeuw

De politieke ambten staan in hoog aanzien, en worden zeer goed betaald. Hiertoe behoren de secretaris, de griffier, de pensionaris en de stadsdokter.

vervolg

Hoge pieten Politieke ambten; de griffier

De griffier moet de rolle (laten) bijhouden en is belast met de administratie en voorbereiding van rechtszittingen. De rolle is een register van zaken die voor het gerecht moeten worden behandeld.

Tegenwoordig gebruiken we nog steeds de uitdrukking ‘Het staat op de rol’.

De griffier heeft rechten gestudeerd. Hij schrijft en vaardigt de vonnissen uit die door de schepenen zijn geveld in burgerlijke en strafrechtelijke zaken.

De plaatselijke elite interesseert zich zeer voor de politieke ambten. Men vindt het zeker niet beneden zijn stand om zo’n ambt te bekleden, al laten sommigen het door een plaatsvervanger uitoefenen.

Ambtenaar in functie

De ambtenaren van Bergen op Zoom in de 18de eeuw

vervolg

Hoge pieten Politieke ambten; de pensionaris

De pensionaris wordt ook wel stadsadvocaat genoemd.

Hij is als rechtsgeleerde in dienst van de stad en behartigt haar belangen in rechtszaken voor hogere rechtscolleges zoals de Grote Raad en de Raad van Brabant, maar ook voor de schepenbank van andere steden. Tevens vertegenwoordigt hij de stad bij de Staten-Generaal en de Raad van State.

Het ambtenarenapparaat krijgt in de loop van de vijftiende eeuw uitbreiding en vertakkingen in diverse dienstonderdelen: naast de secretarie zijn er nog stedelijke kantoren voor de rentmeesters, voor de weesmeesters, de accijnzen, de ijkmeester en in de loop van de zestiende eeuw ook voor de griffier.

Ambtenaar in functie

De ambtenaren van Bergen op Zoom in de 18de eeuw

De cleyne officiën Overige ambtenarenfuncties

Hier vinden we de kolfdragers (een soort politieagenten), de chirurgijn, de nacht- en torenwachters, de klerken, de stadsboden en de conciërge van het stadhuis. Er zijn in Bergen op Zoom twee deurwaarders, ook wel corte roeden geheten naar hun ambtsteken (een dunne stok of twijg). Daarnaast zijn er drie gerechtsdienaars, een beul en een cipier voor de Gevangenpoort.

Verder zijn er functies die te maken hebben met toezicht, zoals de ijkmeester, de financiers en de havenmeester, die toeziet op de scheepvaart binnen de haven. Voor zover bekend is er slechts één vrouwelijke functionaris in dienst van de stad: de stadsvroedvrouw.

Ambtenaar in functie

De ambtenaren van Bergen op Zoom in de 18de eeuw

Registers in het archief van de stadssecretarie vertellen ons welke ‘officieren’ er nog meer door de stad zijn aangesteld: de cleyne officiën of ambten.

Integriteit voorop De ambtelijke eed

Sinds 2006 leggen de ambtenaren van Bergen op Zoom weer een eed of belofte af als zij in dienst komen bij de gemeente, net als vroeger.

De secretaris houdt jaarlijks een register bij van wie zo’n lagere ambtenarenfunctie vervullen. Het aantal cleyne officiers wisselt; ook in die tijd zijn er al reorganisaties om te kunnen bezuinigen.

De ambtenaren hebben ieder een eigen instructie (functiebeschrijving), waarbij integriteit voorop staat. Zij leggen een eed af waarin zij beloven hun ambt goed te zullen uitvoeren.

Ambtenaar in functie

De ambtenaren van Bergen op Zoom in de 18de eeuw

’t Platteland Dorpssecretaris

De secretaris in de dorpen van het markiezaat van Bergen op Zoom heeft een andere positie dan zijn collega in de stad. In de dorpen rond Bergen op Zoom komen aanzienlijk minder kwesties voor, er wordt minder geregeld en voor veel zaken moet men naar de stad.

De dorpssecretaris combineert zijn ambt dan ook vaak met een andere functie. Soms is dat het ambt van notaris, soms is hij secretaris in meerdere dorpen. Zowel in de steden als in de dorpen komt het regelmatig voor dat het ambt van secretaris van vader op zoon overgaat.

Knecht of recht Ambtenaar in functie Van kerkelijke De ambtenaren liefdadigheid van Bergen naar arbeidsrecht op Zoom in de 18de eeuw

In de achttiende eeuw zijn de ambtelijke functies in de dorpen vaak deeltijdbanen.

Veel hogere functies worden gecombineerd met een tweede beroep.

vervolg

’t Platteland Vorster en bosmeester

De vorster en ondervorster zijn bestrijders van de criminaliteit. Zij zijn verantwoordelijk voor het verjagen van vreemde bedelaars, en zetten vagebonden en landlopers gevangen. Vorsters combineren hun beroep vaak met de functie van dorps- en gerechtsbode en deurwaarder.

De vorster heeft ook de bevoegdheid om loslopend vee te vangen en op te sluiten en bij nalatigheid van eigenaars dit te verkopen. Hun functie lijkt veel op die van de latere veldwachter.

De bosmeester houdt toezicht op de bossen, plantages, dreven, heggen en wallen in het markiezaat. Ook houdt hij de grenspalen in het gebied in de gaten.

Ambtenaar in functie

De ambtenaren van Bergen op Zoom in de 18de eeuw

vervolg

’t Platteland De jacht- en domeinbewaarder Hij wordt ook wel warandmeester genoemd. Hij bewaakt de bezittingen en heerlijke rechten van de markies.

Heerlijke rechten zijn bijvoorbeeld het jacht- en visrecht, het molenrecht (inwoners zijn verplicht om hun graan in de molen van de markies te laten malen), het tolrecht en het recht om een veerdienst in stand te houden. De markies heeft hier aardig wat inkomsten van.

De jacht- en domeinbewaarder zorgt ervoor dat de bezittingen en rechten niet worden beschadigd of misbruikt door stropers en andere ‘ongequalificeerde’ vissers, turfstekers, houthakkers en zandafgravers. Verder wordt hij door de drossaard ingezet bij de aanhouding en bewaking van misdadigers.

Hij moet voor de keuken van de markies hazen, konijnen en fazanten vangen.

Ambtenaar in functie

De ambtenaren van Bergen op Zoom in de 18de eeuw

Verantwoording Verantwoording objecten Jacques le Jeune, de postmeester van Steenbergen Jean Humbert, 1783, olieverf op doek Le Jeune neemt het mislukte plan van Laurent Adan (in dienst van de markies) over om een postdienst op Zeeland te beginnen, maar laat de dienst via Steenbergen lopen in plaats van Bergen op Zoom. Zodoende omzeilt hij de postrechten die de markies heeft en krijgt desgevraagd toestemming van de Prins van Oranje, die de bewuste rechten voor Steenbergen bezit. Le Jeune’s onderneming wordt een groot succes en Steenbergen fungeert een halve eeuw als centraal postkantoor voor Zeeland.

Na het bombardement en de verovering van Bergen op Zoom door de Fransen in 1747 is Le Jeune Commissaris van de wederopbouw van 1750 tot 1778

Verantwoording bladerboek Willem van Hogendorp stamt uit een bekende regentenfamilie. Hij is lange tijd schout, dijkgraaf en rentmeester van Dinteloord en Prinsenland.

Hij staat namens de heer – de prins van Oranje – aan het hoofd van het dorpsbestuur en de schepenbank. Meestal laat hij zich vervangen door een stadhouder Anoniem, 1692 Rijksmuseum Amsterdam

Koerier of bode Hans Guldenmund van Neurenberg, 16de eeuw, houtsnede In: P. Spufford, Power and profit.

The Merchant in Medieval Europe. New York 2002 Agge mar leut et Ambtenaar in functie Vastenavend Deinambtenaren het Krabbegat van Bergen op Zoom in de 18de eeuw

Grafsteen van Cornelis B. Nyteman, schout van Halsteren, gestorven op 11 augustus 1630 Sint-Martinuskerk, Halsteren

Drieluik gebaseerd op een populair toneelstuk. Het beeldt de rechtszitting af tussen de zwangere Swaantje en de vals beschuldigde Fobert. De advocaat van Fobert houdt letterlijk een ellenlang pleidooi Cornelis Troost, 1727 Ambtenaren, belast met de heffing van de stedelijke wijnaccijns, meten de hoeveelheid wijn in een vat.

Na 15de eeuw In: F.H.M. Grapperhaus, Belasting, vrijheid en eigendom.

Amsterdam 1989

Secretary Anoniem, 17de eeuw, olieverf op paneel Het schilderij bevond zich oorspronkelijk in het Bergse stadhuis en is hoogstwaarschijnlijk speciaal gemaakt voor de deur van de kamer van de secretarie.

De chirurgijn Jan Luijken, in: Het menselyk bedryf, omstreeks 1695

Resolutie met lijst van door de markies benoemde personen in het stadsbestuur 15 maart 1578

‘De notaris’. Waarschijnlijk een karikatuur van een advocaat van de Grote Raad van Mechelen Marinus van Reymerswael, 1542 Alte Pinakothek, München

Dagvaarding door de deurwaarder Joost de Damhouder, gravure In: Practycke in civile saken. ’s-Gravenhage 1626

Register van functionarissen, aangesteld in de zogenaamde kleine officiën. Op deze pagina zijn een aantal functies en functionarissen te zien in het jaar 1760

Het eedsformulier van de stadsvroedvrouw, de enige vrouw in het ambtenarencorps 18de eeuw, papier

Sinds 2006 leggen ambtenaren van de gemeente Bergen op Zoom weer een algemene eed of belofte af bij aanvang van hun indiensttreding

De publieke schrijver Carl Guttenberg naar Pierre Alexander Wille, tweede helft 18de eeuw

Grafschrift en familiewapen op het familiegraf van Van Lantschot, oud-schout en secretaris van Halsteren Sint-Martinuskerk, Halsteren

Op dit bord wordt een boer gegeseld die illegaal hout heeft gekapt. Het bord heeft vermoedelijk in de achttiende eeuw als waarschuwing aan een boom gehangen op de driesprong Den BoschHelvoort-Boxtel

Jacht op bosdieren In: Tacuinum Sanitatis, Omstreeks 1400

Noordbrabants Museum, ’s-Hertogenbosch

Alle in de verantwoording getoonde objecten zijn afkomstig uit de collectie van Het Markiezenhof, tenzij anders aangegeven.

Het Markiezenhof heeft ernaar gestreefd de auteursrechten van de illustraties naar behoren te regelen. Degene die desondanks meent zekere rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht zich tot Het Markiezenhof te wenden. © 2009 Het Markiezenhof Historisch Centrum Ontwerp: Platvorm, Amsterdam Agge mar leut et Ambtenaar in functie Vastenavend Deinambtenaren het Krabbegat van Bergen op Zoom in de 18de eeuw

Österreichische Nationalbibliothek, Wenen

Het heksenproces tegen Cornelia Simons

Hekserij in Bergen op Zoom

De heks uit Groningen

Behekst

Van God of de duivel?

Vals beschuldigd

Op het schavot

Stenen der wet

De heks uit Groningen Cornelia Simons beschuldigd van toverij

In januari 1650 vindt het proces plaats tegen de 88-jarige Cornelia Simons, geboren te Groningen en wonend in het huis ‘De Witte Deken’ in de Korenmarktstraat te Bergen op Zoom. Zij wordt in de Gevangenpoort gevangen gehouden.

Cornelia Simons staat terecht voor de schepenbank van Bergen op Zoom. De drossaard klaagt haar aan voor toverij. De schepenen, haar rechters, moeten beoordelen of de beschuldiging op waarheid berust.

Hoe komen zij tot hun oordeel?

Hekserij in Bergen op Zoom

Het heksenproces tegen Cornelia Simons

In de Gevangenpoort is nog de ‘graffiti’ te zien van gevangenen.

Het zijn inkervingen van hun namen, het aantal dagen straf, en afbeeldingen van soldaten en Christus’ kruisiging.

Behekst Gillis Philipssen betoverd

Potmaker Gillis Philipssen heeft een lam been.

De oorzaak van deze ‘plotselinge’ verlamming is onbekend. De vrouw van de potmaker, Maijken Jacobs, is ervan overtuigd dat haar man behekst is. Maijken vraagt Cornelia om hulp.

Een van de getuigen in het heksenproces tegen Cornelia Simons verklaart dat Cornelia op donderdagavond 16 december 1649 op een stoel naar ‘Het Zeepeerd’ in de Dubbelstraat is vervoerd.

Aldaar, in het huis van Gillis, stelt Cornelia vast dat de verlamming inderdaad een bovennatuurlijke oorzaak heeft. Ze biedt aan te helpen.

Kan Cornelia de toverij bestrijden?

Hekserij in Bergen op Zoom

Het heksenproces tegen Cornelia Simons

In de notariële archieven zijn diverse getuigenverklaringen bewaard gebleven over het proces tegen Cornelia Simons.

vervolg

Behekst De betovering wordt verbroken als‌ Cornelia geeft aan Maijken de opdracht drie maten meel te geven. Bij elke maat meel moet zij negen eieren doen. In de getuigenis staat dat Gillis een speciaal kussentje om zijn nek moet hangen.

Bovendien is er sprake van het levende hart van een zwarte hoen.

Verder moet Maijken, in naam van de duivel, een kannetje kopen. Hierin moet Gillis plassen in de naam van God. Het kannetje met de urine komt afgesloten in een kast te staan. Zolang dat kannetje daarin staat, kan degene die verantwoordelijk is voor het lamme been van Gillis zelf ook niet meer plassen.

Hij of zij zal dan vanzelf naar het huis komen om de betovering te verbreken.

Is dit het advies van een heks?

Hekserij in Bergen op Zoom

Het heksenproces tegen Cornelia Simons

Van God of de duivel?

Heulen met de duivel

Een andere getuige verklaart dat Anthonie Cornelissen de volgende ochtend bij Gillis Philipssen op bezoek komt. Gilles ligt in bed en Cornelia Simons is nog aanwezig.

Anthonie vraagt Cornelia of zij Gillis wel van de toverij kan genezen. Haar antwoord daarop luidt “Ja met God”. Anthonie zegt het vreemd te vinden dat ze dan een kannetje in de naam van de duivel laat kopen. Hierop antwoordt Cornelia: “Als ick hem [de duivel] loone, soo ben ick van hem vrij, soo en heeft hij met mij niet meer te doen.”

Heult Cornelia met de duivel?

Hekserij in Bergen op Zoom

Het heksenproces tegen Cornelia Simons

In 1486 schrijven twee monniken een boek over heksen: Malleus maleficarum ofwel Heksenhamer. Hierin staat precies wat heksen zijn, wat ze doen en hoe je ze kunt herkennen.

Vals beschuldigd Een andere toveres in het spel?

In de getuigenverklaring, opgetekend door notaris Govaert Stempel, staat dat Gillis Philipssen, Huijbrecht Jacobssen, Maijken Jacobs en Cathalijne Anthonis op maandag 27 december op bezoek zijn gegaan bij Cornelia Simons. Bij die gelegenheid verklaart Cornelia dat Lisken Adriaens Mol de toveres is die Gillis heeft betoverd. Lisken was al eens eerder beschuldigd van toverij.

Deze getuigenverklaring is afgelegd op verzoek van Jan Anthonissen, potmaker uit Kalmthout en echtgenoot van Lisken om aan te tonen dat Lisken vals is beschuldigd.

Wie heeft belang bij deze getuigenverklaring?

Hekserij in Bergen op Zoom

Het heksenproces tegen Cornelia Simons

Drie eeuwen duurt de heksenwaan in Europa.

Veel mensen worden vals beschuldigd. Zie je daar maar eens tegen te weren.

Op het schavot De veroordeling van Cornelia Simons

Op grond van deze beschuldigingen wordt Cornelia veroordeeld als heks. Vanwege haar hoge leeftijd krijgt Cornelia geen lijfstraf.

De doodstraf wordt al sinds het begin van de zestiende eeuw niet meer gegeven aan veroordeelde heksen in de Republiek.

Ze wordt veroordeeld tot het schavot. Daarin moet zij een bepaalde tijd staan met om haar nek de instrumenten die zij voor haar toverij heeft gebruikt. Na afloop vermorzelt en verbrandt de beul de instrumenten.

Cornelia krijgt bovendien een levenslange gevangenisstraf in het pesthuis buiten de stadsmuren.

Is Cornelia echt een heks?

Hekserij in Bergen op Zoom

Het heksenproces tegen Cornelia Simons

Cornelia leeft nog acht jaar en sterft op 96-jarige leeftijd. Op 1 maart 1658 wordt zij begraven bij het pesthuis. De kosten van de begrafenis zijn 12 gulden, omgerekend 110 euro.

Stenen der wet Lijfstraf voor vrouwen

De ‘steen’ is een straf voor vrouwen die gescholden, geroddeld, iemand bedreigd of beledigd hebben en niet in staat zijn de vastgestelde geldboete te betalen.

Ende die dese core verboort ende niet ghelden en mach, si sal den steen draghen.

Dit strafwerktuig - de stenen der wet - wordt gebruikt in Bergen op Zoom. De ketting met zware stenen hangt om de nek van de gestrafte vrouw. Zij legt daarmee een route door de stad af. Uiteraard wordt ze vergezeld door joelende omstanders.

Knecht ofinrecht Hekserij BergenVan op kerkelijke Zoom Het liefdadigheid heksenproces naartegen arbeidsrecht Cornelia Simons

In het Keurboek van 1314 staat niet alleen de regelgeving maar staan ook de bijbehorende straffen vermeld op overtreding daarvan.

Belediging, uitschelden en roddel zijn niet geoorloofd.

Verantwoording Verantwoording objecten Tweeluik van de Gevangenpoort aan stads- en havenzijde C.W. Borrie, begin 20ste eeuw, olieverf op doek De Lievevrouwepoort wordt vanaf circa 1485 gebruikt als gevangenis en raakt daardoor beter bekend als Gevangenpoort

Maquette van de Gevangenpoort te Bergen op Zoom Henk van Tilborg, 1976, diverse materialen Reconstructie van de Gevangen­ poort met voorpoort en stadsgracht naar de toestand in de tweede helft van de 15de eeuw Bruikleen van de maker

Celraam 18de/19de eeuw, ijzer

Voetboei Datering onbekend, hardsteen en ijzer De voetboei wordt door middel van een ketting aan de enkel van de gevangene bevestigd

Eikenhouten balk uit de Gevangenpoort met inscripties 14de eeuw Hierin is de ‘graffiti’ van gevangenen te zien uit de periode 1819-1823. De balk bevat een groot aantal initialen en namen, soms vergezeld van het aantal dagen straf, variërend van 14 tot 141 dagen. Daarnaast enkele figuratieve afbeeldingen van onder meer soldateske figuren en Christus’ kruisiging. Eén man blijkt in 1823 zelfs met “vrouw en kint in het kot” te hebben doorgebracht

Stenen der wet, twee stenen van ongeveer gelijke afmetingen verbonden door een ijzeren ketting Datering onbekend, steen en ijzer Dit strafwerktuig was in gebruik in de stad Bergen op Zoom. De ketting wordt om de nek van de gestrafte gehangen. ‘De steen’ is een straf voor vrouwen die gescholden, iemand bedreigd of geroddeld hebben en niet in staat zijn de vastgestelde boete in geld te betalen. Deze strafmaat staat beschreven in de Keur van 1314

De Raayberg en zicht op Bergen op Zoom vanuit het zuiden Aelbrecht Sotvaeders, 1598, pen in bruin Boven: links de Raayberg met galg en rad Onder: gezicht op Bergen op Zoom vanuit het zuidwesten. Op de voorgrond een moeras of schorrengebied, wellicht het Oostmoer (de latere Augustapolder), links de Kraayberg en rechts op de achtergrond de Raayberg. De Raayberg ligt vlak bij de huidige Antwerpsestraatweg. Hier staan galg en rad opgesteld om iedereen eraan te herinneren dat hier justitie wordt gedaan. De voltrekking van het doodvonnis vindt meestal plaats op een schavot op de Grote Markt. Na de executie worden de lijken overgebracht naar de Raayberg Nationalgalerie Praag

Agge mar leut Hekserij in et Bergen Vastenavend op Zoom in het Het Krabbegat heksenproces tegen Cornelia Simons

Verantwoording bladerboek

Schetsen van Jeroen Bosch van heksen die op bezemstelen trachten te vliegen. Ze gaan vergezeld van handlangers, waaronder een uil en een haan Foto Cabinet des Dessins, Louvre, Parijs

Dit huis heette vroeger ‘Het Zeepeerd’, Dubbelstraat 78/80 Foto J. Op ’t Hoog, 1990 Zo heeft het huis van Gillis Philipssen er niet uitgezien.

Dit is een latere verbouwing

Akte van attestatie (getuigen­ verklaring) opgetekend door notaris Govaert Stempel in de zaak tegen Cornelia Simons, waarzegster.

De getuigen Gillis Philipssen, Huijbrecht Jacobssen, Maijken Jacobs en Cathalijne Anthonis hebben de akte ondertekend 29 december 1649, papier

Heksen maken regen door een levende haan te verbranden Houtsnede uit de demonologie van Ulrich Molitor, 1489 In: Heksen en demonen.

Alles over het bovennatuurlijke.

Helmond/Antwerpen 1974

Heks en duivel op een bezemsteel

Titelpagina van de Heksenhamer, geschreven door Heinrich Kramer en Jacob Sprenger in 1486

Foto Charles Walker Collection, Yorkshire

Een heks met haar vertrouwelingen In: Heksen en demonen.

Alles over het bovennatuurlijke.

Helmond/Antwerpen 1974

Verbranding van 19 heksen omdat ze de pest zouden hebben verbreid Anoniem, tekening uit Genève, na 1560 Zentralbibliothek Zürich

Vrouw aan de schandpaal met een schandblok om haar nek, wellicht stenen der wet Regionaal historisch centrum Limburg, Maastricht

Een vrouw draagt op haar borst en rug een schandblok en op het hoofd een hoed waarop haar misdrijf beschreven staat Getijdenboek van Catharina van Cleef, 1440 Foto Pierpont Morgan Library, New York Alle in de verantwoording getoonde objecten zijn afkomstig uit de collectie van Het Markiezenhof, tenzij anders aangegeven.

Het Markiezenhof heeft ernaar gestreefd de auteursrechten van de illustraties naar behoren te regelen. Degene die desondanks meent zekere rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht zich tot Het Markiezenhof te wenden. © 2009 Het Markiezenhof Historisch Centrum Ontwerp: Platvorm, Amsterdam Agge mar leut Hekserij in et Bergen Vastenavend op Zoom in het Het Krabbegat heksenproces tegen Cornelia Simons

Registratie in de stadsrekeningen van de onkosten van 12 gulden voor de begrafenis van Cornelia Simons op 1 maart 1658.

Omgerekend naar onze huidige valuta is dat € 110

Het proces tegen Tanneke Driessen van den Bergh

Brandstichting in Wouw

Dubbele macht

Ter tortuur

De ‘criminele eisch’

Vrouwenstraf

Beulswerk

#%%^^’*!!!

Dubbele macht De schepenbank van Wouw

Wouw maakt deel uit van het markiezaat van Bergen op Zoom. De Wouwse schepenbank bestaat uit zeven personen. Als rechters spreken zij het uiteindelijke vonnis in een voltallige vergadering uit.

De drossaard is een zeer voorname schakel in de criminele rechtspraak van het markiezaat.

Hij heeft een dubbele macht: hij is de aanklager in een proces, maar heeft ook een zeer belangrijke stem in de keuze van de rechters.

Of daarmee een onafhankelijke rechtbank ontstaat is dus maar de vraag!

Brandstichting in Wouw

Het proces tegen Tanneke Driessen van den Bergh

De Wouwse schepenbank kan in voorkomende gevallen de doodstraf uitspreken. De ‘rechtbank van Wouw’ bezit hiermee de hoogste rechtsmacht.

vervolg

Dubbele macht De doodstraf

In de periode 1616-1803 wordt te Wouw in totaal achttien keer een doodvonnis uitgesproken, waarvan er zeventien werkelijk worden uitgevoerd. Het uitspreken van de doodstraf komt in het verleden dus niet zo vaak voor als men wel denkt.

Uit onderzoek blijkt dat de schepenbank van Wouw tegen lieden van buiten strenger optreedt dan tegen personen uit de eigen gemeenschap. Geen van de ter dood gebrachte personen is afkomstig uit Wouw of het markiezaat van Bergen op Zoom.

De meeste doodvonnissen (8) worden uitgesproken ten tijde van drossaard jonkheer Cornelio de Peeters in de periode 1618-1630, drossaard van 1603-1644.

Hij geldt als een streng bestuurder.

Brandstichting in Wouw

Het proces tegen Tanneke Driessen van den Bergh

Ter tortuur Brandstichting in Wouw

In augustus 1736 brandt een boerderijtje in Wouw volledig uit. De jonge dienstbode, Tanneke Driessen van den Bergh, wordt van de brandstichting verdacht. Tijdens het verhoor ontkent ze deze beschuldiging, wel bekent ze enkele kleine diefstallen.

De achttienjarige Tanneke wordt daarop, met toestemming van de schepenbank, ter tortuur (marteling) gebracht. De beul haalt haar tweemaal op aan haar armen, en daarna draait hij ook de duim- en scheenschroeven aan. Deze methode mag gerekend worden tot de zwaarste categorie van pijniging.

Brandstichting in Wouw

Het proces tegen Tanneke Driessen van den Bergh

Brandstichting is een zwaar vergrijp. Het wordt overal bestraft als moord, dus met de dood.

vervolg

Ter tortuur Gedeeltelijke bekentenis

De beul herhaalt de dag daarna de martelingen.

Ondanks de zware pijniging ontkent Tanneke de branden te hebben aangestoken. Wel bekent ze, naast de diefstallen, op de hoogte te zijn geweest van de brandstichting. Haar baas, Adriaen Coppens, zou de brand aangestoken hebben om de pacht te kunnen opzeggen.

Het feit dat ze op de hoogte is van de brandstichting maakt dat de schepenbank haar op grond van de plakkaten (verordeningen) ter dood veroordeelt.

De bekentenis moet wel buiten “pijn en bande� herhaald worden om rechtsgeldig te worden.

Brandstichting in Wouw

Het proces tegen Tanneke Driessen van den Bergh

De “criminele eisch” Toch nog een bekentenis

In de “criminele eisch” bepleit de procureur dat zij moet worden gewurgd, hetgeen als een vrouwenstraf gezien wordt. Men acht het blijkbaar niet netjes dat een vrouw aan de galg boven een mensenmassa spartelt. Tanneke probeert haar leven te redden door net te doen of zij zwanger is. De rechters trappen daar niet in.

Nadat het vonnis aan haar is voorgelezen op 29 januari 1737 ondertekent ze een bijna volledige bekentenis van de brandstichting, wat zeer merkwaardig is. Wil ze alsnog met haar geweten in het reine komen?

Brandstichting in Wouw

Het proces tegen Tanneke Driessen van den Bergh

Tanneke komt uit Essen en is dus een buiten­ staander. Zou ze ook veroordeeld zijn als zij een echte Wouwse was geweest?

Vrouwenstraf Aan de wurgpaal

Tanneke wordt aan de wurgpaal gewurgd. Haar gezicht wordt geblakerd met brandend stro.

Een symbolische straf die verwijst naar de door haar begane misdaad: het in brand steken van de boerderij.

Daarna wordt haar lichaam op een rad gebonden en op het galgenveld voor onbepaalde tijd tentoongesteld. Waarschijnlijk wordt haar stoffelijk overschot na verloop van tijd op datzelfde galgenveld begraven. Dat de begrafenis niet in gewijde grond gebeurt geldt als onderdeel van de straf.

Brandstichting in Wouw

Het proces tegen Tanneke Driessen van den Bergh

Als voorbeeld voor iedereen worden de lijken van ter dood gebrachte misdadigers nog een tijd tentoongesteld op het galgenveld.

Beulswerk De beul Wilhelmus Blom

Wilhelmus Blom, de beul van Bergen op Zoom, voltrekt op 30 januari 1737 het doodvonnis van Tanneke en heeft haar ook twee dagen gemarteld. Blom declareert maar liefst 64 guldens bij de schepenbank van Wouw voor zijn onkosten. Omgerekend is dat 1255 euro.

In de Instructie voor den scherprechter staan de tarieven vermeld voor de diverse lijfstraffen en martelingen. De instructie hiernaast is bestemd voor Wilhelmus Blom en zijn opvolger Henrick Klijne.

Brandstichting in Wouw

Het proces tegen Tanneke Driessen van den Bergh

Beulen staan aan de rand van de maatschappij.

Wie wil er nu met een beul bevriend zijn? Vaak beoefenen beulen nog een nevenberoep om financieel rond te komen.

#%%^^’*!!!

Martelwerktuigen

Duim- en beenschroeven zijn favoriete martelwerktuigen van de achttiende-eeuwse beul. Ook de pijnbank wordt veelvuldig gebruikt. De verdachte wordt dan vastgemaakt aan een rad. Door het rad op te draaien worden de ledematen uitgerekt.

Bij de watermethode wordt het slachtoffer gedwongen zoveel water te drinken dat de maag op ploffen staat. Vervolgens slaat men met zware objecten in de maagstreek of hijst men het slachtoffer aan de benen omhoog.

Op deze manier zet de zware maag druk op andere organen.

Knecht of recht in Wouw Brandstichting Van kerkelijke Het proces liefdadigheid tegen Tanneke naar arbeidsrecht Driessen van den Bergh

Om een verdachte tot een bekentenis te dwingen maakt men gebruik van vernuftige martelmethoden.

Zelfs al is men onschuldig, de ondraaglijke pijn maakt dat iedereen bekent‌

Verantwoording Verantwoording objecten Foltering door beenschroeven, en optekening van de verklaringen Houtsnede in: Millaeus, Praxis Criminalis, Parijs 1541, reproductie

Viswijfviool Hout, replica

Gesel Hout en ijzer, replica

Handboeien 19de eeuw, ijzer

Ledenmatenschroef IJzer, replica

Halsboei IJzer, replica

Borst- en armboei IJzer, replica

Mensenvanger, ijzer, replica De stok ontbreekt

Schandmasker ijzer, replica

Schand- of roethelm ijzer, replica

Verantwoording bladerboek

Kerk en oude raadhuis van Wouw Leonard Imandt, circa 1930, pentekening

Agge mar leut et in Brandstichting Vastenavend Wouw in Het het proces Krabbegat tegen Tanneke Driessen van den Bergh

Detail uit de muurschildering van Sint-Joris en de prinses Pisanello, circa 1430, fresco Sant Anastasia, Verona Te zien zijn twee dieven die opgehangen zijn

Het vierendelen is een gruwelijke straf die alleen in uitzonderlijke gevallen wordt toegepast, zoals op hen die zich aan hoogverraad schuldig hebben gemaakt Dirk Bouts, 15de eeuw

Detail uit een schilderij van het plunderen en in brand steken van een dorp Pieter Molijn, 1630 Frans Halsmuseum, Haarlem

Sint-Salvatorskathedraal, Brugge

Schuldbekentenis van Tanneke Driessen van den Bergh 29 januari 1737

Joost Joosten wordt in 1560 met behulp van marteling ondervraagd Jan Luijken, tweede helft 16de eeuw

Rechterlijk Archief Wouw, Gemeentearchief Roosendaal

Duitse houtsnede van een martelkamer waar een verdachte wordt gemarteld. Een rechter ondervraagt de gevangene terwijl een andere klaarzit om de bekentenis te noteren Foto Mansell Collection, 16de eeuw

Instructie voor den scherprechter met daarin vermeld de tarieven voor de diverse lijfstraffen en tortuur. Ondertekend door Wilhelmus Blom uit Bergen op Zoom, 15-10-1743, en zijn opvolger Henrick Klijne (Hendrik Kleijne), 27-11-1750

Het martelen van vrouwen In: Leo Lensen en Willy H. Heitling, Tussen schandpaal en schavot. Boeven, boos­wichten, martelaren en hun rechters.

Zutphen, z.j.

Vrouw aan de wurgpaal In: Leo Lensen en Willy H. Heitling, Tussen schandpaal en schavot. Boeven, boos­wichten, martelaren en hun rechters.

Zutphen, z.j.

Martelinstrumenten die bij de heksenprocessen in Bamberg gebruikt werden Foto Mansell Collection, 16de eeuw

De rekbank wordt gebruikt om iemand tot een bekentenis te dwingen. De lier wordt steeds verder gedraaid tot de pijn niet meer vol te houden is. Er is voor de zekerheid een dokter aanwezig om er op toe te zien dat het leven van de ondervraagde niet in gevaar komt Noordbrabants Museum, ’s-Hertogenbosch

Alle in de verantwoording getoonde objecten zijn afkomstig uit de collectie van Het Markiezenhof, tenzij anders aangegeven.

Het Markiezenhof heeft ernaar gestreefd de auteursrechten van de illustraties naar behoren te regelen. Degene die desondanks meent zekere rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht zich tot Het Markiezenhof te wenden. Š 2009 Het Markiezenhof Historisch Centrum Ontwerp: Platvorm, Amsterdam Agge mar leut et in Brandstichting Vastenavend Wouw in Het het proces Krabbegat tegen Tanneke Driessen van den Bergh

De Raayberg met galg en rad Aelbrecht Sotvaeders, 1598, pen in bruin De Raayberg ligt vlak bij de huidige Antwerpsestraatweg. Hier staan galg en rad opgesteld om iedereen eraan te herinneren dat hier justitie wordt gedaan. De voltrekking van het doodvonnis vindt meestal plaats op een schavot op de Grote Markt. Na de executie worden de lijken overgebracht naar de Raayberg Nationalgalerie Praag

drossaard Markies van Bergen op Zoom

benoemt

2 rentmeesters binnenraad / magistraat

schout 9 schepenen

kiezen uit hun midden

benoemen

burgemeester binnen de bank

burgemeester buiten de bank

benoemt

3 weesmeesters

buitenraad / oud-raad

brede raad

In dit college zitten ook oud-schepenen en oud-rentmeesters

raadslieden uit de Zeven NatiĂŤn (gilden en ambachten)