Saga Keflavíkur eftir Bjarna Guðmarsson - 1766 til 1890

Bjarni Guðmarsson

Ob Kgllaríkur

Keflavíkurbær gaf út 1992

Saga Keflavíkur 1766-1890

O Bjarni Guðmarsson og Keflavíkurbær Sögunefnd Keflavíkur / Keflavíkurbær gáfu út 1992

Setning og umbrot: Höfundur Filmuvinna, prentun og bókband: Prentsmiðjan Edda hf.

Letur á meginmáli: 11 punkta Palatino, en myndatextar 10 punkta Palatino skáletur. Pappír 115 gr. Ikonofix

Bók þessa má ekki afrita með neinum hætti, hvorki myndefni, myndatexta né meginmál, svo sem með ljósmyndun, prentun, hljóðritun eða á annan sambærilegan hátt, þar með talið tölvutækt form, að hluta eða í heild, án skriflegs leyfis höfundar og útgefenda.

Inngangur kafli . kafli kafli . kafli . kafli . kafli

7. kalfi

8. kafli

9. kafli

10. kafli

11. kalfi

12. kafli

13. kafli

14. kafli

15. kafli

16. kafli

Efnisyfirlit

TORG FR 3

Í A RA 35 9

Frá Kaupmannahöfn til Keflavíkur = 19 Gullkisin ungir VOgaslapa onannuannRRRR 47 Viðskipti, óáran og eftirminnilegt fylleri .................... 53

Spektlanlar og SlÓrgrÓSBEIAF naernsveknnnsri 61 NERSDARURR nsvirsvirnin ss 75

Aldahvörfískugga stríðs „usrssvsususururururarar ara 85 FORD Re = 93 Ógnvaldur fiska „........re.vrrervvrrrrvcrrrrseerrrvsrrrsssrrrsssrrr 113

Enn um Orla = ir 121 Íbúar og atvinnuhópar = „.....re..rreevvrrrevcrrrrserrrrserrrrrssr 135 Alþýðuhagir um miðja 19. 204 sersrsisiskórðkivinnns 153 Bjargræði af sjó og landi „usvsvssssssssssssrur urra 173 Verslunin frá 1837 og tilum 1890 = „....................... 201

Lífið í þorpinu = „uusvsssssssssssssssasar ara 235 Sónarprækur lÍgr Um OM sanauuesannnasvvaskr 169

275

Sögunefnd Keflavíkur:

1987-1990

Guðleifur Sigurjónsson, formaður

Gunnar Sveinsson

Hilmar Jónsson

Jón Sæmundsson

Vilhjálmur Þórhallsson

1990-1993

Gunnar Sveinsson, formaður

Guðleifur Sigurjónsson

Hilmar Jónsson

Jón Sæmundsson

Björn Stefánsson

Inngangur

Sagan segir að áöndverðri landnámstíð hafi Ingólfur landnámsmaður Arnarson viljað gefa frænku sinni, Steinunni gömlu, Rosmhvalanes allt fyrir utan Hvassahraun. Þætti það líklega rausnarleg tækifærisgjöf nú á dögum sem innihéldim.a. Voga, Njarðvíkur, Keflavík, Garð og Sandgerði. Steinunn sá hins vegar snemmst í hendi sér að gjöfin var að vísu góð en böggull fylgdi skamm rifi. Æ sér gjöf til gjalda eru forn sannindi og það gæti verið vandkvæðum bundið að endurgjalda gjöf Ingólfs. Þá kynni frændanum að snúast hugur ef örlætið rjátlaðist af honum.

Steinunn gamla virðist hafa borið talsvert skyn á fasteignaviðskipti. Hún brá nú á það ráð að leggja flekkótta enska kápu, heklu sem kölluð var, á móti Rosmhvalanesi Ingólfs. Með því móti mátti kalla viðskipti þeirra kaup en ekki gjöf; þau voru „kvitt“ og engin hætta á að Ingólfur hætti við allt saman.

Eftir þessu fyrsta fasteignamati á Suðurnesjum, sem sögur fara af hefur Keflavík varla verið metin meira en sem nam einu hnappagati á enskri kápu eða í mesta lagi vasa.

Flekkótta heklan enska hefur verið fræðingum síðari tíma nokkur ráðgáta. Hvernig komst Steinunn yfir þessa góðu eign? Helst ætla menn að hún hafi áð á Bretlandseyjum á leiðinni til Íslands og keypt sér þar kápu og kannski sitthvað fleira, ekki ósvipað Íslendingum nú til dags sem fara sérstakar viðskiptaferðir til Skotlands og þykjast gera kjarakaup. En hvernig sem því var annars varið reyndist heklan dágóð fjárfesting, Rosmhvalanesið sté íverði með árunum eins og kunnugt er og Keflavík líka. Laust fyrir aldamótin 1800 keypti danskur kaupmaður Keflavík og bauð í fyrstu 50 ríkisdali fyrir (það jafngilti t.d. verði á um 300 kg af saltfiski) en mátti á endanum hækka sig í 120 ríkisdali. Þá hafði Keflavík verið bújörð um langan aldur og síðar nafnkunnur verslunarstaður. Frá 1766 hafði danskur einokunarkaupmaður fast aðsetur Keflavík. Í kjölfarið tók að draga þar að dálítið af fólki og til varð Keflavíkurþorp. Það er einmitt viðfang þessarar bókar að rekja aðdraganda og upphaf þorps í Keflavík.

Það hefur lengi legið í loftinu að skrásetja þyrfti sögu Keflavíkur með skipulegum þætti. Kom auðvitað margt til. Menn þóttust t.d. vita að hún geymdi ýmsa mikilvæga þætti þjóðarsögunnar og ekki síður það, að þá ættu heimamenn og aðrir velunnarar Keflavíkur kost á að glöggva sig á því hvernig bærinn er til orðinn. Á fjörtíu ára kaupstaðarafmæli Keflavíkur 1989 var loks ýtt á flot og var ég ráðinn til verksins á miðju afmælisárinu.

Áður en sú saga verður rakin áfram er rétt að geta þess að margir hafa vitanlega verið að bauka við sögu Keflavíkur á undan mér. Margir þessara hafa verið heimamenn, sem þótti vænt um staðarsöguna og sáu ástæðu til að halda ýmsu því til haga, sem henni viðvék. Faxi, blað málfundafélagsins Faxa í Keflavík hefur t.d. birt ótal greinar og þætti eftir þessa sagnritara allar götur

Tíðast hafa áfangar í stjórnsýslu ákvarðað þáttaskil í byggðasöguritum og var í ráði að rekja í þessu fyrsta bindi söguna fram til 1907 þegar Keflavíkurhreppur var stofnaður. Augljóst er þó, að þessi háttur við skiptingu hefur ýmsa ókosti og oftast nær fylgja litlar almennar breytingar við það eitt, að hreppamörk eru færð til. Eftir því sem verkinu vatt fram breyttust enda hugmyndir okkar.

Höfundur og sögunefnd töldu það að ýmsu leyti fara betur, að slíta þráðinn fyrr eða um 1890. Þannig tæki þetta fyrsta bindi yfir „gamla tímann" í þorpssögu Keflavíkur en hið næsta yfir „upphaf nútímans" í bænum. Og þetta varð úr. Bókin, sem nú liggur fyrir, geymir byggðasögu Keflavíkur 1766 til um 1890. En byggðasögurit á borð við þetta getur haft og á að mínum dómi að hafa gildi langt út fyrir byggðalagið; við skulum ekki gleyma að Keflavík er ekkert eyland ekki einangraður útkjálki, útilokaður frá öðrum hlutum landsins, öðru nær. Sú þróunarsaga, sem hér verður rakin, gæti því sem best átt við um ýmsa aðra sambærilega staði á landinu og að sumu leyti landið heild sinni.

Á sama hátt hafa orð og athafnir utan Keflavíkur innanlands og utan, vitanlega haft þar margs konar áhrif. Með þetta huga hef ég reynt að gæta þess að draga að til sögunnar helstu atburði landssögunnar og stundum heimssögunnar, þar sem efni stóðu til. Þá fannst höfundi ekki frágangssök að stelast öðru hverju yfir hreppamörkin í leit sinni.

Sagan er oft dyntótt; hún lætur einatt fenna yfirmanneskjur, sem að sínu leyti voru réttnefnd stórmenni, einkum fyrir að þreyja þorra og góu í harðbýlu landinu og stendur þó ekki annað eftir en nafnið tómt. Hins vegar geymir sagan oft minningu misviturra valdsmanna, þjófa og morðingja og breyskra presta! Nákvæmlega þetta er fyrsti farartálminn sem verður á vegi þess, sem vill hitta að máli heimamenn á Suðurnesjum eftir miðja átjándu öld og síðar. Hann vill sjá og heyra, vita hvað þeim finnst um hitt og þetta, hvernig þeir lifa og hvað þeir starfa og þar fram eftir götum, en fær einungis óræð svör á borð við: „Snorri Jónsson“ eða „Eldiviðartak af fjöruþangi hjálplegt". Til að koma á slíku stefnumóti við fortíðina þarf því að leggja á sig umtalsverða fyrirhöfn og flétta myndina úr fjölmörgum þráðum. Aðföng til verksins eru úr ýmsum áttum og að verulegu leyti frumheimildir. Að sjálfsögðu vildum við að raddir sjálfra söguhetjanna heyrðust og ýmis bréf og skjöl á söfnun voru hinn mesti hvalreki þótt auðvitað hefði maður kosið að þau væru enn fleiri!

Beinar tilvitnanir úr heimildum eru afmarkaðar með gæsalöppum og úrfellingar og innskot táknað með hornklofum. Slíkar tilvitnanir hafa verið færðar til nútímastafsetningar til að létta lesturinn en orðmyndir fengu þó að halda sér. Nokkrum klausum af þessu tagi var snarað úr erlendum málum, einkum dönsku. Vona ég að textarnir hafi ekki brjálast mikið á leiðinni. Stundum þótti þó óhætt að birta stutta texta á frummálinu enda væru þeir öllum auðskiljanlegir. Ástæðulaust er að öðru leyti að fjölyrða um heimildir og vísast til heimildaskrár þar um. Upplýsingar um myndefni er að finna í myndaskrá.

Eins og nærri má geta er rit eins og það sem nú kemur fyrir almenningssjónir ekki eins manns verk; hér hafa fjölmargir lagt hönd á plóg og er þó aðeins hægt að geta fárra þeirra.

1. kafli

Tilvalið pláss

Reykjanes er tilvalið pláss fyrir sálfarir

Halldór Kiljan Laxness: Sjömeistarasagan, bls. 147.

Alla 18. öld mátti heita að Íslendingar væru enn í klakaböndum þeim, sem óblíð veðrátta og fátækt, skammsýni og samstöðuleysi lögðu á þá. Flestir þættir þjóðlífsins áttu sér samsvarandi reglugerðir og tilskipanir um hvað mátti og hvað ekki og miðuðu flestar þeirra fremur að því að tryggja að landshagir versnuðu ekki til muna, en að þeir skánuðu að einhverju marki. Þannig var verslun í landinu einskorðuð við danska kaupmenn og lágu ströng viðurlög við að versla við aðrar þjóðir. Skipulag annarra atvinnuvega tryggði að auður og völd héldust í höndumefnabænda, enrynnuekki til útlendinga eða lausamennskulýðs. Almenn hegðun landsmanna var einnig vandlega njörvuð niður í húsagatilskipun; heimilislífið skyldi draga dám af stærri kerfum og sérhver húsbóndi vera smákóngur á sínum bæ. Þeir sem lögðust í óþörf ferðalög án leyfis voru settir í gapastokk í háðungarskyni. Jafnvel ástum, sem féllu utan hinnar lúthersku hreintrúar, var oft grimmilega refsað. Þessar flóknu leikreglur tilverunnar hlutu að drepa niður sérhvern vísi að umbótavilja meðal einstaklinganna; kerfið, sem átti að tryggja stöðugleika í landinu, varð að vítahring, sem útilokað virtist að rjúfa. Við þetta bættust á 18. öldinni mannskæðar sóttir, fjárkláði, hroðalegar náttúruhamfarir og yfirleitt allt, sem pínt getur eina þjóð og fyrir þær sakir var það næsta ólíklegt að nokkuð breyttist til hins betra. Um og eftir miðja öldina vöknuðu þó ýmsir vorboðar í lífi Íslendinga, sem gáfu fyrirheit um aukið umburðarlyndi og betri tíð.

Jafnvel þótt mannlífið hafi tekið stórkostlegum breytingum í aldanna rás er landið að mestu hið sama og horfir við okkur í sömu mynd og 18. aldar mönnum, ef frá eru taldar fáeinar „lagfæringar“, sem stórvirkar vinnuvélar og sprengiefni hafa gert á handbragði náttúrunnar. Lesandinn getur því sem best sett sér sögusviðið fyrir sjónir með því einu að þurrka úr huganum malbik, ljósastaura, steinhús og önnur mannaverk síðari tíma.

Strangt tekið fjallar þessi saga um þróun byggðar þar sem heitir Keflavík, og var þegar við komum til sögu aðeins lítil kotjörð. Þessi jörð greindi sig þannig frá öðrum bújörðum, að þar var rekin verslun hluta úr ári. Hafði svo verið um langt árabil. En Keflavík var ekkert eyland þá fremur en nú og sagan teygir því vísast anga sína um Suðurnesin,

GLULBRINGE oa Krosa SYSSELER 1 Ísland

AGE SN ú k P Gestaðu Vara 0 0 2 ag

Bana GEFIORDS SYSSEL

G074ð e þa“ VG | Á ff =

OMaalefrr af Dafpic OMide 16 pa

jafnvel alla leið til Kaupmannahafnar. Það er því ekki úr vegi að skyggnast lítið eitt um nærsveitirnar í upphafi sögunnar, gæta að áttunum, huga að fólki í amstri dagsins og landshögum almennt.

Á Háaleiti rís heiðin einna hæst og þaðan má sjá vítt og breitt um sviðið; inn í Njarðvíkur og út á sjóinn umhverfis skagann allt suður í Hafnir og raunar miklu víðar. Þangað var einatt riðið til að gá að skipaferðum á fyrri tíð og hentar Háaleiti okkur því prýðilega sem útsýnisstaður í ímyndaðri skoðunarferð.

Hér er umhverfi öllu umbylt af jarðeldum á fyrri öldum, hraunin hafa lagst miskunnarlaust hvert ofan á annað og kæft sérhvern gróðurVísi jafnóðum og honum tókst að puða sér upp úr grjótinu. Sums staðar má jafnvel sjá storknaða farvegi hraunelfanna, sem runnu glóandi um landið á fyrstu öldum Íslandsbyggðar. En hraunin eru löngu kulnuð, orðin gömul og grá, og loksins hafa harðgerðustu gróðurangarnir betur.

TILVALIÐ PLÁSS

Við okkur blasa einir þrír hreppar. Hreppamörk eru að vísu aðeins ímynduð strik, dregin frá einum punkti í annan; úr keldu í skurð og sjónhending niður í sjó. Keldan eða skurðurinn skera því úr um það, hvert þú sækir sveitarstyrkinn, þegar sjórinn svíkur!

Við innanverðan skagann er Vatnsleysustrandarhreppur syðstur og nær frá Hvassahrauni að landamerkjum Vatnsness og Keflavíkur. Þá tekur Rosmhvalaneshreppur við. Innan marka hans er sjálft Rosmhvalanesið, það er táin á skaganum. Mörk Rosmhvalaness- og Hafnahrepps eru síðan við Ósa.! Þegar tekið var allsherjarmanntalið í fyrsta sinn á Íslandi, árið 1703 voru íbúar Gullbringusýslu 2.607. Þar af voru í Vatnsleysustrandarhreppi 402 sálir, 675 í Rosmhvalaneshreppi og 91 í Hafnarhreppi.?

Á þessu svæði eru fjórar kirkjusóknir: Útskála-, Hvalsness-, Kirkjuvogs- og Njarðvíkursóknir. Bóndinn í Keflavík fer langan veg og oft illfæran til kirkju, yfir Hólmsbergið, um Leiruna og áfram til Utskála. Þegar við komum til sögu er Egill Eldjárnsson prestur þar.

Keflavíkurjörðin markast í norðri af Grófinni við Hólmsberg, Keflavíkurgróf svonefndri, en í suðri af Nástrandargróf. Að vestanverðu er hugsuð lína úr svokallaðri Keflavíkurborg, sem er stekkur í heiðinni, sjónhending suður í átt að Háaleiti, uns hún sker aðra ímyndaða línu úr Nástrandargróf; fjaran setur síðan austurmörk jarðarinnar.

Jörðin er smá og fremur kostarýr, en þó hefur sjálfur kóngurinn látið svo lítið að ásælast skikann og þar áður Skálholtsbiskupar. Það voru heldur ekki landkostir, sem gerðu Keflavík eftirsóknarverða, heldur heimræði úr staðnum.3 Og víst er að hingað hafa erlendir kaupmenn sótt um langan aldur; snemma á 16. öld er getið um Þjóðverja í Keflavík og einnig er vitað til,að hér hafi enskir verið á ferð.1 Líkt og kóngurinn voru kaupmennirnir á höttunum eftir dýrmætum sjávarafurðum.

Keflavíkurjarðarinnar er fyrst getið í jarðamatsbókum árið 1597 og er eiginleg ábúð hér því ekki ýkja gömul. Hún er talin 4 1/6 hundruð að fornu mati og brotatalan hefur þótt benda til þess, að stykkið hafi í fyrndinni fylgt Hrúðurnesi, sem er þar næsta jörð við og reiknaðist 20 5/6 hundruð, því samanlögð mynda brotin heila tölu; Hrúðurnes hafi þá upphaflega verið metin 25 hundraða jörð, en skiptin líklega átt sér stað um miðja 16. öld. Enn fyrr höfðu Hrúðurnes og Keflavík byggst úr landi Hólms.

Heimaland Keflavíkur er talið naumlega einn kýrvöllur og jörðin á úthaga í betra lagi, en engar engjar. Einnig fylgja henni nokkur hlunnindi þó ekki geti þau talist stórvægileg; árið 1703 var eftirfarandi talið Keflavík til tekna: skógur til kolagerðar í almenningum, lyngrif í heiðinni og viðsæmandi torfrista; úr fjörunni grös og þang, sem haft var til eldsneytis, og þokkaleg skelfiskfjara. Hins vegar var vatnsbólið talið hið allra lakasta.ó

*% Ö É" gjörðr að fyrirsögn NÝ | 7 ÓLAFS MEKILAS ÓlLSnG 9. eptir lancmaælingum < Er WAAMNAR GUNNLAUGSSONAR, tr stðjast vð Þerningamál og steandamælingar Þær sem bíð konúaglegs

Rentuhama hefir hátið gjöra og reiknað seúr £ ;$- Enn 5" HANS JAaROBSENEEL, „ss az = 2 * AF myn jsnaygga DER

REIAFAVAR uG RLEPMARA MÓFN 1554 rifið hefir 1 C Mata

Keflavík 1766

Anno 1766, laugardaginn þann 14da júní var eftir sýslumannsins fyrirmælum athuguð, uppskrifuð og úttekin kóngsjörðin Keflavík, sem Hannes Höskuldsson viðskilur, en Nikulás Halldórsson viðtekur; jafnvel þó báðir neiti, að byggingarbréfi hafi fram að vísa fyrir jörðinni, ei heldur afgjalds- eður kvitteringabókum; til þessa verks eru útnefndir velforstandugir heiðursmenn innan þingsóknar, nefnilega hreppstjórinn Andrés Sigurðsson og bóndinn Matthías Helgason, var þá ei landfóvetinn til staðar við þessa úttekt, né neinn hans vegna, þó eftirspurt væri. Þess vegna er jörðin álitin og uppskrifuð, samt fyrirfundin í því ástandi sem fylgir, nefnilega:

1“ Bæjardyrnar, 2 stafgólf með bitum, sperru og syllum, með hurð fyrir framan og þili fornfálegu og gisnu, að viðum og veggjum stæðilegar og velviðaðar.

2* Skálinn, í þremur stafgólfum með sperrum, bitum og syllum, að viðum vel standandi, en í einu stafgólfi er veggurinn moldrunninn og þarf að reparerast, sem Hannes lofar, að hið fyrsta ske skuli, en Nikulás fyrir gott antekur.

3" Göng til baðstofu, vel standandi að veggjum, en fornfáleg að viðum, gjörast því álag þeirra ...6 ál(nir).

4* Eldhús, 2 1/2 stafgólf, með sperrum, þremur bitum og þremur stoðum undir, er vel viðað hús þó nokkuð tilgengið sé,og ansést þó þar fyrir stæðilegt.

5" Göng frá skála til eldhúss, að veggjum stæðilegt, en árefti fornfálegt og þarf að reparerast. Álag þeirra ...5 álfnirl.

6“Búr,2 stafgólf með tilhlýðilegum undir-og yfirviðum, samt rjáfri, velstæðilegt, nema norðurveggur er tilgenginn og helst dyrakampurinn sem þvingar húsið aðframanverðu. Þetta hús er tvídyrað, með hurð á járnum og standþili þeim megin upp í gegn, en undirbita öðrumegin. Gjörist álag kampsins ...5 álfnir).

7“ Baðstofan, 4 stafgólf með litlu þili dyrum, með tilhlýðilegum undir- og yfirviðum fornfálegum, hvar um hlutaðeigendur eru foreindir.

8“ Stofan, 3 stafgólf, með syllum, stöfum,bitum og sperrum, samt súð yfir, þiljað öðrumegin en þilfjölum tillátnum öðru megin, eftir viðkomenda samkomulagi; á þessu húsi er standþil fyrir gafli upp í gegn, og standþil til útidyra með hurð á járnum. Þar er stafur bilaður og veggur tilgenginn, samt 2 stafgólf stofunnar; gjörist álag auk stafsins, sem lofaðer til að láta 10 ál(nir).

9“ Fjósið, fyrir 2kýr, með einlægum mæniás á bæði gaflhlöð, og einni stoð í miðju; vel stæðilegt.

10“ Smiðja, 2 stafgólf lítilfjörleg, með tilhlýðilegum undir og yfirviðum, samt þili fyrir framan með vindskeiðum og hurð á járnum; stæðileg sínu gildi.

11“ Húsa-og heyjagarðar samt veggir þessara húsa eru sumstaðar fornfálegir, þóstandandi, enheygarðurinn utan og innan nýlegur og velstandandi.

12“ Túngarðar eru og í temmilegu standi, einnin hefur ábúandinn bekostað að ryðjaog innrétta nýja lendingarvör og uppsátur fyrir sunnan búðirnar.

Þessu til staðfestu eru undirskrifuð nöfn, datum ut supra

G. Runólfsson

Andrés Sigurðsson

Hannes Höskuldsson

Viðstaddir voru

Matthías Helgason

Nikulás Halldórsson

TILVALIÐ PLÁSS

Bæjarhúsin kúra upp af fjörunni sunnan Keflavíkurgrófarinnar, fast undir allstórum hól. Húsin eru orðin nokkuð lúin, veggir moldrunnir og halla til ýmissa átta, og viðir víða fornfálegir. Þó má sjá, að bóndinn reynir eftir megni að halda þeim í horfinu. Þá hefur hann rutt lendingarvörina, sem heitir Stokkavör, og lagfært uppsátur fyrir sunnan verslunarbúðirnar.?

Í upphafi sögu okkar er Hannes Höskuldsson kóngsbóndi í Keflavík Hann er ættaður austan úr Skaftafellssýslum, en hefur setið Keflavík frá 1751.8 Þegar manntal var tekið árið 1762 bjó hann þar ásamt Gróu Eiríksdóttur lögréttumanns Gíslasonar. Fékk hún síðar holdsveiki, en sá sjúkdómur var löngum afar skæður í hreppnum.? Þau hjónin voru um þetta leyti á fimmtugsaldri og áttu séreina dóttur ónafngreinda, tíu ára gamla. Ennfremur voru á heimilinu vinnumaður og vinnukona, tveir fátækir drengir, 11 og 14 ára, og karlægur þurfamaður, alls átta heimilismenn.

Hannes er leiguliði á jörðinni eins og tíðast er með íslenska bændur, og greiðir árlega afgjöld til konungs inn í reikning í versluninni. Leigan af jörðinni, landskuldin, nemur 1 vætt og 10 fiskum á ári eftir þeirra tíma gjaldmiðli; vegna skorts á viðeigandi málmum er mynt ekki slegin á Íslandi og í þess stað notast Íslendingar viðsvokallað „landaurakerfi“, sem grundvallastá „kúgildinu“ „þ.e. verðmæti einnar kýr. Verðeiningin fiskur er minnsta eining landaurakerfisins og á að jafngilda einu kílói af góðri skreið, en í einni vætt eru um 40 fiskar.10 Árleg leiga Hannesar af Keflavík er því um 50 kg af góðri skreið.

Fyrst og fremst treysta menn hér á sjávarfangið, þó fáeinar skepnur séu jafnan í Keflavík, og ganga skip ábúandans árið um kring. Aflinn er hantéraður eftir nákvæmum fyrirmælum yfirvalda og lagður inn í verslunina. Kaupmenn ganga ríkt eftir, að engum söluhæfum fiski sé haldið eftir til innanlandsneyslu, og helstu valdsmenn í Danmörku áminna landsmenn reglulega um að hlýða í þessu efni sem öðrum.!! En úrkastsfiskinum, sem ekki telst söluhæfur, fær bóndinn að halda eftir fyrir sig og sína.

Útvegurinn hefur tekið litlum breytingum í aldanna rás, sjór er sóttur á litlum, opnum bátum, og handfærið er nánast eina veiðarfærið. Á ferðum sínum árið 1757 sáu þeir Bjarni Pálsson og Eggert Ólafsson Njarðvíkinga þó nota lóðir við veiðarnar.12

Árið 1758 hafði verið sett ítarleg reglugerð um fyrirkomulag fiskveiðanna, sem átti að hvetja landsmenn til að stunda þessa atvinnugrein betur og „skorti hér ekkert á nema konunglega skipun um, að þorskurinn gengi ríkulega og reglubundið á grunnmiðin!", segir ein heimild um þetta tiltæki.13

Reglugerðin kom ekki til af góðu, hún átti rætur að rekja til klögumála Hörmangarafélagsins, sem rak verslunina á Íslandi, um að Íslend-

Hluti af skýrslu Haagens um skipaútveg á Suðurnesjum árið 1762

SAGA KEFLAVÍKUR

haft

ingar væru mestu letingjar upp til hópa og hysknir við sjósóknina. Í reglugerðinni var formönnum uppálagt að beita áhafnir ströngum aga, og trössum íhópi fiskimanna var hótað sektum. Sýslumenn áttu að taka þingsvitni á hverju manntalsþingi um framgang veiðanna og kanna hvort fiskimenn sæktu sjó af kappi þegar gæfi, en notuðu tímann annars til að hlaða garða til fiskverkunar og í ýmsar aðrar þarfir útgerðarinnar.!4

Þrátt fyrir góðan ásetning virðist reglugerðin frá 1758 hafa breytt litlu; áfram gengu brigsli um slóðahátt landsmanna.!5 Þegar konungurinn tók sjálfur við Íslandsversluninni árið 1759, jókst áhugi krúnunnar áað efla enn fiskveiðar í landinu, og bráðlega tók sá áhugi á sig áþreifanlega mynd í formi nýrra fyrirmæla. Þá var skipaður sérstakur eftirlitsmaður með fiskveiðunum, eða „fiskeriinspektor“. Var það Haagen kaupmaður á Snæfellsnesi, sem ýmist er í heimildum kallaður Johan eða Johannes þó örugglega sé um einn og sama mann að ræða. Hann hafði áður veitt Keflavíkurverslun forstöðu og átti raunar eftir að koma aftur við söguna nokkru síðar.

Afhelstunýmælum öðrum má nefna, að uppsveitarbændum var nú stranglega bannað að kaupa fisk eða lýsi af útvegsbændum. Bundu dönsku valdsmennirnir vonir við, að þessar aðgerðir myndu hvetja bændurna til að sækja sjálfir sjó. Vissulega var aukning fiskveiða Íslendingum til hagsbóta, en ánægja landsmanna sjálfra með ákvæðin

TILVALIÐ PLÁSS var þó lítil. Reglurnar bönnuðu nefnilega viðskipti, sem bæði útvegsog uppsveitabændur töldu sér lífsnauðsynleg; það er að segja skipti á landbúnaðarafurðum annars vegar og sjávarafurðum hins vegar. Ánægjan með störf Haagens eftirlitsmanns var engu meiri. Sést það meðal annars af skrifum Magnúsar Gíslasonar amtmanns, sem sagði það helst mega ráða af tillögum Haagens, að hann hefði aldrei til Íslands komið eða hefði a.m.k. lítið vit á þeim málum, sem honum voru falin.16 Drjúgur þáttur í starfi Haagens fólst í að afla skýrra upplýsinga um fiskveiðarnar. Tilerskýrsla um útveginn í Keflavíkurverslunarumdæmi frá í ágúst 1762, og gefur hún nokkra innsýn í sjósóknina þar. Hannes bóndi Höskuldsson gerði þá út þrjá báta og leyfði að auki, að einn aðkomubátur væri settur upp í Keflavík. Var það tvíæringur, sem Bjarni nokkur Jónsson átti. Á Bjarna eru ekki kunn frekari deili, en líklega hefur hann verið Árnesingur. Bátar Hannesar voru einnig tvírónir og höfðu tveggja eða þriggja manna áhöfn, en alls reru sjö menn á þessum útvegi Hannesar samkvæmtskýrslunni. Voru fimm þeirra úr Kjósarsýslu og hafa að líkindum verið bændur og vinnumenn, sem sóttu suður á nes á vertíðum til að afla fiskjar til heimila sinna. Hinir tveir voru úr Gullbringusýslu; sennilega Hannes sjálfur og vinnumaður hans.17 Þessi tölfræði um áhafnir Hannesar sýnir í hnotskurn hversu háðir Suðurnesjamenn voru aðkomnu verfólki til að manna báta sína á vertíðum. Þeim var það því þyrnir í augum, að embættismenn og efnabændur gerðu jafnan sjálfir út báta og réðu til sín mikið af verfólkinu. Töldu Suðurnesjamenn sífellt erfiðara að fá vermenn á heimabátana af þessum sökum. Því var það árið 1763, að rúmlega tveir tugir útvegsbænda, flestir úr Garði og Leiru, komu til fundar að Stóra-Hólmi í Leiru tilað ræða þessi mál, og var Hannes Keflavíkurbóndi Höskuldsson í þeirra hópi. Niðurstaðan varð sú, að bændurnir klöguðu til Haagens inspektors og töldu sárustu neyð blasa við sér, ef svo héldi fram sem horfði. Í klögubréfinu vöktu bændurnir máls á að fiskveiðar í Keflavíkurumdæmi drægjust saman ár frá ári vegna þess, hve treglega gangi að fá sjófólk úr uppsveitunum á bátana. Margir bátar stæðu því uppi alla vertíðina.

Klögur útvegsbændanna fóru um hendur Haagens til Rentukammersins í Kaupmannahöfn, en sú stjórnardeild fór meðal annars með fjárhags- og atvinnumál ríkisins. Þar var óskað eftir áliti Magnúsar Gíslasonar amtmanns, sem þá varstaddur ytra. Magnús var einn þeirra Íslendinga sem hrifust af nýjum straumum, er léku um Danaveldið um þær mundir; hann vildi framfarir á Íslandi og nýsköpun atvinnulífsins eins og sést best af því, að hann var einn forgöngumanna um Nýju Innréttingarnar í Reykjavík með Skúla fógeta. Hafi útvegsbændurnir búist við samúð með málstað sínum og hraðri úrlausn, varð brátt ljóst, að hvorugt fengist hjá Magnúsi Gíslasyni.

BÓKASAFN REYKJANESBÆJAR

Útvegsbændur koma til fundar

Að viti Magnúsar var hér ekki um stórvægilegan vanda að ræða, og um fiskveiðimálin á Stóra- raunar sagði hann það klár ósannindi að veiðar hefðu dregist saman í Hólmi árið 1763 Keflavíkurverslunarumdæmi. Að öðru leyti taldi hann manneklu suður með sjó sjálfskaparvíti bænda þar því þeir hefðu ekki tileinkað sér ýmsar þær nýjungar í útgerðinni, sem völ væri á. Hann nefndi sem dæmi, að bátarnir væru flestir smáir, oftast tveggja manna för eða feræringar; þeir sæktu því stutt og fiskuðu lítið. Taldi Magnús það mjög skiljanlegt í ljósi þessa, að vermennirnir hylltust fremur til að ráða sig í skiprúm hjá þeim sem gerðu út stærri skip, en sniðgengju útvegsmenn á Suðurnesjum.

Í annan stað taldi Magnús, að hæglega mætti leysa málið með því að útvegsbændur í Garði, Leiru og víðar öfluðu sér þorskaneta, því netaveiðar útheimtu minni mannskap en handfæraveiðarnar; jafnvel mætti haga veiðum þannig, að netin væru lögð á næturnar, en veitt á handfæri á daginn. Netaveiðum fylgdi enn fremur umtalsverð heima-

TILVALIÐ PLÁSS

iðja, því bændur gætu sjálfir spunnið hampinn og riðið netin. Með þessu móti taldi Magnús hægt að leysa allan vanda útvegsbændanna, og raunar gott betur.18

Vafalítið er, að það mat Magnúsar Gíslasonar, að vandkvæði útvegsmanna væru að miklu leyti sjálfsköpuð, átti við nokkur rök að styðjast; ýmsar nýjungar, sem voru að ryðja sér til rúms utanlands, áttu lítt upp á pallborð landsmanna víðast hvar. Og þrátt fyrir heilræði Magnúsar amtmanns til útvegsbændanna í Keflavíkurverslunarumdæmi áttu enn eftir að líða ár og dagur, áður en merkjanlegra breytinga varð vart í atvinnumálum.

Vafstur danskra ráðamanna til að efla íslenskar fiskveiðar var að verulegu leyti runnið undan rifjum kaupmanna og stjórnar verslunarinnar, og sýnir glöggt, hver heljartök einokunarverslunin hefur haft á landi og þjóð. Eins og áður sagði, höfðu útlendingar verslað við Íslendinga um langan aldur, en þegar kom fram á 16. öld fór að bera á áhuga Danakonungs á að bola þeim frá landinu og tryggja þegnum sínum einkarétt á Íslandsverslun. Stofnun einokunarverslunarinnar árið 1602 var lokahnykkur í þessu átaki dönsku krúnunnar. Þá var mælt fyrir um, að siglt skyldi á tuttugu hafnir á landinu, og var Keflavík ein þeirra, en alls voru verslunarhafnir á einokunartímanum jafnan 2225.19Snemma mun sú skipan hafa komist á, að ákveðnar sveitir heyrðu nánast til einni verslunarhöfn, og mynduðu þannig verslunarumdæmi hafnarinnar eða „distrikt“, eins og það var kallað. Framan af munu landsmenn þó hafa verið sjálfráðir um, hvert þeir beindu viðskiptum sínum, en þar kom, að farið var að ganga ríkt eftir, að menn versluðu í sínu umdæmi og refsa þeim grimmilega, sem brugðu út af þeirri kvöð. Um þetta vitnar t.d. alkunn saga um Hólmfast Guðmundsson á Brunnastöðum á Vatnsleysuströnd, sem átti að réttu lagi að versla í Hafnarfirði, en lagði fáeina fiska inn hjá Keflavíkurkaupmanni og var húðstrýktur fyrir. Saga Hólmfasts hefur orðið eins konar táknmynd fyrir þá lægingu þjóðarinnar, sem margir telja, að orðið hafi á einokunartímanum.

Keflavíkurverslunarumdæmi náði upphaflega einungis yfir Garð, Leiru, Keflavík og Njarðvíkur, þ.e. svæðið á milli Garðskaga og Vogastapa, en teygði sig með tímanum yfir að Brunnastaðahverfinu á Vatnsleysuströnd. Áttu Keflavíkurkaupmenn af þessum sökum einatt í erjum við kaupmenn í Hafnarfjarðarumdæmi, sem töldu sig eiga tilkall til þeirra viðskipta. Að vestan var verslunarumdæmi Básenda, sem tók yfir Miðnes, Stafnes og Hafnir. Fyrir sunnan Keflavíkurumdæmi var síðan Grindavíkurverslunarumdæmi. Þangað áttu verslunarsókn íbúar Krísuvíkur og Grindavíkur, þ.e. svokallaðrar Járngerðarstaðaþinghár. Voru Básenda- og Grindavíkurhafnir oftast spyrtar saman á einokunartímanum.

2. kafli

Frá Kaupmannahöfn til

Keflavíkur

Tíminn, eins og við skynjum hann, táknar í raun ekki annað en röð atvika. Sé skammt er á milli viðburða flýgur tíminn, annars líður hann hægar. Myndun Keflavíkurþorps er dæmi um slíka keðju ótal atvika, og í samanburði við sveitirnar í kring gengu klukkurnar í þorpinu býsna hratt; yfirborðið jafnt sem hugmyndir íbúanna tóku virkilegum breytingum. Þorpið var að vísu ekki galdrað upp úr hatti í einu vetfangi, og tímamælar okkar nútímafólks telja myndun þess sennilega heldur hægfara og mörk jafnvel óljós. En einhvers staðar verður að setja hverri sögu upphaf.

„Frægur ersáer fyrstur gengur“ segir á einum stað, og gildir það hér. Holger Jacobæus settist fyrstur einokunarkaupmanna að í Keflavík, og lagði þar með hornstein að myndun þorpsins. Hann reyndist starfssamur í betra lagi og í tíð hans breyttist yfirbragð Keflavíkur til muna. Jacobæus er því aðalsöguhetja þessa fyrsta hluta sögu Keflavíkurþorps. Það kom í hlut hans að sjá um framkvæmdir í Keflavík, en allar helstu ákvarðanir komu þó frá Kaupmannahöfn, eins og svo margt annað á þeirri tíð. Því hefjum við söguna þar.

Í aðalstöðvum Íslandsfara

Valdsmenn á Íslandi höfðu allt frá því snemma á 15. öld staðið mjög einarðir gegn því, að útlendingum yrði leyft að setjast að í landinu og stunda þar atvinnurekstur. Átti þetta einkum rætur að rekja til ótta landsmanna við að kaupmenn kæmu á fót umfangsmikilli útgerð, drægju til sín vinnuafl frá landbúnaði og gætu þannig orðið mjög voldugir í íslensku samfélagi. Því var kaupmönnum lengstum bönnuð veturseta á Íslandi og verslunarrekstur þeirra minnti einna helst á „herleiðangra“; þeir dvöldu hér einungis 1—3 mánuði á ári, og var óheimilt að festa nokkuð af verslunarhagnaði sínum í landinu. Þetta fyrirkomulag tryggði jafnvægi, en lítilla framfara var að vænta á meðan. Um og eftir miðja 18. öld tók þess að gæta, að ýmsir landsmenn væru að linast í afstöðu sinni. Átti þetta ekki síst við eftir að konungur tók að fjárfesta í íslenskum atvinnuvegum (til dæmis í Nýju Innréttingunum í Reykjavík), og Skúli Magnússon fógeti lagði beinlínis til að dönsku kaupmennirnir yrðu skyldaðir til að setjast hér að.! Í tíð konungs-

verslunarinnar fyrri (1759-1763) var ákveðið, að kaupmenn skyldu setjast að á Íslandi, en það dróst þó að hrinda því til fulls í framkvæmd? Það kom loks í hlut Almenna verslunarfélagsins að framfylgja ákvörðuninni. Það var á árunum 1765-1766, þegar valdar voru sex hafnir með búfasta kaupmenn. Árið 1777 var lokahnykkurinn rekinn á er stjórn konungsverslunarinnar síðari tók af skarið með ákvörðun um að kaupmenn og starfslið á öllum verslunarhöfnum skyldi eiga þar fasta búsetu.

Val stjórnar Almenna verslunarfélagsins á höfnum, sem höfðu „eftirliggjandi“ kaupmenn, var tákn nýrra tíma. Íslensku skreiðinni, sem var fram eftir öldum verðmætasta útflutningsvara Íslendinga, var stefnt á markaði í Norður-Evrópu, en nú varð breyting á. Verslunarfélag þetta var stofnað árið 1747 og var eitt hið stærsta í Kaupmannahöfn á 18. öld. Á árum Sjö ára stríðsins (1756-1763), þegar bresk skip voru hrakin frá verslun við Miðjarðarhafslönd, sáu forsvarsmenn Almenna verslunarfélagsins sér leik á borði og komu sér upp umtalsverðum

Fyrsti búfasti kaupmaðurinn í Keflavík

Holger Jacobæus (1733-1788)

Það kom í hlut Holgers Jacobæusar að setjast fyrstur að í verslunarþorpinu Keflavík og leggja þar með grunn að framtíðarbyggð þar. Hann var fæddur 16. október árið 1733, elsta barn hjónanna Regine Magdalene Weldinghs og Johans Adolphs Iacobæusar.

Jacobæusarættin (eða Incobæusar-) stóð ágömlum merg ættfaðirinn er talinn vera Niels Jensson borgarráðsmaður Vejle, sem uppi var á síðari hluta 15. aldar og fyrri hluta þeirrar 16. Fyrstur til að taka sér ættarnafn var þó Matthias Jakobsson, sonur biskups Óðinsvéum, sem kallaði sig Incobæus upp á latínu og var um tíma líflæknir Kristjáns IV. Afkomendur Matthiasar voru flestir menntamenn, ýmist háttsettir kirkjunnar menn ellegar læknar. Síðastur í þessari röð var Johan Adolph, sem varð fyrir umtalsverðumskakkaföllum byrjun 18. aldar, m.a. missti hann allar eigur sínar í brunanum mikla í Kaupmannahöfn árið 1728. Johan Adolph endaði því ævina sem snauður prestur, en ekki prófessor við háskólann, eins og hann hafði gert sér vonir um. Það er hugsanlegt, að þetta sé einmitt skýringin á því, að Holger sonur hans, gerðist kaupmaður en gekk ekki menntaveginn.

Holger Jacobæus gekk til liðs við Hörmangarafélagið laust fyrir 1750, og tíu árum síðar varð hann undirassistent við Eyrarbakkaverslun. Árið 1761 var hann gerður aðassistent við sömu höfn, og árið 1765 varð hann assistent við Húsavíkurverslun. Þá varð að ráði hjá stjórn Almenna verslunarfélagsins að gera Jacobæus aðbúföstum yfirkaupmanni á Keflavíkurhöfn, og þangað fluttist hann vorið 1766 og bjó í Keflavík til dauðadags.

Jacobæus kaupmaður var fyrir margra hluta sakir merkilegur maður. Hann rak stórverslun í Keflavík um 20 ára skeið, og þegar einokunarböndum var aflétt hafði hann starfað við verslunina lengur en nokkur annar, eða í 41 ár. Hann fóstraði ýmsa verslunarnema, sem margir hverjir urðu með meiri háttar kaupmönnum í

Danaveldi. Að fyrirsögn verslunarstjórnarinnar kynnti hann Íslendingum ýmis nýmæli, svo sem þorskanet og saltfiskverkun með Nýfundnalandsaðferð, og tók um skeið þátt þilskipaútgerð. Þá var hann eins og ýmsir danskir kaupmenn á Íslandi umsvifamikill bóndi og var innfæddum bændum fyrirmynd í ýmsum jarðabótum; Jacobæuslét slétta tún, hlaða garða og koma upp matjurtagörðum. Er þessara framkvæmda getið annars staðar. Var Jacobæus verðlaunaður fyrir jarðabætur sínar.

Kona Jacobæusar var Christine (eða Kirstine) Marie, fædd Koch. Holger Jacobæus lést 7. júní árið 1788 í Sandvík í Noregi, á leið heim til Íslands. Sneri kona hans þá heim til Kaupmannahafnar og mun hafa andast ar.

5 Afkomendur þeirra Christine og Holgers voru á Íslandi fram á miðja síðustu öld, en þáflutti Holger yngri með fjölskyldu sína til Færeyja. Eftir það minnir fátt á framtak Jacobæusar á Suðurnesjum. Þaðer þó full ástæða til að halda heiðri minningu fólksins, sem kaus aðkveðja stórborgarlífið og deila kjörum með Íslendingum. Á sinni tíð lagði Holger Jacobæus hornstein aðKeflavík nútímans, og víst er að meðan hans naut við þokaði ýmsu í framfarnátt.

(Þ.Í. Skjalasafn stiftamtmanns III. 145 C.A. Jacobæus til stiftamtm. 11/7 1788; Ólafur Olavius: Oekonmisk Reyse, bls. XXXIII og H. Iacobæus: En lærd Families Liv og Livsvilkaar, bls. 9-11 og 96-98.)

Wilders Plads á Kristjánshöfn á málverki frá 1776. Þar voru aðalstöðvar Almenna verslunarfélagsins

viðskiptasamböndum við Miðjarðarhaf. En neytendur í þessum löndum gerðu talsvert aðrar kröfur en íbúar norðar í álfunni og kusu fremur saltfisk en skreið. Það útheimti verkunaraðferðir, sem Íslendingar þekktu lítið til. Því var það að kaupmenn voru settir niður á ýmsar mikilvægar fiskihafnir, ekki síst til að kenna íbúunum að verka saltfisk eftir svokallaðri Nýfundnalands- eða „Terreneufs-"aðferð. Hér hófst því þáttur í íslenskri utanríkisverslun, sem enn stendur, þ.e. útflutningur saltfisks til landanna við Miðjarðarhaf. Á stjórnarfundi Almenna verslunarfélagsins hinn 18. janúar 1765 var ákveðið að nota loks heimildina til að setja niður kaupmenn áá Íslandi með fast aðsetur í landinu: „Til að koma betra skikki á verslunina á Íslandi, og ef ekki öldungis að afskaffa, þá að minnsta kosti draga stórlega úr alls lags óreglu, auk þess að draga úr kostnaði sem árlega hlýst af flutningi til og frá landinu, og launum kokksins |...J“*Hafnirnar sem valdar voru til reynslu voru: Eyrarbakki, Patreksfjörður / Bíldudalur og Dýrafjörður/Ísafjörður, en síðasttöldu hafnirnar fjórar voru þá spyrtar saman, tvær og tvær. Þegar á næsta ári varð að ráði að fjölga enn kauphöfnum með búföstum kaupmönnum; nú urðu fyrir valinu: Vestmannaeyjar, Hólmurinn (þ.e. Reykjavík) og Keflavík. Keflavík var því í hópi fyrstu verslunarhafna, sem fengu búfastan kaupmann og stafaði það auðvitað af miklu útræði á Suðurnesjum.

Kaupmennirnir fluttu með sér ýmsar nýjungar á sviði veiða og verkunar, sem bárust frá verslunarstöðunum út um landið. Einnig voru nú komnar í landið forsendur varanlegs þéttbýlis, sem ekki var rúm fyrir í landbúnaðarsamfélaginu; kaupmennirnir stóðu fyrir útgerð, sem útheimti vitanlega mannskap í skipsrúm og við fiskverkun. Smátt og smátt drógu verslunarþorpin að sér handverksmenn og ýmsa þjónustu.

Margir verslunarstaðanna urðu því síðar helstu kaupstaðir landsins. Þegar ákvörðun hafði verið tekin um það, að Keflavíkurkaupmaður hefði búsetu þar árið um kring var Johannes Haagen, sem verslaði þar árið 1765, sjálfkjörinn til starfsins. Hann virðist þó hafa verið heldur lánlítill í störfum sínum á Íslandi. Þegar haustskip frá Keflavík var affermt í Glúckstadt 1765 kom sitthvað í ljós, sem ekki var talið Haagen til tekna. Nokkuð vantaði sem sé upp á að skipið væri fullfermt og í

Efnilegur verslunarnemi í

Keflavík

Carl Pontoppidan (1748-1822)

Carl Pontoppidan var fæddur í Bergen árið 1748, þar sem faðir hans var biskup. Eftir dauða föðurins gekk Carl í þjónustu Almenna verslunarfélagsins og var sendur árið 1766 með Holger Jacobæusi kaupmanni til Keflavíkur, þar seim hann átti að læra til kaupmanns. Hann var þá 21 árs að aldri. Jacobæus virðist hafa kunnaðað meta þennan lærling sinn, því hann sótti árið 1770 um, að Pontoppidan yrði gerður að assistent við verslun sína, og féllst verslunarstjórnin á það. Enn var Pontoppidan hækkaður í tign árið 1773 er hann var gerður að undirkaupmanni í Keflavík. Ári síðar, þegar konungur tók aðnýju við Íslandsverslun, var hann hins vegar kvaddur heim og starfaði á vegum verslunarinnar í Kaupmannahöfn. Carl Pontoppidan var þó ekki skilinn að skiptum við Íslendinga; áárunum 1777-1781 var hann kaupmaður íHafnarfirði. Þá var hann gerður að framkvæmdastjóra Íslands- og Finnmerkurverslunar. Árið 1785 átti Pontoppidan sæti í Landsnefndinni síðari, sem skipuð var í kjölfar Móðuharðindanna. Landsnefndin lagði m.a. til að einokunarverslunin yrði afnumin, og varð það að ráði árið 1787. Eftir þetta sneri Pontoppidan sér að ýmsum málefnum Grænlands, einkum atvinnumálum, en hann aðhylltist þáfrjálshyggju, sem mjög var að ryðja sér til rúms í álfunni. Pontoppidan varð varaborgarráðsmaður Kaupmannahafnar árið 1791 og borgarráðsmaður árið 1800. Meðfram opinberum störfum sínum stundaði hann umtalsverð ritstörf; af verkum hans má nefna Samlinger til Handels Magazin for Island.

Pontoppidan kvæntist árið 1783 Susanne Kraft, dóttur Símonar Krafts kaupmanns og Mette Rybergs. Hann lést í Kaupmannahöfn árið 1822

(Hdrd. Lbs. Filma úr Rigsarkivet nr. 38. Brevcopibog 1770-1774, verslunarstjórnin til Jacobæusar 11/6 71 og 26/4 1774; filma nr. 42 Resolutionsprotocol 1763-1774, 4/2 1773; Dansk biografisk Lexicon XXIV, bls. 432; Sigfús Haukur Andrésson: Verslunarsaga Íslands II, bls. 475.)

SAGA KEFLAVÍKUR

tilbót voru fiskafurðirnar, sem það hafði að geyma, svo lélegar að mest af þeim fór í úrkastsfisk, sumt var meira að segja farið að morkna. Þegar þetta vitnaðist hugsuðu stjórnarmenn sitt og ígrunduðu hvort Johannes Haagen væri í rauninni réttur maður til að annast eina tekjuhæstu höfn félagsins, hafa þar forgöngu um vöruvöndun og

innleiða nýjungar í veiðum og verkun. Í bréfi, sem einn stjórnarmanna skrifaði Magnúsi Gíslasyni amtmanni sumarið 1766, sagði hann um afglöp Haagens, að engu væri líkara, en hér hefði blindur maður átt í hlut.

Haagen var skrifað hinn 18. janúar árið 1766 og hann krafinn um sannferðugar skýringar á afglöpum sínum. Haagen svaraði nokkru síðar og reyndi að bera í bætifláka fyrir sig, en komst hvergi nærri því að bræða íshjörtu yfirmanna sinna, sem töldu af og frá að gera Íslandsverslunina að leikfangi óreiðumanna. Var Haagen settur af hinn 25. febrúar sama ár.“ Þar með var ferli hans lokið á Íslandi.

Nú var hins vegar komið ískyggilega nærri siglingunni til Íslands og enn vantaði kaupmann í Keflavík. Á stjórnarfundi hinn 7. mars 1766 var ákveðið að fela Niels Sörensen undirkaupmanni, að gerast „eftirliggjari“ og búfastur kaupmaður í Keflavík.“ Viku síðar var fært í fundargerðabók félagsins:

„|...) Niels Sörensen, sem valinn var búfastur kaupmaður á Keflavíkurhöfn á Íslandi hinn 7. þessa mánaðar, hefur nú skipt um skoðun í þessu efni, þar sem hann telur að það muni reynast sér, ókvæntum manni, þungbært að setjast að í þessu landi og halda þar heimili, og hefur af þessum sökum beðist undan því, að takast þetta á hendur {...|?

Líklega hefur Sörensen sagt hug margra kaupmanna, er honum hraus hugur við að kveðja heimsborgina Kaupmannahöfn fyrir fullt og allt til að setjast að á þessum eyðilega stað; í veröld sem samanstóð af hrauni, hafi og himni og varla nokkru öðru. Afar fátt minnti á siðmenningu, engar byggingar sem risu undir nafni, og tæplega lífsmark heldur. Fólkið átti varla í sig né á. Það þurfti sannarlega sterk bein til að taka slíka ákvörðun. Jafnvel þó að í hlut yfirkaupmanns kæmu 300 ríkisdalir á ári og talsverð upphefð, var föst búseta allt annað mál, en að versla fáeinar vikur í íslenskri höfn á skásta tíma ársins.

Enn fórstjórn verslunarfélagsins á stúfana í leitað manni til að setjast að í Keflavík og leitaði nú til Holgers Jacobæusar, sem verið hafði undirkaupmaður á Húsavík.

Jacobæus þessi hafði verið viðriðinn Íslandsverslun um 20 ára skeið. Hann réðist lærlingur til verslunarinnar nokkru fyrir 1750, varð síðar búðarsveinn og vann sig loks upp í stöðu undirkaupmanns.

Ferill Holgers Jacobæusar leiðir hugann annars að því, að félagsskapur á borð við verslunarfélagið var eins og pínulítið sólkerfi. Sá, sem var svo heppinn að lenda í þjónustu félagsins, var tekinn í læri þegar á

FRÁ KAUPMANNAHÖFN TIL KEFLAVÍKUR unglingsárum og næstu sjö ár var séð fyrir helstu búksorgum hans um leið og lærlingurinn safnaði sér dýrmætri reynslu og þekkingu. Að námstímanum loknum var duglegur lærlingur ráðinn „arbeids karl“ eða búðarmaður þegar sú staða losnaði næst, síðar undirkaupmaður og loks kaupmaður. Þegar leið svo að ævikvöldi átti artugur þénari oft kost á lífeyri. Þannig gátu jafnvel fátækir Kaupmannahafnardrengir unnið sig upp til nokkurra metorða innan dönsku borgarastéttarinnar. Ferill Carls Pontoppidans er lifandi dæmi um það hvernig menn komust til áhrifa innan verslunarinnar.

Til er samningur verslunarfélagsins við Hans Jespersen Schade útgerðarmann frá 24. janúar 1766, þar sem félagið tekur skip Schade, sem hét Maria Cathrina, á leigu til að sigla til Keflavíkur, Hafnarfjarðar og Hólmshafna með vörur og flytja fiskafurðir þaðan til Glickstadt þá um sumarið.* Líklega var þetta einmitt farkostur Jacobæusar og starfsmanna hans til Keflavíkur þetta vor 1766, en um það, hvenær þeir lögðu upp og hvenær þeir komu til landsins, steinþegja heimildir.

Í för með Jacobæusi voru a.m.k. Jens Siversen Gadt undirkaupmaður, Hans Hermandsen Meyer beykir, lærlingurinn Carl Pontoppidan og Weinvich nokkur, sem átti að gera tilraunir með verkun fisks eftir „Terreneufs“-aðferð, og kenna heimamönnum verkunaraðferðina.?

Raunaár

Þetta upphafsár Keflavíkurþorps er íannálum kallað „raunaár". Veturinn hafði framan af verið í betra lagi, en þó „töstugur“. Eftir áramót gerði hríðir og þung frost sem stóðu fram til góu, en hún var sem „blítt sumar“ allt fram til 5. apríl."

Haustið 1765 urðu Norðlendingar varir við blóðlit á sjónum, og gerðu þeir því skóna, að þetta væri fyrirboði stórtíðinda."' Það reyndust orð að sönnu. Aðfaranótt 5. apríl urðu allsnarpir jarðskjálftar á Suðurlandi. Nokkrir bæir íÁrnessýslu, Vestmannaeyjum og á Reykjanesskaga féllu í þessum hræringum. Um dagmálin gerði skyndilega myrkur og munaði „öngvu úti að vera eður inni í gluggalausu húsi".? Þá rigndi sandi, og fylgdu þessu miklir dynkir og dunur.

Það kom brátt á daginn hvers kyns var; Hekla var að minna á sig. Drunurnar heyrðust um allt land og sandur féll í skóvarp um Norðurland, en nokkrar jarðir í Árnes- og Rangárvallasýslum skemmdust. Í sama mánuði rak og að hafís og lagðist frá Látrabjargi að vestan, norður og austur fyrir landið og allt að Reykjanesskaga. Af öllu þessu leiddi að víða var þröngt í búi á Íslandi árið 1766, ekki síst á Norðurlandi þar sem í senn herjaði fjárkláði, hafís og mikið sandfall frá Heklu á íbúana; „og allvíða um sumarið heyrðist hvorki strokkhljóð né smalar hóa" skráir síra Magnús Pétursson á Höskuldsstöðum á Skagaströnd í annál sinn.'?

þegar verið krýndur í Kaupmannahöfn, og um sumarið voru teknir hollustueiðar við Oxará af þeim, sem komust til þings sakir harðinda, í rauðu lofti af ryki og sá lítt til sólar vegna eldsumbrotanna; hinir sóru kóngi trúnað á Norðurlandi seinna um sumarið.!*

Þegar Jacobæus kom til Keflavíkur voru þar fyrir þrjú hús; krambúð, pakkhús og gamalt hús, en ekki er vitað hvernig það var notað. Á meðan verslunin var aðeins rekin hluta úr ári létu, kaupmenn sérekki ýkjaannt um verslunarhús. Þó þurfti vitanlega pakkhús undir varninginn, sem og einhverja búðarmynd og svolitla kompu til að hýsa starfsfólkið þennan part úr sumri, sem Danirnir höfðu viðdvöl í landinu. Húsin þrjú báru þessu viðhorfi öll nokkurt vitni, þau voru orðin hrörleg og ekki fýsileg til íbúðar í íslenskum vetrarveðrum.

Krambúðin var reist á fyrri hluta 18. aldar og endurbyggð árið 1748, í tíð Hörmangarafélagsins. Húsið var um 20 m á lengd, rúmir 8 á breidd og 7 á hæð, með tvöföldu þaki frá árinu 1763. Herbergjaskipan var þannig, að sjálf krambúðin var fyrir miðju húsi, í öðrum endanum var herbergi en „kjallari“ í hinum. Úr búðinni lá stigi upp á loftið, sem var yfir herbergi og búð.

Pakkhúsið var einnig frá gamalli tíð, en hafði verið byggt upp fyrir fjórum árum. Það var tæpra 13 m langt, um 8 m breitt og 7 á hæð. Í húsinu voru innréttuð tvö herbergi, annað fyrir undirkaupmann, en hitt fyrir vinnumenn. Hinn hluti hússins var notaður sem vörugeymsla.

Þriðja húsið var kallað „gamla húsið" og hefur líklega verið með torfveggjum og timburgöflum. Þetta hús var rifið sumarið 1774.

Straxsumarið 1766 lét Jacobæus reisa íbúðarhús yfir sig og fjölskyldu sína. Húsið var bjálkahús, byggt eftir norskri fyrirmynd og hefur kaupmaður líklega komið með viðinn tilhöggvinn með sér þá um vorið. Húsið var um 9 m langt, rúmir 7 á breidd og tæplega það á hæðina. Í því voru sjö herbergi og lítið eldhús; öll skilrúm voru múruð og húsið panelþiljað að innan.

Verslunarhúsin áttu það sameiginlegt að þurfa mikið viðhald, helst þurfti að bika þau á hverju vori og einstaka hluta þeirra varð að endurnýja öðru hverju. Með fastri búsetu verslunarfólksins breyttust umsvif verslunarinnar, en það útheimti nýjar og betri byggingar. Viðhald húsa og nýbyggingar urðu því á komandi árum æði fyrirferðamikill þáttur í verslunarrekstrinum.

Frumbyggjar Keflavíkur

Jafnvel þótt komin væri föst verslun í Keflavík var því ekki að heilsa, að þar sprytti upp atvinnuskipt þéttbýli í einni andrá. Sú myndun tók ár og áratugi. Íbúarnir voru lengi framan af allir tengdir versluninni á einn eða annan hátt, og flestir þeirra af dönsku bergi brotnir; allnokkrir

SAGA KEFLAVÍKUR

Íslendingar blönduðust þó í hópinn og þeim fjölgaði er á leið. Um flesta þessa frumbyggja er lítið vitað. Eigi að síður skulum við skyggnast um eftir fólki í Keflavík á fyrstu árum byggðarinnar.

Enginn vafi er á því, að það hafði mikla þýðingu fyrir næstu byggðarlög að eiga völ á að versla í Keflavík árið um kring, það jók öryggi manna effiskveiðar brugðust, viðskipti urðu að sumu leyti persónulegri og frá verslunarstaðnum komu ýmis nýmæli í atvinnuháttum, sem urðu íbúum til hagsbóta er fram liðustundir.

Hér mæddi vitaskuld mest á kaupmanninum sjálfum, Holger Jacobæusi, sem var ábyrgur fyrir rekstrinum gagnvart viðskiptamönnum verslunarinnar og einnig gagnvart verslunarstjórninni í Kaupmannahöfn. Hann virðist hafa verið vandanum vaxinn og var allvel kynntur áSuðurnesjum eftir því sem gerðist með einokunarkaupmenn. Einnig virðast yfirboðarar Jacobæusar oftast hafa kunnað að meta störf hans.

Holger Jacobæus fluttist hingað með konu sinni, sem hét Christine Marie, og dönsk heimild getur þess að þeim hafi orðið tuttugu barna auðið. Víst er að þrjú þeirra fæddust á Íslandi; Christen Adolph, sem fæddist í Keflavík árið 1767, Johan Albert fæddur árið 1772 og loks dóttirin Gottfrede Elisabeth, sem fæddist árið 1773. Holger lést árið 1788 í Noregi, er hann var á leið frá Kaupmannahöfn til Íslands, þarsem hann hafði náð samningum um kaup á versluninni í Keflavík. Tók sonurinn, Christen Adolph, þá við versluninni, en þær mæðgur sigldu heim til Kaupmannahafnar."

Mikil verslun var jafnan í Keflavík, og þurfti Jacobæus því allmarga starfsmenn sér við hlið. Þó kemurnokkrum sinnum fram að kaupmanni þótti yfirboðarar sínir helst til naumir á viðbótarstarfsmenn, enda var reynt að spara við reksturinn svo sem kostur var á.

Danska verslunarfólkið hafði sjaldnast langa viðdvöl í Keflavík. Stafaði það einna helst af því, að ferill hvers starfsmanns var mjög eindregið príl upp metorðastigann; ef losnaði staða undirassistents á einni höfn var lærlingur, sem lokið hafði eðlilegum námstíma á annarri höfn færður til, og þannig koll af kolli. Að jafnaði voru við verslunina í Keflavík, auk Jacobæusar, einn lærlingur, einn undirassistent, assistent og beykir eða tunnusmiður, en sá síðastnefndi var talinn nauðsynlegur á hverri höfn með því að tunnur voru helstu umbúðir utan um inn- og útflutningsvörurnar.

Fyrsti lærlingurinn í Keflavík var Carl Pontoppidan, biskupssonur, sem gekk í þjónustu verslunarinnar við fráfall föður síns. Æviferill Pontoppidans er rakinn annars staðar og því verður látið við það sitja að geta þess, að námstími hans í Keflavík var fjögur ár; þá varð hann undirassistent og síðar assistent á sömu höfn. Pontoppidan fluttist frá Keflavík við upphaf konungsverslunarinnar síðari og varð seinna mjög áberandi maður í Kaupmannahöfn.

Enginn undirassistent, sem í tíð Almenna verslunarfélagsins hétu raunar „arbeids karle“, var í för með Jacobæusi árið 1766. Árið 1768 virðist hann hafa óskað þess að Carl Pontoppidan mætti verða gerður að undirassistent, en verslunarstjórnin taldi lærlinginn þá ekki enn fullnuma. Þess í stað var Meyer kaupmanni í Grindavík skipað að lána undirassistent sinn á meðan Keflavíkurskip voru fermd og affermd. Holger Jacobæus óskaði hins sama tveimur árum síðar, og nú þótti Pontoppidan kominn nægilega langtínáminu tilað geta talist fullgildur undirassistent. Að ósk móður hans fékk Pontoppidan að sigla heimleiðis haustið 1771, en kom til baka næsta vor og tók þá við starfinu.'*

Assistentinn eða undirkaupmaðurinn, sem kom með Holger Jacobæus árið 1766, hét Jens Siversen Gadt, og hafði verslunarstjórnin innan tíðar sitthvað við störf hans að athuga. Þannig var kvartað yfir að vantað hafi í útflutninginn frá Keflavíkurhöfn sumarið 1767, en undirkaupmaðurinn var m.a. ábyrgur fyrir viktun og fermingu skipanna." Í einkalífi sínu virðist Siversen Gadt ekki heldur hafa verið ýkja stöðugur í rásinni. Sumarið 1768 henti það hann, að eiga barn utan hjónabands með Christiönu Fridrike Hönnöl í Keflavík. Engin deili eru vituð á barnsmóðurinni, svo hennar verður eingöngu minnst ísögunni fyrir að hafa fyrst kvenna látið „fallerast“ í Keflavíkurþorpi!

Vorið 1769 sagðist stjórn Almenna verslunarfélagsins, í bréfi til Holgers Jacobæusar, hafa heyrt ýmislegt misjafnt um Gadt og furðaði sig á að hann hefði ekki sent neitt sér til málsbóta; því var fyrir hann lagt

Duggur konungsverslunar

áttu, auk þess að flytja vörur á milli landa, að vera Íslendingum fyrirmynd í fiskveiðum

Weinvich og beykirinn takast á í Keflavík að halda þá þegar heimleiðis með Hólmsskipi og kemur Gadt ekki við sögu eftir það." Í stað Gadts var Henrich nokkur Lidov sendur frá Eyrarbakka.

Tunnusmiðir eða beykjarstóðu að nokkru leyti fyrir utan metorðastiga verslunarfólksins og nutu fremur lágra launa. Gekk því oft treglega að fá beykja til Íslands og halda þeim sem fyrir voru í landinu. Fyrsti beykirinn í Keflavík, sem hét Hans Hermandsen Meyer, fluttist frá Íslandi að eigin ósk árið 1769 og kom Janus Jensen í hans stað. Eins og Hermandsen dvaldi Jensen aðeins um þriggja ára skeið í Keflavík og sneri heim árið 1772. Þá kom Niels Larsen Hoeg til staðarins og starfaði þar út einokunartímabilið og raunar nokkru lengur.“

Eitt af ráðum valdsmanna til að styrkja íslenskt atvinnulíf var að beita sér fyrir fjölgun innlendra iðnaðarmanna. Með það fyrir augum var beykjum á Íslandi heitið 40 ríkisdölum fyrir hvern ungan mann, sem þeir kenndu iðnina svo vel að viðkomandi gæti leyst sómasamlega

af hendi öll beykisstörf. Árið 1783 spurði verslunarstjórnin í bréfi til Holgers Jacobæusar hvort ekki mætti taka lærling í beykisnám í Keflavík og láta hann ganga í störf sem yrðu ella falin daglaunamönnum og spara sem svaraði til fæðis hans og klæða á námstímanum. Var Jacobæus inntur álits á þessu efni? Því miður fer ekki sögum af viðbrögðum Jacobæusar við málaleitaninni svo ekki verður séð, hvort tekinn var beykislærlingur í kjölfarið.

Síðastur þeirra Dana, sem störfuðu við Keflavíkurverslun frá 1766 og hér verður getið, var Weinvich sem fyrr var nefndur og átti að kenna Suðurnesjamönnum að verka saltfisk. Það kemur fram í svarbréfi verslunarstjórnarinnar til Holgers Jacobæusar hinn 11. júní 1767 að Jacobæus hefur skýrt frá því að Weinvichs sé ekki lengur þörf í Keflavík. Heimamenn geti verkað saltfisk upp á eigin spýtur. Skipaði stjórnin þá svo fyrir að Weinvich færi í ágúst til Stykkishólms og þaðan áfram til Ísafjarðar og leiðbeindi mönnum þar um saltfiskverkun.? Á snærum Jacobæusar voru og jafnan nokkrir Íslendingar við verslunarstörf, búskap, sjósókn og fiskverkun auk vinnufólks heimilisins. Heimildir um þetta fólk eru þó gloppóttar og nánast hending hverjir komast á blað og hverjir ekki. Úr starfsliði verslunarinnar má nefna Jón Jóhannsson, sem varð undirassistent árið 1782.* Nokkrum árum fyrr hafði Jacobæus fengið heimild stjórnarinnar til taka til sín innlendan dreng, „af skikkelig forældre“, til starfa.“ Fyrstur íslenskra lærlinga í Keflavík, svo vitað sé, var Ölafus Gíslason Waage, sem kom til starfa árið 1782. Ólafur var síðan lengi við verslunarstörf í Keflavík og þegar einokun var afnumin á Íslandi réði Christen Adolph hann undirassistent hjá sér. En sjaldan launar kálfur ofeldið. Ólafur komst bráðlega í kynni við annan kaupmann, Georg Andreas Kyhn, sem ekki þótti vandur að meðulum. Áttu þeir félagar, Ólafur og Kyhn, meðal annars eftir að gera Christen Adolph lífið leitt.

Á mestu annatímum, til dæmis á vertíðum og þegar skip voru affermd og lestuð, réði Jacobæus til sín verkafólk úr nágrenninu. Árið 1771 áréttaði verslunarstjórnin það, að í Keflavík skyldu einungis vera fjórir „púlsmenn“ að jafnaði. Þó var Jacobæusi heimilt að bæta einum til tveimur daglaunamönnum við þegar sérstaklega stóð á, svo sem vegna mikillar fiskverkunar.5

Fljótlega eftir að kaupmaðurinn settist hér að hóf hann búskap í Keflavík og Ytri- -Njarðvík og hafði þar ráðsmenn og vinnufólk. Af þessu þjónustuliði hans segir fátt og sjaldnast birtist það okkur öðru vísi en sem tölustafir í skýslum fyrr en kemur að prestsþjónustubók Útskála, sem hefst árið 1784. Að heilsast og kveðjast, það er lífsins saga, og oftast er almúgafólks að litlu getið nema við inn- og útgöngu sína hér í veröldinni, nema því yrði áeinhverjir verulegir glæpir í hérvistinni. Er ekki laust við, að manni þyki naumt skömmtuð sú vitneskja, sem

Pontoppidan vék sér fimlega undan flestum spurningum ákærandans og bar því við, að hann hefði legið veikur í rekkju sinni og því lítið fylgst með deilu þeirra Weinvichs og Hermandsen Meyers. Með því að blanda saman vitnisburði þeirra Guðmundar, má þó rekja tilefni kæru Weinvichs.

Að kvöldi hins 5. júlí láPontoppidan veikur, en Weinvich sat á rúmi sínu og bjóst til að taka á sig náðir. Þá kom Gadt undirkaupmaður inn í kamesið og bað hann að kom með sér yfir í herbergi sitt. Guðmundur Þorláksson hjálpaði Weinvich þá aftur í kvöldsloppinn og gengu þeir Weinvich og Gadt að því búnu út. Heyrði Guðmundur þá tala saman í herberginu, en fljótlega snerist samtalið upp í háværa deilu, að því er virtist á milli beykisins Hermandsen Meyers og Weinvichs. Fór Guðmundur þá yfir til þeirra, tók í hönd Weinvichs og bað hann koma og hvíla sig, og féllst hann á það. Beykirinn fylgdi þeim og bað Weinvich að koma út og slást við sig, en Guðmundur og Weinvich héldu til herbergis síns. Læsti Guðmundur á eftir þeim og tók lykilinn úr skránni. Ekki reyndust þeir Weinvich og Meyer skildir að skiptum þó að læst hurð væri á milli þeirra, því nú tóku þeir að kallast á í gegnum þilið; Guðmundur skildi að eigin sögn minnst af því, sem þeim fór á milli, en mundi þó að orð eins og „keltring“ og „carnalie“ („hvolpur“ og „mannhrak“) féllu þar. Tók Weinvich þá fram korða sinn, dró hann úr slíðrum og var að „fikta“ með hann í herberginu, en vék sér þó að Pontoppidan og bað hann að óttast ekki; hann vissi hvað hann gerði og vildi einungis hræða beykinn. Þessu næst lét Weinvich hleypa sérút og fór út á hlað með korðann á lofti. Heyrði Guðmundur hann lesa beykinum pistilinn. Pontoppidan bað Guðmund þá að fara út og sækja beykinn, og gerði hann það. Lengra nær vitnisburður þeirra Guðmundar og Pontoppidans ekki.

Weinvich kærði beykinn til sýslumanns og var réttað í málinu í Keflavík hinn 3. ágúst 1767. Þótti réttinum Weinvich ekki geta sýnt fram á að Hermandsen Meyer hefði neitt brotið af sér svo að lyktirnar urðu þær að Weinvich varð sjálfur að greiða nokkra sekt fyrir óleyfilega málsýfingu.?

Deila þeirra Weinvichs og Hans Hermandsen Meyers er vissulega einstök í Keflavík áþessum árum, að minnsta kosti er hún sú eina, sem fór fyrir dóm. Ekkert bendir því til annars en að lífið á staðnum hafi verið friðsamlegt þessi fyrstu ár. En vitnisburður þeirra Guðmundar og Pontoppidans bregður upp lifandi mynd úr verslunarstaðnum þar sem erlendir starfsmenn bjuggu þröngt í framandi landi. Og hlypi snurða á þráðinn í samskiptunum var ekki að sökum að spyrja. Að því er best verður séð hélt Weinvich bráðlega burt af staðnum, eins og fyrir hann hafði verið lagt og er þar með úr sögu Keflavíkur, en hann lést á Íslandi arið 1779

útlöndum. Mörgum þótti því víst nóg um þá erlendu strauma, sem léku um Ísland á seinni hluta 18. aldar og kallaðir hafa verið upplýsingarstefnan. Ýmsir angar þessarar stefnu náðu til Keflavíkur. En áður en segir frá þeim verður vikið að annarri ógn, sem einnig kom að utan, og Íslendingar töldu miklu hættulegri en nýjungabröltið úr Kaupmannahöfn; það voru sjóræningjar. Nú var ekki svo að skilja að árásir sjóræningja á Ísland væru ýkja tíðar á 18. öld. En hryllingssögur af Tyrkjaráni lifðu lengi með þjóðinni, og landsmenn þorðu ekki annað en að halda vöku sinni. Einn góðan veðurdag gæti sagan endurtekið sig. Seinni hluta júlí árið 1769 bar segl við himin þegar menn áttu engra skipa von. Þetta reyndust vera fjögur hvalveiðiskip frá Nýja-Englandi í Vesturheimi. Hvalveiðar þeirra hér við land eru taldar hefjast fyrst að ráði eftir 1770. Það kann því að vera að húkkorturnar fjórar hafi aðallega verið í könnunarferð þetta sumar.

Hvalveiðiskipin komu inn á Keflavíkur-, Hafnafjarðar- og Hólmshafnir, og þóttu skipverjarnir haga sér í meira lagi grunsamlega er þeir skutu út skipsbáti og tóku að mæla dýpi og kanna botn. Þess er getið að skipverjar hafi komið á land á einhverri hafnanna, að eigin sögn til að fá vatn. Tóku heimamenn þá ekki nema rétt svo trúanlega.

Heimsókn hvalveiðimannanna og háttalag þeirra vakti grunsemdir í Hafnarfirði og í Hólminum, eins og Reykjavíkurverslunarstaður hét þá, en einhverra hluta vegna urðu viðbrögð manna í Keflavík miklu meiri. Mun nær að segja, að heimamenn hafi misst stjórn á sér. Í bréfi Ólafs amtmanns Stefánssonar til Rentukammersins hinn 5. september segir:

„Það er með ólíkindum hvílíkt uppnám þessi heimsókn vakti hjá almúganum. Margir í Keflavíkurumdæmi lögðu á flótta með konur og börn, en um 200 þeirra söfnuðust saman í verslunarstaðnum og hugðust veitaaðkomumönnunum mótspyrnu, ef þeir sýndu einhvern fjandskap. En þeir (þ.e. íbúarnir) höfðu ekki annað að verja sig með en steina, sem þeir söfnuðu í hrúgur í fjörunni."7

Ekki kom til neinna átaka í þetta sinn og hvalveiðiskipin héldu brátt á aðrar slóðir. Þessi stutta frásögn amtmannsins um viðbrögð íbúanna og her heimilisfeðra, vopnaðan smásteinum, segir þó stóra sögu; hún sýnir glöggt óttann við hið óþekkta, og eins hitt hve berskjaldaðir Íslendingar voru, ef óvini bar að garði. Í bréfinu vakti Ólafur einmitt athygli á því að ekki þyrfti nema eitt skip, vel vopnað, og um hundrað manna áhöfn til að hernema landið allt.

Um þessar mundir var verið að koma á fót landsnefndinni fyrri, sem svo var kölluð, vegna bágra landshaga á Íslandi. Gaf konungur út ítarlegt erindisbréf nefndarinnar hinn 22. maí 1770. Þar var nefndarmönnum falið að rannsaka helstu atvinnuvegi landsmanna, héraðsstjórn, heilbrigðismál, samgöngumál og ýmislegt fleira og koma með

Ýmiss jarðræktarverkfæri. Teikningin er úr fræðsluriti Ólafs Ólafssonar um garðyrkju, sem var einn vottur upplýsingastefnunnar á Íslandi

Strax ári síðar, árið 1767, var Holger Jacobæus búinn að koma ár sinni í versluninni svo fyrir borð, að hann treysti sér til að gefa öðrum viðfangsefnum gaum. Jörðin Ytri-Njarðvík losnaði í fardögum 1767 og var hún þá byggð kaupmanni ásamt Keflavíkurjörðinni. Nikulás Halldórsson, sem verið hafði Keflavíkurbóndi um eins árs skeið, flutti sig þá yfir að Stóra-Hólmi í Leiru og eftirlét Jacobæusi jörðina.“ Tók hann við þeim báðum með fornum skilmálum og greiddi í landleigu fyrir Ytri-Njarðvík 7 vættir og 20 fiska (1 vætt = 240 fiskar) en 1 vætt og 10 fiska af Keflavík. Ytri-Njarðvík fylgdu 6 leigukúgildi, og skyldi greiða eina vætt fyrir hvert þeirra. Engin kúgildi fylgdu Keflavík, en á báðum jörðunum lá kvöð um mannslán og var reiknuð sem 1 vætt og 8 fiskar á hvora jörð.“

Jacobæus hélt Keflavík til dauðadags, en árið 1770 var Jóni Ásgrímssyni byggð Ytri- -Njarðvík. Átta árum síðar, árið 1778, birtist nafn Jacobæusar á nýjan leik í afgjaldaskrám jarðarinnar er hann

„Siger du at jeg er en hund!" Árekstur þeirra Lidous og Gissurs lögréttumanns bera með sér, að á stundum skildu landsmenn og dönsku verslunarmennirnir ekki hvorir aðra, með margs konar afleiðingum.

greiddi 6 vættir vegna næstliðins ár. Er það líklega greiðsla vegna leigukúgilda, en árið 1778 tók hann við Ytri-Njarðvík allri að nýju og hélt jörðina líklega það sem hann átti ólifað. Fljótlega, eftir að Jacobæus var tekinn við jörðinni Keflavík, hóf hann að gera þar endurbætur og lagfæringar. Tólf árum síðar, í ágúst árið 1777, kallaði hann hreppstjóra í Rosmhvalaneshreppi og Vatnsleysustrandarhreppi, Gísla Illugason og Egil Sveinbjörnsson, til Keflavíkur til að skoða og leggja mat á umbætur sínar á jörðinni, að líkindum vegna áhuga Jacobæusar á að sækja um verðlaun Konunglega landbúnaðarfélagsins í Danmörku. Var umsögn þeirra einkar lofsamleg og sjaldan vikið að framkvæmdum Jacobæusar án þess að kalla þær „nödvendige og herlige" nauðsynlegar og glæstar! Og ekki verður annað sagt en að Jacobæus hafi komið ýmsu í verk áþessum árum, svo sem nú greinir.

Þeir kumpánar gátu þess í upphafi álits síns að þá Jacobæus kom að jörðinni hafi hús og mannvirki verið í löku ásigkomulagi. Kaupmaður

lét hins vegar ekki sitja við að lagfæra húsin heldur lét reisa þau frá grunni af slíkri rausn að hvorki prestar né embættismenn þyrftu að fyrirverða sig fyrir slíka bústaði.

Jacobæus lét reisa með sjónum austan við bæinn sterkbyggðan grjótgarð, 150 m langan og 1 1/2-2 m háan, til varnar ágangi sjávar og brims, sem árlega hafi valdið miklum skaða á jörðinni. Þá lét hann gera uppskipunarbryggju niður af verslunarstaðnum.

Túnjarðarinnar, sem áður var talið nægja til að fóðra eina eða ímesta lagi tvær kýr, lét Jacobæus stækka, hreinsa og girða, svo þar urðu þrír eða fjórir kýrvellir. Á bak við verslunarhúsin, þar sem verið hafði öskuhaugur frá fornu fari, kom Jacobæus upp matjurtagarði, um 40 m löngum og 25m breiðum. Umhverfis garðinn, á þrjá vegu, var reistur rúmlega eins metra hár grjótgarður, en sunnan garðsins var málað trégrindverk og garðshlið.

Þá lét Jacobæus reisa grjótgarð umhverfis túnið. Þarna var breiddur fiskur á vorin, og geta matsmennirnir þess, að þegar rigni fáist af fiskinum prýðilegasti áburður á túnið.

Öll þessi garðahleðsla hafði vitaskuld það helsta markmið að hlífa túninu við ágangi búfjár. En tvífætlingar hafa einnig átt hlut að máli, því í kauptíðum bar að tugi og hundruði viðskiptamanna, oft með stórar hestalestir, og gátu þessar heimsóknir gengið æði nærri jörðinni.

Ami verslunarmanna yfir slíkum ágangi kristallast í eftirfarandi sögu, sem einnig vitnar um samskiptaörðugleika Íslendinga og Dana í verslunarstaðnum. Þetta bar til vorið 1771. Gissur lögréttumaður Jónsson á Arnarhóli í Reykjavík var dag nokkurn í apríl á heimleið utan úr Garði, en staðnæmdist í Keflavík til að ljúka erindum, sem hann átti við kaupmanninn. Leiddi hann drösulinn inn á plássið og þangað sem hann sá sléttað tún innan garðs. Hesturinn tók alls hugar feginn til við að bíta, en Gissur gekk inn á fund kaupmanns. Þegar hann sneri aftur var Christian Lidou undirkaupmaður kominn út á tún og ólmaðist við að

Úr búnaðarskýrslu 1785.

SAGA KEFLAVÍKUR

reka hrossið burt með píski. Skepnan vildi hins vegar hvergi fara, sem vonlegt var. Skipaði Lidou Gissuri að taka ess sitt og halda sömu leið til baka út af plássinu, en það vildi sá síðarnefndi ekki því hann taldi hentugra að ríða út um suðudyr garðsins og þaðan heim. Auk þess þykktist hann við að sjá aðfarir undirkaupmannsins við hrossið. Hann sagði því með þjósti: „Þú slærð hest minn sem einn hund!"

Þessi orð misskildi undirkaupmaðurinn hrapallega, fylltist bræði og hrópaði á móðurmáli sínu: „Siger du at jeg er en hund?! Da skal jeg vise dig at jeg bruger hænder men ikke tænder!" Skipti engum togum að á augabragði hafði Lidou rétt lögréttumanninum fjórar eyrnafíkjur og síðan „jarðvarpaði“ hann honum jafn oft.

Átti Gissur á endanum fótum fjör að launa burt úr Keflavík. Hann kærði undirkaupmanninn og var niðurstaða réttarins á þá leið, að þessi meðferð Lidous á lögréttumanninum „mótstríðir kristilegum kærleika, semlaganna og taxta forordningarinnar fyrirmælum“. Varhanndæmdur til að greiða Gissuri 12 ríkisdali í miskabætur og allan málskostnað að auki.“ Hvort sem harðleikni Lidous undirkaupmanns við mann og hest átti þar hlut að máli verður það ekki ráðið af dómabókum né öðrum heimildum, að Suðurnesjabændur né aðrir hafi framvegis látið hesta sína traðka út túnin í Keflavík. En hverfum aftur tiljarðabóta Jacobæusar og álits hreppstjóranna á þeim.

Syðst í túninu, nær sjónum, hafði Jacobæus látið gera annan matjurtagarð og ræktaði þar kál og rófur. Sá garður var talsvert minni en hinn fyrri (22X13 m). Utan túngarðsins var þriðji matjurtagarður kaupmanns, umlukinn grjótgarði. Var sá garður 34 m á lengd og 26 á breidd og að mestu lagður undir kartöflurækt.

Því miður fer fáum sögum af fjölbreytni þessara tilrauna kaupmannsins og uppskeru er sjaldan getið. Í lýsingu sinni á Gullbringu- og Kjósarsýslu segir Skúli Magnússon fógeti um garðrækt almennt í sýslunni, að þar spretti einkum gulrætur, hvannir og hvannarætur, grænt, hvítt og rautt kál, gulrófur, piparrót, steinsselja, kartöflur, radísur, rófur og salat.“

Gefur þessi romsa e.t.v. nokkra vísbendingu um hvað það var, sem Jacobæus ræktaði í görðum sínum, án þess að það verði fullyrt, að hann hafi getað boðið upp á allar „sortirnar“. Skúli fógeti segir ennfremur í skýrslu til Rentukammersins um efnahagsástand í Gullbringusýslu 1780-1781, að matjurtagarðar Jacobæusar í Keflavík gangi næstir á eftir sínum eigin görðum í Viðey.*

Þeir Gísli og Egill nefndu að síðustu í áliti sínu árið 1777 brunn Keflavíkurjarðarinnar, sem Holger Jacobæus hafði byggt yfir og sett dælu á. Töldu hreppstjórarnir þetta mesta þarfaverk því opnir brunnar væru einatt stórhættulegir er náttblindur almúginn væri að paufast um í myrkrinu.“

3. kafli

Gullkistan undir Vogastapa

Hvört er mín ríkuglega gullkista undan Vogastapa horfin, úr hvörri börn mín ár eftir ár áttu vissa svo dýrmæta blessun, þúsundum saman allt að fáum árum, svo að segja við flæðarmál, að hún víst hefir samgilt mörgum gullkistum fyrir þau?

Þessi orð leggur Magnús Stephensen „Ey-konunni Íslandi“ í munn er hún lítur um öxl og kveður 18. öldina. Í huga Magnúsar var enginn efi á því hvað skemmt hefði gullkistuna undir Vogastapa; það voru þorskanetin. Eftir að net komu til sögu í Leiru, Keflavík og Njarðvíkum fylgdi veiðiskap að sögn Magnúsar „óregla, og margt illt afhæfi við neta-brúkun, rán og þjófnaður tók þar að tíðkast og fiskiafli rýrnar þar {...J ár frá ári |...|??

Enginn vafi leikur þó á, að innleiðsla þorskanetanna um 1770 var merkasta nýjungin í atvinnuháttum á Suðurnesjum á 18. öld. Suðurnesjamenn voru sjálfir í upphafi næsta áhugalitlir um þessi nýmæli, en svo fór að netin unnu algeran sigur; miklu tregar gekk að sannfæra aðra um ágæti þeirra því mönnum stóð stuggur af þessu afkastamikla veiðarfæri. Má segja, að allt fram áþessa öld hafi sums staðar eimt eftir af þeirri trú, að netin girtu fyrir fiskigöngur. Því var Innnesjamönnum sérstaklega í nöp við framfarirnar í fyrrnefndum veiðistöðvum; þeir kenndu netunum syðra sem sé um aflabrest á Innnesjum. Af þessu reis langvinn og harðvítug deila um netin.

Eins og aðrir atvinnuvegir Íslendinga, tók sjósókn litlum breytingum í aldanna rás; róið var til fiskjar á árabátum, stórum og smáum, og handfæri og sums staðar lóðir voru helstu veiðarfærin. Erlendis urðu ýmsar framfarir í fiskveiðum, en þær náðu lengi vel ekki landi áÍslandi. Í mörg hundruð ár horfðu landsmenn þannig upp á erlendar þjóðir stunda veiðar á Íslandsmiðum á þilskipum; þeirra eigin veiðar voru bundnar við grunnsævi, með því að árabátarnir leyfðu ekki að sótt væri utar. Hafnaraðstöðu á Íslandi var víðast þannig háttað, að nauðsyn bar til, að fleyin væru sett á þurrt land á hverju kvöldi. Því máttu bátar ekki vera stærri né virkjameiri en svo, að skipshöfnin gæti borið þá á sjálfum sér upp á land að loknum starfsdegi. Útlendingar notuðu lóðir og net við veiðar og önnur nýtískuleg veiðarfæri á þeirra tíma vísu; hér var nær eingöngu handfærum og á einstöku stað lóðum til að dreifa.

Efalaust áttu margir þættir sök á þessari stöðnun í íslenskum sjávarútvegi, svo sem almenn fátækt og hræðsla við áhættu sem af kynni að

Magnús Stephensen aðhylltist ýmsar nýjungar í atvinnumálum, en þó ekki þorskveiðar með netum. Var hann fullviss um að netin eyðileggðu forn færamið.

SAGA KEFLAVÍKUR

hljótast. Því hefur einnig verið haldið fram að „betri bændur“ hafi verið andsnúnir afkastamiklum nýjungum, af ótta við breytingar á valdahlutföllum í landinu.?

Þess var getið hér að framan, að um ogeftir miðja 18. öldina tók víða að gæta vilja meðal valdsmanna í Danmörku til að efla ýmsa atvinnuvegi landsmanna, einkum sjósókn. Almenna verslunarfélagið lét meðal annars flytja til landsins norska bátasmiði, sem áttu að kenna landsmönnum smíði samskonar báta og notaðir voru á Sunnmæri í Noregi. Voru þeir stærri en íslensku árabátarnir. Minna varð þó úr en til stóð, aðallega vegna þess að norsku bátarnir voru miklum mun dýrari en þeir íslensku. Af öðrum tilraunum af þessu tagi má nefna saltvinnslu á Reykjanesi við Ísafjarðardjúp, netaveiðar við sunnanverðan Faxaflóa, þilskipaútgerð í Hafnarfirði og saltfiskverkun víða um land. Almennter talið, að Skúli Magnússon fógeti hafi fyrstur flutt þorskanet til Íslands. Hafði hann tvö net með sér frá Sunnmæri vorið 1753 og voru þau reynd í Hafnarfirði þá um sumarið. Eftir þetta var netaveiðum haldið áfram íHafnarfirði, en árið 1768 var þess getið, að íbúunum hefði lengi vel verið lítt gefið um þær.' Það er og til marks um þetta, að árið 1761 áttu einungis fimm menn í Hafnarfirði og á Álftanesi net "Um þessar mundir var Hafnarfjörður einnig höfuðvígi þilskipaútgerðar og raunar í flestu tilliti miðstöð nýjunga í útvegsmálum landsmanna. Ýmsum nýjungum af þessu tagi skolaði á land í Keflavík, en mikilvægastar þeirra voru netaveiðar og saltfiskverkun; um langtárabil voru netaveiðar á Íslandi nær einskorðaðar við verstöðvarnar við sunnanverðan Faxaflóa. Þilskipaútgerð kom þar óvíða til greina vegna hafnleysis, en þó virðist Holger Jacobæus hafa verið áhugamaður um slíka útgerð. Árið 1773 keypti hann í félagi við þá Thodal stiftamtmann og Ólaf Stefánsson amtmann norska 35 stórlesta fiskiduggu, sem kölluð var Den Islandske Örn. Var duggan gerð út frá Hafnarfirði með norskum skipstjóra, en áhöfnin var að öðru leyti íslensk. Útgerð þeirra þremenninga varð þó skammæ. Í fyrstu lagðist stjórn Almenna verslunarfélagsins gegn fyrirtækinu og síðar kom í ljós, að verðið, sem fékkst fyrir aflann, nægði engan veginn til að útgerðin bæri sig. Þau urðu því endalok Íslenska arnarins að fúna niður í Hafnarfirði.-Jacobæusi varð miklu betur ágengt með tilraunir til að innleiða þorskanet í Keflavík og nágrenni. Auk þess að kenna Suðurnesjamönnum að verka saltfisk átti Weinvich, sem kom fyrr við þessa sögu, að segja mönnum til um hvernig ríða skyldi net. Sýnir það að forkólfar Almenna verslunarfélagsins höfðu frá upphafi á bak við eyrað að efla útgerð á Suðurnesjum með netaveiðum. Árið 1766 reið hann þrjú net, sem voru send til Hafnarfjarðar, en þar brýndi Klerke kaupmaður ótrauður fyrir íbúum að nota net við veiðar. Lagði verslunarstjórnin að Jacobæusi að gera slíkt hið sama í sínu umdæmi.?

Kill 28 fg

Glöggt dæmi um það hve Suðurnesjamenn voru fljótir að tileinka sér net, er að þorskanet voru notuð sem tákn Keflavíkur á sjókorti innan við áratug eftir að þau voru fyrst reynd þar

SAGA KEFLAVÍKUR

íbúa verslunarumdæmisins til að tileinka sér þorskanetin við veiðarnar. Í svarbréfi sínu árið eftir sögðust stjórnarmenn Almenna verslunarfélagsins búast við að viðhorfin breyttust, þegar íbúarnir hefðu reynt netin." Þeim heilræðum fylgdi kaupmaðurinn; Guðmundur Runólfsson sýslumaður sagði í bréfi til amtmanns 5. júlí árið 1770 að þá væri verið að reyna netin í Keflavík." Er svo að sjá, að Jacobæus hafi einn notað þau því samkvæmt yfirliti um vertíðina 1771 reri aðeins einn bátur með net. Var það feræringur Jacobæusar, sem gekk frá Keflavík og hafði sex net. Afli netabátsins á vertíðinni var 11 stór hundruð (stórt hundrað=120) og 115 fiskar."

Álit verslunarstjórnarinnar um, að einungis þyrfti að koma íbúum Keflavíkurumdæmis á bragðið, átti eftir að verða að áhrínsorðum, og nú endurtók sig sagan úr Hafnarfirði. Eins og útvegsbændur þar voru Suðurnesjamenn fljótir til þegar þeir loksins hófu netaveiðar, og þegar um 1780 voru netin orðin þar aðalveiðarfærið á vetrarvertíð. Tilkoma neta hafði margháttuð áhrif á Suðurnesjum. Það þótti hægara að stunda netaveiðar en veiðar með öðrum veiðarfærum og uppgripameira. Vermenn úr öðrum héruðum flykktust því til verstöðvanna við sunnanverðan Faxaflóa.“ Tölfræðiheimildir frá þessum árum eru afskornum skammti og því torveltað fá glögga mynd afaflabrögðum, en talið var að í netin veiddist feitari fiskur en fékkst á færi og lóðir. Um þetta sagði Jón Eiríksson konferensráð árið 1768: „|... feitasti fiskurinn sniðgengur venjulega önglana, en á netunum geta þeir ekki varað sig.""* Um þetta leyti tóku Innnesjamenn að kvaka um óráðsíu í netaveiðunum, netin væru lögð of snemma á vorin og að allt of mörg net væru lögð. Árið 1782 var sett reglugerð um tilhögun netaveiða í Hafnarfirði þar sem tilgreint var nákvæmlega hvar mætti leggja net, hvenær og hversu mörg net mættu vera um borð í hverjum báti, að viðlögðum sektum.'*Suðurnesjamenn fengu hins vegar að halda fullu frelsi við veiðarnar enn um hríð, en árið 1789 kom ósk úr verslunarstaðnum sjálfum um að settar yrðu reglur um veiðarnar vegna óhóflegra netalagna í verstöðvum syðra.

Nýjungar í fiskverkun

Eftir að báturinn hafði verið settur upp að lokinni veiðiferð, var aflanum skipt, hver maður fékk sinn hlut, báturinn einn eða tvo eftir stærð og veiðarfærin einn hlut, ef veitt var á net eða lóðir. Þá slægði hver sinn hlut, flatti og lagði í kös, fjóra til sex fiska í hverja."

Frá fornu fari hafði nær allur fiskur, sem kom á land, verið hertur. En á mörkuðum við Miðjarðarhaf kusu menn fremur saltaðan fisk en hertan, og þangað beindi Almenna verslunarfélagið viðskiptum sínum í auknum mæli. Þó var stjórn félagsins ekkert kappsmál að kenna Íslendingum verkunaraðferðina, heldur vildu þeir sjálfir ráða hvar

GULLKISTAN UNDAN VOGASTAPA

saltfiskur væri verkaður og hve mikið á hverjum stað." Keflavík hefur verið sjálfkjörin til saltfiskverkunar því þegar árið 1766 var sendur þangað starfsmaður til að kenna saltfiskverkun, eins og komið hefur fram.

Almennt var skipan á verkunaraðferðum sú, að aflinn á vetrarvertíð var mest allur hertur, vorafli var verkaður með Terreneufs-aðferð en sumarafli með svokallaðri Kaupmannahafnaraðferð. Tvær síðasttöldu aðferðirnar voru nýmæli á Suðurnesjum.

„Kaupmannahafnarverkuðum“ fiski var, eins og nafnið ber með sér, einkum stefnt á markaði í Kaupmannahöfn og víðar í Norður-Evrópu, og voru ýmsar fisktegundir verkaðar á þennan máta, t.d. þorskur, ýsa, langa og skata. Fiskurinn var saltaður niður í þétt ílát og látinn liggja í um þrjá sólarhringa, en því næst þveginn í saltpækli og breiddur út um daga. Á næturnar var fiskinum hlaðið í kesti og hann þakinn með borðum og vaðmáli og pressaður með grjóti. Eftir 24 daga var klippfiskurinn talinn fullþurrkaður og fergður.'*

Terreneufsverkun heitir eftir franska nafni Nýfundnalands. Var þessi tegund saltfisks einkum eftirsótt á Spánarmarkaði og víðar við Miðjarðarhaf. Andstætt Kaupmannahafnarverkuninni mátti ekki verka aðrar tegundir en þorsk með þessari aðferð. Verkunin fór þannig fram, að fiskurinn var saltaður í stakka, sem voru um fisklengd á breiddina. Þar sem hann var ekki verkaður í ílátum, eins og Kaupmannahafnarfiskurinn, rann lögurinn jafnharðan frá honum; Terreneufsfiskur var því útlitsbetri og ekki eins saltur. Best þótti að verka hann á möl, „þar sem steinar eru eigi stærri en handsteinar, og mölin svo djúp, að súgur komist að neðan, en enginn jarðvegur finnist í millum {...|."*

Frá sjónarhóli fiskverkandans var Keflavík að öllu leyti ákjósanleg, bæði hvað viðvék sól, vindum og möl upp af fjörunni sunnan verslunarhúsanna. Hér má einnig minna á grjótgarða, sem Jacobæus lét hlaða í Keflavík og Ytri-Njarðvík, meðal annars til að breiða á fisk.

Eftir 2—3 sólarhringa var fiskurinn hreinsaður og breiddur upp íloft á mölina, en snúið niður að kvöldi. Hann var fergður líkt og klippfiskurinn, en þó undir minna fargi. Terreneufsfiskur var talinn fullþornaður eftir 14 daga hið minnsta.“

Arið 1774 skrifaði Bjarni Einarsson sýslumaður ritgerð um saltfiskverkun, sem birtist í riti Lærdómslistafélagsins árið 1783. Þar hvatti hann landsmenn eindregið til að taka upp saltfiskverkun samhliða skreiðarverkun. Helstu kosti þessa taldi hann þá, að saltfiskurinn væri mun öruggari kaupstaðarvara; einatt henti það, að fiskur, sem átti að herðast, yrði súr eða maltur og því ótækur í verslanir. Þá fullyrti Bjarni

Í 1

BE.

Um

Serranecnfs og Klippfiffs Verfun.

Formali,

tit 1774, þá eg flúðeraði í Kaupmannas “Í Gefn, frrifaði eg nocfur um fallefifPs-vers fun oá frarmlagði fyrir þat Konúngliga General Æollfammer, Far eg vanta, at:þat mundi við þef vitrun og góðu ymfá, at megtu gagni verða; „ Síðan þefir eg ecert ferligt frett til Þefia (Frifs, fóeg bafi þeyrt at Kaupmenn þer við fand, einir og aðrir, þafi haft Þat í þondum, og at Þeir hafi belldr Tofat þat enn faftar. Æn í ár hefir fat Konúngliga Geheral Tollfamner, fends mer aptr áminft fÉrif, með fya fáranda brefi; % ' MÐað saltfiskurinn gæfi meira í aðra hönd; verslanir greiddu að vísu jafn mikið fyrir skippund (=um 160 kg) af hertum og söltuðum þorski, en að 31

Titilsíða greinar Bjarna Einarssonar

dómi Bjarna fékkst um 10-20% meira af hverju skippundi af ferskum fiski sem fór í salt heldur en herðingu. Frá því dróst að vísu saltverðið, en á móti kom að saltfiskverkun tók skemmri tíma, og þar var því launakostnaður minni.?!

Allar verkunaraðferðirnar, herðing og tvenns konar söltun, voru viðhafðar í Keflavík á einokunartímabilinu, en líklega var herðingin þeirra mikilvægust. Stafaði það af því að þess var krafist að saltfiskurinn væri verkaður nýr. Afli sem átti að herðast mátti hins vegar liggja í kös frá vetrinum og fram að páskum áður en tekið var til við verkunina. Mestur hluti vetrarafla fór því í herðingu, en um leið og voraði var farið að verka nýveiddan fisk í salt. Af bréfaskiptum Jacobæusar og verslunarstjórnarinnar má ráða, að helst hafi Terreneufsaðferðinni verið beitt í Keflavík.

Það orð hafði löngum legið á íslenskum fiski, sem fluttur var út, að ekki væri nægilega vandað til verkunarinnar. Í nokkrum bréfum úr aðalstöðvum verslunarinnar til kaupmannsins í Keflavík er kvartað yfir verkun á fiski þaðan. Er þess og skemmst að minnast að þetta varð einmitt til þess að Haagen var rekinn frá versluninni árið 1766. Í bréfi stjórnar verslunarfélagsins til Íslandskaupmanna í maí 1773 var vandað um við kaupmenn fyrir að taka á móti illa verkuðum fiski. Var kaupmönnum hótað, að þeir yrðu gerðir persónulega ábyrgir fyrir skaða, sem verslunarfélagið hlyti af þess háttar afglöpum.* Á þessu fékk Jacobæus að kenna þegar ári síðar því með vorskipum 1774 barst honum reikningur upp á tæplega tvö hundruð ríkisdali vegna farms af ónýtum þorski. Var Jacobæusi gert að greiða reikninginn og honum hótað brottrekstri ef slíkt endurtæki sig. Til samanburðar má nefna að árslaun kaupmannsins voru þá 300-400 ríkisdalir, að viðbættri útflutningsþóknun, semnamum 11/2% af taxtaverði íslenskra afurða." Það má því gera ráð fyrir að vöruvöndun hafi verið kaupmönnum hugleikin. Þó varð ekki við öllu séð og engin trygging fengin þótt varan væri fyrsta flokks þegar henni var skipað um borð í skip á Íslandi. Þetta var t.d. uppi á teningnum með Terreneufsfisk frá Keflavík, sem landað var í Bilbao árið 1777. Greindi stjórn Konungsverslunarinnar frá því vorið 1778, að klagað hefði verið yfir verkun og meðferð vörunnar í Bilbao og ekki fengist nægilega gott verð fyrir vegna þessa.“ Þá brá Jacobæus á það ráð að að stefna fimm starfsmönnum verslunarinnar og níu Íslendingum, sem unnið höfðu við verkunina, til að gefa þingsvitni á héraðsþingi um að saltfiskurinn sem skipað var út árið 1777 hefði verið besta vara. Fullyrtu vitnin einróma undir eiði að svo hefði verið og að jafnvel hefði verkunin heppnast betur þetta ár en mörg undanfarin.* Lét verslunarstjórnin það gott heita, en sagði kaupmanni að fylgjast framvegis betur með að vel væri búið um fiskfarma, áður en skip létu úr höfn.*

4. kafli

Viðskipti, óáran og eftirminnilegt fyllerí

Jafnvel þó að Jacobæus fengi þannig stöku sinnum skömm í hatt vegna fiskverkunarinnar máttu stjórnarmenn Konungsverslunarinnar una sínum hlut býsna vel. Í tíð Jacobæuar var Keflavík ein arðbærust verslunarhöfn á Íslandi. Hún hafði jafnan verið ein eftirsóttasta höfn landsins á einokunartímanum og eftir að Jacobæus settist að í Keflavík jukust útflutningsverðmæti verslunarinnar jafnt og þétt.

Til samanburðar má benda á að á árunum 1764—1773, þ.e. tímabili Almenna verslunarfélagsins, voru fluttar út vörur frá Keflavík að andvirði samtals 111.603 ríkisdalir og 55 skildingar. Á jafn löngu tímabili frá 1774, skeið konungsverslunarinnar síðari, námu verðmæti útflutningsins hins vegar 311.976 ríkisdölum og 37 skildingum.' Að vísu var ekki eingöngu um aukið vörumagn að ræða, því verðhækkanir vegna nýs verslunartaxta árið 1776 og mikillar eftirspurnar í kjölfar frelsisstríðsins í Bandaríkjunum 1775—1783 áttu hér og hlut að máli. Útflutningsvörur úr Keflavík voru að langmestum hluta ýmiskonar sjávarafurðir, einkum skreið og saltfiskur. Aföðru mikilvægu sjávarfangi er að nefna þorska-, sels- og hákarlslýsi. Þá voru á árunum 1767—1774 gerðar tilraunir með að salta þorskhrogn í tunnur og flytja utan til Nantes í Frakklandi, til niðurburðar við sardínuveiðar. Þessi útflutningur, sem á einokunartímanum var einskorðaður við hafnir við Faxaflóa, varð aldrei sérlega mikilvægur; frá Keflavík voru fluttar út um 4—6 tunnur af hrognum á ári.?

Aðrarútflutningsvörur frá Keflavík voru einkum lamba- og refaskinn og prjónles, þ.e. peysur, sokkar og vettlingar. Þá voru einstök ár flutt út hvalskíði, álftahamir og tólg. Ofangreind romsa um útflutningsvörurnar ber búskap almúgans í verslunarumdæminu nokkurt vitni. Hér bjuggu útvegsbændur, sem lögðu sjávarfang sitt að mestu inn í verslun, sem og ullarvöru. Sá fiskur, sem einhverra hluta vegna þótti ekki verslunarvara, var hafður til neyslu til viðbótar við nokkrar landbúnaðarafurðir og varning úr versluninni. Viðskiptin byggðust á vöruskiptum og peningar sáust yfirleitt ekki í viðskiptunum. Bændurnir komu þannig með fullverkaðan fisk og aðrar framleiðsluvörur sínar í kaupstaðinn og létu í skiptum fyrir korn, vefnaðarvöru, timbur og járn, svo nokkuð sé nefnt. Verslunin var Íslendingunum mjög mikilvæg, enda framleiðslan í meira lagi einhæf.

Inn- og útflutningur í Keflavík 1764-1784

MM innílutningur () Útflutningur Ríkisdalir

Óáran og eldsumbrot

Fyrstu tólf ár Jacobæusar í Keflavík voru sögð happadrjúg í þeim skilningi að þá varð ekki mannfellir af hallærum í landinu. Að sönnu var oft þröngt í búi, eins og sagði um árið 1770, en eigi að síður fjölgaði fólki í landinu. Árið 1778 tók að breytast til hins verra. Vetur voru harðir og sumur köld og votviðrasöm. Vegna fóðurskorts urðu margir að fella skepnur og leita á náðir verslananna um matbjargir. Þá reyndist sjávaraflinn einatt svipull. Jón Skúlason aðstoðarlandfógeti sagði vorið 1779, að haustið áður hefði allur betri fiskurinn verið fluttur utan og mikið af þeim lakari seltt til Norðurlands, en sjávarbændur reiddu sig á haust- og vertrarafla. Haustvertíð reyndist hins vegar afar rýr og lítið sem ekkert veiddist á vetrarvertíð, fyrr en kom fram í mars; „margir hafa því liðið sárara hungur en þekkst hefur í 20 ár.“ Úr þessu rættist þaðan í frá í Keflavíkur-, Hafnarfjarðar- og Hólmsumdæmum, því þar fiskaðist ágætlega, en ekkert í Básenda- og Grindavíkurumdæmum.?

Harðindi þessi stóðu áfram linnulítið; ef eitthvað var komu þau harðar niður uppi til sveita en við sjóinn. Skepnurnar hrundu niður úr megurð og þjónustu- og húsfólk í Gullbringusýslu „lagðist í flakk til að betla sér mat, þar sem hann var að fá, einkum frá uppsveitum niður til sjávarsíðunnar, svo þeir sem voru betur birgir höfðu brátt helmingi fleiri að fæða en fast heimilisfólk, og þar kom að hjá þeim gekk matur einnig til þurrðar."*

Þrátt fyrir að þannig kreppti að í landinu árið 1781 var það metár í skreiðarútflutningi frá Keflavík, og heildarverðmæti útflutningsins

(Heimild: Hdrd. Lbs. Filma úr Rigsarkivet nr. 68. Protocol over Belebet af alle isl. Retourvarer 1764-1784)

manns og skýrði frá því að hann hefði veikst af bólusótt. Var assistentinum uppálagt að senda allan fatnað sinn og sængurföt til baka með skipinu, en annað var ekki hafst að. Svo virðist, að Jacobæus hafi að öllu leyti hlýtt fyrirmælum stiftamtmanns, nema í því að selja segldúkinn, sem kirkjubókin gat um. Síðar, þegar reynt var að grafast fyrir um upptök sóttarinnar, varð það að vísu ekki talið fullsannað, að Jacobæus hefði flutt hana með sér. Meðal annars var bent á, að kokkur, sem kom til Íslands í sömu ferð og bjó í Hafnarfirði um veturinn, hefði legið í bólum úti í Kaupmannahöfn. Það var þó talið líklegast, að sóttin hefði borist í land með segldúki Jacobæusar.'3

Lóðsinn í Hafnarfirði, Jón Þorsteinsson, tók sóttina fyrstur, þremur vikum eftir að Jacobæus kom til Íslands, en hennar varð fyrst vart í Útskálasókn tveimur mánuðum síðar eða 28. október 1785. Þá dó á Hrúðurnesi Sigurður Bjarnason, sextán ára „umferðardrengur að austan“.'* Færðist sóttin svo af einum bæ til annars allt til 28. janúar er 15 ára stúlka á Skeggjastöðum dó af henni, en alls lagði bólusóttin 16 að velli í Útskálasókn. Elsta fórnarlambið var 24 ára en það yngsta var misserisgömul dóttir Muxoll assistents í Keflavík og Johanne Margrethe konu hans, Else Margrethe að nafni, sem dó 27. desember. Það er átakanlegt að hugsa til þess að einungis fimm mánuðum fyrr höfðu Muxoll-hjónin fylgt annarri dóttur sinni til grafar. Hún hét Sophia Amalia og dó hálfs annars árs úr landfarsótt í lok júní.'s

Bólusóttin var engu vægari í Hvalsnes-, Kirkjuvogs- og Njarðvíkursóknum þar sem hennar varð fyrst vart í byrjun desember. Í þessum sóknum létust samtals 17 úr bólum."*Sóttin náði hámarki í Gullbringusýslu í desember 1785, en breiddist síðan út um land. Talið var að hún hefði lagt um 1.500 manns að velli áður en yfir lauk, eða um 4% landsmanna og það „kjarna landsfólksins“, að því Hannes Skálholtsbiskup Finnsson taldi. Hann bætir við:

„Get ég því eigi kallað það fjarstætt, sem ég heyrt hefi nokkra segja, að mannskaðinn af bólunni hafi verið landinu meiri og óhagkvæmari en hinn í hallærinu, því að í hallærum deyr fyrst og mest óspilunar-, ankrama-, óhófs- og umferðarfólk og þeir, sem annars eru vegna veikinda til lítillrar uppbyggingar.""

Meðan bólusóttin geisaði voru gerðar tilraunir með bólusetningu fólks á Norðurlandi þær fyrstu hérlendis og gáfu þær, að sögn, allgóða raun.'* Bólusetningarnar voru þó í litlum mæli og eftir sem áður sáu yfirvöld ekki önnur ráð, en að setja stranga tilskipun um varúðarráðstafanir gegn innflutningi næmra sjúkdóma, sem auglýst var í maí 1787. Þar var meðal annars kveðið á um, að hásetar og farþegar skipa, sem sigldu til Íslands, yrðu að hafa verið heilbrigðir af bólusótt og mislingum í að minnsta kosti sex vikur, og öll skip áttu að hafa sérstök heilbrigðisvottorð, áður en lagt var af stað. Kæmu næmir sjúkdómar

Hannes Finnsson Skálholtsbiskup

Sóknarpresturinn á Útskálum

leiddur burt úr Keflavík vegna drykkjuláta upp úti á rúmsjó, áttu skipstjórar að fyrirbyggja allan samgang skipshafnar og farþega við Íslendinga. Varð bólusóttar hér ekki vart næstu áratugina, hvort sem þessum ráðstöfunum var fyrir að þakka."

Afnám einokunarverslunarinnar Ástand Íslands var að vonum mjög til umræðu í Kaupmannahöfn um þessar mundir. Fé var safnað til nauðstaddra og aukabirgðir af rúgi voru sendar til Íslands. Langt fram á þessa öld var uppi þrálátur orðrómur um að dönsk yfirvöld hefðu haft á prjónunum að flytja íslensku þjóðina á einu bretti frá landinu og setja niður á Jótlandsheiðum. Þykir þetta nú næsta ósennilegt. Hitt er víst, að Rentukammerið lét kanna, hvort rétt væri að flytja nokkur hundruð Íslendinga til Kaupmannahafnar. Í álitsgerð verslunarstjórnarinnar þar um var lagt til, að ef svo yrði færu 170 manns frá Gullbringusýslu, þar af 60 úr Keflavíkurumdæmi.“ Þessar hugmyndir komu til kasta landsnefndar-

VIÐSKIPTI, ÓÁRAN OG EFTIRMINNILEGT FYLLERÍ

innar síðari, sem komið var á fót í kjölfar Skaftárelda og mætti þar mikilli mótspyrnu, svo ekkert varð af.

Landsnefndin síðari er efalítið þekktust fyrir tillögur sínar um breytingar á verslunarfyrirkomulaginu á Íslandi. Nefndarmenn töldu, að þegarupp væristaðið, hefði einokunarverslunin alls ekki verið ábatasöm fyrir dönsku krúnuna; þetta fyrirkomulag hefði hins vegar verið örlagavaldur í lífi Íslendinga og saga einokunarverslunarinnar samofin hnignun landsins. Því lögðu þeir til að einokunin yrði afnumin og verslunareignir konungs á Íslandi seldar.?

Þetta varð og niðurstaðan, því hinn 13. júní 1787 auglýsti konungurinn að einokunarverslunin á Íslandi skyldi afnumin og verslun á Íslandi gefin frjáls þegnum Danaveldis frá og með 1. janúar 1788.2Samkvæmt þessu var nefndarmönnum greinilega ekki efst í huga að auka verslunarfrelsi Íslendinga, enda voru landsmenn taldir ófærir um að taka verslunina í sínar hendur. Markmiðin voru fremur að draga úr ríkisútgjöldum og festa danska kaupmenn í sessi. Var það í fullu samræmi við efnahagsstefnu sem þá var að ryðja sér til rúms íDanmörku og lagði áherslu á einkaframtak og frelsi í atvinnumálum.? Í upphafi var kaupmönnum boðið að sitja fyrir um kaup á verslunareignunum. Í janúar 1787 spurðist Skúli Magnússon landfógeti fyrir um ætlan Holgers Jacobæusar í þessu efni. Skýrði Jacobæus þá frá því að þar sem hann gæti ekki framvísað neinum tryggingum fyrir skuldbindingum kæmi varla til þess að hann keypti konungseignirnar í Keflavík, og sömu sögu væri að segja um aðra starfsmenn á staðnum.* Skömmu síðar tók Jacobæus sér enn penna í hönd og skrifaði konungi bænarskjal. Þar óskaði hann eftir að verða leystur frá störfum vegna aldurs og heilsubrests og að sér yrðu veitt eftirlaun fyrir störf sín við Íslandsverslunina í 41 ár. En ef það gæti ekki orðið, þá fór kaupmaðurinn fram á að fá að kaupa verslunareignirnar við mjög vægu verði." Það reyndist þó orðið kvöldsett á ævi Jacobæusar svo honum varð að hvorugri óskinni.

Holger Jacobæus reisti utan til Kaupmannahafnar í október árið 1787, en skildi eftir sig skriflegan vitnisburð um framferði prestsins á Útskálum, vegna kæru á hendur honum. Þetta reyndist hinsta kveðja Jacobæusar til Íslendinga því hann átti ekki afturkvæmt til landsins.

Málaferlin gegn sr. Agli Eldjárnssyni á Útskálum risu út af framferði hans í Keflavík sumarið 1788. Heimilisfólk sr. Egils skýrði réttinum svo frá, að sökum heilsubrests bæri prestinum nauðsyn til að „hressa“ sig öðru hverju á svolitlu brennivínstári þegar hann væri á fótum. Því miður lagðist sú þraut með líkn, að Egill væri orðinn aldraður, heilsuveill vegna „innvortis slæmleika", vannærður og ætti bágt með svefn. Þetta töldu vitnin ástæðuna fyrir því að ekki þyrfti nema lítinn brennivínsleka til að þessi prýðilegi kennimaður yrði dauðadrukkinn og þá einatt

snakillur og orðljótur. Þetta var uppi á teningnum í júníbyrjun 1787; sr. Egill hafði þá riðið til Keflavíkur til að vera þar við manntalsþing. Að því loknu „hressti“ hann sig með dálitlu tári, trúlega fyrir heimferðina. Sopinn fjörgaði að vísu, en ef til vill um of og nú var sr. Egill alveg horfinn frá því að halda heimleiðis. Ólafur Gíslason Waage, sem þá var undirassistent við verslunina, lýsti hegðan prestsins svo, að hann „vildi ekki af stað fara, jafnvel þó sóknarfólk hans væri að biðja hann þar um heldur sleit sig frá þeim með illu, og gekk þar fyrir utan stofugluggann með ólátum, líkur þeim manni er vitskertur er, svo fólkið í stofunni neyddist til að taka lykilinn úr hurðinni, að presturinn þar ei hlypi inn til að gjöra spektakel. Mátti svo hans sóknarfólk leiða hann með valdi út af plássinu nauðugan og teyma hestinn undir honum, samt styðja hann að hann ei skyldi kasta sér niður af hestinum."* Þessum geysingi fylgdi munnsöfnuður, sem undirassistentinn taldi fráleitt hæfa guðsmanni. Önnur vitni báru og að þetta hafði ekki verið í eina skiptið sem sóknarprestur var studdur burt af verslunarstaðnum þetta sumar. Haustið 1787 dæmdi prófastsréttur sr. Egil frá kjóli og kalli fyrir þessa heilsubótardrykkju í Keflavík og endranær og tilheyrandi munnsöfnuð. Hann bjó síðan lengi á Króki í Garði, en síðar í Lundareykjadal í Borgarfjarðarsýslu, þar sem hann andaðist árið 1802.7 Ekki er vitað með vissu hverra, erinda Holger Jacobæus hélt utan haustið 1787, en líklega vildi hann láta sverfa til stáls með hagstæðari samninga, eins og margir aðrir kaupmenn um þær mundir. Samningar tókust á milli sölunefndar verslunareignanna og kaupmannanna í apríl 1788, og hélt Keflavíkurkaupmaður þá heimleiðis. Holger Jacobæus komst þó ekki á leiðarenda, því hann andaðist í Sandvík í Noregi hinn 7. júní.* Varð það þá að ráði, að Christen Adolph Jacobæus fékk Keflavíkurverslun meðsömu kjörum og faðir hans, en verslunareignirnar voru skrifaðar upp og metnar í júlí 1788. Þar með var Christen Adolph orðin fyrsti „fríhöndlarinn“ í Keflavík.

A meðan HolgersJacobæusar naut við á árunum 1766—1788 breyttist yfirbragð Keflavíkur mikið. Ný hús risu, tún voru grjóthreinsuð og hlaðnir garðar. Meiru munaði þó um ýmsar nýjungar í atvinnumálum, svo sem saltfiskverkun og netaveiðar, sem unnu smám saman hylli í nágrenninu. Jafnvel þó að Jacobæus verði ekki nema að litlu leyti kallaður upphafsmaður þessara nýmæla, því flest áttu þau rót að rekja til Kaupmannahafnar, var hann þó óumdeilanlega sá sem hratt úr vör. Þáttur Holgers Jacobæusar í myndun Keflavíkur var því ekki lítill. Á næstu áratugum voru enn stigin mörg spor í framfaraátt, og þar var sonur Holgers, Christen Adolph, framan af í fararbroddi. Þess var þó ekki að vænta að hann sæti einn að versluninni eftir að hún var gefin frjáls; margir spekúlantar, sem kallaðir voru, renndu hýru auga til Keflavíkur þegar í upphafi fríhöndlunar.

5. kafli

Spekúlantar og stórgrósserar

„Ég undirritaður Christian Pedersen, skipstjóri með guði áskipinu Vestmanna, sem nú er ferðbúið í Kaupmannahöfn og mun siola með fyrsta byr sem guð gefur til Keflavíkur, þar sem á að afferma skip" = í"urkenni af hafa neðan þilja eftirfarandi vörur frá hæstvirtum Just Lur.- s1|...}“

Þannig hljóðar upphafið á farmskírte.. .ansks skipstjóra frá 21. apríl 1788. Eins og segir í textanum lagði Just Ludvigsen stórkaupmaður til varninginn, en hann var í félagi með Christen Adolph Jacobæusi um verslun í Keflavík fyrstu árin og rak erindi þeirra ytra.

Handan hafsins tók Jacobæus síðan við; sá um að koma vörunum í verð og ferma skipið „príma bonite" fyrsta flokks saltfiski. Guð hefur gefið Pedersen skipstjóra góðan byr, því Jacobæus áritaði farmskrána í Keflavík hinn 29. maí og staðfesti, að varningurinn væri í besta standi, nema hvað í farminn vantaði fjórðung fa r.is af beykiviði. Þessi tilfærsla átimbri, tunnum, smíðajárni og fleiru úr einu horni Danaveldis í annað lætur ef til vill ekki mikið yfir sér, en er þó býsna athyglisverð og markaði í raun þáttaskil í sögu Keflavíkur; með hinu takmarkaða verslunarfrelsi höfðu loks skapast ný vaxtarskilyrði fyrir þorpskrílið.

Guð gaf fleirum en Pedersen byr til Keflavíkur á árunum eftir 1788; innan tíðar skolaði þar á land spekúlöntum og stórgrósserum, og á árunum eftir aldamótin 1800 sóttu ýmsir erlendir gestir Keflavík heim. Voru sumir þeirra miklir aufúsugestir í bænum og var tekið með kostum og kynjum, aðrir hins vegar hvimleiðar boðflennur eins og gengur. Nokkrir þeirra ferðamanna, sem sóttu Ísland heim, lýstu hughrifum, sem þeir urðu fyrir á Íslandi, í ferðabókum. Einn þeirra, Bretinn Henry Holland, sem kom til Keflavíkur vorið 1810, lýsti fyrstu upplifun sinni af þorpinu svo:

„Ef við hefðum stigið fyrst fæti á land í Keflavík, er við komum til Íslands, mundum við hafa dæmt hana sem frámunalegan vesælan stað, en eftir að hafa kynnst ofurlítið íslenskum smáþorpum og bæjum, og þó einkum eftir að hafa ferðast mílu eftir mílu um fullkomnar óbyggðir og öræfi, þótti okkur staðurinn nærri því vinalegur og aðlaðandi. Timburhús, sem þar stóð, virtist ákjósanlegur gististaður. Keflavíkurþorpið er 15—20 timburhús og nokkrir torfbæir. Það stendur við botninn á lítilli vík, en að baki þess eru sömu auðnirnar og hrjóstrin og annars staðar á þessum slóðum."?

Kaupstaðir og umdæmi þeirra

árið 1787

Þess varð þegar vart fyrsta sumarið eftir afnám einokunarverslunarinnar að nú voru nýir tímar. Margir svokallaðir lausakaupmenn eða spekúlantar lögðu þá og næstu ár leið sína til Keflavíkur og nokkrir kaupmenn hófu fastan verslunarrekstur í bænum. Þessum umskiptum fylgdi raunar ekki veruleg fólksfjölgun í Keflavík fyrsta kastið. Árið 1789 voru íbúarnir 39 en 51 árið 1820, en eigi að síður tók þorpið nú á sig fastari mynd.* Eftir 1820 var íbúafjölgunin hins vegar örari, einkum vegna aukinnar sjósóknar.

Fríhöndlun

Við afnám einokunarverslunarinnar var sex kaupstöðum komið á fót á Íslandi og landinu skipt í jafnmörg kaupstaðarumdæmi. Hver kaupstaður átti að vera miðstöð verslunar í umdæminu, en aðrir verslunarstaðir kölluðust úthafnir (eða „útliggjarastaðir“) viðkomandi kaupstaða. Samkvæmt þessu féll Keflavík undir umdæmi Reykjavíkur. Það fól m.a. í sér, að þeir sem hugðust koma á fót verslun í Keflavík, urðu fyrst að sverja borgaraeið og taka borgarabréf í Reykjavík. Þeir, sem hugðust reka þar lausaverslun, skyldu fyrst koma við í Reykjavík og afhenda bæjaryfirvöldum skrár yfir farma sína. Á hinn bóginn var Íslendingum heimilt að versla í hvaða kaupstað eða hverriúthöfn, sem þeir sjálfir kusu.*

Kaupstaðarumdæmi Reykjavíkur

Haustið 1787 hafði stiftamtmaður farið þess á leit við Christen Adolph, að hann sækti um borgarabréf fyrir föður sinn, sem þá var staddur í Kaupmanhöfn að semja um kaup á verslunareignunum. Færðist Christen undan þessari beiðni, einkum vegna þess að hann sagðist ekki vita hug föður síns í þessu máli og jafnvel ekki hvort hann hygðist yfirhöfuð halda áfram verslun á Íslandi. Eins og fyrr var getið átti Holger Jacobæus ekki afturkvæmt til Keflavíkur. Í borgaraskrá, sem Skúli Magnússon fógeti tók saman, segir að Christen Jacobæus hafi sjálfir svarið borgaraeið hinn 5. janúar árið 1788.* Borgarabréfið veitti Jacobæusi rétt til að reka verslun í kaupstaðarumdæmi Reykjavíkur og raunar stunda hvers kyns atvinnurekstur, kaupa jarðeignir á Íslandi og fleira. Borgararétturinn fól einnig í sér margs konar fríðindi borgurunum til handa, t.d. voru þeir undanþegnir skattgreiðslum til ríkisins í 20 ár, en áttu einungis að greiða gjöld, sem lögð voru á vegna kaupstaðarins sjálfs.“

Í félagi við Christen Adolph Jacobæus um kaupin á verslunareignum konungs í Keflavík var Just Ludvigsen skipaeigandi og stórkaupmaður, en Jacobæus var þrátt fyrir það einn skrifaður kaupandi. Skiptu þeir þannig með sér verkum að Jacobæus sá um reksturinn á Íslandi en Ludvigsen bjó í Kaupmannahöfn og rak erindi þeirra þar." Þetta var fremur óvenjulegt því flestir kaupmannanna settust að í Kaupmannahöfn, en höfðu svokallaða „faktora“ eða verslunarstjóra fyrir verslunun sínum. Á Íslandi voru kaupmenn, sem fjarstýrðu verslunum sínum á þennan hátt, kallaðir „selstöðukaupmenn“ og var það hálfgert skammaryrði í í munni Íslendinga. Sjálft verslunarfyrirkomulagið er einnig kallað „selstöðuverslun“ og hefur svo verið fram á þennan dag.

Christen Adolph fluttist frá Keflavík með fjölskyldu sína laust fyrir 1820 og settistað Kaupmannahöfn og var þannig „selstöðukaupmaður“ um nokkurt skeið. Tók sonurinn Holger þá við versluninni.

Heildarkaupverð eignanna í Keflavík, þ.e. húsa, áhalda og vörulagers, auk 3.000 ríkisdala peningaláns, var 10.265 ríkisdalir, 17 5/6 skildingar og átti að greiðast á árunum 1790—1800, utan rúmlega 400 ríkisdala fyrir útflutningsvörur, sem skyldi greiða á árunum 1788— 1791

Sumarið 1788 rak Christen Adolph Jacobæus því verslun í Keflavík fyrir eigin reikning í fyrsta sinn. Hafa líklega margir talið Keflavíkurkaupmann öfundsverðan af hlutskipti sínu; vegna mikils útræðis frá hverjum bæ í nágrenninu og fjölda vermanna var Keflavík einn arðbærasti verslunarstaður landsins. En Jacobæusi hafði raunar verið það ljóst um nokkra hríð, að vísast fengi hann ekki að sitja einn að þessari gullkistu. Þegar vorið 1787, eftir að tilkynnt hafði verið um afnám einokunarverslunarinnar, en áður en Jacobæus eignaðist verslunina,

SVLDLDING

þá Fslendýfu

SKaUphondlun os STÍPaFUð.

Gefin

á Ehriftiansborgar Sloti þann 13 Junii 1787

skolaði nokkrum lausakaupmönnum upp að Íslandsströndum. Slíkt hafði vitanlega verið bannað meðan á einokuninni stóð. Skulum við nú víkja sögunni aftur til ársins 1787, þegar Íslendingar máttu loks eiga kaup við hvern þann kaupmann (innan Danaveldis), sem þeim var hentast í fyrsta sinn í tæp tvö hundruð ár.

Af hagskýrslum Skúla fógeta og þó einkum Levetzows stiftamtmanns um árið 1787, mætti ætla, að sjálfur himnasmiðurinn hafi um

þær mundir verið mesti frjálshyggjumaður eða að minnsta kosti „síðmerkantílisti" og hinir nýju verslunarhættir honum ákaflega þóknanlegir. Drottinn allsherjar lét náðarsól sína sannarlega skína á # fríhöndlarana“ þessa fyrstu áþreifanlegu vísa frjálsrar verslunar á Íslandi, en þeir sigldu undantekningalaust með fullhlaðin skip af fiski úr Gullbringusýslu.

Sjálfum landsmönnum voru gæðin naumlegar skömmtuð. Veturinn 1786—1787 var að vísu mildur, en sumarið 1787 kalt svo jafnvel gerði næturfrost í júlí. Heyfengur var því með allra minnsta móti og þeir, sem ekki áttu fyrningar frá fyrra ári komust brátt á kaldan klaka. Sums staðar í sýslunni og einna helst í Býjaskerjaþingsókn, máttu bændur jafnvel til að slátra mjólkukúm vegna fóðurskorts; þá var garðávaxtauppskeran hjá Jacobæusi víst rýr eins og vænta mátti.

Fiskveiðar á vertíð 1787 heppnuðust hins vegar einkar vel víðast hvar í sýslunni og þurfti jafnvel að líta marga áratugi aftur til að finna annað eins fiskerí."Það kom því ekki að sök þótt nokkrir lausakaupmenn blönduðust í hóp kaupmannanna, sem fyrir voru; allt að einu var nógur saltfiskur handa öllum —nema ef til vill sárhungruðum almúga landsins!

Haustið 1787 var fátækt hreppsbúa slík, að ekki var hægt að koma 32 hreppsómögum af 52 fyrir, einungis 20 búendur treystu sér til að halda niðursetninga; „og liggur ei annað fyrir,“ sögðu nokkrir bændur í hreppnum í bréfi til stiftamtmanns, „en sjálfur dauðinn, og það ekki í heimahúsum, heldur hér og hvar úti á víðavænginum, eins og árin 1784 og 1785 . En (við) vitum þó fullkomlega, að nógar matvörur liggja á höndlunarstöðunum, engum til nota sem stendur nema mús og maur, en þeir fátæku og bjargræðislausu í sama hreppi (hvar höndlunarinnar hjálpandi kaupstaðir liggja) mega deyja úr hor og hungri, hvar með oss sýnist sú von að engu gjörð er vér ættum að hafa og höfum til guðs, konungsins og allra rétt sinnaðra föðurlandsins elskara.""

Þetta fyrsta sumar fríhöndlunar, árið 1787, komu „fríhöndlarar“ á fjórum skipum á suðurhafnir: Einn hélt sig í Keflavík, annar í Hafnarfirði en tveir í Reykjavík. Voru þeir allir á snærum norskra kaupsýslumanna, sem virðast margir hafa rennt hýru auga til Íslands við afnám einokunarverslunarinnar. Lausakaupmaðurinn, sem hafðist við í Keflavík sumarið 1787 hét Kasper Fasmer, var skipstjóri og gekk hann erinda Daniels Isaachsens kaupmanns í Kristjánssandi í Noregi. Á fríhöndlunartímanum falbuðu slíkir lausakaupmenn, sem einnig voru nefndir „fríhöndlarar“ og síðar „spekúlantar“, jafnan varninginn um borð í skipum sínum. Fasmer var hins vegar ráðinn í að senda skipið á veiðar og hefur því mátt leita til Christens Adolphs Jacobæusar um húspláss undir starfsemina.

Kapteinn Fasmer studdist í þessum efnum við ákvæði um lausakaupmenn í fríhöndlunarauglýsingunni þar sem sagði, að slíkir kaup-

menn mættu versla á hverri höfn um eins mánaðar skeið eftir að hafa afhent yfirvöldum í einhverjum kaupstaðanna afrit af farmskrá sinni. Enlíktog Fasmerskildi ákvæðið um lausakaupmennskusínum skilningi lagði Jacobæus eigin merkingu í það.

Því miður kveða heimildir ekki afdráttarlaust um það hvernig fundum kapteinsins og kaupmanns bar saman í Keflavík. Þó er áreiðanlegtað Jacobæus, sem þá var enn kóngskaupmaður, hefur á einhvern hátt reyntað bola Fasmer burt úr Keflavík. Því var það, að sá síðarnefndi bar sig bréflega upp við stiftamtmann ákóngsgarðinum Bessastöðum. Bréf hans er skrifað í „Kieblavigshavn“ hinn 12. maí 1787. Segist Fasmer þar ekki fá að versla í Keflavík og biður stiftamtmann um að skera úr um það hvort hann verði að leita á önnur mið.!!

Úrskurður Levetzows stiftamtmanns lá fyrir samdægurs: Réttur Fasmers til að höndla í Keflavík var að dómi stiftamtmannsins ótvíræður og verslun hans kónginum þóknanleg. Í stað þess að leggja stein í götu kapteinsins var Christen Jacobæusi því fyrirskipað að liðsinna Fasmer á alla lund, m.a. leggja honum til húsnæði, svo hann gæti átt kaup við Suðurnesjamenn, á meðan skip hans væri að veiðum.??

Engum sögum fer af viðbrögðum Jacobæusar við þessum úrskurði, en hitt er víst að hann hefur mátt kyngja orðum stiftamtmannsins eins og öðrum ákvörðunum æðri yfirvalda í landinu. Rak Kasper Fasmer því óáreittur verslun í húsi konungsverslunarinnar sumarið 1787 og sigldi með fullfermi af saltfiski til Barcelona um haustið. Svo vel hafði verslun hans gengið og fiskveiðar skipsins, að Fasmer varð að skilja nokkurn hluta fengsins eftir í Keflavík til næsta árs, er hann sigldi burt haustið 1787.

Á þessu hefur orðið framhald því árið 1788 var Fasmer enn á sveimi í Keflavík. Nú var hins vegar orðin sú breyting á að Christen Adolph Jacobæus var orðinn eigandi verslunarhúsa og annarra verslunareigna konungs í Keflavík. Hann var því í aðstöðu til að neita Fasmer um húsaskjól fyrir verslunina. Þess er svo sem ekki getið, að svo hafi verið. Sú staðreynd, að sumarið 1788 reisti Fasmer hús á Vatnsnesi undir starfsemina bendir þó til þess að hann hafi ekki verið aufúsugestur í húsum Jacobæusar.*

Um hús Fasmers á Vatnsnesi er ekkert vitað, en líklegast er þó, að þar hafi verið tjaldað til einnar nætur, því verslunin var einungis starfrækt umsumarið. Um haustið seldi Fasmer húsið áður en hann hélt heimleiðis. Það er athyglisvert, að Fasmer skyldi átölulaust reisa hús á Vatnsnesi, því strangt tekið var það utan verslunarlóðarinnar. Fáeinum árum síðar hugðust Georg Andreas Kyhn og Ólafur Gíslason Waage reka verslun á Vatnsnesinu, en voru reknir með allt sitt hafurtask til Keflavíkur. Sýna þessar mismunandi undirtektir, að ýmislegt var býsna laust í reipum á fyrstu árum fríhöndlunar.

í verslunarstaðnum geysihörð; á hverju vori komu hingað skip ýmissa lausakaupmanna og stunduðu verslun sína um lengri eða skemmri tíma. Lausakaupmenn komu og fóru og skyldu því fæstir eftir sig varanleg mörk í Keflavík. Áhrif sumra fastra verslana í Keflavík, sem litu dagsins ljós fljótlega eftir afnám einokunarhaftsins, á vöxt og viðgang þorpsins voru öllu meiri og því beinum við sjónum að þeim um sinn.

Fyrstur til að koma á fót fastri verslun í Keflavík, til viðbótar við verslun Jacobæusar, var Jess Thomsen frá Nordborg á eynni Als, sem hafði hér umboðsmann frá og með árinu 1789. Sá hét Hans Christensen og var tengdasonur kaupmannsins. Christensen reisti hús í Keflavík á árunum 1789—1790, líklega sunnan verslunarhúsa Christens Jacobæusar. Var það 30 álna langt og 11 3/4 álnir ábreidd (1 alin = u.þ.b. 0.628 m) og skiptist í pakkhús, sem var nyrst, krambúð fyrir miðju húsi og íbúðina syðst. Gengið var sjávarmegin inn í krambúðina. Þar voru þrír gluggar, og horfðu tveir til sjávar en einn í vestur, og í búðinni voru vitanlega tilheyrandi afgreiðsludiskur og hillur undir varninginn. Innangengt var úr krambúðinni inn í íbúðina. Henni var skipt í eldhús, herbergi, stofu, forstofu og svefnloft. Allt var húsið með tvöföldu þaki og timburklætt, en sá hluti þess, sem hafður var til íbúðar var með múrbindingu. Var húsið metið á 950 ríkisdali árið 1795." Árið 1797 lét Jess Thomsen reisa nýtt pakkhús fyrir verslun sína, nokkru stærra en hið fyrra."

Hans Christensen hafði aðeins skamma viðdvöl í Keflavíkurþorpi því þegar árið 1790 tók Westy Petræus við rekstri Nordborgarverslunar, eins og hún var kölluð. Um 1793 var A. Ch. Juhler orðinn verslunarstjóri, en Westy Petræus hóf síðar umfangsmikinn verslunarrekstur, framan af í félagi við Peter Ludvig Svane, sem verið hafði búðarsveinn Jacobæusar frá 1782 og síðar undirkaupmaður hjá Christen Adolph.?' Þeir Petræus og Svane höfðu meðal annars verslunarútibú í Keflavík.

Juhler var í Keflavík þar til um 1797, og tók þá Jacob Jacobson, sem verið hafði beykir verslunarinnar um nokkurra ára skeið, við stjórn Nordborgarverslunar í Keflavík. Hann kvæntist vinnukonu sinni, Guðlaugu Guðbrandsdóttur, um aldamótin 1800. Áttu þau börn í Keflavík og bjuggu hér fram á þriðja tug aldarinnar.

Verslun Nordborgarmanna varð brátt stórveldi í íslensku athafnalífi. Þeir hófu lausaverslun í Þorlákshöfn skömmu eftir að fríverslun komst áog færðu brátt út kvíarnar, reistu til að mynda hús í Reykjavík árið 1791 og ráku þar verslun.* Þá hafði Nordborgarverslun útibú í Hafnarfirði frá 1793. Jess Thomsen, stofnandi Nordborgarverslunar og aðaleigandi, andaðist árið 1814, og komust þær þá í eigu sonar hans og tengdasonar, þeirra Th. Thomsen og P.C. Knudtzon. Átti verslun þessi

langa framtíð fyrir sér í Hafnarfirði og Reykjavík, en Jacob Jacobsen faktor keypti útibúið í Keflavík um eða eftir 1810, eftir að hafa aflað sér tilskilinna réttinda. Getur sr. Sigurður B. Sívertsen þess til, að Bjarni riddari Sívertsen hafi verið með Jacobsen í kaupunum.*

Eins og komið hefur fram, var Jacobæus ekki í aðstöðu til að bola keppinautum sínum frá verslun í Keflavík. Eigi að síður reyndi Just Ludvigsen, félagi hans, að komaþví svo fyrir að Nordborgarmönnum yrði einungis heimiluð verslun þar fjórar vikur á sumri, eins og lausakaupmönnum var uppálagt. Þessi ósk Ludvigsens gekk augljóslega gegn lagabókstafnum og því var hún að engu höfð.*En sams konar krafa Ludvigsens um verslun, sem Georg Andreas Kyhn hafði í undirbúningi áVatnsnesi, olli yfirvöldum nokkrum heilabrotum.

Keflavík í byrjun 19. aldar. Hólmsberg er lengst til hægri, en Vatnsnes vinstra megin á myndinni. Um þetta leyti voru fjórar verslanir í Keflavík, frá hægri: Jacobæusarverslun, Nordborgarverslun, verslun Hansens og verslun Petræusar

Upphafssögunnar er að leita til þess, að Ólafur Gíslason Waage hafði í upphafi fríhöndlunar í hyggju að hefja verslun á Vatnsnesi. Ólafur kom til Keflavíkur sem búðarsveinn Holgers gamla Jacobæusar árið 1782. Hann varð undirassistent hjá Christen Jacobæusi eftir afnám einokunar, en virðist fljótlega upp úr því hafa fengið hug á að versla á eigin spýtur. Leitaði hann í þessu skyni til sölunefndar konungsverslunareigna um lán til verslunarreksturs, en var synjað. Þetta mun vera ástæða þess, að Ólafur Waage batt trúss sitt við Georg Andreas Kyhn.? Kyhn þessi hafði verið kóngskaupmaður á Reyðarfirði og keypti þá verslun við afnám einokunar. Að auki rak hann lausaverslun hér og þar um landið og komst brátt í góðar álnir. Um 1790 þegar Ólafur Gíslason Waage var að leggja drög að verslun sinni á Vatnsnesi virðist Kyhn einmitt hafa verið á þeim buxum, að færa enn út kvíarnar og innan tíðar bar fundum þeirra Ólafs saman. Varð að ráði, að þeir Kyhn mynduðu félag um verslunarreksturinn, en raunar var Kyhn aðaleigandi og Ólafur fremur umboðsmaður en meðeigandi. Auk þessa kom Georg Andreas Kyhn á fót útibúum á Langeyri við Hafnarfjörð, á Siglufirði, Seyðisfirði og Akureyri.>*

Just Ludvigsen, félagi Christens Jacobæusar, bar sig upp við sölunefnd konungsverslunareigna veturinn 1790—1791 um verslun þá, sem þeir Ólafur og Kyhn höfðu í undirbúningi, og vildi láta banna hana. Brugðustnefndin og Rentukammerið skjótt við og fólu Meldalamtmanni að stöðva verslunina á Vatnsnesi með þeim rökum að hún væri utan verslunarlóðar Keflavíkur, og því í raun um nýjan verslunarstað að ræða. Þessi röksemd verður að teljast heldur léttvæg, því skammur vegur var á milli verslananna; þetta setti amtmann ínokkurn bobba. Að sumu leyti virtist sem svo að fyrirmælin um að banna verslun þeirra Ólafs og Kyhn gengju í berhögg við gildandi verslunartilskipun, og Meldal sýndist verslunarfrelsið fara fyrir lítið ef þeir Ludvigsen og Jacobæus ættu að fá þannig hálfgerða einokunaraðstöðu í Keflavík. Taldi amtmaður sér því ekki fært að banna þeim Ólafi og Kyhn að reka verslun sína að svo stöddu.?

Rentukammerið var þó fráleitt á þeirri skoðun að láta í minni pokann fyrir Kyhn, en bar honum á brýn, að auk þess sem sjálft staðarvalið á Vatnsnesið (og raunar einnig á Langeyri) samrýmdist ekki lögum, væri honum, sem kaupmanni í Eskifjarðarverslunarumdæmi, óheimilt að reka verslun í öðrum umdæmum. Kyhn brá þá á það ráð:að titla Ólaf Gíslason Waage aðaleiganda verslunarinnar á Vatnsnesi, þótt öllum mætti vera kunnugt um, hvernig félagsskap þeirra Ólafs væri háttað. Á þessu gekk nokkra hríð, máske ekki síst fyrir þá sök að helstu embættismenn á Íslandi, þ.á.m. Ólafur Stefánsson stiftamtmaður og Meldal amtmaður, voru tregir til að fylgja eftir fyrirmælum kammersins. Kvartaði Christen Adolph Jacobæus yfir því við stiftamtmann í

febrúar 1792, að verslunin á Vatnsnesi starfaði enn af miklu kappi.*Eftir það virðist eitthvað hafa dregið úr starfseminni; í það minnsta sótti Ólafur Waage verslunarstjóri um leyfi til Ólafs Stefánssonar stiftamtmanns til að reka verslun á Vatnsnesinu veturinn 1793—1794. Með umsókninni lét Ólafur fylgja bréf frá bændum til sín, þar sem þeir fara þess á leit, að hann leggi upp vörur á Vatnsnesi, því kaupmenn í Keflavík eigi litlar matvörubirgðir og skortur sé fyrir dyrum bænda fái þeir ekki vörur í verslun Ólafs á Vatnsnesinu; „til að hjálpa um þeim nauðlíðandi, bæði til kaups og láns, þó með þeirri varúð að lána ei hjáleigumönnum þeim, sem ekki eru þar til recommendaðir (þ.e. með meðmæli) af sveitarinnar prestum eða hreppstjórum, svo ei hlaupi frá einum tilannars tilað hleypa sér í þær er skuldir er væntanlega ekki geta betalað af einum hlut.">

Að endingu mátti Kyhn loks lúta í lægra haldi fyrir kammerinu og flytja verslun sína inn á kaupstaðarlóðina. Lengst af var verslunin einungis starfrækt að sumrinu, en þeir Kyhn og Ólafur Waage höfðu þó úti ýmis spjót til að afla sér fiskjar og lýsis á vertíðinni. Árið 1795 fluttist Ólafur norður á Akureyri og tók þar við einni af verslunum Kyhns, en Jens Andreas Wulff varð aðalverslunarfulltrúi fyrirtækisins syðra.“

Raunar má ætla, að úr því hafi verslunarrekstur Kyhns í Keflavík verið orðinn lítill og víst er, að verslunin heyrði sögunni til fyrir árið 1799.

Að líkindum var tilkoma nýrra verslana fagnaðarefni á Suðurnesjum, eins og víðast annars staðar á landinu. Benda má sem dæmi í þessu sambandi á, að fiskverð í verslun hækkaði nokkuð við tilkomu verslunar Kyhns á Vatnsnesi; þar voru greiddir 27 ríkisdalir fyrir skippundið af þorski á vertíðinni 1792, en annars var algengasta verðið 24 ríkisdalir."

Það var svo sem viðbúið, að handagangur væri í öskjunni, þegar vel aflaðist á Suðurnesjum og margir kaupmenn þá um hituna. En að sama skapi dofnaði áhugi þeirra, þegar minna barst af fiski á land. Á fyrstu árum fríhöndlunar fiskaðist vel á vertíðum, og framboð á nýjum fiski til söltunar var talsvert meira en Jacobæus gat nýtt sér. Þegar dró úr afla á svæðinu fækkaði skipaferðum; færri lausakaupmenn sáu sér hag í að sækja þangað og þeir, sem komið höfðu sér upp föstum verslunum í Keflavík, s.s. Súnckenberg og Kyhn, misstu brátt áhugann og sneru sér annað. Þá áttu ýmsir atburðir utanlands hér drjúgan hlut að máli. Má þar nefna, að tilskipanir, sem settar voru á árunum 1792 og 1793 þrengdu kost lausakaupmanna verulega og eins hitt, að þegar verð á íslenskum fiski féll á mörkuðum erlendis, sáu ýmsir danskir stórkaupmenn hag sínum betur borgið í leiguflutningum fyrir stríðsþjóðir í Evrópu en við Íslandsverslun.*

Fundu bændur brátt illilega fyrir þessum samdrætti í versluninni. Árið 1795 bárust Ólafi Stefánssyni m.a. þrjár kærur yfir versluninni á

SAGA KEFLAVÍKUR

Suðurnesjum; úr Útskála- og Hvalsnessóknum og af Vatnsleysuströnd. Er kaupmönnum fundið flest til foráttu. Má þar nefna, að verð á innfluttum vörum var fast og í engu samræmi við kaupgetu þurfandi almúgans; verð á íslenskum vörum var hins vegar lækkað, án þess að búendur gætu haft þar nokkur áhrif. Þá töldu bréfritarar Keflavíkurkaupmenn sinnulitla um þarfir viðskiptamanna sinna, og nefndu sem dæmi, að hvorki járn né kol væri að fá í versluninni, þótt komið væri fram í júlí. Var ástæða þessa sú, að skipin höfðu verið send á fiskiveiðar og var þungavaran notuð sem kjölfesta á meðan. Loks bentu bændurnir á, að amast væri við því að þeir reyndu að leita sér matbjarga og annarra nauðsynja, með því að skipta á vörum við sveitabændur utan kaupstaðanna. Slíkt væri kallað landprang og bannað með lögum. Töldu þeir nauðsynlegt að auka samkeppni í versluninni, helst með því móti að heimilalandsmönnum verslun við hvernsem væri án tillits til þjóðernis."

Þrátt fyrir þennan sára grát bænda, sem átti áreiðanlega við nokkur rök að styðjast, má ekki gleyma að ástandið var þó óvíða eins gott og á Suðurnesjum; víðast um landið höfðu íbúarnir einungis aðgang að einni verslun og þurftu oft að fara langan veg í kaupstað. Þegar allt kom til alls var það líka aflabrestur en ekki fjöldi kaupmanna, sem átti sök á þrengingum þeirra. Ýmsir fóru ekkií grafgötur með hvað ætti sök á aflaleysi og þóttust þekkja ráð til að bæta úr, nefnilega að banna þorskanetin!

Sams konar klögur bárust um þessar mundir hvaðanæva af landinu og á alþingi þá um sumarið undirrituðu flestir embættismenn landsins Almenna bænarskrá, sem svo er kölluð, til konungsins þar sem fullyrt er að fríhöndlunin hafi mistekist og að ýmsu leyti reynst Íslendingum enn þungbærari en einokunarverslunin hafði verið. Íslendingar höfðu þó ekki árangur sem erfiði í þetta sinn því kröfum þeirra um bætta verslunarhætti var lítt eða ekki sinnt á æðstu stöðum ytra. Fengu forsprakkar Almennu bænarskrárinnar raunar ekki annað en skömm í hattinn fyrir þetta tiltæki sitt.

Á næstu árum rættist nokkuð úr Íslandsversluninni af sjálfu sér. Birtist þetta meðal annars í auknum siglingum til landsins; þannig sigldu 57 skip til Íslands árið 1796 en 69 árið 1800.* Bættust á þessum árum tvær nýjar verslanir við í Keflavík.

Tveir gamlir kunningjar úr Keflavíkursögu stóðu fyrir annarri þeirra. Þetta voru þeir Westy Petræus, sem verið hafði faktor Nordborgarverslunar, og Peter Ludvig Svane, fyrrum búðarsveinn hjá HolgerJacobæusi kóngskaupmanni og undirkaupmaður Christens Adolphs Jacobæusar. Þeir kumpánar mynduðu með sér verslunarfélag, keyptu Vestmannaeyjaverslun árið 1798 og reistu um sama leyti hús í Keflavík og Reykjavík. Þá keyptu þeir einnig nokkur af húsum Innréttinganna í Reykjavík. Var fyrirtækið með helstu verslunum höfuðstaðarins þegar #2

upp úr aldamótum, en þeir höfðu ekki verslunarstjóra í Keflavík, fyrr en árið 1802. Skömmu síðar slitu þeir félagar samstarfinu, þ.e. í ágúst árið 1803, en Petræus hélt rekstrinum áfram einn. Þá var útibú þeirra í Keflavík metið á 9.759 ríkisdali með húsum, innanstokksmunum, vörulager og útistandandi skuldum.*

Fyrsti faktor Petræusar í Keflavík var Christen Petersen. Var hann 25 ára eftir kirkjubókinni árið 1802, þegar hans er fyrst getið í Keflavík.

Kona Petersens var Elisabeth Gerthrud Maria, og áttu þau að minnsta kosti eitt barn í Keflavík, soninn Hans Didrik. Árið 1809 gerðist Petersen faktor Lambertsensverslunar á Eyrarbakka og tók Berent Jörgensen þá við verslunarstjórn hjá Petræusarverslun í Keflavík.“

Hin verslunin, sem bættist við í Keflavík um aldamótin 1800, var verslun Henriks Hansens, sem verið hafði kaupmaður á Básendum. Við lok einokunarverslunarinnar átti Hansen þátt í félagsskap um kaup á Básenda- og Vopnafjarðarverslunum, en félagsskapnum var slitið árið 1794. Eignaðist Hansen þá einn verslunina á Básendum, og dafnaði hún vel um sinn. Aðfaranótt 9. janúar 1799 gerði hins vegar ofsaveður með stórbrimi og miklu sjávarflóði, sem skemmdi hús, skip og önnur mannvirki og jafnvel heilar jarðir víða við suður- og vesturströndina. Braut sjórinn þá m.a. verslunarhúsin á Básendum, fiski- og túngarða, sem og skip, en Hansen komst naumlega undan með konu og börnum."Í þessu óveðri féll og hús Georgs Andreasar Kyhns kaupmanns í Keflavík, sem staðið hafði ónotað um nokkurra ára bil.*

Eftir flóðið fékk Hansen inni með fjölskyldu sína í hjáleigunni Loddu, eða Loðvíksstofu, sem var skammt frá Stafnesi, en fluttist því

Jð

Pakkhús Hansens, Svarta pakkhúsið, á fimmta áratug þessarar aldar. Húsið var flutt frá Básendum 1799, og stóð síðan af sér allar ágjafir fram yfir miðja 20. öld

SAGA KEFLAVÍKUR

næstað Stafnesi, sem verið hafði í eyði. Mun hann hafi búið þar til hausts 1800. Þá hafði Hansen reist sér hús í Keflavík og fluttist þangað ásamt fjölskyldunni.* Voru húsin um það bil þar sem nú heitir Hafnargata 12. Íbúðarhús Hansens, sem einnig geymdi krambúðina, var úr timbri og með múrbindingi. Skiptist húsið í þrjú herbergi, eldhús var í nyrðri enda, en krambúðin í suðurenda hússins. Oll herbergin voru með máluðum þiljum og járnofnum. Við íbúðarhúsið stóð pakkhús verslunarinnar, sem lengi síðar gekk undir nafninu „Svarta pakkhúsið“ og setti svip á bæinn fram yfir miðja þessa öld. Með árunum bættust við matjurtagarður og vitaskuld sjóbúðir og stakkstæði, enda meiningin að hagnast af útræði og fiskverkun.“

Henrik Hansen mun hafa verið fæddur nærri 1747. Hann kom sem búðarsveinn til Íslands árið 1764 og var fyrstu árin við Hólmsverslun í Reykjavík, en síðar kaupmaður í Grindavík og loks á Básendum. Hann kvæntist Sigríði Sigurðardóttur frá Götuhúsum í Reykjavík, og áttu þau níu börn. Henrik andaðist árið 1802 „af tærandi sýki". Eftir fráfall hans stóðu ekkjan og synirnir Hans Símon og Símon fyrir versluninni í Keflavík.

Sigríður Hansen og synirnir tveir voru í félagi við Jens Lassen Busch, sem var með umsvifamestu kaupmönnum hérlendis fram á þriðja tug 19. aldar. Hafði hann m.a. verslanir á Djúpavogi, Ísafirði, Reykjarfirði og Skagaströnd. Þau mæðgin komust innan skamms í miklar skuldir við Busch, og gekk treglega að grynnka á þeim í því erfiða verslunarárferði, sem ríkti á fyrstu árum 19. aldar.“ Fór svo að lokum, eftir samfelldan taprekstur frá 1807 og e.t.v. lengur, að eignir verslunarinnar voru seldar á uppboði 4. og 5. ágúst 1811.

Við endalok Básendakaupstaðar árið 1799 urðu skil í verslunarsögu Suðurnesja. Talið er, að regluleg verslun hefjist á Básendum um 1640, enda annálaðar veiðistöðvar á næsta leiti, og settu kaupmenn því minna fyrir sig en ella, að innsiglingin var erfið og hættuleg.“

Nokkru fyrir Básendaflóðið, eða árið 1792, hafði annar forn kaupstaður lagstaf. Var það Grindavík, sem Árni Jónsson „Reynistaðamágur“ keypti við afnám einokunar. Verslun hans heppnaðist illa, og varð hann að hverfa frá rekstrinum árið 1792 vegna skulda. Eftir það sýndi enginn verslunarrekstri í Grindavík áhuga um langt árabil.

Árni Jónsson varð síðar faktor Jacobæusar í Reykjavík, en árið 1809 gerði Jörundur hundadagakonungur hann að bæjar- og landfógeta. Þeir Árni og Jörundur sátu báðir stutt í embætti, sem kunnugt er. Árni fluttist með tengdasyni sínum og dóttur til Keflavíkur árið 1818 og andaðist þar árið 1825.*

Þegar verslunin á Básendum lagðist af um aldamótin 1800 var því málum svo hagað, að Keflavík varð eini verslunarstaðurinn á svæðinu frá Eyrarbakka og allar götur til Hafnarfjarðar.

„l...) þar svo nær sem aungvir hefðu á síðastliðinni vertíð fiskað sér til matar og allmargir eigi svo mikið, er þeir dags daglega hafi sér til lífs upphelldis þurft að eyða, og fyrir undanfarið fiskleysisskuld séu þeir orðnir þeim höndlandi fyrir matvörur stórskuldugir, hvar fyrir þeim ei hjá þeim (kaupmönnum) framar láns er að vænta."

Svo virðist, að ástandið hafi verið verra ef eitthvað var áInnnesjum. Í það minnsta komu nú upp háværar raddir um netaóráðsíuna á Suðurnesjum eins og við verðum brátt nokkurs vísari um og leiddu þessar umræður til þess, að sett var reglugerð um veiðarnar.

Vertíðin 1792 heppnaðist litlu betur; nú voru hlutir á bilinu 20—180, en hlutarhæð víðast 50-80 fiskar. Aflabresturinn sem hófst árið 1791 virtist viðvarandi. Er eftirfarandi lýsing Sveins Pálssonar á upphafi vertíðarinnar 1793 einkar athyglisverð og lýsandi fyrir harðindaárin: „Eitthvað um hinn 13. (mars) varð fyrst vart við þorskgöngu í Leiru fyrir innan Skaga, og öfluðust þó ekki nema 4 fiskar í 5 net. Þessari göngu fylgdi mót venju enginn fugl. Hinn 17. fengust 7 fiskar í 7 net frá Keflavík og aftur 20 fiskar hinn 22. En hér á Innnesjum verða menn ekki varir. Þeir sem ætluðu að róa í Njarðvíkum, bæði af Norðurlandi og uppsveitum Gullbringu- og Kjósarsýslu fóru því ekki þangað fyrr enn um hinn 20. enda þótt vertíðin þár byrjaði fyrr, hinn 2. febrúar."

Og enn komu ógæftasamir vetur og rýrar vertíðir. Má raunar segja, að fyrst hafi ræst úr veturinn 1796, en oftast fiskaðist í meðallagi eða meira á vertíðum eftir það og fram yfir aldamótin 1800."

Við þær aðstæður sem nú hefur verið lýst komu upp á yfirborðið kröfur um, að reistar yrðu skorður við netanotkun Suðurnesjamanna, enda ýmsir, sem töldu óhóflega notkun þeirra helstu orsök fyrir aflabrestinum frá og með árinu 1791. Sveinn Pálsson skipti kröfum manna í þrjár flokka; sumir vildu leyfa netaveiðar, en að settar yrðu reglur um fjölda neta, báta og annað viðkomandi veiðunum í hverri veiðistöð. Aðrir vildu reglugerð um, að ekki mætti taka upp netaveiðar í verstöð þar sem þær hefðu ekki áður verið notaðar. Í síðasta flokknum voru svo þeir, sem vildu banna notkun þorskaneta með öllu.? Í apríl 1791 voru útvegsbændur orðnir úrkula vonar um að rættist úr veiðunum, og þeir voru í engum vafa um, hver ætti mesta sök á aflabrestinum. Hinn 7. apríl komu 25 bændur saman á Vatnsleysuströnd til að skrifa stiftamtmanni bréf um álit sitt í þessu efni. Bændurnir segja höfuðástæðuna fyrir aflabrestinum þá, að með því að leggja net sín of snemma á vertíðum og of mörg net í einu; hafi Leirumenn, Keflvíkingar og Njarðvíkingar raunar eyðilagt veiðisvæðin undir Vogastapa og fyrir Vatnsleysuströnd. Þangað hefði alls ekki gengið fiskur á vertíðinni, af völdum netanna. Því fara þeir þess á leit, að stiftamtmaður banni notkun neta frá fiskiverunum þremur. Til vara óska Vatnsleysustrandarmenn eftir, að netafjöldinn verði takmarkaður

NETAVEIÐIDEILAN

mestu leyti að engu. Árlega voru stöku fiskimenn gripnir glóðvolgir við brot á reglugerðinni. Þeim voru þá dæmdar sektir og afli og veiðarfæri gerð upptæk. En slíkar skráveifur breyttu því ekki, að veiðarnar voru mjög ábatasamar, því bráðlega fóru fengsælar vertíðir í hönd.

Þeir fundust víðar, sem höfðu sitthvað við reglur stiftamtmannsins að athuga. Má þar nefna Svein Pálsson, sem stóð um þessar mundir í bréfasambandi við danska náttúrufræðifélagið. Í fyrsta lagi dró Sveinn í efa, eins og Leirumenn höfðu raunar gert, að nokkur gæti bannað öðrum að draga sér björg í bú með tiltækum meðulum, svo fremi sem það væri ekki öðrum til tjóns. Þetta er reyndar merkileg nýlunda og vitnar e.t.v. um þá frelsisvinda, sem léku um landið. Fram að því hafði réttur yfirvalda til að setja reglur um hvaðeina varla verið dreginn í efa.

Sveinn benti í bréfum sínum á, að það væri ósannað mál að þorskurinn hrygndi eingöngu við Vogastapa og á grunninu undan Hafnarfirði, hann taldi hrygningarsvæðið vísast vera um allan Faxaflóa. Því ætti ekki að koma að sök, þó netin fældu hann úr Njarðvíkum. Þá áleit Sveinn engin rök hníga að því að netin sem slík fældu fisk í sjó fremur en í fersku vatni.

Hins vegar taldi hann happasælast að gefa netaveiðar eftir tilteknum reglum frjálsar um allan Faxaflóa og væri þá engin hætta áað útgerðin í Njarðvíkum væri lögð í rúst, með því að beina öllum netaútvegi áþetta litla svæði. Loks benti Sveinn á, að áhyggjur Ólafs Stefánssonar af netaveiðunum skytu ögn skökku við þá staðreynd, að enginn hefði stundað veiðarnar af meira kappi en einmitt stiftamtmaðurinn sjálfur.'*

Hvað sem þessu leið, virðist Sveinn Pálsson hafa talað fyrir daufum eyrum; orð stiftamtmanns stóðu óhögguð og fengu staðfestingu Rentukammers, eins og áður sagði. Lá nú netaveiðideilan í láginni um hríð, enda fiskaðist vel á næstu árum.

Á árunum eftir aldamótin 1800 tók að snúast til verri vegar á nýjan leik, og við tók hvert aflaleysisárið á fætur öðru. Á vertíðunum 1800 og 1801 fiskaðistraunar þokkalega, en 1802 undir meðallagi.“ Um vertíðina 1803 segir:

„Á Suðurnesjum var sáraumur afli, og jafnir hlutir frá 12-60 fiska; einir 2 menn fengu þar hundraðs hlut og meiri. Nærfellt hinn sami, þó að nokkru leyti skárri afli, fékkst í Keflavík og Njarðvík og inn á Vatnsleysuströnd, Álfta- og Seltjarnarnesjum."2

Þetta reyndist upphaf á nánast viðvarandi aflabresti um nokkur næstu ár. Vegna Napóleónsstríða bættist vöruskortur við aflaleysi og ógæftir, er dró úr siglingum frá útlöndum. Víða á Íslandi lagðist nú skortur að landi og haustið 1803 voru til dæmis 60 fjölskyldur í Rosmhvalaneshreppi eða 237 manneskjur algjörlega bjargarlausar. Stiftamtmaður brá þá á það ráð að útdeila nokkru fé úr almennum, opinberum fjárhirslum til að afstýra hungursneyð í sýslunni.

Sveinn Pálsson

Nú leið heldur ekki á löngu, áður en hreyft var við skipulagi á netaveiðum á nýjan leik, enda virtist það einlægt þrautaráð þegar þorskurinn skrópaði á hefðbundnar slóðir, að benda á þorskanetin sem sökudólg.

Fyrir vertíðina 1804 kom sýslumaður að máli við kaupmenn í Keflavík og bændur í Njarðvíkum og innti þá álits á, hvernig stemma mætti stigu við mikilli fjölgun netabáta úr þessum tveimur verstöðvum. Tóku viðmælendurnir undir, að bátarnir væru of margir; enda væri tala þeirra komin í 300 skip á vertíð. Af þessu leiddi sjálfkrafa, að hlutir væru minni en fyrr, hæstu hlutir voru nú um 300 fiskar þar sem áður gátu verið allt að 2000-3000 fiskar. Sögðu útvegsmennirnir, að raunar ættu heimamenn aðeins lítinn hluta þeirra báta, sem gerðir væru út frá Keflavík og Njarðvík; auðugir bændur og embættismenn úr öðrum héruðum gerðu út flesta netabáta ásvæðinu. Varð því að ráði, að útgerðarmennirnir bundust samtökum um að ákveða, hve mörg skip mætti gera út frá hverjum bæí Keflavík og Njarðvíkum. Í greinargerð sýslumanns til stiftamtmanns um þessi samtök sagði, að líkast til væri gagnsemi þeirra tvíþætt: Netaveiðarnar myndu að líkindum heppnast betur, þegar færri væru um hituna. Þá væri þess að vænta, að útvegsbændur í Vatnsleysustrandarhreppi og öðrum hlutum Rosmhvalanesshrepps fengju ávallt duglega róðrarmenn á skip sín, því fjölmargir norðlenskir vermenn, sem áður hefðu sóst eftir plássum ánetaskipum, ættu ekki annars úrkosta en ráða sig á skip þeirra.?

Samblástur útvegsmanna speglar þá bjargföstu trú þeirra að ekki væri við netin sem slík að sakast, heldur óhóflegan fjölda báta, sem reru með net á svæðinu. Frá þeirra sjónarhóli lá lausnin aðallega í því að bola aðkomubátum frá veiðunum. En hér var margs að gæta. Í fyrsta lagi voru margir þeir, sem gerðu út á vertíð, embættismenn, auðugir bændur og kaupmenn, og þeir voru fráleitt á þeim buxum að missa slíkan spón úr aski sínum, sem netaveiðar suður með sjóóneitanlega voru. Bárust stiftamtmanni innan tíðar kvartanir frá ýmsum þessara, þar sem þeir sögðu gróflega á sér brotið. Í annan stað var á það bent, að ákvörðun útvegsbænda gengi í berhögg við ákvæði í fríhöndlunartilskipun konungs frá 1787, þar sem sagði, að ekki mætti meina fiskimönnum lendingu og uppsátur, þar sem þeir teldu sér hentast meðan rúm væri fyrir þá.“ Og úr því einhvern tíma hafði verið rúm fyrir 300 báta í Njarðvíkum og Keflavík hlyti svo að vera enn.

Þetta var meðal annars skoðun Ludvigs Erichsens, sem þá var settur stiftamtmaður. Erichsen þessi var sonur Jóns Eiríkssonar konferensráðs ogstóð um þessar mundir í stórræðum. Hann hafði komið því til leiðar, að farið var að rannsaka embættisrekstur Ólafs Stefánssonar stiftamtmanns, þar sem Erichsen þótti víða pottur brotinn. Meðan á rannsókninni

stóð, var Ólafi vikið frá, en Erichsen var sjálfur settur í embættið um stundarsakir. Skoðanaágreiningur þeirra Ólafs og Erichsens kom fram í netadeilunni, eins og raunar flestu öðru, því auk þess að neita útvegsbændunum um staðfestingu á ákvörðun þeirra um að útiloka inntökuskip frá jörðum sínum, sem Erichsen taldi brot á fríhöndlunartilskipuninni, snerist hann einnig gegn reglugerð Ólafs Stefánssonar, sem gilt hafði frá 1792. Mælti stiftamtmaðurinn svo fyrir, að öllum væri heimilt að fiska í net hvar, sem þeir töldu sér hentast. Voru veiðarnar ekki takmarkaðar að öðru leyti en því, að engin net mátti leggja að deginum.* Þegar þessi niðurstaða lá fyrir gerðu bændur enn með sér samning í því skyni að koma betri lagi á tilhögun netaveiða. Komu þeir sér nú saman um að hefja veiðarnar nokkru seinna en venja var svo fulltryggt væri, að fiskur væri að fullu genginn áður en veiðarnar hæfust.

Ekki virðist hafa verið einhugur um þessa ákvörðun í verstöðvunum tveimur; að minnsta kosti fannst Birni Ólafssyni, aðkomnum formanni á einum báta Jacobsens, faktors Nordborgarverslunar, ástæðulaust að 83

„--- 08 kannski til að gjöra okkur órólega, svo sem þeir er tilsjón hafa áttu með netabrúkuninni." Björn Ólafsson, formaður í Keflavík, hrellir netaeftirlitsmenn

bíða. Hann lagði því net sín þegar honum þóknaðist og fiskaði að sögn ágætlega í þau. Til að láta vanþóknun sína á samningi bænda í ljós tók hann óslægðan golþorsk og þræddi upp á árablað, inn um kjaft og aftur að gotrauf, og reisti árina upp við vegarkant. Hefur Björn vitað, að eftirlitsmenn netaveiðanna voru á fundi í húsum Christens Jacobæusar, og myndu að honum loknum eiga leið fram hjá árinni með fyrrgreindu skrauti. Þetta gekk eftir, og var fundarmönnum stórlega misboðið. Þegar þeir gengu á Björn og spurðu, hverju þetta sætti, svaraði hann eingöngu með spaugi og sagði storkandi, að þetta væri nú fiskur úr ólöglegri netalögn sinni frá deginum áður. Uppátæki Björns hafði vissulega djúp áhrif á eftirlitsmennina, sem vonlegt var og klöguðu þeir þessa móðgun til sýslumanns og heimtuðu, að honum yrði refsað fyrir ólöglega netalagningu og „ei síður fyrir illa álitna meðhöndlun skaparans gáfna (þ.e. gjafa|; og kannski til að gjöra okkur órólega, svo sem þeir er tilsjón hafa áttu með netabrúkuninni."* Var Björn dæmdur fyrir þessa lítilsvirðingu skömmu síðar.

Innnesjamenn gerðu enn harða hríð að netaveiðunum á árinu 1806 og brást Frederik Trampe, sem þá var stiftamtmaður, við á þann veg að setja reglugerð um tilhögun veiðanna hinn 14. febrúar árið 1807. Var hún íöllum meginatriðum samhljóða auglýsingu Ólafs Stefánssonar frá 1792, sem getið var hér að framan. Haustið 1807 hlóðu útvegsbændur í Innri-Njarðvíkum merkjavörður á Vogastapa, að skipun sýslumanns, sem voru notaðar til að miða rétta línu frá fremsta fiskimiði á Stakksrifi við Hólmsberg til Innri-Skorar á Vogastapa. Var varðan nefnd eftir sýslumanninum og kölluð Koefoedsvarða.?

Árið 1810 skar Magnús Stephensen, sem þá var helstur valdsmaður áÍslandi, úr um að reglugerð Trampes skyldi ógilduð, en setti í staðinn sjálfur nokkrar reglur um veiðarnar, þó miklu vægari en þær sem áður höfðu gilt. Sagði þar m.a. að upphafnetaveiðanna skyldi ekki miðað við ákveðna dagsetningu heldur ættu tilsjónarmenn að fylgjast með fiskigöngu. Í hverri verstöð á svæðinu, þ.e. Garði, Leiru, Keflavík, báðum Njarðvíkum og Vogum, skyldi reisa flaggstangir og tilsjónarmennirnir draga veifu að húni áhverjum morgni, þegar óhætt sýndist að róa eftir netunum. Var þetta gert til að hindra, að netin væru lögð í eina stöppu og eins að draga úr þjófnuðum, en nokkur brögð voru að skemmdarverkum og stuldi við netaveiðarnar.?

Eftir þetta hljóðnaði tal um netabrúkun að mestu. Virðast flestir er hér var komið hafa gengist inn á, að einhverjar reglur um tilhögun netaveiða væru nauðsynlegar en ákvörðun Magnúsar Stephensens og þær fáu reglur, sem hann setti, eru í raun fyrsta viðurkenning stjórnvalda á, að netaveiðar Suðurnesjamanna væru eðlilegur atvinnuvegur og að þau rök Innnesjamanna, að netin skemmdu fyrir færaveiðum þeirra gætu ekki skoðast annað en órökstudd tilgáta.

7. kafli

Aldahvörf í skugga stríðs

Þegar róstusamt var í álfunni setti jafnan ugg að Íslendingum því reynslan hafði kennt, að þá mátti búast við sjóræningjum á hafinu. En segja má að frá því að Frakkar blönduðu sér í frelsisstríð Bandaríkjanna árið 1778 hafi verið samfelldur ófriður með helstu þjóðum Evrópu allt til loka Napóleonsstyrjaldanna árið 1814. Ótti Íslendinga á þessum árum reyndist ekki ástæðulaus; nefna má sem dæmi, að árið 1781 voru mörg kaupför á leið til Íslands rænd af breskum sjóræningjum, og Keflavíkurskipið var „mest rænt".'Sá, sem þar var að verki, náðist síðar á Skotlandi og var hengdur fyrir óhæfuverk sín og verðmætunum skilað aftur til Kristjáns 7. Danakóngs.?

Danir reyndu í lengstu lög að fara með löndum í þessum deilum Evrópuþjóðanna og halda hlutleysi gagnvart þeim. Þeir stofnuðu m.a. til sambands við Svía ogRússa til að standa vörð um hlutleysi ríkjanna, eneftir 1800 harðnaði baráttan og það gerðist æ torveldara að framfylgja þeim reglum, sem gilda áttu um kaupsiglingar hlutlausra þjóða. Það bætti heldur ekki úr skák, að Englendingar gerðust þá heimaríkari á hafinu en nokkru sinni fyrr. Varð áhrifa þessa vitanlega vart á Íslandi í því, að siglingar urðu mun strjálli en fyrr.

Árið 1807 varð ljóst, að hlutleysi Danmerkur yrði ekki varið öllu lengur. Englendingar settu Dönum þá kosti sumarið 1807, að annað tveggja bindust þjóðirnar tvær samtökum gegn Rússum og Frökkum, eða Englendingar hæfu stríð gegn Danmörku; fyrri kosturinn fól meðal annars í sér, að danski flotinn berðist undir enskri stjórn, eða að Danir afhentu Bretum skipaflota sinn til tryggingar hlutleysi sínu. Þetta var augljóslega óaðgengilegt Dönum; þeir svöruðu tilboðinu því neitandi og innan tíðar urðu Kaupmannahöfn og fleiri mikilvægir hlutar Danmerkur fyrir stórskotaárásum. Borgin gafst upp eftir fáeina daga og héldu Englendingar á brott með danska flotann þá um haustið.? Nú voru Danir komnir í stríðið og þar af leiðandi Íslendingar einnig oginnan tíðar kom fram, að siglingar á milli Íslands og Danmerkur voru nær útilokaðar vegna flotastyrks Breta; raunar voru mörg kaupför gripin á siglingu frá Íslandi til Danmerkur þegar um haustið 1807, er þau áttu sér einskis ills von. Keflavíkurskip, tvö frá þeim Jacobæusi og Ludvigsen og eitt frá Hansensverslun, náðu þó áfallalítið til Kaupmannahafnar þetta haust.:En það var einnig ljóst um þessar mundir, að margir Englendingar voru Íslendingum hollir í huga og ýmsir hugsuðu sér gott til glóðarinnar, er nærfellt rofnaði samband landsins við höfuð-

Kappar og vopn

á Býjaskerjum hinn 16. janúar 1789.

Gísli Bjarnason

Jón Eiríksson

Handöxi

Snorri Jónsson

Barefli með Árni Jónsson járngöddum fjórum JónErlendsson

Gísli Guðmundsson Spírulegg Gottskálk Gissurarson

Bjarni Pétursson Skógaröxi

Jón Bergþórsson Skógaröxi

Sigurður Alexíusson Orf með ljá

Björn Jónsson Byssu með kúlu

Runólfur Sigurðsson

Sigurður Sigurðsson

Guðmundur Eyjólfsson

Jón Einarsson Barefli Gissur Magnússon

Arnbjörn Pétursson Barefli Þórður Gissurarson

Sveinn Guðmundsson

Jón Guðbrandsson

Barefli með járngaddi Barefli

Jón Ásgeirsson

Einar Andrésson

Andrés Þorsteinsson Trékepp Ísak Kráksson

Jón Finnsson Spírulegg Nikulás Halldórsson

Vilhjálmur Ásgautsson Broddstaf

Jón Sæmundsson Byssu og arngeir

Sveinn Jónsson Trékepp

Guðmundur Stefánsson

Jón Arason

Vilhjálmur Þorsteinsson

Orf með löngum ljá Handöxi

Vænt barefli

Handöxi með löngu járnvöfðu skafti

Skógaröxi

Broddstaf Pál

Barefli Öxi

Heyljá Barefli með járni Trékepp

Með lensur } í löngum sköftum

(ÞÍ. Skjalasafn stiftamtmanns IN. 145)

Hinn 10. nóvember 1788 skrifaði Levetzow íbúum Suðuramtsins bréf, þar sem hann vakti athygli á þessari yfirvofandi hættu, og benti á Tyrkjaránið máli sínu til stuðnings. Landsmenn þyrftu þó ekkert að óttast, ef þeir byggju sig undir slíka heimsókn og raunar væri hverjum ærlegum manni eðlislægt að verja líf sitt, konu og barna, sem og veraldlegar eigur, gegn ofbeldi og árásum.

Christen A. Jacobæus, Keflavíkurkaupmaður, móttók herkvöð stiftamtmanns og kom henni til hreppstjóranna, sem létu lesabréfið upp við Útskála- og Hvalsneskirkjur annan sunnudag í jólaföstu. Hvatti Levetzow íbúana til að taka sig saman, ef óvinveitta gesti bæri að garði. Stiftamtmaðurinn bað væntanlega liðsmenn að tína saman öll þau amboð, er þjónað gætu sem vopn; einungis fáir áttu byssur, en þá varð að notast við járnstangir og heyljái og annað sem, mönnum kæmi í hug. Eins og nærri má geta urðu umræður um málið að lestri loknum. Langflestum leist þetta þjóðráð, en engum duldist þó, að hér var margs

fjarveru Frederiks Christoffers Trampes greifa, um leyfi til netaveiða vegna þess hve horfur væru slæmar með kaupsiglingu. Þeir segja m.a.:

„|... samt hefðum við ekki dirfst að ítreka okkar begjæring (þ.e. umsókn| um nokkrar línur í placatsins ákvörðunum, hefði ekki í haust innfallið dæmalausa óhappið af ófriðar útbrotinu milli Englands og Danmerkur hvar af við strax erum óforvarendis yfirfallnir voðalegum vandræðum; að vera útiluktir frá því siðvanalega láni og hjálp frá kauphöndlaninni fyrir nærverandi vetrartíð og kannski lengur. Margir af oss fátækum erum í lífsháska staddir, þar oss vantar peninga til að kaupa með voranauðsyn. Viðsjáum og ekki annað af stríðsins tíðindum, en að þar verði máski engin kaupskipasigling hingað í sumar, hvar af flýtur, að svo sem við höfum engrar aðstoðar að vænta af kaupstöðunum og að við höfum ekki annan veg til að geta forsorgað konu og börn, en innkaupa nauðsynlegar innanlandsvörur fyrir fiskæti, sem oss kann að gefast af sjónum, úr hverjum þó næsta lítið vill verða þegar það skal seljast sveitafólki eftir gamalli landsvenju, og þá má yfirvaldið sjá að lítið (og) innsperrt fiskerí dugar oss skammt til að viðhalda lífinu."

„Grátlegt narraspil“ |

Einungis tvö skip sigldu til Íslands frá því stríðið braust út haustið 1807 og til ársloka 1808: Póstskipið Skarven, sem kom haustið 1807 og

Árás Englendinga á Kaupmannahöfn 1807. Napóleónsstríðin höfðu margháttuð áhrif áÍslandi þótt landið væri fjarri vígvöllunum

hafi komið sjálfur til Keflavíkur.'*Hinn 1. júlískilaði Jörgensen lyklunum aftur og gaf kaupmönnum, nema Nordborgarmönnum, leyfi til að halda verslun sinni áfram. Christen Adolph Jacobæus skýrði sjálfur frá því síðar, að hann hefði þurft að afhenda mönnum Jörgensens 5.000 dali, og fékk þá aldrei aftur.“Efrétt er hermt er líklegt, að þeir kaupmenn, sem fengu að versla áfram, hafi einnig gengist undir svipaðar kröfur. Nordborgarverslun fékk ekki leyfi til áframhaldandi verslunar, vegna þess að hana átti danskur maður búsettur ytra, en sonur hans, Jess Thomsen, var þá yfirfaktor og engin líkindi til að hann sviki föður sinn og gengi til liðs við Jörgensen og lið hans. Allar eignir verslunarinnar voru því gerðar upptækar og Savignac tók vörubirgðir hennar til handargagns. Hinir kaupmennirnir, þ.e. Jacobæus, Hansen og Petræus, sem þá var orðinn umboðsmaður Phelps sápukaupmanns, nutu þess hins vegar að vera búsettir í landinu og gátu tekið málamyndaríkisborgararétt á Íslandi."Skömmu síðar hófst yfirreið Jörgensens um landið; hitti hann þá að máli valdsmenn og verslunarstjóra og voru þeim boðnir sömu kostir og þeim í Reykjavík og nágrenni. Svo virðist, að Íslendingar hafi almennt látið valdarán þeirra Breta og Jörgensens sér vel lynda og flestir embættismenn gengu þeim á hönd.

Sófi Ólafs Norðfjörð á Byggðasafni Suðurnesja. Á þessum sófa á Jörundur hundadagakonungur að hafa legið og lagt á ráðin sumarið 1809

8. kafli

Fólkið í Keflavík

Fleiri erlenda gesti bar að garði í Keflavík á fyrri hluti 19. aldar, en undirsáta Jörgensens. Og langoftast komu þeir í öllu friðsamlegri tilgangi en hann. Af þeim má nefna sjálfan krónprins Dana, Friðrik Christian, sem sótti Keflavík heim sumarið 1833.'Sumir gestanna gáfu sér jafnvel tóm til að svipast um af bæjarhlaðinu og skýrðu frá því í ferðabókum sem fyrir augu bar. Við getum því litast um í huganum og þóst sjá það, sem þeir sáu.

Við sláumst í för með þeim Henry Holland og George Steuart Mackenzie, sem komu til Íslands vorið 1810 til vísindarannsókna. Mackenzie var nafnkunnur náttúrfræðingur, sem einkum gaf sig að steinafræði, en Holland læknismenntaður maður og frændi Charles Darwin. Fleiri vísindamenn voru og með í förinni, en verður ekki getið hér.

Þeir komu að landinu á skipinu Elbu að næturlagi snemma í maímánuði 1810. Besta veður var við Faxaflóa, og dáðust útlendu gestirnir mjög að fjallahringnum frá Snæfellsnesi og suður á Reykjanesskaga.

Elba hafði viðdvöl undan Keflavík þar til hafnsögumaður gaf sig fram, en á því varð nokkur dráttur. Á meðan gafst þeim félögum kostur á að virða hina innfæddu nokkuð fyrir sér; nokkrir fiskimenn voru nefnilega á veiðum og reru vitaskuld að skipinu til að kanna hverjir þar færu. Vöktu heimamenn nokkra athygli þó með öðru móti væri en skartfegurð fjallanna. Um þá segir Henry Holland:

„Sjómenn þessir voru einkennilegir í útliti, og komu okkur nýstárlega fyrir sjónir. Þeir voru flestir þreknir, vel vaxnir, með sítt ljóst hár og bláeygir. Klæðnaður þeirra hæfði vel starfi þeirra. Yst fata voru þeir í sjóklæðum úr sauðskinni eða selskinni, en innanundir þeim í fötum úr grófgerðu vaðmáli mjög þykku, og í ullarsokkum með vettlinga. Öll voru föt þessi heimaunnin."?

Fiskimönnunum var gefið brennivínsstaup og skipskex og seldu þeir áhöfninni nokkra þorska. Seint og um síðir kom hafnsögumaðurinn á vettvang, en honum vandar Holland ekki kveðjur, segir hann hyskinn og vanhæfan og hafa tekið í nefið með fárra mínútna millibili. Á endanum náði skipið þó landi í Reykjavík. Þeir Holland og Mackenzie áttu afturkvæmt til Keflavíkur seint í maí og komu þá landveg. Eins og sagði hér að framan, þótti þeim kumpánum þorpið og nágrenni þess heldur óyndislegur staður, en eftir að hafa kynnst öðrum hlutum landsins virtist Keflavík „nærri því“ vinaleg og aðlaðandi.

Á Ba Félaga Hollands, George Mackenzie varð þó öllu starsýnna á byggðKlak a fyr úr ina í Njarðvík, hann segir m.a.: „Þessum stað tilheyra ekki færri en 300 máluð eftir myndinni á bls.69. bátar, af ýmsum stærðum, og sagt er, að á vertíðum nái íbúafjöldinn stundum tveimur þúsundum þó hann fari ekki yfir tvö hundruð á öðrum árstímum. Fiskimiðin eru skammt undan og það orð liggur á fiskinum héðan, að hann sé hvergi betri á öllu landinu."*

George Mackenzie, Holland og fylgdarlið héldu til í Keflavík í 45 daga og bjuggu hjá Jacobæusi, sem tók hjartanlega á móti þeim. Kaupmannsheimilið var eitt það besta, sem þeir félagar höfðu séð á Íslandi og höfðu þeir það til marks, að meira að segja væri hafður æðardúnn í sængum, eins og tíðkaðist í Reykjavík og Hafnarfirði. Að sögn Hollands voru þau Jacobæushjón sjálf mætustu persónur; gestgjafinn er kallaður einn af fremstu kaupmönnum landsins, greindur og vel að sér og frúin „fríð kona, glaðleg í viðmóti, gestrisin í besta lagi og afbragðs matreiðslukona." Báðir lýsa þeir þó furðu sinni á því að frú Jacobæus, sem búið hefði í landinu í 16 ár, hefði aldrei komið út fyrir Keflavík, ekki einu sinni til Reykjavíkur." Má taka undir það sem merkilega staðreynd. Hvorki Henry Holland né George Mackenzie nefna aðra íbúa Keflavíkur enJacobæusarhjónin. Hins vegar segir Holland nokkuð frá Njarðvíkingum, sem hann hitti á gönguferð um nágrennið. Hann segir:

„Framkoma þessa fólks varað ýmsu leyti athyglisverð og ánægjuleg. Það var forvitið og áhugasamt, um hvað ég væri að gera, án þess að sýna nokkurn vott frekju eða ruddalegrar á ágengni. Karlmennirnir voru, eins og Íslendingar yfirleitt, háir vexti og vel á sig komnir, rjóðir í andliti með mjög sítt, ljóst hár."

Á fimmta degi kvöddu þeir gestgjafa sína í Keflavík og sneru aftur til Reykjavíkur. Lögðu þeir upp í stormi og steypiskúr, rammvilltust í úfnu hrauninu, en rötuðu á endanum á áfangastað með slitna skó og nokkurn vísdóm um lífshætti í landinu kalda.“

Iðjuleysi, fáfræði og sundurþykki

Það vekur nokkra undrun þegar skoðaðar eru frásagnir erlendra ferðamanna frá öndverðri 19. öld á borð við lýsingu þeirra Hollands og Mackenzies, að þar vantar undantekningarlítið einn þátt í þorpslýsinguna, sem þó getur á engan hátt talist ómerkur; nefnilega sjálfa íbúana. Af frásögnunum er helst að ráða, að Keflavík hafi verið hálfgerður draugabær, ef frá er talið, að þar bjuggu greiðvikin og gestrisin dönsk kaupmannshjón og fáeinir fiskimenn. Skýringin á þessum annmarka er sennilega einföld. Í fyrsta lagi er þess að gæta, að ferðamennirnir voru flestir á höttunum eftir „Íslands aðskiljanlegu náttúru“, helstu furðum í náttúru landsins, s.s. hverum og eldfjöllum og því ekki skrýtið, að fólkið yrði útundan hjá þeim. Auðvitað voru íbúarnir í sjálfu sér fáir, en einnig kann hér að hafa átt hlut að máli sú staðreynd að þeir voru flestir í þjónustu kaupmannanna, vinnumenn þeirra og vinnukonur eða tómthúsfólk og því sérkennalaust í augum útlendinganna og hvert öðru líkt.

Ef við tökum til dæmis árið, sem þeir Henry Holland og Mackenzie komu til Keflavíkur, þ.e. 1810, kemur á daginn, að íbúarnir í þorpinu voru síðla þessa árs 34 talsins samkvæmt sálnatali Útskálaprests og bjuggu á fjórum „býlum“. Það voru húseignir verslananna fjögurra, Jacobæusar-, Nordborgar-, Hansens- og Petræusarverslana. Kaupmannsfjölskyldurnar voru jafnmargar verslununum; Christen Adolph og Regina Magdalena Jacobæus, Guðlaug Guðbrandsdóttir var fyrir búi þeirra Jacobs Jacobssonar faktors Nordborgarverslunar, en húsbóndinn var þá fjarri, líklega í Kaupmannahöfn í erindagjörðum fyrir verslunina. Maddama Sigríður Hansen réði húsum þeirra Básendamanna. Hún var nú ekkja því Henrik Hansen fyrrum Básendakaupmaður, lést árið 1802. Stýrði sonurinn, Hans Símon Hansen, versluninni. Loks voru Guðríður og Berent Jörgensen í húsum Petræusarverslunar. Jacobæusarhjónin áttu þrjú börn árið 1810 og höfðu auk þess eitt fósturbarn á heimilinu, og Jacobsenshjónin sex börn, en Berent og Guðríður Jörgensen voru barnlaus.

Dáruskapur mikill

Útarmast landið við ofeyðslu nokkurra ímat og drykk, klæðnaði og mat og kaupi margs óþarfa í höndluninni, einkanlega í góðum árum, er jafnvel orsakar mannfall, þegar eftir á fylgir bágt árferði. Hjárænuskapur er slíkt, en fjarlægt framsýni, er útheimtir, aðsafnað sé vistum á góðu tíðunum, svo fólki verði því síður vergangur ví, eður að það verði hungurmorða á hinum lakari. En því er æ verr og miður, að á þessu hafa þeir litla eður enga aðgætni, er eigi muna til hörðu áranna, þegar allsnætir hafa, heldur kaupa allt of mikið af tóbaki, brennivíni og ýmis konar glingri í höndluninni, en klæða og gæða kroppinn óspart, meðan efni tilhrökkva. Ég þekki þá bændur, sem nú drekka kaffi tvisvar, og eigi sjaldnar en einu sinni á degi, en romm og rauðavín í stað öls og brennivíns. Séð hef ég mussuklæddan fulltíða bóndason, er til engra mennta var settur, en átti nokkra skildinga, ganga með gull á hatti, og bláfátækar vinnukonur bera gull, silfur og flauel. Þetta er dáruskapur mikill, sem eigi nær til forstöndugs og síðláts almúgafólks er haga þessu á alla aðra leið. Ofneysla í mat og drykk hefir opnað mörgum fátækum þær víðu vergangs- og þar eftir dauðans dyr eftir það þeir gjört hafa kalda kol ásínum ábýlisjörðum, en efni þeirra eru þrotin, þó nægileg hafi verið í fyrstu.

(Ólafur Stefánsson: Um jafnvægi bjargræðisveganna á Íslandi. Rit Lærdómslistafélagsins VII, bls. 138-139.)

Þrjár verslananna höfðu verslunarþjóna eða svokallaða „assistenta“ og ásnærum verslunarfólksins voru tveir vinnumenn og sex vinnukonur. Loks er að geta sjómanns nokkurs, Jóns Jónssonar að nafni, sem hafðist við í húsum Jacobæusar og fiskaði ofan í sig og móður sína, og þriggja húskvenna undir þaki Hansensfjölskyldunnar. Þessir fimmmenningar þágu húsaskjól af verslunarfólkinu, en voru að einhverju leyti sjálfs sín, og hafa haft í sig og á með tilfallandi vinnu í verslunarstaðnum og nágrenni hans. Loks var á heimili Sigríðar Hansens einn niðursetningur.? Þögn þeirra ferðalanga, Mackenzies og Hollands, stafar því ekki af því, að Keflavík væri mannlaus bær, en einhverra hluta vegna hafa íbúarnir vakið lítinn áhuga þeirra.

En hverjir voru íbúarnir? Sveinn Pálsson, sem oft hefur verið vitnað til hér á undan, tilfærir húsgang í Ferðabók sinni, sem á að lýsa íbúum íhverjum hluta landsins. Þar segir um Sunnlendinga, að þeir „selji mest og svíki flest." Sveinn gerir og tilraun til að lýsa skapgerð íbúa Gullbringusýslu og héraðsbrag, og virðast íbúar sýslunnar síst hafa verið öðrum holl fyrirmynd, ef marka má frásögnina: %

„Héraðsbragur virðist vera sá, að menn séu dramblátari, eigingjarnari, ógestrisnari og óhreinskilnari við yfirvöldin en annars staðar á landinu. Málfar og venjur eru svo blandaðar erlendu kámi, að hver sá er þangað kemur fyrsta sinni utan úr sveit, hlýtur að standa sem steini lostinn yfir fólkinu, sem hann hyggur hálfdanskt. Yfirleitt mundu menn óska þess, að þeir sem búa við sjó á Íslandi, tækju fremur eftir erlendum verslunarmönnum hreinlæti, fagra og gagnlega siði og hófsemi heldur en uppivöðslusemi, kaffi- og brennivínsdrykkju, blótsyrði og aðra fíflsku."*

Sleggjudómar sem þessir eru vitaskuld ekki annað en álit mannsins sem tilfærir þá og íbúum Gullbringusýslu til málsbóta má geta þess, að Skúli Magnússon fógeti er miklu orðvarari í verðlaunaritgerð sinni um sýsluna frá því um 1785. Hann segir m.a.:

„Núverandi íbúar eru þrekvaxnir og vel limaðir, og er ekki auðvelt að greina þá frá öðrum íbúum landsins. Þeir eru heldur ekki ávallt þeir sömu, því að það gerast iðulega breytingar, þannig að sumir frá sjávarsíðunni flytja til Árnessýslu, Kjósar og Borgarfjarðar, og svo aðrir aftur þaðan í sjávarhéruðin í Gullbringusýslu. Það verður ekki annað sagt, en að heilsa og líkamskraftur hrörni hjá flestum karlmönnum eftir að þeir eru fimmtugir orðnir, og er það kennt hinu mikla erfiði og vinnu, sem þeir verða að leggja á sig á sjónum við fiskveiðarnar, allt frá því að þeir eru 18 ára eða yngri."

Mun þessi lýsing sönnu nær. Annars er það athyglisvert, að víða kemur fram í ritum frá því í kringum aldamótin 1800 það álit, að búseta við sjó væri í sjálfu sér óheilnæmari, en inn til sveita, auk þess sem margir trúðu að lífið við sjóinn væri dyggðasnauðara. Þannig segir Ólafur Stefánsson stiftamtmaður m.a. um lífið í íslenskum sjóþorpum:

„Þar á móti gefst hvergi þvílíkt tækifæri til afvegaleiðslu og vondra siða fyrir börn og ungmenni, sem í sjóplássum, hvar allra handa skríll samansafnast. Þar ríkir iðjuleysi, fáfræði, sundurþykki, illkvittni, drykkjuskapur, vondur munnsöfnuður, og mörg óhlutvendni, miklu fremur en á landsbyggðinni, og við þetta eiga börnin að alast upp, áður en þau vita fótum sínum forráð, verða svo of mörg á fullorðinsárum lausgangar og letingjar, landinu til mestu byrði. úr Ólafur viðurkennir að vísu, að finna megi frómar og dugandi sálir í þorpunum, en telur það þó til undantekninga. Í ummælum hans felst nokkur vitnisburður um tíðarandann, og að tilurð sjávarþorpa á borð við Keflavík hafi átt mismiklum vinsældum að fagna meðal landsmanna.

Flest ber að sama brunni: Andlitsdrættir kynslóðanna fyrir ljósmyndaöld eru að líkindum horfnir fyrir fullt og allt. Svolítil bending um fas og framkomu Christens Adolph Jacobæusar kemur þó fram í bréfi Árna Helgasonar stiftsprófasts til Jóns Árnasonar árið 1861, að vísu

(Heimild: Sálnaregistur Útskála 1789-1889 og Manntöl 1825-1835.)

helst til langsótt. Prófasturinn er þar að rifja upp, er hann lék Dalstæd kaupmann í uppfærslu skólapilta á Narfa, leikriti Sigurðar Péturssonar, árið 1798; „og fékk hrós hjá amtmanni Vibe, fyrir hvað vel mér hefði tekist, sagðist hafa hugsað sér að Dalstæd þessi væri gamli Jacobæus í Keflavík.""

Dalstæd er í leikritinu góðgjarn og virðulegur danskur kaupmaður, er á í höggi við íslenska svikahrappa og hefur reyndar betur á endanum. Hann kemur inn í fjórða atriði, „seint og siðsamlega" og segir: „God aften, min kære Guttormur, (til hinna) god aften godt folk, bliv ikke vred at jeg gjor dem uleilighed sá syldig."?Svo mörg voru þau orð.

Eftir standa þó ýmsar nytsamlegar upplýsingar um almenna hagi og kjör fólks í Keflavík og með hæfilegri rýni má fá svar við spurningunni, sem e.t.v. brennur helst á nútímamanninum: Hverjir voru það sem í öndverðu mynduðu þorpið Keflavík og hvaða öfl drógu þá að einmitt þessari vík, þar sem fyrir var lítið annað en fáein verslunarhús.

Íbúaþróun í Keflavík á fyrstu áratugum fríhöndlunar ber með sér, að ekki var stöðugleikanum til að dreifa í þorpinu. Má segja, að í góðum árum hafi jafnan flust nokkuð af fólki til Keflavíkur, en um leið og fór að sverfa að, til dæmis þegar afli brást, fækkaði að nýju. Kann þetta að

nokkru leyti að stafa af geðþóttaákvörðunum kaupmanna, sem höfðu mest alla atvinnustarfsemi í þorpinu í hendi sér og e.t.v. einnig hreppstjóranna, meðfram því sem fólk var að leita sér daglegs brauðs þar sem þess var helst að vænta; þ.e.a.s. að í góðum fiskiárum hafi kaupmenn séð sér hag í að taka margt verkafólk inn á heimili sín ellegar að reisa því tómthús til að draga fyrir sig fisk og verka hann, og til starfa við verslanirnar. Lögum samkvæmt þurfti að sækja um sérstakt leyfi til að mega setjast að í svokölluðu tómthúsi. Það var síðan á hendi amtsyfirvalda, hvort slíkt leyfi fékkst eða ekki. Þegar vel áraði hirtu menn hins vegar minna um þvílíka pappírsvinnu en endranær.

Þegar kreppti að komust kaupmenn og verslunarstjórar vitaskuld af með færra fólk. Við þetta bættist, að árvakrir hreppsstjórarnir vöktu yfir því, að ekki kæmu inn í hreppinn einstaklingar eða fjölskyldur, sem líklegar voru til að verða sveitinni til þyngsla og áynnu sér þar jafnvel sveitfesti. Átti þetta einkum við í erfiðum árum.

Um 1790 var góðæri við sjávarsíðuna sunnanlands, en þegar á næsta ári brást afli, og við tók nær viðvarandi aflabrestur, eins og komið hefur fram. Áhrif þessa sjást skýrt af íbúatölum í Keflavík. Þar fækkaði úr 39 manns 1790 í 16 árið 1800. Eftir það rétti Keflavík úr kútnum; íbúarnir í þorpinu urðu 38 árið 1804 og 49 ári síðar. En þá kom bakslag að nýju, sem efalítið má að miklu leyti rekja til tregra aðflutninga til Íslands er Danir drógust inn í stríð. Frá 1810 var hins vegar um hæga en því sem næst samfellda fjölgun að ræða til ársins 1820. Fór tala þorpsbúa á þessu tímabili úr 34 1810 í 51 árið 1820."

Eftir 1820 verður fjölgun íbúa í Keflavíkurþorpi hraðari og þá er fyrst hægt að tala af nokkurri alvöru um þéttbýlismyndun á staðnum. Á næstu fimmtán árum, þ.e. 1820—1835, steig mannfjöldi í Keflavík úr 51 í 128. Jafngildir það um 151% fjölgun. Mest varð fjölgunin á fyrstu fimm 1825, eða rúm 88%; 23% á næstu fimm árum og 8.5% frá 1830—1835.'* Þá settist meðal annarra að í Keflavík Hjörtur Jónsson, sem á enn afkomendur í Keflavík. Það er því elsta ættin í bænum. Íslendingum fjölgaði á fyrri hluta 19. aldar um rúm 25% og vegna landþrengsla til sveita hylltust margir til að setjast að við sjávarsíðuna og höfðu fiskveiðar að aðalstarfi; er þetta sennilega meginskýring þéttbýlismyndunar í Keflavík á fyrri hluta aldarinnar.

Á þessu sama tímabili varð nokkur breyting á á heimilisstærð í þorpinu. Árið 1801 voru að meðaltali um níu manns á hverju heimili í Keflavík, en hugtakið „heimili“ er hér haft um fjölskyldu (þ.e. einstaklinga tengda í hjúskap eða með blóðböndum) og ýmsa fylgifiska hennar, svo sem starfsfólk af ýmsu tagi og niðursetninga. Raunar er oft torvelt að greina, hvort húsfólk, sem talið er í húsum verslananna, hafði sjálfstætt heimilishald eða var einungis lausráðið starfslið þeirra, með svipaða stöðu og t.d. vinnufólk. Hér var gripið til þess ráðs að ætla

SAGA KEFLAVÍKUR

húsfólk með sjálfstætt heimilishald, ef á snærum þess voru makar, börn eða annað skyldulið, en telja það með kaupmannsheimilinu, ef svo var ekki. En vert er að vekja athygli á að þessi óvissa getur vissulega brenglað myndina dálítið.

Tæpum þrjátíu árum síðar voru hins vegar innan við 7 einstaklingar að meðaltali á hverju heimili í Keflavík eftir sömu reikningsaðferð. Er sú breyting í samræmi við aðra þéttbýlisstaði að því frátöldu, að „meðalheimilið“ í Keflavík var óvenjustórt á þeirra tíma vísu hvort sem tekið er árið 1801 eða 1829. Minnir það fremur á sveitaheimili en heimili í þéttbýli.*Sýnir það vafalítið, að bærinn var öðru fremur verslunarþorp þar sem kaupmenn höfðu öll ráð í hendi sér og minntu þeir að því leyti á góðbændur í landbúnaðarhéruðunum.

Með því að bera saman stöðu íbúa Keflavíkur má sjá, að á umræddu þrjátíu ára tímabili óx fiskveiðum töluvert ásmegin á kostnað verslunarinnar. Árið 1801 var verslunarfólkið, þ.e. kaupmenn, verslunarþjónar og makar þeirra, um 28% og iðnaðarmenn, beykjar verslananna, um 7% af mannfjölda Keflavíkur. Um helmingur íbúa þorpsins var í þeirra þjónustu sem vinnufólk, ráðsmenn og þess háttar og laut valdi húsbænda sinna í einu og öllu. Húsfólkið, þeir sem að einhverju leyti áttu með sig sjálfir, var hins vegar einungis tæplega fjórir af hundraði. Það sem á vantar voru síðan börnin í bænum.

Um þrjátíu árum síðar (hér er raunar miðað við árið 1829 því ekkert var húsvitjað 1830) hefur orðið umtalsverð breyting á: Verslunarfólk var þá einungis um 15% af íbúum Keflavíkur og hlutfallslegur fjöldi vinnuhjúa einungis um fjórðungur á móti helmingi áður. Þess í stað var í bænum býsn af (tómt-)húsfólki, en um 30% íbúanna töldust til þessa flokks.

Til eru skýrslur frá haustinu 1828 og vorinu 1829 um húsfólkið í þorpinu og hreppnum öllum, sem hreppstjórar tóku saman og sendu sýslumanni. Gefa þær umtalsverðan vitnisburð um þetta fólk, stöðu þess og kjör. Þar kemur meðalannars fram, að oftast nær var um að ræða einstaklinga, sem orðnir voru miðaldra, en meðalaldur þeirra var um fimmtugt. Flestir þeirra áttu húsaskjól hjá Jacobæusi árið 1828, ellefu talsins, sjö hjá Arnóri Gunnarsen, verslunarstjóra Bjarna Sívertsens og Nikolai Petersen, faktor Flensborgara í Keflavík, hvorum um sig, en tveir húsmenn voru undir þaki Hans Jacobsens faktors Knudtzonsverslunar á Náströnd.

Um helmingur hópsins 1828 var í hjónabandi, og sumir áttu börn. Af þeim eru tvö talin í skýrslunum, tveir unglingsdrengir og líklega eru þeir nafngreindir vegna þess, að þeir hafa verið taldir matvinnungar. Hreppsstjórarnir gefa húsfólkinu umsögn, og má nokkurn veginn skipta því í tvo hópa eftir þeim orðum, annars vegar var fólk í kringum þrítugt, einatt hjónafólk, sem fékk umsögnina „velvinnandi“ eða

D Keflavík

EB Rosmhvalaneshr.

# Gull.SKjóstRvík

E Suðurland

El Aðrir landshlutar

BE Önnurlönd

ME Óvíst

(Heimild: Sálnaregistur Útskála 1789-1889 og Manntal 1816)

„heilsugóður“ eða því um líkt. Hins vegar var fólk, sem komið var af léttasta skeiði og hreppstjórarnir sögðu um: „farinn að fella af" eða „uppgefinn“. Hvað fyrrtalda hópinn áhrærir var tómthúsmennskan sennilega eina leið fólks til að stofna fjölskyldu, þegar ekkert jarðnæði var að hafa. Hinn flokkurinn hefur á hinn bóginn einkum verið fólk, sem ekki var talið hæft að ganga í vist hjá húsbændum, þ.e. vera föst hjú þeirra, t.d. vegna elli eða heilsubrests af öðrum sökum.

Mikla fólksfjölgun í Keflavík á árunum eftir 1820 má að mestu leyti rekja til aðflutninga. En hvaðan komu þessir nýju landnemar í Keflavík?

Árið 1816 voru um 18% íbúanna fæddir í Keflavík, og rétt tæpir 30 hundraðshlutar komu annarsstaðar úr Gullbringu- og Kjósarsýslu. Tæpur helmingur átti því rætur í þorpinu og nágrenni þessi. Onnur 30% fæddust annarsstaðar á Suðurlandi, en einungis tveir einstaklingar (um 5%) frá öðrum landshlutum. Tíundi hver íbúi var síðan fæddur í Danmörku. Það voru kaupmenn, handverksmenn og makar þeirra."

Þegar samskonar hlutfallstölur eru skoðaðar frá árinu 1829 er svo að sjá, að hin öra íbúfjölgun í Keflavík eigi einkum rót að rekja til þéttingar byggðar í Gullbringu- og Kjósarsýslu. Um helmingur íbúanna var fæddur í sýslunni, þar af rúm 20% í Rosmhvalaneshreppi. Um 20% komu frá öðrum hlutum Suðurlands og 11 frá öðrum landshlutum, en um 5% íbúanna voru Danir.'*

Því fylgdu vitaskuld umtalsverðar breytingar í Keflavík, að íbúatalan óx úr 30—40 manns í um 130, og þó síðari talan þyki e.t.v. ekki ýkja há nú, er vert að minna á, að þéttbýlismyndun var þá skammt á veg komin um land allt. Íbúar höfuðstaðarins, Reykjavíkur, losuðu til að mynda aðeins fimm hundruð um 1830. 101

Steiktar á teini

Því miður láðist Henry Holland alveg að geta þess hvernig maddama Jacobæus matreiddi steikina og sagósúpuna, sem þeir félagar gæddu sér á í Keflavík vorið 1810.Matreiðslubókin „Einfalt matreiðsluvasakver fyrir heldri manna húsfreyjur“ eftir Mörtu Maríu Stephensen kom út nokkru fyrir heimsókn Hollands.

Erekki úr vegi að kanna hvað heldri konum var ráðlagt í þessu efni, þóað auðvitað verði ekki staðhæft, að maddaman hafi stuðst við einmitt þessar uppskriftir:

Í sagó-súpu eru sagógrjónin vel þvegin, síðan á þau hellt einum fjórða parti af rauðvíni, mót vatni að reikna; þar í látinn moli af heilum kanelberki, og, ef til er, börkurinn af einni sítrónu, í stykkjum; þetta allt sjóði gilda klukkustund. Þegar súpan er framreidd, er saman við hana í fatinu látið af sykri, sultuðum kirsiberjum eður rifssaft og sítrónusaft, eftir því sem þurfa þykir og fyrir hendi er. Lakari þykir þessa súpa verða sé rauðvínið fyrst látið saman við hana í fatinu, en ekki soðið með vatninu einsog hér var kennt, þó það og vel megi standast. |...) Steikur allsháttar verða best steiktar á járnteini, sem rekinn er íenda steikurinnar og snúið svo eins og með sveif, hægt og seint sífelldlega yfir góðum glæðum; skal þær (þ.e. steikurnar) á meðan jafnaðarlega rjóðra bræddu smjöri og litlu af ediki og á þá sá vel muldu smásalti, enannars má þær steikja í luktri pönnu eður potti, þannig ádreifðar, með smjöri undir.

(Marta María Stephensen: Einfalt Matreiðslu Vasa Quer fyrir heldri manna húsfreyjur, bls. 33 og 80.)

hverja kaupmaður Jacobæus hélt, og treysti hann mér, tilað byggja hana upp, þó hann vissi af efnunum litlum til þess."?

Þetta atvik lagði grunn að miklum auðæfum Jóns, sem var ágætur búmaður og varð kunnur skipasmiður. Kaupmenn verða því ekki allir vændirum harðdrægni og skort á kristilegu bróðurþeli þegar smælingjar voru annars vegar. En hvernig sem á það er litið verður ekki í móti mælt, að í þessu litla þorpi gat að líta hróplegar andstæður, eins og raunar fyrr og löngum síðar; á aðra höndina praktugar vellystingar, en sárustu örbirgð á hina. Hér má taka mataræði sem dæmi.

Henry Holland greinir frá því í ferðabók sinni, hvað þeim ferðalöngum var boðið af mat og drykk í stofum Jacobæusar hinn 29. maí árið 1810. Hann segir:

„Við fengum sagósúpu og kindakjöt til miðdegisverðar. Sagósúpa er mjög algengur réttur meðal efnaðra fólks hér. Kartöflur voru einnig á borðum, en þær mega heita sérstök munaðarvara á Íslandi. Við kom-

FÓLKIÐ Í KEFLAVÍK nöturleg í augum nútímamanna, en fyrritíma fólki væri áreiðanlegt gert rangt til, ef þetta væri kennt mannvonsku og miskunnarleysi. Mun það mála sannast, að þetta var sú eina leið sem landsmenn áttu tilað stemma stigu við offjölgun í landi, sem naumlega brauðfæddi íbúana. Og eins og Guðmundur Hálfdanarson sagnfræðingur segir á einum stað: „Giftingin fól í sér leyfi samfélagsins til kynlífs og barneigna og slíkt leyfi varð því að vera bundið því að hjónin gætu annast börn sem þau eignuðust."> /Þeirra, sem urðu uppvísir að barneignum utan hjónabands, biðu fjársektir og jafnvel strangari refsingar, eftir eðli brotanna.

Reyndar voru slík legorðsbrot ekki ýkja almenn í Keflavík á fyrri hluta 19. aldar, enda þorpið löngum fámennt og barnsfæðingar fáar. Voru það einna helst kaupmenn og búðarsveinar, sem gerðu sig seka um holdlegar yfirsjónir, einatt með vinnukonum sínum. Hafa þeir áreiðanlega haft efni á að greiða fáeina ríkisbankadali í sekt fyrir legorðsbrot. Þannig áttu Westy Petræus, sem þá var forstöðumaður

Æ 2 Í. Tecend fóme Ar, 043 ÆTT, hæla #4. Farr á -8 Eyjan 7 Labs felyeig Tr á EF #5 * og

i þú Jrrar. LÆTUR 4. 2000 Gr bh? Gr B373 Bana Írig BES hn lan Tn TL fjrðbran? ik þá #0.22% M, 0 3 Ep 250 gúar fl lend Gyegð 2 blu fnr Á fjóla Þið Gr Á

Nordborgarverslunar og Halldóra Þorvaldsdóttir vinnukona hans dóttur árið 1791. Hitt var og til, að lausaleiksbrotin væru það sem kalla má „ótímabærar barneignir", þ.e. er hjónaefnunum fæddist barn, skömmu áður en þau gengu í hjúskap. Jacob Jacobsen, beykir Nordborgarverslunar og seinna faktor sama fyrirtækis átti árið 1797 barn með Guðlaugu Guðbrandsdóttur vinnukonu eða „kokkapíu“á sama stað. Þau Jacobsen og Guðlaug giftust, bjuggu í Keflavík fram á þriðja tug aldarinnar og áttu margt barna til viðbótar. Elsta barn þeirra, og hið eina sem var fætt utan hjónabands, hét Christina Frederika. Hún ól raunar seinna (árið 1816) óskilgetið barn með assistent föður síns, Ólafi Ásbjörnssyni, sem síðar bjó í Njarðvík. Var það sonurinn Sveinbjörn, sem varð kaupmaður í Keflavík og mikils háttar maður, og kemur við sögu okkar síðar.

Þau Ólafur og Christina Frederika náðu að vísu ekki saman, en faðirinn bjó svo um hnúta með opinberri yfirlýsingu, að sonurinn Sveinbjörn naut arfs á við aðra afkomendur Ólafs: „það piltbarn sem

Úr skýrslu sr. Bjarna Péturssonar þar sem skýrt er frá broti Solveigar og Guðbrands

lðuttan „for br folnm ans örn ara nk“ fara Pop

Bréfinu lýkur síðan með því að Solveig mælist til þess, að þau sýslumaður gangi munnlega frá málinu þegar hann komi næst til Keflavíkur. Um ferðir Malmquists beykis er lítið vitað, en þó er víst að til Keflavíkur kom hann sumarið 1809, og þá alls ekki til að hressa upp

Guðrún og Jacob heita því að giftast um leið og aðstæður leyfi

full ástæða til að hugsa hlýlega til embættismanna, sem sáu í gegnum fingur sér við svipaðar kringumstæður og voru ekki allt of fastheldnir á lagabókstafi. Án þeirra hefði Íslendingar efalítið misst af ýmsu nytsemdarfólki, sem illu heilli fæddist utan hjónabanda.

Ekki er vitað hver urðu afdrif Solveigar og barna hennar, sem gerðu svo litla lukku í veröldinni, en þess má geta, að í manntalinu 1816 er ráðskona hjá Mohr faktor Jacobæusar í Keflavík Solveig nokkur Oddsdóttir frá Felli í Mýrdal." Kann að vera um sömu manneskjuna að ræða, þó nokkru skakki um aldurinn, því einatt þótti sóknarbörnum ástæðulaust að telja öll æviárin fram í kirkjubókina.

Þau dæmi, sem hér hafa verið tiltekin um lausaleiksbrot í Keflavík, eiga það öll sammerkt, að lýstirbarnsfeður gengust við faðerninu og jafnvel giftust foreldrarnir innan tíðar. Mun og mála sannast, að oftast hafi verið um að ræða varanleg sambönd fólks, sem ekki gat gengið í hjúskap, fyrr en það hafði komið undir sigfótum. Lausaleiksbrotin báru því ekki endilega vitni um „siðferðisbrest“ heldur eingöngu, að foreldrarnir höfðu ekki getað gengið í hjónaband að svo stöddu.

Þannig má nefna þau Jakob Aasmus Jacobsen, assistent hjá Arnóri Gunnarsen, og Guðrúnu Árnadóttur, vinnukonu Nikolai Petersens í Flensborgarverslun í Keflavík. Þau áttu barn utan hjónabands haustið 1823, sem nefnt varJohan Vilhelm.“Lögum samkvæmt átti að stía þessum ólöglegu elskendum í sundur, en það hefur verið látið slampast um nokkurra ára skeið, fyrir bænarstað Petersens faktors. Vorið 1826 var þolinmæði yfirvalda hins vegar á þrotum og kom fyrir ekki þó hjúin skiluðu inn skriflegri yfirlýsingu um „okkar frían ásetning og vilja, hvenær sem okkar efni og kringumstæður fyrst leyfa, að ekta hvort annað.“"Jakob og Guðrún gengu því í hjónaband þá um haustið; er ekki annað að sjá en að „kringumstæður“ þeirra hafi þá verið komnar í besta lag, og við húsvitjun 1829 titlar sóknarpresturinn Jacobsen „húseiganda“. Þau hjónakorn bjuggu í Keflavík fram undir 1840 og áttu þar nokkur börn til viðbótar.*

Því var þó ekki alltaf að heilsa, að lausaleiksbrot gengju jafn snurðulaust og dæmi voru um að lýstir feður þvertækju fyrir hlutdeild í málinu. Snemma ársins 1826 fæddi Guðný Þorláksdóttir, húskona í Keflavík, barn og kenndi það norðlenskum vinnumanni, Kristjáni Guðmundssyni frá Móbergi í Húnavatnssýslu, sem verið hafði til sjóróðra í Keflavík. Kristján harðneitaði hins vegar að sínu leyti að geta verið faðir Kristjönu, en svo var barnið nefnt í skírninni og stefndi því málinu fyrir rétt. Þar féll dómur á þann veg, að Kristjáni var boðið að gefa svokallaðan „fríunareið“ umað hann hefði aldrei samrekkt Guðnýju og veralaus undan lýsingu hennar að því loknu.*Svo er að sjá, að Kristján hafi aldrei unnið eiðinn, enda dó Kristjana sumarið 1827 og deila þeirra þeirra Guðnýjar og Kristjáns jafnaðist því af sjálfu sér.

8. kafli

Ognvaldur fiska

Tölur um bátafjölda á Suðurnesjum á fyrri hluta 19. aldar eru af skornum skammti, en með nokkurri vissu má fullyrða, að sjósókn hafi vaxið mjög í verstöðvunum fimm, þar sem róið var með net. Þetta birtist m.a. í örari íbúafjölgun í Keflavík; í stærra samhengi má einnig segja, að þegar Íslendingum fjölgaði á tímabilinu, urðu brátt þrengsli til sveita, svo ómögulegt var að fá jarðnæði. Í Gullbringusýslu hagar svo til, að litlir möguleikar voru til nýbyggða eins og tíðkaðist t.d. norðanlands og austan.' Þetta, ásamt því að skammt undan voru ein bestu fiskimið við Ísland, leiddi til þess, að margir sáu sér þann kost vænstan að setjast að við sjávarsíðuna í „tómu húsi" eða „þurrabúð“, sem svo voru nefndar, með það fyrir augum að framfleyta sér á fiskveiðum. Þannig urðu til þéttbýlisstaðir á borð við Keflavík.

Enn deilt um netin

Uppgangur útgerðar í Keflavík og nágrenni vakti litla hrifningu annars staðar við flóann. Sem fyrr beindu menn spjótum sínum að netunum, aðalveiðarfærum Suðurnesjamanna, en í Hafnarfirði og nágrenni voru netaveiðar litlar sem engar. Þar hafði risið upp dálítil þilskipaútgerð, en árabátarnir voru nær eingöngu gerðir með handfæri og „fagra öngla", sem kallaðir voru. Þorskanet höfðu ekki reynst ýkja vel þar, og sakir þess, að í nágrenni verstöðvanna á Innnesjum var gnótt beitu, var eðlilegt, að sjómenn þar veiddu helst á handfæri.

Hins vegar var beituskortur á Suðurnesjum og þess því ekki að vænta, að Suðurnesjamenn sneru sér að veiðum á handfæri að nokkru marki að nýju, eftir að þeir höfðu einu sinni kynnst þorskanetum. Sú virðist þó hafa verið helsta ósk útgerðarmanna og fiskimanna á Innnesjum, sem gerðu harða hríð að netaveiðunum, einkum árin 1820 og 1833, er handfæraveiðarnar brugðust algerlega. Vildu þeir ýmist láta setja strangar reglur um veiðarnar eða banna þær alfarið. Á meðan Magnús Stephensen fór með æðstu stjórn landsins að Jörgen Jörgensen fráviknum, fengu Útnesjamenn nokkra viðurkenningu yfirvaldsins á réttmæti veiða sinna með netum. Valdsmenn, sem á eftir komu, virðast einnig hafa verið þeim hliðhollir og lagt lítinn trúnað á fullyrðingar um að netin trufluðu fiskigöngur. Þó var ekki svo að skilja að þeir hinir sömu teldu, að ekki mætti hrófla við fyrirkomulagi netaveiðanna, en tilraunir í þá veru miðuðu fremur að því að koma skikki á veiðarnar

6. Net mátti fyrst leggja eftir nón (kl. 3 síðdegis) og taka upp, eigi síðar en stundu fyrir dagmál (þ.e. kl. 8 árdegis), ef veður bannaði ekki. Sá, sem braut viljandi gegn þessu, skyldi missa afla sinn.

7. Heimilt var að leggja net kvöldið fyrir sunnudaga og aðra helgidaga, ef tilsjónarmenn töldu útlit fyrir góðan afla, en öll net skyldu þó komin í land fyrir messutíma, nema veður þættu ísjárverð. Sömuleiðis mátti leggja net á sunnudagskvöldi.

8. Ströng viðurlög voru við því, ef nokkur átti við önnur net en sín eigin; varðaði það 5 ríkisdala sekt og aflamissi.

9. Efnokkur yrði uppvís að skemmdarverkum eða þjófnaði við veiðarnar, skyldi sá hinn sami lögsækjast og dæmast tilsekta og skaðabóta eða líkamlegrar refsingar.

10. Mál spellvirkja og þjófa skyldu fara fyrir lögreglurétt, svo fljótt sem auðið yrði og viðkomandi sæta refsingu þegar stað.

11. Sýslumaður skyldi einu sinni eða oftar á hverri vertíð ferðast til allra veiðistaðanna og fylgjast með, að netaveiðarnar færu eftir settum reglum. Að auki skyldi hann tilnefna tilsjónarmenn á veiðistöðvunum og velja þá, sem voru „áreiðanlegastir, skynsamastir og reyndastir“ ; einn tilsjónarmann fyrir Leiru, þrjá fyrir Keflavík, þrjá fyrir Njarðvíkurnar og einn fyrir Voga, Brunnastaði og Vatnsleysu hverja um sig.

12. Henti nokkurn tilsjónarmanna sjálfan einhver yfirsjón, skyldi sá hinn sami bæta fyrir með 5 ríkisbankadölum og auk þess missa net sín og afla.

13. Allt það, semgert var upptækt sem og bótagreiðslur, skyldi skiptast jafnt á milli klagandans og fátækra í viðkomandi sveitarfélagi.

14. „Þetta plakat á strax að útganga á prenti, birtast alþýðu og lesast á

Frá Stóra-Hólmi í Leiru. Þar var hlaðin varða til að miða út netasvæðið. Hún fékk í munni sjómanna nafnið Ranglát

Hirðir bauga hrönn þar flaug, Gunnlaugur vargi aungla vaga kann, vel um þöngla slagar rann.

Stefán man um storðu svana vanur aka vagni öldu ber, afla gagnið höldum ber.

Björn ei flýr þó blakkti fíra hlíra hlés um slóðir hleypir ört, hjörfarjóður kaupa hjört.

Fleyi veit ég vel kann Teitur beita stökkuls bláa strætið á, storða bráins gætir sá.

Járna hlynur Jónas hvín þó dynji nýtur ríður öngla jór nett um víðan skeglu kór.

Hraunkots Jón að hrannar ljóni þjóna, etja því um unnar rann, eisu dín runnur kann.

Formenn þá sem Faber hjá vér sjáum ég vil nefna óðs klið, út er stefnaflóðs á mið.

Þorstein fyrstan þar tel lista þyrstan, súgs á gímu drafnar dyr, dregur brúna hafnar fyr.

Svo Guðmundur svags um grundu skundar drjúgt þó sjái drafn á safn, drífur áfram stafna hrafn.

Björn sér annars birtings ranna kannar kjala sílið keyrir vel, kólgu til þó heyri él.

Sævarferð frá Sandgerði herðir Jón þó mæði mastra hauk, meður æði rasta hrauk.

Þorkell sveimar þangs ófeiminn geima stillt kann halda strengja grís, sterk þar alda lengi rís.

Illugi feginn Elris grey þó geyi lætur þræða lúðu sal, lundur klæða súða val.

Einn frá Móum Einar sjóar kjóa veiðir greiðir vaskur á, viðrisklæða askur sá.

Ég vil hætta austra sætt að þvætta bið ég Ægis bálsfundar, bögur lægi málstirðar.

Eitt þúsund og átta hundruð fundin árin telja ýtum vil, og svo velja 19 til.

Bið ég yður blíði friðar smiður leiðað gæðum lukkunnar, linni mæðum alls konar.

Holgo er Holger Jacobæus yngri, Jacobsen, Jacob Jacobsen í Nordborgarverslun, og Faber stýrði verslun Petræusar.

(ÍBR. 112, 8vo, bls. 68-71.)

Ábati af netaveiðum

Þegar Innnesjamennskoruðu á yfirvöld árið 1833, að banna netaveiðar Útnesjamanna, snerust þeir síðarnefndu til varnar; þeir tóku saman helstu mótrök sín í greinargerð til stiftamtsins og létu ganga til undirritunar meðal útvegsbænda. Rituðu 106 nöfn sín undir plaggið, sem látið var fylgja umsögn stiftamtmanns um áskorun Innnesjamanna til Rentukammersins. Eins og kemur fram ímegintexta urðu málalyktir þær, aðrök Suðurnesjamanna vógu þyngra og áskorunin um netabann var að engu höfð. Rök með netaveiðunum voru m.a. talin mikill ábati af veiðunum, sem erfittværi að sjáaf. Voru útreikningar bændanna miðaðvið útgerð með einu neti á ári svohljóðandi:

8 pund af óhreinsuðum hampi í netið eða slönguna á 24 skildinga: 2 ríkisdalir 4 pund af óhreinsuðum hampi í teinana: 1 Til trossu hverrar eða fjögurra neta brúkast 2 duflfæri, hvar í eru 8 pund af óhreinsuðum hampi á 24 skildinga, eru2 ríkisdalir, hvar af 1/4 partur: 48 skild. 28 pund af góðu flotholti, sem brúka má í 6 ár, og þá 1/6 partur af því ífyrstu keypta á 12 skildinga pundið, verður 3 rdl 48 skild.: 36 2 dufl, séu þau af korki má víst brúka þau í 10 ár er: 8 1/2 pund hamp í ásaumingarþráð:1 2

Steinalykkjurnar og fyrir endana á netunum metum vér: 207 SUMMA: 4 rdl. 48 skild.

Sé nú sá í klöguninni nefndi 120 fiska hlutur fenginn, má hvert net álítast að vera borgað með 10 ríkisdölum, og eftir þessu fyrir 2.500 net á 10 rdl. er: 25.000 ríkisdalir Hér frá gengur það, sem lagt er til netanna eftir áðurgjörðum reikningi á 2.500 net, 4 rdl. 48 skild.: 11250. Verður þá eigendanna ábati: 13.750.

Hvar af má reikna að falli í fátækra hlut 7.500 ríkisdalir, ef þessir spinna netin, sem gjarnast er tilfellið; við ofanskrifaða 13.750 bætist skipshafnanna hlutur, sem er 25.000 ríkisdalir og vinningurinn þá 38.750 ríkisdalir, og hvar þvílíkur ábati fæst við tilkostnað og vogun á 11.250 ríkisdali á misteknum fiskinfla, hvar til 120 fiska hlutur er talinn, líður landið vissulega enganskaða.

(ÞÍ. Rentukammerskjöl Isl. journal 18, nr. 113. Greinargerð útvegsbænda 2/12 1833.)

ÓGNVALDUR FISKA

þær. Var þetta enda mikilvægasti atvinnuvegur Keflvíkinga og nærsveitunga og netin tvímælalaust merkasta tækninýjungin á þeim tíma. Ýmsar aðrar nýjungar í veiðum á Suðurnesjum voru þó á döfinni á fríhöndlunarárunum; þar má nefna hval- og hákarlaveiðar, sem nú verður vikið að.

Skúli Magnússon kvartaði yfir því í ritgerð um Gullbringu- og Kjósarsýslu árið 1785, að hákarlaveiðar væru ekki stundaðar í Faxaflóa, og í sama streng tók Ólafur Stefánsson í riti Lærdómslistafélagsins árið 1787. Ólafur taldi höfuðástæðu þessa mikinn þorskafla við flóann og að vegna hans væri fátt, sem örvaði útvegsbændur þar til að nýta sér hákarl. Að dómi Ólafs mælti þó ekkert í móti því, að hvorar tveggja, hákarla- og þorskveiðar, væru stundaðar, og taldi það til mestu hagsbóta fyrir bændur.

Í ferðabók Sveins Pálssonar kemur fram, að um 1795 var farið að stunda hákarlaveiðar í Faxaflóa.“ Má minna á, að þá voru aflaleysisár, og kann aflabresturinn að hafa ýtt við útvegsbændum að nýta sér þennan feng. Engum frekari sögum fer af hákarlaveiðum í Faxaflóa; hvorki umfangi þeirra né hvort framhald varð á þegar rættist úr þorskveiðunum og Keflavíkur er ekki getið sérstaklega í þessu sambandi. Einhver hreyfing virðist þó hafa verið á málinu þar eftir aldamótin 1800.

Árið 1823 sótti Óli Sandholt, sem þá var faktor hjá Petræusarverslun í Keflavík, um leyfi tilað mega taka til sín Jón Jónsson úr Ísafjarðarsýslu án þess að vistráða hann í því skyni að gera tilraunir með hákarlaveiðar í nágrenni Keflavíkur, í Grindavík, Höfnum og víðar.'Var Ólagreint frá þeirri ákvörðun stiftamtsins, að þar sem kunnátta Jóns gæti orðið bændum til mesta gagns, væri honum heimilt að setjast vistarlaus að í Keflavík."

Þegar Útskálaprestur vitjaði húss hjá Sandholt tveimur árum síðar, árið 1825, var þar að sönnu heimilisfastur Jón Jónsson frá Höfðaströnd í Ísafjarðarsýslu, þá 28 ára gamall og er sennilega um sama mann að ræða og þann, sem átti að gera tilraunir til hákarlaveiða. Hvergi segir þó frá, hverju Jón fékk áorkað við tilraunir sínar, en umsókn Sandholts vitnar í það minnsta um vilja kaupmanna í Keflavík til að reyna nýjungar í veiðum. Annars greinir önnur heimild frá því, að hákarl í Faxaflóa var á þessum tíma einkum veiddur með lagvaði. Þá er og til bréf frá Siemsen kaupmanni og Ditlev Thomsen í Flensborgarverslun í Keflavík til sýslumanns Gullbringusýslu frá árinu 1836, þar sem þeir segjast hafa sett skutul merktan „Flensborg“ í beinhákarl, en ekki náð skepnunni, og faraþess því á leit, að þeim verði tilkynnt, ef beinhákarlinn reki einhvers staðar á land."* ÞeirFlensborgarar virðast annars hafa verið afar áhugasamir um slíkar stórfiskaveiðar um þær mundir, og voru að ýmsu leyti á undan samtíðinni í því efni.

Það sama gildir um hvalveiðar frá Keflavík og kom fram um hákarlaveiðar hér að framan. Um þær er fremur hljótt og vissulega eru aðrir hlutar landsins kunnari fyrir hvalveiðar en Suðurnes. Eigi að síður virðist hafa verið nokkur áhugi meðal kaupmanna í Keflavík á því að koma höndum yfir hvali, sem sáust oft blása úti á Faxaflóa, einkum í mars og apríl ár hvert, enda hvallýsi og hvalskíði í háu verði og aðrar afurðir skepnunnar reyndust oft drjúgur búhnykkur.

Eitt fyrsta opinbera teiknið um þennan áhuga birtist í Fjölni, sem Jónas Hallgrímsson, Tómas Sæmundsson og fleiri gáfu út í Kaupmannahöfn, árið 1837. Þar sagði:

„Vel var það í ráðist, er þýskt hvalveiðaskip kom hér við land í vor eð var, fyrir tilhlutan „Siemsens“, kaupmanns, og skildi eftir í Keflavík tilfæringar (til hvalveiða) en ekki varð í sumar þetta fyrirtæki svo happasælt, sem til var ætlað og er það mæðulegt, vegna þess að það fælir menn frá, að gjöra slíkar tilraunir oftar, er þeim reiðir illa í fyrstu."

Tilraun þessi var gerð að tilhlutan Siemsens kaupmanns Flensborgarverslunar og Thomsens faktors hans í Keflavík. Komu veiðarfærin, bátar og sex vanir hvalveiðimenn með skonnortunni Triton, sem var á leið til hvalveiða við Grænland, til Keflavíkur snemma í maí 1836. Hvalveiðimennirnir voru síðan við veiðar í Faxaflóa og Hvalfirði þá um sumarið. Því miður höfðu þeir ekki árangur sem erfiði. Hvalfangararnir töldu sig hafa sett skutla í fjóra hvali, en enginn þeirra náðist.

Þeir Siemsen og Thomsen voru þó fráleitt af baki dottnir, þrátt fyrir að ekki tækist betur til í fyrstu tilraun. Þeir sóttu nú um 800 ríkisdala styrk árlega til Rentukammersins til að festa kaup á „harpúnkanónum“ og „brandrakettum“, í stað handskutla, og til að greiða kunnáttumönnunum laun og kost með prófanir fyrir augum. Fengu þeir sýslumann til að veita fyrirtækinu skriflegan stuðning."

Umsókn þeirra félaga hlaut þó ekki náð fyrir augum árvakra starfsmanna Rentukammers, sem töldu alls óvíst um gildi aðferðarinnar, sem þeir Thomsen og Siemsen vildu prófa, þ.e. að nota fastar hvalbyssur og sprengiskutla."Það er helst að sjá, að við þessi málalok hafi þeir Siemsen og Thomsen horfið frá hugmyndum sínum um hvalveiðar með „harpúnkanónum“, enda var hér um kostnaðarsamar tilraunir að ræða, og að sönnu óvíst um arðsemi þeirra.

Veiðarfæri þau, sem Siemsen og Thomsen vildu reyna frá Keflavík árið 1836, miðuðu að því, að hægt væri að fanga hraðsyndari hvali en veiddust með handskutli og voru tilraunir við þessar veiðar á algeru byrjunarstigi. Má segja, að þráðurinn úr hugmyndum Flensborgara hafi fyrst verið tekinn upp að nýju tæpum þremur áratugum síðar, er Bandaríkjamenn og Norðmenn hófu hvalveiðitilraunir með svipuðum veiðarfærum og Flensborgarar vildu prófa, þó ekki í Keflavík, heldur á Austfjörðum, sem urðu þá helsta athafnasvæði hvalveiðimanna.:*

10. kafli

Enn um verslunarhætti

„Ekki er ég maður tilað dæma um, hvort meira höndlunarfrelsi en hér er nú yrði gagnlegt en hitt þykist ég sjá fyrir víst, að réttvísinnar boð talar fyrir fullu frelsi í þessum kapítula, því hvað er billegra en að ég megi kaupa hvar sem ég vil, það sem ég vil, og selja eins?" '

Þannig fórust Árna stiftsprófasti Helgasyni í Görðum orð í sendibréfi til Bjarna Thorsteinssonar árið 1814, en Bjarni var þá skrifari í nefnd, er fjalla skyldi um verslunarmálefni Íslands. Margir Íslendingar voru þá sem óðast að komast á þá skoðun, að enn hefðu Danir laumað möðkuðu mjöli að Íslendingum, nú í formi fríhöndlunarinnar. Var niðurstaða þeirra því á þá leið, að ekkert minna en algert verslunarfrelsi dygði þjóðinni og það fyrr en síðar.

Það mátti raunar með sanni segja, að fríhöndlunin hefði mistekist í mörgu tilliti. Lögðust þar helst á eina sveif illt árferði heima fyrir og ófriður í Evrópu, sem ásamt ýmsu öðru gerðu væntingar Íslendinga til hins takmarkaða frelsis að engu. Og víst er, að vonir margra kaupmanna um skjóttekinn gróða af Íslandsverslun rættust að sama skapi aldrei.

Árið 1815 hélt Magnús Stephensen utan til Danmerkur með tillögur um frjálsa verslun á Íslandi við allar þjóðir Evrópu og Norður-Ameríku í farteskinu. Ennfremur vildi Magnús, að íslenskum „útliggjarastöðum“, en undir þá skilgreiningu féll Keflavík meðal annarra, yrði veitt sambærileg réttindi á við kaupstaðina; að lausakaupmenn fengju að versla án takmarkana á Íslandi og kaupmönnum við fastar verslanir yrði gert skylt að búa í landinu. Er skemmst frá því að segja, að áðurnefnd verslunarnefnd hafnaði tillögum Magnúsar algjörlega. Þurfti það síst að koma á óvart; Danaveldi var þá svo gott sem gjaldþrota eftir langvinnan ófrið og peningaseðlar ríkisins varla pappírsins virði. Þess var þvísístað vænta, að þarlendir féllust á að þrengja enn hag kaupmanna ríkisins með því að veita öðrum þjóðum hlutdeild í versluninni. Í endanlegri tilskipun um verslunarmálefni Íslands, sem gefin var út hinn 11. september 1816, var því að finna sáralítið af tillögum Magnúsar Stephensens og annarra, sem vildu auka verslunarfrelsi í landinu. Þómáekki gleyma, að í verslunartilskipuninni 1816 var nýmæli, sem hafði veruleg áhrif í Keflavík. Nefnilega að nú var kaupmönnum heimilt að hafa bein viðskipti við önnur ríki, en það hafði áður verið bannað.:Máttu kaupmenn því sigla með fiskafurðir beint á Barcelona121

Verslanir í Keflavík

1788 1890

kaupmannatún

Verslun G. Petersen €C. F.Siemsen

tún Keflavíkurjarðarinnar

stæði Keflavíkurbæjarins

Verslin = Nordborgarverslun (1789-1810?)

A 3 Br Verslun Jacobs Jacosens (1810?-?)

ú N Verslun Bjarna Sívertsen (?- 1832) N Verslun Arnórs Gunnarsens (1832-1836)

þ; S- Verslun Andreasens ér Schmidts / Verslun Petræusar (1798-1829) “= Knudtzonsverslun (1836-1847) Flensborgarverslun (1830-1848) Verslun Sv Ólafssonar (1847-1868) Knudtzonsverslun(1848-1894) Verslun Cc F. Siemsen (1868-1877) Verslun C. A. Jacobæusar (1788-1836)

! Verslun Waldimars Fischers (1877- 1900)

Verslun Holgers Jacobæusar (1836-1841) Grófi n N R Verslun Jens Jakobs Benediktsen (1841-1844) >=. Verslun Martins Smith (1844-1848) >. Duusverslun 1848-1920) N R x N

eða Bilbaómarkað og víðar, í stað þess að hafa viðkomu í Kaupmannahöfn. Íslandskaupmenn gátu því einatt boðið fram vöru sína á undan öðrum og fengu alla jafna hærra verð fyrir vikið. Mun þetta hafa verið verslun í Keflavík hin mesta lyftistöng, sem m.a. má sjá af fjölgun verslana í þorpinu á þriðja áratugi 19. aldar: Árið 1810 voru 3 verslanir í Keflavík en 6 árið 1825. Og eins og komið hefur fram jókst sjósókn til muna í Keflavík og nágrenni, og eiginleg þéttbýlismyndun hófst á sama tíma. Má ugglaust rekja hvort tveggja að nokkru leyti til þessara breytinga á verslunarlögunum. Til að greiða fyrir fiskverkuninni tóku kaupmenn snemma á fríhöndlunarárunum að koma á fót móttöku- og söltunarstöðvum við einstakar verstöðvar. Þetta sparaði fiskimönnum sporin með fiskinn í verslanir og kaupmenn töldu sig með þessu móti örugga um að hreppa hvern fisksporð, sem á land kom. Heimildir eru næsta fáorðar um þessar söltunarstöðvar á Suðurnesjum, en þó má sjá, að þeir Christen AdolphjJacobæus og Juhl faktor Nordborgarverslunar komu á fót slíkri

ENN UM VERSLUNARHÆTTI

líkindum einkum vegna styrjaldanna, að eigendurnir sáu sér þann einn kost að selja eignirnar. Keypti Claus Mohr, sem þá var við Nordborgarverslun í Reykjavík, íveruhúsið, en seldi aftur ári síðar Símoni Hansen. Er líklega um að ræða son Hansens gamla, sem varð verslunarstjóri Bjarna Sívertsens í Reykjavík árið 1812.*

Verslun Westy Petræusar í Keflavík var hins vegar við líði allt fram til 1829, er eigandinn andaðist. Tveir faktorar Petræusar hafa þegar komið við söguna hér að framan, þeir Christian Pedersen og Berent Jörgensen. Næstur á eftir Jörgensen var Christian Faber. Faber hafði fyrrum verið verslunarstjóri hjá Súnckenberg í Reykjavík og „lifði í miklu svalli og óhófi, eins og fleirum verslunarstjórum hætti til," að því er Klemens Jónsson höfundur Sögu Reykjavíkur segir. Kom brátt í ljós, að víða var óhreint mjöl í reikningsfærslum Fabers, og að hann stóð í mikilli skuld við verslunina. Honum var því vikið frá, og lifði á ýmsu snapi upp frá því, verslaði um tíma sjálfur ogfékkst við verslunarstjórn í Keflavík, en endaði ævina örsnauður laust fyrir 1830. Síðasti verslunarstjóri Petræusar í Keflavík var Óli Sandholt, sonur Egils Sandholts, sem var einn af fyrstu íslensku kaupmönnunum. Óli var handgenginn Jörgensen hundadagakóngi á meðan hann sat ástóli og mun hafa verið í flokki þeirra, sem komu til Keflavíkur og gerðu upptækar verslunareignir sumarið 1809. Það er því ekki ósennilegt, að sums staðar hafi andað köldu í garð Óla, er hann settist að í Keflavík, líklega árið 1818.'*Var Óli Sandholt síðan faktor Petræusar í Keflavík allt þar til sá síðarnefndi andaðist árið 1829. Eignir fyrirtækisins voru þá boðnar upp og seldar H.C. Jensen og P.P. Schmidt, stórkaupmönnum í Flensborg í Slésvík, og var verslunin síðan gjarnan kennd við heimabæ þeirra. Verslunarstjóri Flensborgara í Keflavík frá 1830 var Ditlev Thomsen, „atorkumaður mikill og vellátinn af þeim, er áttu við hann að skipta," segir Jón Helgason biskup. Ditlev Thomsen hóf síðar eiginn rekstur í Reykjavík, stofnaði árið 1837 verslun þá, er síðar nefndist Thomsens Magasín, sem ýmsir kannast við."

Kandís, rúsínur og byssupúður fyrir klippfisk

Varðveist hefur rekstrarreikningur Flensborgarverslunar í Keflavík fyrir árið 1834, þ.e. í tíð Ditlevs Thomsens. Mun þetta vera hinn eini sinnar tegundar úr Keflavík, sem hefur skilað sér í gegnum árin og áratugina, frá fyrri hluta 19. aldar til nútímans og því hin forvitnilegasta lesning. Heildaruppgjörið er hér birt í heild sinni, en ekki er úr vegi að lítanokkuð á aðra pappíra, sem fylgja uppgjörinu, og varpa umtalsverðu ljósi á verslunarrekstur í Keflavík á fyrri hluta 19. aldar, einkum inn- og útflutning verslunarinnar þetta ár. Hér verður vitanlega að slá venjulega varnagla og minna lesandann á, að einungis er verið að skoða reikninga

einnar verslunar fyrir eitt ár, en eigi að síður hljóta þeir að teljast um margt dæmigerðir fyrir verslunina almennt. Eins og reikningsyfirlit Flensborgarverslunar ber með sér, var nokkurn veginn jafn mikið flutt til verslunarinnar ogfrá henni í verðmætum talið. Fimm skip fluttu vörur til og frá versluninni þetta ár: Delos, galíasinn Kronus, slúppan Frieden, galíasinn Othin og briggskipið Argus. Ekki er tekið fram hvaðan skipin komu, utan hvað þess er getið að hluti farms Kronusar hafi komið frá Liverpool, og má því ætla að skipin hafi annars lagt upp frá Kaupmannahöfn. Í enskum farmi Kronusar var m.a. að finna tekatla og tekönnur, enda Englendingar heimsfrægir tedrykkjumenn, auk 24 vaskafata. Mestu munaði þó um 400 tunnur af salti, en allur saltforðinn þetta ár kom frá Liverpool. Farmur skipanna er tíundaður mjög nákvæmlega í uppgjörinu, og er ástæða til að kanna það nokkuð nánar, með því að þannig má sjá hvað prýddi helst hillur krambúðar Flensborgarmanna árið 1834 og fæst þá um leið dulítill vitnisburður um neysluvenjur manna. Er hvergi ofsagt að hér kenni margra grasa; listarnir rifja ennfremur upp söng ýmissa mektarmanna innanlands á þessum árum um þann dæmalausa ósið Íslendinga, að eyða allt of miklu í allavega glingur og óþarfa. Að minnsta kosti gat drjúgur hluti innfluttra vara til Flensborgarverslunar í Keflavík árið 1834 ekki talist til nauðsynja. Það segir okkur einnig hitt, að mannskepnan er ævinlega söm við sig, manninum er eiginlegt að sækjast eftir ýmsu til að kæta sálina í tilbót við sitt daglega brauð. Og þó að smekkurinn breytist frá ári til árs, frá einni öld til annarrar, breytist þessi eiginleiki ekkert.

Við skulum nú setja okkur í spor Keflvíkings árið 1834 og vinda okkur inn í Flensborgarverslun og líta á varninginn, sem verslunin hefur á boðstólum. Að vísu er töluvert í hillunum af vörunum frá í fyrra, en áþeim höfum við vitanlega minni áhuga; spurningin sem brennur á okkur nú, er þessi: Hvað hefur „siglingin“ fært okkur að þessu sinni úr gnægtarhornunum handan hafsins? Og jafnvel þó að vasarnir séu galtómir eins og endranær og innleggið helst til lítið, þá kostar ekkert að skoða sig um, og lyktin er jafnframt „gratís“. Þessi makalausi þefur af kanel og nýmöluðu kaffi og fínofnum silkidúkum gæti óðara flutt mann inn í veröld 1001 nætur, ef ekki væri þessi rammíslenski mannaþefur í bland. Svo er aldrei að vita nema hægt sé að kría út eins og eitt brennivínsstaup fyrir ekki neitt, ef búðarlokurnar eru þannig stemmdar.

Í krambúðinni er plássið nýtt til hins ýtrasta, vefnaðarvaran áheima uppi í hillum, kornið í sekkjum á gólfinu og brennivín í tunnum. Meira að segja hanga ýmsar gersemar ofan úr loftinu, þýskar steikarapönnur, pottar og fleira nýtilegt. Í búðinni er glamm og fyrirgangur, það er engu líkara en menn óttist að allt sé á þrotum; verslunarþjónar hendast upp

ENN UM VERSLUNARHÆTTI

meira út, en hann á innistæðu fyrir, og alls ekki í reikning einhvers annars án skriflegs leyfis. Kannski lítur Thomsen faktor fram í búð, ef hann er þá kominn á lappir eins, því eins og segir í gamalli vísu:

Aldrei drattast faktor úr fleti fyrr en klukkan orðin er tólf.*

Hitt kann og að vera, að hann sé upptekinn við annað, verslunin er auk annars eins konar banki síns tíma og þeir eru ýmsir, sem eiga erindi við verslunarstjórann.

Matvaran er það mikilvægasta og að henni ætti maður að gæta fyrst þegar komið er inn í krambúðina, einkum að korninu. Annars gæti svo farið að öllu yrði eytt í forláta vasahníf eða það sem verra er í rótsterkt brennivín, og þá verður enginn bygggrautur það árið né flatbrauð. Ýmsar sortir eru til af korni, bæði malað og ómalað: Rúgur og bygg, bygggrjón og bankabygg, þ.e. gróf bygggrjón, bókhveitigrjón og hafrar. Ekki má gleyma hrísgrjónum og sagógrjónum. Hér getur einnig að líta harðbakað rúgbrauð, sem jafnan er nefnt skipsbrauð, og skonrok úr rúgmjöli og hveiti og jafnvel kex. Kornvörur nota menn einkum í allavega grauta; þetta er mikil grautartíð, þó flatbrauðabakstur fari nú víða í vöxt. Í búðinni er einnig að finna tunnur og sekki með baunum. Þetta er nauðsynjavaran, og við hana má eiginlega bæta kaffibaununum, en svo er margt annað, sem gaman væri að smakka, rúsínur, strásykur og kandís eða sýróp. Og kryddið, sem gefur lyktina góðu, ættað alla leið úr Austurlöndum, hvar sem þau eru nú á heimskringlunni: Pipar, kardimommur, engifer, kanell, múskat og kóríander, svo dæmi séu tekin. En við skulum alveg láta vera að skoða þurrkuð kirsuber, þó frést hafi, að dálítið hafi leynst af þesskonar hnossgæti í farmi Delosar, einhvers staðar verður að draga mörkin!

Í vefnaðarvörudeildinni getur að líta forláta dúka og efni úr ýmsum heimshornum; stranga af flóneli og lérefti, flaueli, sirsi og baðmull í ýmsum litum og gæðaflokkum. Meira að segja dýrindis silkidúkar og -klútar. Víða er til siðs að húsbændur taki kvenfólkið með íbúðina einu sinni á ári, til að velja efni til heimilisins. Svo eru auðvitað aðrar konur sem þurfa að rápa í búðina miklu oftar, og káma vísast út alla efnisstrangana með óhreinum höndunum. Tilsaumanna þarf, aukefna, tvinna, hnappa og borða af ýmsu tagi, indígó til litunar, og í einhverri skúffunni luma búðarlokurnar á saumnálum, „saumnálaralacoupe!“, segja sveinarnir með áherslu. Einnig eru á boðstólum nokkrir tilbúnir hattar, en til allrar óhamingju átu rotturnar lungann af höttunum, sem Kronus flutti til landsins. Og fyrst við erum farin að tala um stáss á búkinn af margvíslegu tagi mega hárnálar gjarnan fylgja með, en þetta ár voru eitt þúsund stykki flutt til Flensborgarverslunar.

11. kafli

Íbúar og atvinnuhópar

Í yfirlitsritum um Evrópusögu er síðasta hluta 18. aldar og stærsta hluta þeirrar 19. oftast minnst sem byltingarskeiðs; þá hafa menn í huga iðnbyltingu annars vegar og baráttu fyrir auknu lýðræði og þjóðfrelsi hins vegar. Af þeim eru vitanlega frægastar frelsisstríð Bandaríkjanna og franska stjórnarbyltingin.

Eftir Vínarfundinn 1815, sem markaði formlega lok Napóleónsstríða, reyndu þjóðhöfðingjar álfunnar að ganga á móti straumi tímans og færa klukkurnar aftur fyrir frönsku stjórnarbyltinguna. Í júlí 1830 braust hins vegar út bylting í Frakklandi og byltingarmenn settu kóng sinn af, en tóku sér annan í hans stað, sem var álitinn frjálslyndari. Þessir atburðir leiddu að vísu ekki til kollsteypa annars staðar, en þeir ófust saman við hræringar í einstökum ríkjum. Fréttir af júlíbyltingunni í Frakklandi blésu til að mynda mörgum íbúum í Slésvík og Holstein á Jótlandi baráttuvilja í brjóst. Þar óx þjóðernisstefnu fiskur um hrygg. Þá leið heldur ekki á löngu áður en svipuðum kenndum skolaði á land á Íslandi.

Ungir Íslendingar í Kaupmannahöfn áttu nú brýnt erindi við þjóð sína, og skrif þeirra heim endurómuðu af byltingunum suður í álfu. „Hvar er þín fornaldar frægð, frelsið og manndáðin best", spurðu þeir og innan skamms tók þjóðin undir. Það þýddi þó ekki að Íslendingar höfnuðu sínum arfakóngi; þvert á móti bendir flest til að landsmenn hafi verið konunghollir á við hvern annan langt fram eftir öldinni og máske lengur. Því til staðfestu má benda á að árið 1848 lagði Jón

Norðfjörð í Ytri-Njarðvík það til að Íslendingar stofnuðu félag til að styðja kónginn í baráttunni gegn „drottnunargirnd nokkurra undirsáta hans“, og lofaði sjálfur 5 skippundum til sjóðsins: Með „drottnunargirnd" undirsátanna átti hann við uppreisn Slésvíkur- og Holsteinsbúa sem hófst sama ár. Þessi viðleitni Jóns Norðfjörð til að hjálpa kónginum virðist þó aldrei hafa komist í framkvæmd. Íslendingar fylgdust þannig grannt með viðburðum á meginlandinu og er það raunar til marks um aukin samskipti við aðrar þjóðir. Nýhafin þjóðfrelsisbarátta landsmanna mótaði að vonum umræðu í landinu og átti svo eftir að verða en um sinn. En við skulum hverfa frá heimssögulegum viðburðum um hríð og skyggnast um í Keflavík á árunum um og eftir 1840. Þar var að sönnu ólíkt friðsælla um að litast en á blóðvöllum byltinganna suður í löndum, en eigi að síður ólgaði sitthvað undir niðri.

Valdís Erlendsdóttir saumakona framfleytti sér í Keflavík meðsaumaskap. Hún er ættmóðir ýmissa Keflvíkinga nútímans

SAGA KEFLAVÍKUR

upp við sýslumann árið 1867 vegna þess að þeir töldu sig hafa vitneskju um, aðSteindór Þórðarson verslunarþjónn hjá Ólafi Norðfjörð hefði 200 ríkisdali í laun, auk fæðis og húsnæðis og ætti því að greiða útsvar af launum sínum. Þessu mótmælti húsbóndi Steindórs hins vegar og staðhæfði að verslunarþjónninn hefði ekki önnur laun hjá sér en fæði og húsnæði. Urðu sýslumaður og hreppstjórar að taka þau orð trúanleg." Iðnaðarmenn voru á eins konar „gráu svæði" í þessum mannvirðingarstiga; þeir framfleyttu sér sennilega að mestu af sjósókn, stóðu þó lítið eitt ofar en sjómenn og daglaunafólk, en þó settir skör lægra en borgarar. Þetta var fámennur hópur á Suðurnesjum framan af 19. öldinni. Við afnám einokunarverslunarinnar tók Skúli Magnússon landfógeti saman skýrslu um iðnaðarfólk í Gullbringusýslu. Þar tiltók hann einungis fjóra iðnaðarmenn á Suðurnesjum: Einar Hannesson snikkara á Hvalsnesi, Árna Jónsson kaðlagerðarmann á Kirkjubóli, Jóhann Jóhannsson snikkara og Þorkel Jónsson timburmann, sem báðir voru íþjónustu Holgers Jacobæusar eldra í Keflavík. Þrír þeir fyrsttöldu höfðu siglt utan til að nema iðn sína, en Þorkell lærði heima á Íslandi. Til viðbótar við þessa taldi Skúli fógeti að allar verslanirnar á svæðinu hefðu beykja á sínum snærum, en þeir voru danskir menn." Það ber samfélaginu um aldamótin 1800 örugglega nokkurt vitni hversu fáir handverksmennirnir voru og iðngreinarnar, sem þeir stunduðu, fábreyttar. Tala handverksmanna óx þó hægt og bítandi eftir því sem fjölgaði í þorpinu og völ varð á fjölbreyttari þjónustu af þeirra hendi. Í manntölum 1835-1890 finnast 22 einstaklingar búsettir í Keflavík, sem fallið geta undir þennan hatt, og koma víst ekki öll kurl til grafar. Skiptast þeir þannig á milli greina: Níu voru trésmiðir, þ.e. titlaðir, beykjar, timbursmiðir og snikkarar, 6 járn- eða klénsmiðir, 2 söðlasmiðir og jafnmargir skósmiðir (skómakarar), einn er sagður skipasmiður, annar kvarnasmiður. Aðeins ein kona kemur hér við sögu. Er það Valdís Erlendsdóttir í svokölluðum Marínarbæ (nefndur eftir móður Valdísar), en í manntalinu 1890 er hún sögð ekkja, sem lifir af saumum. Um Valdísi segir Marta Valgerður Jónsdóttir:

„Valdís var ævinlega kölluð Valdís saumakona, var það virðingarheiti, því hún var afbragðs saumakona og að öllu leyti hin virðingarverðasta kona, sem naut mikils álits í plássinu. Hún sneið og saumaði allskonar fatnað, einkum karlmannaföt, og hafði hún alltaf yfrið nóg að starfa að saumum, því svo vel líkaði vinna hennar, enda fóru föt frá Valdísi ágætlega vel."

Valdís mun hafa flust til Keflavíkur um 1860, og þar andaðist hún árið 1920. Afkomandi hennar var m.a. dóttursonurinn Ragnar Guðleifsson, sem varð fyrsti bæjarstjórinn í Keflavík .?

Manntölin geta að sjálfsögðu ekki um það hvort viðkomandi handverksmenn höfðu lokið iðnmenntun né að hve miklu leyti þeir

Baldvin Einarsson gaf út ritið Ármann á Alþingi, þar sem leiddir voru saman fulltrúar ýmissa þjóðfélagshópa á Íslandi

SAGA KEFLAVÍKUR

En lengst af fékkst Helgi hins vegar við sjósókn og varð nafnkunnur útvegsmaður.

Helgi Teitsson var leiddur til sögunnar sem fulltrúi efnaðra tómthúsmanna í Keflavík, en þeir voru taldir heldri menn í þorpinu. Þessu til frekari staðfestu má bæta því við, að árið 1854 útnefndi sýslumaður Helga til að vera annar tveggja hreppstjóra Rosmhvalaneshrepps. Hreppstjórastarfið var virðingarembætti og skyldi einungis skipað hinum „duglegustu og greindustu"“ mönnum og yfirleitt voru góðbændur einir valdir til starfans;embættinu fylgdi sérstakt „úníform“, bláar langbuxur, gult vesti og blá treyja með mjórri silfursnúru ákraga og uppslögum. Hreppstjórar voru undanþegnir ýmsum kvöðum og helstu skattgreiðslum, sem umbun fyrir mikil og mæðusöm störf. Það hefur því líklega verið með glöðum huga að tómthúsmaðurinn Helgi Teitsson klóraði nafnið sitt undir hreppstjóraeiðinn árið 1854 og hét því „að ég af ýtrasta megni, og með hreinskilnustu réttsýni, vilji finnast konungi mínum og landslögunum trúr, stunda að framkvæma allt það sem mér, í framanskrifuðu Hreppstjórainstrúxi, og samkvæmt þar í tilnefndum lagagreinum er uppálagt, sömuleiðis allt hvað útkomandi lög, eða minna réttra yfirvalda og dómara skipanir mér, í laganna nafni, fyrirleggja, og mér, án tillits til vina eða óvina, ríkra eða fátækra, skyldra eða vandalausra, í embættinu svo hegða, sem ráðvöndum hreppstjórnarmanni og pólitíþjóni ber og vel sómir. Svo sannarlega hjálpi mér guð og hans heilaga orð." Helgi andaðist í Keflavík árið 1876, „þrotinn á heilsu".

Þá verður næstur fyrir okkur flokkur vinnuhjúa, einn hornsteinn bændasamfélagsins gamla. Vinnuhjú voru um fjórðungur íbúafjöldans á Íslandi alla 19. öldina.* Í Keflavík voru þau þó hlutfallslega nokkru færri eða innan við 20% (17% 1840 og 1890). Sýnir það að heldur fleiri voru sjálfs sín í Keflavík, voru tómthúsmenn, en almennt gerðist á Íslandi.

Raunar er ekki alls kostar rétt að tala um vinnuhjúin sem sérstaka stétt eða atvinnuhóp, því vinnumennskan var oftast nær eins konar millibil í lífi ungra karla og kvenna, í senn verklegt nám í búfræðum og öðrum hollum siðum á meðan viðkomandi persónur biðu eftir að fá eigið jarðnæði. Bóndasonurinn Baldvin Einarsson, sem gaf út ársritið Ármann á Alþingi, talaði efalaust rödd flestra bænda á Íslandi í riti sínu. Þar leiddi hann saman fulltrúa þriggja þjóðfélagshópa Sighvat úr Skagafirði, Þjóðólf bónda úr Flóanum og tómthúsmanninn Önund. Hittust þeir jafnan á alþingi og ræddu landsins gagn og nauðsynjar. Önundur tómthúsmaður talaði (dönskuskotnu) máli þeirra sem ekkert kunnu og engu nenntu, en lifðu tómu sællífi.

Eitt vorið hafði orðið breyting á Önundi til hins betra; hann hafði ráðið sig vinnumann hjá bónda nokkrum og varð ævin hans eftir það öll

önnur. Hannstritaði nú ísveita síns andlits og sofnaði að kvöldi sæll yfir dagsverkinu.“ Þetta var sú eina leið til forfrömunar, sem íslenska bændastéttin gat fellt sig við og taldi holla ungu fólki.

Það hefur máske verið vinnuhjúum nokkur huggun að mega líta á vistráðningu sína sem eins konar áfanga á leiðinni til að verða sjálfs síns herra á eigin jörð. En kjör fólks ámeðan voru oftast heldur ömurleg. Við vistráðningu gengu hjúin undir alvald húsbóndans samkvæmt svonefndri húsagatilskipun. Þar var þeim fyrirlagt að sýna húsbændum sínum hollustu og auðmýkt og að „vakta sig fyrir ósæmilegu tali og gamni, eiðum og blóti, hégómlegum históríum eða svokölluðum sögum og amorsvísum og rímum" .*

Vald húsbænda yfir hjúum var að ýmsu leyti áþekkt valdi foreldra yfir börnum og eins og foreldrar áttu húsbændurnir að sýna vinnuhjúum sínum umhyggju. Laun þeirra voru mestanpart greidd í fæði, klæðum og húsaskjóli, en oftast var um eitthvert dálítið kaup að ræða að auki. Þegar komið var fram um 1870-1880 var vinnumannskaup við sunnanverðan Faxaflóa tíðast 50-60 krónur um árið en kaup vinnukvenna 12-20 krónur. Þessi mismunun á launum vinnumanna og vinnukvenna átti eftir viðgangast lengi síðan og raunar kjör almennt því þrátt fyrir mun lægri laun unnu vinnukonur oftlengri vinnudag en karlar.*Innifalið í vistráðunum var, að vinnuhjú gátu ekki slitið vistinni fyrr en samningstímanum, sem yfirleitt var eitt ár, var lokið nema ærnar ástæður lægju að baki.

Þrátt fyrir að vinnumennskan væri að dómi bænda náttúrulegur áfangastaður ungs fólks á lífsleiðinni, áttu ekki allir kost á að komast í vist. Einhverjir hafa líklega einnig talið fýsilegra að vera sjálfs sín í

Þurrabúð á fyrri hluta 19. aldar

ÍBÚAR OG ATVINNUHÓPAR

tómthúsi og þó að vöxtur tómthús- og lausamanna væru bændum þyrniríauga og reynt væri að sporna gegn honum á alla lund fékkstekki að gert. Jarðnæði var takmarkað, og þá um leið þörfin fyrir vinnuhjú. Þannig féllu öll vötn til Dýrafjarðar; tómthúsmennskan var oft eina leið manna til að stofna fjölskyldu og þann kost tóku margir hvort sem bændum líkaði betur eða verr. Í leiðinni áttu þeir þátt í að mynda þorp og bæi s.s. Keflavík.

Lið tómthúsmanna var eins og vænta mátti fram eftir öldinni næsta sundurleitur hópur og áhrif þeirra lítil í samfélaginu. En jafnhliða því sem stétt sjómanna festist í sessi jukust álögur samfélagsins á þá. Þannig var reynt að auka skattgreiðslur sjómanna af tekjum þeirra (m.a. til að efla læknisþjónustu í landinu). En jafnt og þétt varð sjómannastéttin meðvitaðri um stöðu sína í veröldinni, þeir bundust samtökum gegn frekari álögum og fyrir auknum réttindum. Ef til vill er dæmið um Helga Teitsson, sem var gerður að hreppstjóra, einmitt teikn um viðhorfabreytingu gagnvart tómthúsmönnunum.

Í þessum stiklum um einstaka atvinnuhópa hefur áherslan legið á fjölmennustu hópunum: Verslunarmönnum, handverksmönnum, sjómönnum, daglaunafólki og vinnuhjúum. Eftir því sem leið á 19. öldina fjölgaði einstaklingum, sem ekki heyrðu til neinum þessara hópa, enda var Keflavíkurþorp þá að taka á sig fastari mynd. Meðal þeirra má nefna lækna og ljósmæður, póstbera, barnakennara og veitingafólk. Verður vikið að þessum einstaklingum hér á eftir þegar fjallað verður um þjónustuna sem þeir veittu. Utan allra atvinnuhópa eru og niðursetningarnir, en þeir koma við sögu hér á eftir ásamt fleira fólki í þætti um alþýðuhagi í Keflavík á 19. öld.

Skattar og skyldur

Áður en horfið verður frá því að athuga einstaklinga í Keflavíkurþorpi sem hluta af sérstökum atvinnuhópum er ekki úr vegi að huga nokkuð að framlögum þeirra til samfélagsins og helstu réttindum þeim samfara.

Þegar hér var komið mátti segja að skattakerfi landsins væri úrelt. Það átti rætur að rekja aftur í aldir og hafði haldist lítt breytt; kerfið var sniðið að samfélagi bænda og grundvallaðist á fasteign manna og lausafé, tekjuskattar í þeirri mynd sem tíðkast nú til dags þekktust ekki. Helstu skattarnir voru svokölluð manntalsbókargjöld, sem skiptust í konungskatt, gjaftoll, lögmannstoll, manntalsfisk og konungstíund.

Það er einfaldast að sýna þessi framlög Keflvíkinga með raunverulegu dæmi; fyrir valinu verður árið 1845, en í töflunni hér á eftir er að finna yfirlit yfir skattgreiðslur þorpsbúa.

Íbúar Keflavíkur voru þá rösklega 170, en fjölskyldur og einstaklingar, sem voru sjálfs sín um 40 talsins; eins og taflan yfir skattgreiðslur

#0. 270 220003 fður :,,08 t

4 Á ól 227 2 fær ce 28 ar DArisl Á MAÍ 2 JÁ #0) gr = Sólar 20 A 50 .-. = Ár fh "afls pr; 0 Hlar sprr haljóx om fat ér el. R

a jalegl > a 22 er QÆO2 22. Á MA 220 22 Lega A AÆAL Lt era Árrra At? 58 a Á eð

Cer "22 494 AI = Íx VÆGI 2 Cr

Á fr st ar1gir 2 ÞÁ Á A a 4 sl Á vefrar 4} EY ViTa 2772 í „ EF o- og Af fNið Þa 2 / teir er 4722, 0270/7% 5 og J. #0 a Á Ma hú S400 oRrfulrn 6 JAÁF Jún í 1107) Á fur Árna 2 a 2 þer , > FP GK

A Á #2. C0-3g í 7) fo Í ye {47 jú A á að það a 4110“ jan Þállusf on 2kip ; Brea Ae202 | 2022 BA 7 te (747 2er/fð

l>24 LYTO4-

Ar 2270 varterz2 Á 1747 7, 5200 'Æ£ PÝO

Á EF

í kea4% (er Úp. (pg,Sg lorsm, 27 4 (4 (070. > óð 7 a ' = BP arúúr 8 222 >

Árið 1867 voru, eins og áður sagði, gerðar breytingar á tilhögun spítalagjaldsins, sem vakti úlfaþyt meðal sjómanna. Í tilskipun, sem Kristján IX. rétti undirsátum sínum sagði að sú breyting skyldi gerð á gjaldinu,aðnúskyldi reikna það af ársafla sérhvers báts, sem gerður var út til fiskveiða. Nam gjaldið 1 fiski af hverjum 120, sem aflaðist á bátinn. Þetta álitu sjómenn verulega hækkun, auk þess sem formenn og eigendur bátanna óttuðust, að það lenti á þeim einum að reiða gjaldið fram því einstakir hásetar komu og fóru eftir vertíðum. Á næsta þingi, þ.e. 18681869, bárust því fjölmargar bænarskrár víðs vegar af landinu um að

Hreppstjórar reyndu víða að koma sér undan því, að áætla aflahæð þeirra formanna, sem ekki vildu sjálfir skýra frá afla sínum í mótmælaskyni viðbreytingar á spítalagjaldinu. Á skjalinu hér til hliðar, sem er frá árinu 1870, segist hreppstjórinn í Rosmhvalanesi ekki geta unnið þetta verk

Kjörskrá Rosmhvalaneshrepps fyrir alþingiskosningar 1852. Eins og sjá má hafði Peter Duus einn þorpsbúa rétt til að kjósa til þingsins

SAGA KEFLAVÍKUR

#1 Par Þe port rr EM 2, ; 2 „MÁ 5 s ljð 1007 ý MÁ É f ág ar: 7

Á et P vð 5 „a færi |} 4) ng tér ocs:Ár HÆLA ' 20 |er þreu t% 0208

VERÐA FA220) VERR? 3 FAR plone, Sc0r,A B7 y #7 E 4 0 IL? GA p CLA LC. 20 rr e er er 00) |; nkúræld 2 rófu r B á Dar srDE, BEÐmI E17ET% #4 27 40? 2.*Á , CEÐLÐ #71 #00“ 7 EÐ 00 sc 5 4 Are 0 að i | Up? er Geng Ho ! * p di 00 7210 lur Á a l/ = , FR VOL ar 0210 000 7 27 gr , Í 2 1 ær X/ í 1638“ þig“ hrkr ir yn: eð ór zr or Ásér særðra leypr A 2 0, 00 EÐ 2035 P BA nr 2 ; fe0npor“ sÉ tei > aði 1 ur Ás Æ£ pr þá 0 08) Í = 4 # Mæ um 4 lP 8 lafa Batariber frlmsflðuundið þ9-) 08. |- Á 8 gimrlekan dr pi Í Á 2 Blon á Betppsis Égá g* 2 fr z 200 2020 SÍEALL ii 290 Á /a Í => a. B rr þ , RT Á á

#00. sag 4 = , , Gr brkmlim Árinrmns na vrðnr "Tergp BDA

=. Slhatoi00>t Í Á Ha) MAG 7 rr Þr #77 róa. 2 4 „4 5 Þú ÆÐ a Í fi3 br, £ þa Cprrn * Á 2 re 2 fólporr 0140 BAD VA í

óer AA fælir xÉ vefur LA ; Á me % 7 02 201 lg. Í fværkjr pg Á 0 020 Or er 7 FS UP 2 FA Mpn bre 7 Fel di E rernb TALA Ína 4 VAÐLIR 04 "Br nög: „Á rað

Kl % fur Gór mk RC #2 þr Ger nnsen afi: Hag r ClforRAAA - -

ða laaðr = hr Gl ps WELaa om > , , PF PF P } a rr 4 brðkrrr - 022 ÞK Faros LL , VR 0 þf

rr 26 VjCFPN

á 3 Ár 4 LR

2 Áægsakaber = KI PR GE Gr 5) # 1 frfaa Tnwærrim < t> 6 ið z ég. 7 TS EYKM , - þerk 2) #07 a rr ab.

4 f473 Pr. shýær BR Qafn (615 Peter Vigurtur parís. km tr 7 8 Srgn nlar - Út nbartur „207 færð 27 Á

1 Í ú6/r2 #7 SElar Sl É ; , 2. B 2 í ra belini -= nr Á 4 lr Sþ AÐ U 77 2 ATOR

Í Gr nn úr =

Ári. Karinps

2, PV lor:43 KIA 7 Tu EA x SSA /6* . 5 Ala á 2300

VA Ér A VERÐ 4 tú A #14 2 AL 183 9 =|-- ER - Br0akr hlóom band á 3222 * |: a eo á fnr eka Gætu, Ke Das flr, 22 4 PÍ = #8) kan bar 11 94 (598. F É 2 „áli - Í á e BL

af At TI þv Á Árin ba #6 út 18hó = á 7 a) Br. Órl

ÞEIR fa = SR Í Gr u* a Ér: fnr þærgern Á 74 ÁR. „Án DET 2200 0200 VA Í grvrna 7 illar) ".. , ÁÐ ER Á 2. Á rnabæ. ) 122 UB /* = a eð /4 1 J% => #6 * # = 2 1 % Ar up er UA 0 Vpksrs á - Ér EÐA 099ginaleða Ar Æa ; 7 5

2. tr- £ ielr0 67 * * 1000 000 COM Á nan gg ?

334I93 ER Á Lu Ef 20 ex000 1503 Sr Mads BLÆ #0 -|- RP) Ér #/* BO 2

9 „ Na 2. P { ; sr ð BÚ, Q0 1334 Í PR: 8 pr ra fap í RC

2 (61 Í # Cess 2

25 #2 (n 1002 | 7

horfið yrði frá þessari ráðstöfun, þeirra á meðal þrjár úr Gullbringusýslu með samtals 228 nöfnum.“ Er það að vonum því óvíða voru fiskveiðar eins snar þáttur í afkomu íbúanna eins og þar. Í alþingisumræðunum sjálfum urðu vitanlega miklar deilur um málið, á sumum var það helst að skilja að engu skyldi breytt því virðingu þingsins væri stefnt í voða ef þingmenn ætluðu að afturkalla lög sem þeir höfðu látið konung staðfesta einungis ári fyrr. Hinir, sem mæltu með því að horfið yrði til fyrri hátta beittu ýmsum rökum, s.s. þeim, að margir formenn væru óskrifandi og gætu því ekki haldið skýrslur yfir ársafla sinn; þyngstu rök þeirra voru þó þau, að ósanngjarnt væri að leggja svo þungar álögur á eina stétt manna, sem þar að auki bjó við einna ótryggasta afkomu, til að bæta læknisþjónustu sem allir landsmenn áttu að njóta. Einn ötulastur talsmaður þeirra sem mótmæltu lögunum var einmitt Þórarinn Böðvarsson, þingmaður Gullbringusýslu.*

Niðurstaðan varð þó sú að tilskipunin stóð óhögguð, en var lítils háttar breytt og ýmis ákvæði gerð skýrari.*Sem fyrr undu sjómenn þessu illa og vildu margir fá að „komast frá kerlingunni upp á gamla móðinn“ „eins og sagði í Þjóðólfi, en urðu að láta sér breytinguna lynda.“

Með þessari lagasetningu mátti heita að sjómenn kæmu fyrst fram á sjónarsviðið sem skýrt afmarkaður hagsmunahópur og eru lögin og mótmælin, sem setning þeirra vakti, ekki síst athyglisverð fyrir þær sakir.

Jafnvel þó að landsfeður og hreppstjórar freistuðust til þess með árunum að leggja auknar álögur á sjómenn létu almenn réttindi lengi á sér standa; átti það raunar við um fleiri íþorpinu. Þannig má til dæmis taka að þegar landsmenn bjuggu sig undir að endurreisa alþingi árið 1844 hafði enginn Keflvíkingur kosningarétt né kjörgengi til þingsins. Hvoru tveggja var bundið tiltekinni fasteign og þó að ýmsir verslunarmenn í Keflavík væru stöndugir á þeirra tíma vísu, munu eignir þeirra fremur hafa verið í lausu fé en fasteignum. Ritaði kjörstjórn sýslunnar einmitt undir kjörskránna, að „|...| enginn húseigandi í verslunarstöðum þessa kjörþings, hvorki fannst ritaður í hreppsskrám sem kosningafær eða kjörgengur, né heldur hefur borið sig fram fyrir kjörstjórninni.“'Samkvæmt kosningalögunum skyldu karlar einir njóta kosningaréttar, þeir sem áttu 10 hundraða jörð (þ.e. jörð sem fóðraði jafngildi 10 kúa) eða húseign, sem metin var á að minnsta kosti 1.000 ríkisbankadali, vera fjárráða, eigi yngri en 25 ára og hafa óflekkað mannorð. Kjörgengi höfðu þrítugir karlar og eldri, sem nutu kosningaréttar og uppfylltu ýmis önnur skilyrði, s.s. að vera kristinnar trúar og hafa búið í landinu eigi skemur en fimm ár.* Verður ekki séð að Keflvíkingur hafi notið þessara réttinda fyrr en Peter Duus kaupmaður kom til sögunnar. Nafn hans er í kjörskrá 1852 og segir þar að Duus eigi Keflavíkurjörðina mestan hluta núverandi bæjarlóðar Keflavíkur

en sú eign ein og sér nægði hins vegar ekki, því Keflavík var aðeins metin til 5 hundruða. Duus átti þessu til viðbótar jörð í Kjósarsýslu og samanlögð jarðeignin gerði að verkum að honum var treyst til að velja þingfulltrúa.>

Árið 1857 var m.a. gerð sú breyting á kosningalögunum að kaupstaðarborgarar sem greiddu a.m.k. 4 ríkisdali til sveitar og tómthúsmenna.m.k. 6 ríkisdali skyldu njóta kosningaréttar (þ.e. borgarar um 40 fiska en tómthúsmenn 60). Í töflunni um útsvarsgreiðslur árið 1845 hér að ofan uppfylltu þetta einungis tveir Keflvíkingar. Við þetta sat allar götur til ársins 1903.*

Breytingin á kosningalögunum 1857 gerði það að vísu að verkum að nokkru fleiri Keflvíkingar áttu kost á að kjósa til alþingis, en ekki munar þar þó miklu. Þannig má taka sem dæmi að í kjörskránni 1864 voru þeir einungis sex: kaupmennirnir Peter Duus og Sveinbjörn Ólafsson, Ólafur Norðfjörð verslunarstjóri, Marteinn Clausen smiður og borgari og tómthúsmennirnir Helgi Teitsson og Jón Jónsson. Voru þeir allir einnig kjörgengir, nema Jón sem vantaði eitt ár upp á tilskilinn aldur, þ.e. að vera þrítugur hið minnsta.*

Það sama kemur á daginn þegar litið er til sveitarstjórnarkosninga í Rosmhvalaneshreppi, en þar var fyrst kosið eftir nýjum sveitarstjórnarlögum árið 1874. Við þær skyldi hafa kosningarétt sérhver karlmaður innanhrepps sem væri ekki yngri en 25 ára, hefði óflekkað mannorð, væri sjálfs sín og fjárráða, skuldaði ekki sveitarstyrk, hefði goldið til sveitarinnar og verið búsettur í hreppnum í a.m.k. eitt ár. Þessi skilyrði uppfylltu aðeins sjö Keflvíkingar árið 1874.* Það má því segja sem svo að réttindi manna og skyldur í samfélaginu hafi ekki ávallt fylgst að, og líklega fór það oftast áþann veg að skyldurnar komu fyrst en réttindin fylgdu á eftir. Eins og mótmælin út af spítalagjaldinu báru með sér voru menn ávallt uggandi yfir nýjum álögum, en það kann að vera að fæstir hafi gert rellu yfir því að fá ekki að velja sér fulltrúa á alþingi eða í hreppsnefndina. Oft, að minnsta kosti, höfðu Keflvíkingar aðrar áhyggjur, sem voru meira aðkallandi en það. Við ljúkum þessari stuttu umfjöllun um ýmiss lýðréttindi Keflvíkinga (eða öllu heldur réttindaleysi) og skattamál á síðustu öld með lítilli athugasemd, sem Sigurður B. Sívertsen, sóknarprestur á Útskálum, tilfærir í Suðurnesjaannál sínum. Hún færir okkur heim sanninn um, að þó að undraverðar breytingar hafi orðið á högum fólks síðan þá, er mannskepnan ævinlega söm við sig. Sigurður segir:

„En sá er hér ókostur við búendur, að þeir draga mjög mikið af skepnu- eða fjáreign sinni, þegar telja skal fram til tíundar. Hefir það lengi brunnið við, en það mun því miður víða eiga sér stað og er ljótt."

SAGA KEFLAVÍKUR

sáralítill fengist í kaupstaðnum okkar, þar sem segja mátti, að ekki væri nema ein verslun, sem gæti látið korn af hendi, —og hvað var það meðal margra, þegar svo litlar birgðir voru hjá þeirri verslun, sem að undanförnu hér hefir haft mestan kraft? |... aumingjarnir geta ekkert keypt; þeir eru þá enn og verða fyrir þetta í sömu vandræðum og bjargarleysi; og nú hefir ekki gefið að róa út á sjó svo lengi, eða fiskast. (...J þangað til korn kemur með næstu póstferð, kunna margir að verða dánir af skorti, ef sjórinn bregst, sem mörgum hefir dregið drjúgast."?

Slík var neyðin í landinu að félag stórkaupmanna í Kaupmannahöfn gekkst fyrir samskotum að undirlagi nokkurra Íslandskaupmanna. Samskotafénu var síðan varið til kornkaupa og barst hjálpin með póstskipinu til Íslands og var dreift í nauðstöddustu hreppunum; í hlut Rosmhvalaness komu um 40 korntunnur og mun það víða hafa komið sér vel, þó að raunar kæmi helst til lítið í hlut hvers og eins.

Næsta ár á eftir, 1869, var lítið betra og enn röktu Rosmhvelingar raunir sínar í Baldri: „Víðast hvar manna á milli er mikil neyð af bjargarleysi, sem risin er af kornleysinu, því þó þeir fátækustu hafi fyrir jólin fengið eina skeppu af gjafakorninu, þá er það ekki langt viðsetur, þar sem fjölskylda er mikil og mörg börn. Hér hafa flestir að sönnu getað haldið við soðningu, þó ekki hafi verið afli til líka og annars staðar (frá 1-5 hundruð er

Búmannsraunir

Nálægt miðjum júlímán. þ. árs (1868) kom Magnús Pálsson bóndi á sneið nokkurri úr Ytri-Skógum undir Eyjafjöllum suður í Keflavík með 2 lausa hesta til aðfá upp á þá bjargræði, en mun hafa gengið tregt, því vertíðarhlutur hans mun hafa lítill verið eður enginn óeyddur, en lítið annað fyrir að láta; gekk þarna 2 dægur til þessaraútvegana, og mun þó lítið hafa áunnist; maðurinn var nokkuð þunglyndur og eigi laus við að vera hneigður fyrir brennivín, hafði nú verið lasinn um þessa daga, og það bæst á, að menn héldu tilhugsun eður kvíðinn fyrir því aðverða (að) snúa tómhentur eða með lausa hestana. Á þriðja degi frá því hann kom til Keflavíkur fór hann þar upp fyrir að gæta hesta sinna eða sækja þá, en kom eigi aftur, og sást eigi síðan lifandi, þótt almenn leit væri gjörð og ítrekun strax á eftir, úr öllum Rosmhvalaneshreppi og ytra parti Strandarhrepps árangurslaust, en hestarnir fundust skammt fyrir ofan Keflavík, annað hvort samdægurs eður daginn eftir. Nállega| 3 vikum síðar fannst Magnús rekinn af sjó undir Vatnsnesklettum (skammt eitt fyrir innan Keflavík)

(Þjóðólfur 21:1-2,bls.7.)

hausthluturinn), en þeim verður mörgum illt af, þegar af soðningu eintómri er lifað, og ekkert annað til. Þegar fólk hér heyrði um gjafakorn, gjörðu margir aumingjar sér miklar vonir, en vonin hefir allt til þessa brugðist að mestu, og meira að segja hefðu þeir efnaðri sumir ekki rétt þessum aumingjum hjálparhönd, hefðu þeir mátt deyja fyrir þessum gjöfum eða gjafakorni (...}."*

Jafnvel þó að þannig væri ástatt var níundi áratugur 19. aldarinnar þó sínu verri; árið 1880 var framan af með eindæmum blítt en um haustið tók að harðna á dalnum. Veturinn 1880-1881 var síðan einn sá þyngsti á öldinni. Norðanfari flutti eftirfarandi frásögn af tíðarfari á Suðurnesjum á fyrri hluta ársins 1881:

„Þann 25. ljanúar) (á Pálsmessu) var mjög mikill gaddur, þó tók frostgrimmdin yfir dagana 28. 29. og 30. Voru þá lagðar allar víkur með sjónum, og allar fjörur þaktar ísjökum og íshrönnum, og af því að stórstreymt var, gjörði sunnudagsnóttina þ. 30. afar mikið sjávarflóð með mesta norðanveðri, sem menn muna að komið hafi í langan tíma, gekk þá sjór upp á tún víða í Garði, helst fyrir innan Skaga, og sumstaðar upp að bæjum, kastaði upp óvenjulega mikilli gengd af ufsa og karfa með íshroðanum; eru það fádæmi, að þessi ufsi var tíndur á bæjum svo hundruðum og þúsundum skipti, upp á túnum og kringum bæi, og varð af þessu mikil björg, fór nú óðum að leggja sjóinn, með því líka að stórar íshellur bárust að landi, að ofan og innan, var nú gengið yfir Stakksfjörð (fyrir utan Keflavík) og inn að Keilisnesi á Vatnsleysiströnd, og hefi ég ekki lesið að slíkt hafi við borið síðan árið 1699. Sjófuglar fundust dauðir með sjónum og sums staðar lifandi frosnir r:%:r á ísnum. |...) Frost mun hafa stigið 18-209."5

Frostaveturinn 1880-1881 markaði upphaf harðindaskeiðs, sem stóð nærfellt óslitið til 1888; á Suðurnesjum fóru oft saman þessi ár grimmdartíð, ógæftir og aflabrestur, og því víða lágt risið á íbúunum uwd1710% áratugarins. Í þessum langvinnu harðindum var auðvitað af og frá að fátæklingar gætu lifað af snapi. Sveitarþyngsli urðu því miklu meiri en hreppurinn gat staðið straum af. Þá varð að leita til landssjóðs eftir „hallærisláni“, og veitti það rokkra úrlausn um hríð. Íminni háttar hallærum reyndu hreppsbú “ Lösrid tár nænaðkamandi lána. Þegar illa áraði til sjávarins .:: =:c.:>"2ð sveitarstjörnarinnar að veita sönnun sveitarstyrk. Ýmsar aðrar uppákomur, t.d. veikindi, tú á :'Á því að menn sneru sér til hreppstjóra eftir styrkjum; þar með veru eir orðnir skuldugir við sveitarsjóð, þurfamenn sem kallaðir voru og misstu ýmis lýð -<t:indi meðan skuldin var óborguð. Mii: :.:* t.d. ekki ganga í hjónaband, en missi annarra réttinda, s. s. kosningaréttar, gátu þeir raunar láta sér "“** x“:oi "czja því fæstir höfðu hann fyrir hvorteð var eins og áðt „2 tarstyrsuri nm varhugsaður sem lán, er viðkomandi átti áð ;-:i74. 79 sumt. saxa þegar rættist

eða niðursetninga var að ræða, fólst styrkurinn í fæði og húsnæði, en þurfamenn fengu að taka nauðsynjar út úr verslun í reikningi hreppsins." Vitanlega voru mikil áraskipti á fjöldi ómaga og þeirra sem nutu sveitarstyrkja og tala þeirra gefur því nokkra vísbendingu um efnahagsástand í hreppnum á hverjum tíma. Því miður hafa ekki varðveist nema fáeinar skýrslur um fjölda ómaga og þurfamanna í Rosmhvalaneshreppi á 19. öld. Verður því látið nægja að geta þess að árið 1845, sem var meðalár hvað varðar veðráttu, töldust ómagar hreppsins 38 og þurfamenn 9.*

Ráðstafanir til að tryggja fátæklingum lífsbjörg studdust við reglugerð um fátækramálefni frá árinu 1834, fyrstu heildarlagasetningu þessa efnis á landinu. Áður hafði framfærsluskylda að miklu leyti hvílt á ættmennum viðkomandi, en nú komust málin í það horf að foreldrar voru skyldugir að framfæra börn sín og börn foreldra. Að öðru leyti skyldi sveitarfélagið sjá þeim fátæklingum farborða, sem ekki gátu sjálfir unnið fyrir sér. Ef rekja mátti efnaleysið til leti, drykkjuskapar eða annarra viðlíka skapgerðarbresta var á ábyrgð hreppstjóra og sóknarprests, að fá viðkomandi nægilegt að starfa."

Stuðningur sveitarfélagsins við efnalítið fólk, sem hér hefur verið lýst miðast við þá sem áttu þar sveitfesti, utanhreppsmenn þurftu hins vegar ekki að búast við svipuðum „trakteringum“ því hreppstjórar reyndu vitanlega að komast hjá því með öllum tiltækum ráðum að greiða sveitarstyrki með þeim íbúum hreppsins, sem voru sveitlægir annars staðar. Þegar þess háttar fólk komst í þrot var brugðið áþað ráð að flytja viðkomandi heim á hrepp sinn, flytja þá hreppaflutningum sem kallað var. Á stundum voru menn jafnvel fluttir hreppaflutningum án þess að þeir leituðu ásjár hreppsins, ef hætta var talin á að efnaleysingjar áynnu sér sveitfesti í hreppnum.

Í fyrrnefndum fátækralögum frá 1834 voru ákvæði um sveitfesti á þá leið að eiginkonur tóku sveitfesti með eiginmanni sínum og skilgetin börn sömuleiðis. Óskilgetin börn tóku hins vegar sveit með móður. Þá gátu menn unnið sér sveitfesti í öðrum hreppi ef þeir voru þar bú- eða vistfastir í fimm ár." Því var það iðulega að hreppstjórnir fóru á stúfana skömmu áður en þeim áfanga var náð og fluttu einstaklinga og jafnvel heilar fjölskyldur heim á sveit sína, ef þeim virtistefnahagurinn ótraustur. Fáar heimildir eru til um slíka hreppaflutninga úr Rosmhvalaneshreppi og fer því ekki sögum af umfangi þessara nöturlegu ráðstafana. Þó finnastískjalasafnisýslunnarskýrslur um hreppaflutninga á árunum 1869-1872 og kemur þar fram, að árlega voru fluttar 3-5 manneskjur burt úr hreppnum að tilhlutan hreppstjóranna. Virðast þar einkum hafa átt í hlut börn og gamalmenni.'" Voru þessar persónur fluttar til hreppstjórans í Vatnsleysustrandarhreppi, sem sá um að koma þeim í næsta sveitarfélag, og þannig koll af kolli uns ómaginn var kominn heim á

Alþýðuhagir

Þegar við í vor sáum hversu erfiðlega gekk til í sveit okkar með fiskinfla á seinastliðinni vetrarvertíð, og sáum hvílík vandræði af þvímundu leiða, þá snerum við okkur til stórkaupmanns P. C. Knudtzons í Kaupmannahöfn og beiddum, að hann af veglyndi sínu og mannkærleika vildi nú rétta sveit okkar hjálparhönd með því að gefa henni einhvern framfærslustyrk, þessari beiðni svaraði hann með bréfi dagsettu 12. þessa mánaðar, hvar með hann gefur sveitinni 20 tunnur af korni. Fyrir þessa höfðinglegu gjöfvottum við honum sveitarinnar vegna okkar innilegasta þakklæti.

Rosmhvalaneshreppi 27. júlí1860 Árni Þorvaldsson Sveinbjörn Þórðarson (hreppstjórar) (Íslendingur 2. árg. 10. tbl.bls. 79-80)

Áseinni árum mínum, og þó mest heilsubrests vegna, hefi ég ekki getað unnið fyrir mér og mínum, því ekki heitir aðég ánæstliðnum 3 árum til gagnsmuna á sjó komið hafi, og þess vegna liðið öðru hvoru skort á bjargræði; líka hefi ég lengst æfi minnar haft að annast heilsulausa konu og dóttur. Nú hefir guð uppvakið nokkra menn til aðgjöra mér gott, meðal hverra ég fremsta tilnefni 2 nafnkennda eðallundaða menn, sem nýlega hafa gefið mér: hreppstljóri| Svlein/bljörn) Þórðarson á Sandgerði, 5 rd 48 sk. og sjálfseignarbóndann Helga Helgason á Lambastöðum 6 rd. Hverja gjöf og góðvild þeirra ég bið góðan guð að launa þeim og þeirra hér og síðar.

Keflavík 8. jan. 1863. Einar Teitsson (Þjóðólfur 15. árg. 19.-20. #bl. bls. 78.)

Þakkarávarp. Þjóðólfur hefir áður fyrri haft nokkur þakkarávörpað færa tilkaupmanns Sveinbjörns Ólafssonar í Keflavík, og sýnir þetta með öðru fleiru að þau heiðurshjón þreytast ekki gott að gjöra því má hafa þau tekið barn til uppfósturs, sem ekki lá annað fyrir en ásamt tveimur systkinum sínum að flytjast á hreppinn, þegar faðirinn burtkallaðist ánæstliðnu vori.

Éger sannfærður um, að móðirin finnur sér skylt að þakka þetta mannelskuverk þessaraveglyndu heiðurshjóna og þá finnur fátækrastjórnin í Álftaneshreppi sér ekki síður skylt opinberlega að minnast þess og það því heldur sem hún á oft íkröggum meðað geta gefiðmeðöllum þeim fjölda afómögum sem árlega á hreppinn hlaðast, og vottar hún því þessum fyrrnefndu heiðurshjónum sitt skyldugt þakklæti.

Skrifað í nóvember 1863. Á Hildibrandsson Ó. Steingrímsson Jón Jónsson. (Þjóðólfur 16. árg. 8. tbl. bls. 32.)

sveitsína. Í fátækrareglugerðinni voru ákvæði um hvernig staðið skyldi að flutningunum, sem miðuðu að því að tryggja líf og heilsu ómagans, en vitanlega hefur það verið misjafnt hversu vel þeim var fylgt.?

Sigþrúðar þáttur Jónsdóttur

Meðhöndlun á fátæklingum á fyrri tíð er trúlega æði grimmileg í augum 20. aldar manna og víst er að á þessum málefnum var sjaldnast tekið með silkihönskum. Uppboð á ómögum og hreppaflutningar eru þarskýrust dæmi. Þá virðast hreppstjórar á stundum ekki hafa sést fyrir þegar hreppsins gagn og nauðsyn var annars vegar. Á það t.d. við um mál Sigþrúðar Jónsdóttur, ekkju í Keflavík, en saga hennar getur sem best átt við marga þá sem stóðu í áþekkum sporum.

Sigþrúður var fædd árið 1828, en við rekumst fyrst á hana í manntalinu 1845. Hún var þá vinnustúlka á Smiðjuhóli á Mýrum, ekki langt frá þar sem nú er Borgarneskaupstaður. Nokkru síðar kynntist hún Jóni Guðmundssyni, vinnumanni á bænum; hafði Jón liðugan áratug yfir

Sigþrúði í aldri, því hann fæddist árið 1815. Þau felldu hugi saman eins og gengur, giftust og áttu fyrsta barn sitt þar á Mýrunum árið 1848. Var það stúlkukorn, sem nefnt var Halla."

Um þær mundir lá leið margra þeirra, sem voru að koma undir sig fótum, til sjávarsíðunnar og þeim straumi fylgdi fjölskyldan; þau komu til Keflavíkur haustið 1850 og fengu brátt inni í svokölluðu Eldhúsi, þar sem nú er Hafnargata 6A. Þetta skrýtna nafn mun þannig tilkomið, að þarmun upphaflega hafa staðið útieldhús frá kaupmannshúsinu. Festist nafnið síðan við íbúðarhúsið þó að eldhúsið hyrfi.* Annað barn þeirra JónsogSigþrúðar, Sigurður, fæddistsumarið eftir komuna til Keflavíkur, ogstúlkan Sigríður ári síðar. Ungbarnadauði var mikill á Íslandi í þá tíð, raunar einn sá mesti í Evrópu, og árið 1854 fengu Jón og Sigþrúður á að kenna. Þá fæddist Guðjón, sem lifði einungis einn mánuð. Það hefur því máske verið nokkur sárabót er Guðný fæddist ári síðar.“

Þau Jón og Sigþrúður bjuggu í Eldhúsinu fram til 1856 en fluttu þá ísvokallað Oddshús, til Odds Jónssonar, sem var einn af betur megandi tómthúsmönnum í þorpinu. Kann þetta að benda til þess að Jón hafi róið á útvegi Odds. Barnahópurinn óx enn, því stúlkan Halldóra fæddist þeim hjónum árið 1856 og Guðrún í ársbyrjun 1858. Þá voru munnarnir orðnir sjö, en Sigurði virðist ungum hafa verið komið í fóstur. Hann ílentist þó á Suðurnesjum. En af þessu má ætla að Jón húsmaður Guðmundsson hafi átt fullt í fangi með að fiska ofan í fjölskyldu sína. Fáeinum vikum eftir að Guðrún kom í heiminn, hinn 26. mars, hélt Jón í róður venju samkvæmt, enda netavertíðin í algleymingi. Að róðrinum loknum gekk hann upp á stakkstæðið við kaupstaðinn og hné þar niður bráðkvaddur, aðeins 41 árs að aldri.!*

þá um haustið, að Sigþrúður Jónsdóttir ekkja í Keflavík væri styrkt af sveit og þannig blasti það við af blaðsíðunni eins og þjófsmark.

Nú liðu ár og dagar, og segir fátt af Sigþrúði og dætrunum fram til ársins 1868 að því frátöldu að húsvitjunarbókin sýnir hvernig þær mæðgur fluttu úr einu húsi í annað; árin lögðust yfir eitt af öðru og stúlkurnar uxu úr grasi. Árið 1866, þegar illskeytt kvefsótt gekk í hreppnum, gerðist sá raunalegi atburður að Halla, sem þá var vikastúlka á Nesjum, tók sóttina og andaðist skömmu síðar."

Sigríður, elsta barnið sem lifði, var rétt að verða sautján ára sumarið 1868. Hún hafði ráðist í vist hjá Pétri Jakob Petersen bókhaldara Duusverslunar. Um hann segir séra Sigurður Sívertsen: „Hann er duglegur maður, ósérhlífinn og öruggur, þegar á liggur, greindur og vel að sér og húsbóndahollur."*' Hefur ekki verið ónýtt að vita af dóttur sinni á slíkum stað. Þegar munnarnir urðu þannig færri hefði mátt ætla að hagur Sigþrúðar tæki að vænkast nokkuð. Nú brá hins vegar svo við að árið 1868

Sigþrúður Jónsdóttir og dætur hennar halda burt úr Keflavík eftir tveggja áratuga viðdvöl fjölskyldunnar í þorpinu.

á öllum tímum, og raunar má segja að fátt beri menningarástandi þjóðar órækara vitni, en einmitt hvernig hún meðhöndlar fátæklinga. Í því efni var íslenskt samfélag hryggilega vanþroska allt fram á 20. öld.

Afbrot og „ærukrenkingarorð"

„Því dæmist rétt að vera: Magnús Hallgrímsson á að sæta tvisvar sinnum tuttugu og sjö vandarhagga refsingu, samtendurgjalda faktor S.Sæmundsen a) andvirði þeirra vörutegunda, er ekki eru aftur heimtar, með fjögur hundruð nítyger (=90) og fimm dölum 27 1/2 skildingi vöruverðs, og þar fyrir utan ásamt Þórði Ólafss yni in solidum verð þeirrar af þeim báðum stolnu lýsistunnu, er virt var á 28 dali vöruverðs; samt b) einn út af fyrir sig, að endurgjalda það inn í höndlunarbækurnar af honum aleinum svikna 1 1/2 skippund saltfisks meðþrját yger og tveimur dölum, 72 skildingum vöruverðs, og ásamt Þórði Ólafss yni in solidum þá fjörtyger og fimm dali vöruverðs, er þeir sameiginlega sviku inn höndlunarbækurnar {...) c) Loksins, fyrir utan allt þetta, endurgjalda faktor S. Sæmundsen tuttugu og sex ríkisbankadali reiðusilfurs fyrir verkfall og ómak hans, er reis út af þessu máli, svo og til sterfbúsins (þ.e. dánarbúsins) eftir faktor sáluga Sandholt 13 ríkisdali reiðu silfurs og kaupmanns Thomsens 5 ríkisdali 12 skildinga reiðu silfurs. d) Enn fremur á hann að gjalda allan helfing kostnaðar, í því máli er reis út af stuldi og svikum hans, og líka e) aleinn standa skeiðarmálsins kostnað (vegna stuldar á silfurskeið frá Holger Jacobæus).">

Þessi ofangreind romsa glumdi í eyrum verslunarþjóns hjá Knudtzonsverslun á Náströnd í september árið 1835. Hann var þá staddur í „pólití- og extraréttarþingstofu“ sýslunnar í Reykjavík og það var sjálfur sýslumaðurinn, Stefán Gunnlaugsson, sem las honum pistilinn. Á undan höfðu farið sársaukafullar yfirheyrslur yfir Magnúsi og fimm öðrum, vegna umfangsmikils þjófnaðar úr verslunum í Keflavík og víðar.

Magnús var ættaður úr Vogum, en kom til Keflavíkur laust fyrir 1830 og mun þá fljótlega hafa látið greipar sópa um ýmislegt tilheyrandi húsbónda sínum. Einu gilti hvort hluturinn var stór eða smár, verðmætur eða ómerkilegur, alltaf fann Magnús einhver ráð til að komast yfir gripinn. Til að nefna eitthvað úr þessum fjölskrúðuga ránsfeng má telja: öngla, net, lýsistunnu, kaffi, kandís, pappír, skæri, axir, sængurver, silkiklúta og romm. Þá skráði Magnús í utanbúðarbókina innlegg sjálfs sín á 31/2 skippundi af saltfiski, sem hvergi voru til nema á pappírnum og hafði þannig út úr húsbónda sínum 78 ríkisdali og 72 skildinga eftir vöruverðsreikningi (sem reiknaðist 2/3 í peningaverði). Og ekki lét hann við sitja að stela frá húsbónda sínum, því aðrir kaupmenn, Jacobæus, Óli Sandholt og Thomsen í Hafnarfirði, urðu einnig fyrir

barðinu á þessari fingralöngu búðarloku. Það er því ekki kyn þó sýslumaður hafi verið ærið brúnaþungur við málareksturinn, einkum þar sem við langan syndabálk Magnúsar bættust stórkostlegar embættisannir. Er ekki laust við að gæti ásökunar ígarð rummunganna hjá sýsla við dómabókarfærsluna og hann gætir þess að tíundu nákvæmlega ýmis erilstörf sín, sem þurftu að sitja á hakanum vegna réttarhaldanna yfir Magnúsi og kumpánum hans.

Ákærandinn óskaði þess að Magnús fengi a.m.k. 3X27 vandarhögg fyrir sínar stóru yfirsjónir og gat sýslumaður þess í dómsúrskurði að „þvílíkur glæpur er mjög svo hættulegur fyrir félagsskap manna, og getur orsakað, nær ekki uppgötvast, að ríkir menn verða fátækir," blásaklausir náttúrulega. Magnúsi var þó virt til vorkunnar hversu ljúflega hann játaði misgjörðir sínar og því varð refsingin nokkru vægari, eins og kom fram hér í upphafi."

Til allrar hamingju þurfti sjaldan að flengja Keflvíkinga rækilega fyrir meiri háttar afbrot á umræddu árabili, voveiflegir atburðir, sem útheimtu lögreglurannsókn og umfangsmikil þjófnaðar- og svikamál á borð við glæpi Magnúsar Hallgrímssonar voru afar fátíðir.

Flest sakamál í Keflavík, sem komu til kasta sýslumannsins voru smávægileg þjófnaðarmál. Er raunar næsta auðvelt að tengja sum þeirra því, sem sagt hefur verið um afkomu Keflvíkinga hér á undan; stundum mun fátækt hafa orðið til þess að þeir urðu helst til fingralangir, einkum frammi fyrir ómótstæðilegu glingri krambúðanna. Óhófleg dryykja ýtti og ýmsum út af þröngum vegi hins dyggðuga hátternis, svo þeir gleymdu hvað það er ljótt að stela, óhlýðnast boðum húsbænda og yfirvalda, slást og brúka munn við sér æðri persónur. Gísli Ágúst Gunnlaugsson sagnfræðingur hefur rannsakað afbrotamál á síðustu öld og tekur m.a. dæmi af dómsmálum í Gullbringusýslu. Leiddi athugun hans í ljós, að um miðbik aldarinnar voru þjófnaðir algengustu dómsmálin í sýslunni, en skuldamál undir aldarlok. Vitnar þaðumsamfélagsbreytingar á síðari helmingi aldarinnar.*Svipuð verður niðurstaðan þegar dómabækur sýslunnar eru skoðaðar með Keflavík eina í huga. Helstu dómsmálin voru vegna vistarbrigða sjómanna og vinnufólks við húsbændur eða öfugt, stöku barnsfeðrunarmál komu til kasta yfirvaldanna og loks voru þjófnaðir. Voru þeir algengustu dómsmálin í Keflavík. Oftast urðu verslanir í þorpinu fyrir barðinu á fingralöngu fólki, enda efnahagur flestra annarra svo bágur, að þaðan var fáu að stela

Hvinnska var álitin alvarleg árás á eignarréttinn og þurfti því að hirta þjófa þannig að ekki gleymdist. Hýðingar voru lengi vel helsta refsingin og voru mældar í fjölda högga. Við ákvörðun refsingarinnar var m.a. tekið tillit til þess hvort ránsfengurinn lá á glámbekk eða hvort um innbrot var að ræða; hvort bágar kringumstæður höfðu neytt þjófinn til

afbrotsins, og hvort sakborningnum hafði áður orðið fótaskortur á vegi réttvísinnar, svo dæmi séu nefnd. Þá var tekið tillit til þess frá hverjum var stolið. Ef til dæmis var um að ræða húsbónda þjófsins gat það orðið til að þyngja refsinguna.?

Mál Magnúsar Hallgrímssonar gefur hugmynd um refsingar af þessu tagi og einnig fengu dóma vegna þessa máls fimm aðrir, einkum fyrir að hylma yfir með þjófnum. Nam refsing þeirra frá 10-30 vandarhöggum og hlutdeild í greiðslu málskostnaðar.*

Brot ÓlafsJónssonar, vinnumanns Helga Teitssonar tómthúsmanns, árið 1837 og Eiríks Guðmundssonar ári seinna, voru hins vegar litin lítið eitt mildari augum. Ólafi varð það á að stela silfurskeið frá Holger Jacobæusi kaupmanni, en Eiríkur nappaði peningabuddu með 64 skildingum, signeti og fleiri smámunum, í krambúðinni hjá Biering í Keflavík. Var hvor þeirra um sig dæmdur til að líða 12 vandarhögg og greiða kostnað sem hlaust af málarekstrinum. Þolendurnir endurheimtu

„--- 02 veistu hvað ég heyrði um Magnús járnsmið, frú Duus?" Sighvatur

Einarsson ber kaupmannsfrúnni helstu tíðindiúr þorpinu

sínu leyti jafn einráðinn í að láta orðin standa óhögguð. Þar sem ekki náðist sátt um deiluna var málinu vísað til „lands laga og réttar“, en það verður ekki rakið frekar hér.“ Dæmin tvö bera þó án efa með sér fágætan vitnisburð um þorpsbraginn, þar sem kotbóndinn stendur uppi í hárinu á kaupmanni eftir að hafa fengið sér ærlega í staupinu og tómthúsmaðurinn upphefur sig íaugum þorpsaðalsins með því að bera kaupmannsfrúnni slúðursögur um járnsmið bæjarins.

Oddur Jónsson og heimilisreksturinn

„I...) alþýða manna vildi fátt nýta, nema kaupstaðarvöru, og setti oft í óþarfa, og varð mönnum af því skuldsamt um Suðurnes öll, og varð þarlöngum margt fólk óharðgjört og fór ei batnandi."

Þessi orð eru höfð eftir Íslands-Árbókum Jóns Espólíns sýslumanns. Og sællífi Suðurnesjamanna sér víðar stað í heimildum. Í sendibréfi til Magnúsar Eiríkssonar árið 1833 segir sr. Sigurður Sívertsen, sem þá var aðstoðarprestur á Útskálum, um sveitunga sína:

„Kauphöndlun í besta lagi sem hún lengi verið hefur, en hagur margra hér um pláss hefur lítið batnað vegna sjálfra þeirra óhófs og óspilunar, sem vant er að vera mest brögð að, þegar best í ári lætur. Þú skyldir aldrei trúa hvað fólk hér er niðursokkið í sællífi og munað og lítið er betra í sveitinni, brennivín og þar af fljótandi drykkjuskapur gengur alltaf í vöxt, og fáir þeir sem ekki drekka, og vinnufólk ekki best. Kaffibrúkun er alls staðar að kalla má, og hjá heldri bændum tvisvar á dag. Nú þykir mönnum ekkert tilkoma að fá brennivín í staupi eður traktera með því kunningja sína, allt ónýtt ef það er ei tóm extract."*

Presturinn mátti svo sem vita um hvað hann var að tala, því sjálfur þótti hann helst til ölkær, að minnsta kosti á efri árum.*Orð Sigurðar á líklega að skilja svo, að honum hafi ekki þótt sveitungar sínir nægilega fyrirhyggjusamir í góðum árum og því hafi harðindum fallið á af meiri hörku en nauðsynlegt var. Altént er af og frá að lífið í Keflavík hafi alltaf einkennst öðru fremur af óhófsemi og „lúxus“ og mun hitt sönnu nær.

Til að kanna nánar staðhæfingar þeirra Sigurðar Sívertsen og Espólíns væri ekki galið að skoða verslunarreikninga frá síðustu öld. Því miður hefur lítið varðveist að höfuðbókum verslananna, þar sem færðar eru hreyfingar viðskiptamanna á á reikningum. Þó er til á Þjóðskjalasafni Íslands ein verslunarbók úr verslun Sveinbjörns Ólafssonar, sem tekur yfir árin 1858-1861. Það er sjálfsagt, að engin tök eru á að kanna reikninga allra Keflvíkinga, enda væri það skammgóður vermir því eftir sem áður vantaði viðskipti við aðrar verslanir í þorpinu inn í heildarmyndina. Við látum því sitja við að skyggnast í verslunarreikninga eins þorpsbúa á árunum 1858-1861, og höfum sem

... sækja bæði sykur og brauð ...

Vöruúttektir í reikning Odds Jónssonar í Keflavík

hjá verslun Sveinbjörns Olafssonar 1858-1861

1858

jan. = Baunir, bygg, saltfiskur. feb. = Hampur,seglgarn, salt. mar. Kamfórudropar, kandís,salt/“. apr. = Kandís, korkdufl, salt, tekanna. maí. Bankabygg, kaffi, kaffíkanna, kandís, seglgarn, *,*

júní = Bankabygg, brennivín, garðfræ, kandís, rjól-tóbak.

júlí Brennivín, grænsápa, kandís, skeifur, sykur, tóbak, vaðmál, *. sept. Kaffi, kveikir, rúgur, saltfiskur, sýróp, ull.

okt. Kaffi, púðursykur, rúgur.

nóv. Brennivín.

des. = Sýróp.

1859

feb. Blautfiskur, brennivín, fiskilína, netaslanga *.

mar. Öngull,

apr. = Brennivín, kex, salt **.

maí = Brennivín, hengilás, kandís, kartöflur, kólerudropar, mjöl, rjól-tóbak, rúgur, skipskex.

júní = Bankabygg, brennivín, kálfræ, naglar, rúsínur, skipskex.

júlí Brennivín, fiskilína, kringlur, laxerolín, naglar, rúgur, skeifur, önglar. ágú. Brennivín, kamfóra, kringlur, lás, litunarefni, tólg,*.

sept. Kringlur, saltfiskur, tólg.

okt. Brennivín, garn, kveikir.

nóv. Brennivín, rúgur.

des. = Bankabygg, brennivín, kaffi, púðursykur, rúgur, tvinni.

1860

jan. Saltfiskur.

feb. = Kex, korkur, netaslanga, rúgur, saltfiskur.

mar. Brennivín, fiskilína, grjón, salt, saltfiskur.

apr. = Brennivín, edik, grænsápa, kaffi, kandís, salt.

maí. = Brennivín, edik, kaffi, kandís, kex, rúgur.

jún. = Baunir, brennivín, kaffi, kandís, laxersalt, skonrok, terpentínusalvi, tjara.

júl. Brennivín, eldspýtustokkur,skonrok, terpentínusalvi,*.

sýnishorn af viðskiptum almennings við verslanir og einnig að nokkru af neysluvenjum fólks; hvað sótti fólkið í búðir og hvernig var greitt fyrir það? Fyrir valinu verður tómthúsmaðurinn Oddur Jónsson. Ekki skal fullyrt hvort verslunarhættir Odds megi að öllu leyti álítast táknrænir fyrir þorpsbúa almennt um miðja síðustu öld, en einhverja mynd hljóta viðskipti hans þó að gefa af þeim. Oddur taldist að vísu í hópi hinna betur megandi tómthúsmanna í Keflavík, átti til dæmis eigið hús og kálgarð og gerði út skip. Það kemur einnig á daginn að drjúgur hluti verslunarviðskipta hans voru vegna atvinnurekstursins, t.d. kaup á netum, flotholtum og fleiru því um líku. Að þessu leyti eru reikningar Odds trúlega ólíkir reikningum þeirra sem minna áttu. Og áður en lengra er haldið skal lesandinn enn minntur á að fleiri verslanir voru í bænum en búð Sveinbjörns Ólafssonar. Það kann því vel að vera að ýmislegt vanti inn í eftirfarandi yfirlit.

Um Odd Jónsson sjálfan er annars fátt að segja. Hann var ættaður austan úr Mýrdal, fæddur á Fossi í Reynissókn árið 1810 eða þar um bil, og fluttist til Keflavíkur á fjórða tug síðustu aldar. Hann er einn á ferð í manntalinu 1840, en þegar manntal var næst tekið, fimm árum síðar,

ágú. Brennivín, kaffi, púðursykur, rúgur, *.

sep. Kaffi.

okt. Kaffi, kveikir, rjól-tóbak, rúgur, ullargarn, vaðmál. nóv. Bankabygg, brennivín.

des. = Brennivín, grjón, kandís, kringlur, laxersalt, saltfiskur, skinn, vín.

1861

jan. = Hrísgrjón, kaffi, kamfórudropar, kandís, kex, laxersalt, sykur, *, *. feb. = Brennivín, fiskilína, fiskur, flesk, hoffmannsdropar, rauðvín. mar. Kamfóra, kex, kirsiberjavín, korkur, rúgur, skonrok, sýróp. apr. Edík.

maí Kaffi, kandís.

júní = Brennivín, skonrok. júlí Brennivín, kex.

ágú. = Bókhveitigrjón, brennivín, kaffi, mjöl, rúgur, sirsdúkur, skonrok, sýróp. sept. Brennivín, kaffi, rúgmjöl, rúðugler. okt. = Brennivín, kandís, kex, saltfiskur, tjara. nóv. Brennivín, grjón, innmatur, kandís, karrý, kex, sýróp.

* merkir að innfærsla er ólæsileg.

(ÞÍ. Hagsögudeild V, 20, a. S. Olavsen kaupm. í Keflavík. Höfuðbók 1858-1861.)

hafði Oddur kvænst Þórunni Jónsdóttur og áttu þau eitt barn, Vilborgu, á öðru ári. Fyrir átti Þórunn Guðríði Einarsdóttur, sem var fimm ára 1845. Þórunn andaðist litlu eftir manntalið og kvæntist Oddur þá vinnukonusinni, Hildi Andrésdóttur. Voru þeirra börn: Þórunn, Andrés, Jón og Þóra. Oddur lést í Keflavík árið 1880.*

Tíðarfarið var fremur stirt árin, sem verslunarbókin tekur til. Var m.a.s. talið að veturinn 1858-1859 hafi verið einn sá harðasti í hálfa öld. Þrátt fyrir þetta voru aflabrögð yfirleitt allgóð, ef frá er talin vertíðin 1860, en þá urðu hlutir mjög rýrir. Taugaveiki kom upp í sókninni árið 1859 og geisaði um tveggja ára skeið. Einnig varð á þessum árum vart barnaveiki. Var hvoru tveggja mannskætt í hreppnum.*

Þegar litið er á úttektir Odds Jónssonar og fjölskyldu úr verslun Sveinbjörns Ólafssonar vekur það líklega fyrst athygli hversu fábreyttar

þær eru: veiðarfæri og ýmislegt viðvíkjandi framleiðslunni, matvörur á borð við fisk, rúg, og baunir, lítilsháttar til heilsubótar, s.s. hoffmannsdropar og laxersalt, og svo dálítið af helstu gæðum heimsins, kaffi, brennivín og kandís, svo dæmi séu tekin. Annað, sem vert er að vekja athygli á, er að fjölskyldan átti erindi í verslunina í næstum hverjum mánuði þessi þrjú ár. Yfirlitið sýnir einnig að nokkru hve líf alþýðufólks var í föstum skorðum; hjá Oddi var það svo að fram að vertíð var tekið dálítið út af mat, t.d. fiski, og hefur það líklega verið úrkastsfiskur, sem ekki gekk til útflutnings. Þá var farið að undirbúa vertíðina, dytta að netum og birgja sig upp af salti. Og árin 1860 og 1861 keypti Oddur tjöru og terpentínusalva. Átti þá e.t.v. að dytta að bátum eða húsum.

Matvöruúttekt var jafnan lítil sem engin meðan á vertíðinni stóð, og er ekki ósennilegt að þá hafi heimilisfólkið haft nýmetið úr sjónum, og látið þar við sitja. Undantekning frá því eru þó febrúar og mars, þegar sjórinn sveik. Þá var keyptur saltfiskur til neyslu, grjón og rúgur. Þegar vertíðinni lauk, búið að salta aflann og flytja af landi brott, var aftur tekið til við matvöruúttekt, enda hefur heimilið líklega átt inni eftir vertíðina. Þá var einkum keypt bankabygg, rúgur og mjöl, skonrok og grjón. Þegar leið að hausti dró enn úr úttektinni. Stafar það efalítið af því að nú tók að saxast á innleggið og eins er ekki ótrúlegt að Oddur karlinn hafi brugðið sér í kaupavinnu upp í sveitir og fengið greitt í fríðu. Því hafi heimilið síður þurft að heita á hurðir verslunarinnar. Það er þó auðvitað getgáta ein, sem styðst ekki við annað, en að tómthúsmenn tíðkuðu mikið að ráða sig til sveita yfir sumarmánuðina.

Í upptalningunni eru nokkur vöruheiti, sem kalla má lyf; Hoffmansdropar, kamfórudropar, kólerudropar, laxerolía og laxersalt. Því miður er höfundurinn ekki svo læknisfróður að geta ráðið í hvað þessi úttekt getur sagt okkur. Tvær þær síðasttöldu vörurnar hafa þó löngum þótt góðar við ýmiskonar innanskömmum, en ekki er gott að segja hvað valdið hefur heimilisfólki Odds magaverkjum þessi dægrin.

ALÞÝÐUHAGIR UMMIÐJA19. ÖLD

Ýmsar vörutegundir voru lítt eða ekki bundnar árstíðum. Má þar nefna „nauðþurftir“ á borð við brennivín og kaffi, en sjaldan var komið svo í búðina, að ekki væri tekinn út a.m.k kvartpottur af brennivíni. Og talandi um áfengi, þá getur maður vart annað en staldrað við úttektina í febrúar og mars árið 1861, þegar keypt var til heimilisins bæði rauðvín og kirsiberjavín. Harla ólíklegt er að slíkur munaður hafi verið keyptur út í bláinn, heldur er miklu trúlegra að það hafi verið gert af einhverju sérstöku tilefni. En hverju? Átti kannski að halda veislu? Það fáum við víst aldrei að vita, en óskandi er að tilefnið hafi þá verið gleðilegt. Viðskipti Odds við kaupmann byggðust á vöruskiptum, peningar sáust þar líklega aldrei. Árið um kring tóku Oddur og fjölskyldan út í reikning við verslunina og lögðu eigin framleiðslu inn á móti. Viðskiptin voru síðan gerð upp um áramót og niðurstaðan, inneign eða skuld, færð neðst á síðu í verslunarbókinni. Því hefur oft verið haldið fram, að þetta hafi boðið heim hættu á að fátæklingar steyptu sér í stórskuldir og einnig að kaupmenn hafi í raun ekki verið því fráhverfir, að eiga jafnan nokkuð inni hjá viðskiptamönnum. Með því móti gátu þeir best tryggt sér tak á viðkomandi. Oll árum þrjú sýndi uppgjör Odds að meira hafði verið tekið út en lagt inn. Nú til dags væri sagt, að Oddur og fjölskylda hafi lifað um efni fram, og þurfti víst ekki mikið til.

Oddur hóf árið 1858 með rúmlega 31 ríkisdala skuld á bakinu. Til samanburður má geta þess að daglaun voru þá um 64 skildingar ogþví má segja sem svo, að skuld hans hafi numið nærri vinnulaunum í um 47 daga. Lítið tókst að saxa á skuldina á árinu og raunar hitt þó heldur. Í árslok 1858 var skuld Odds komin í rúma 57 ríkisdali. Á árinu 1859 tókst þó loks að minnka „hallarekstur“ heimilisins nokkuð. Munaði þar mestu um ágæta vertíð því saltfiskinnlegg Odds varð nú tvöfalt á við hin árin. Í árslok 1859 var skuldin orðin 38 ríkisdalir. Ekki stóð það þó lengi því á næsta ári hljóp skuld Odds upp í rúma 60 ríkisdali.

Þegar hér var komið hefur Sveinbirni Ólafssyni kaupmanni hins vegar verið hætt að lítast á blikuna og í október 1860 er fært í reikning Odds Jónssonar: „Pantsat sit Huus til mig" veðsetti mér hús sitt. Veðsetningin var vitanlega færð inn í afsals- og veðmálabók sýslunnar, og þar má enn finna þennan vitnisburð um hallareksturinn í Á Bréfið ber yfirskriftina „Pantabréf Odds Jónssonar í Kefla" og er textinn svohljóðandi: Ég undirskrifaður hefi undirgengist að setja í pant hús mitt til kaupmanns Slveinbjörns| Ólafssonar fyrir lánaðri skuld og ólánaðri, í nauðsynjavöru til míns heimilis. Keflavík þlann) 19da okt. 1860. Oddur Jónsson.*

Með „ólánaðri“ skuld er efalaust átt við úttekt, sem átti eftir að bætast við og er því trúlegast að Sveinbjörn Ólafsson hafi sett að skilyrði fyrir áframhaldandi láni, að hann fengi tryggingu fyrir skilvísum greiðslu

með einhverjum hætti. Sveinbjörn var þó þekktur fyrir að sjá í gegnum fingur sérviðskuldunauta sína. Því hélt Oddur áfram að safna skuldum á næsta ári, án þess að missa húsið. Í árslok 1861 átti Sveinbjörn 78 ríkisdali inni hjá Oddi, eða jafngildi vinnu í um þrjá mánuði, ef menn kjósa heldur þá mælistiku. Fróðlegt hefði verið, að sjá hvernig Oddi gekk að ná sér úr þessu skuldafeni, en því miður nær verslunarbókin ekki lengra. En hvað var það sem gerði þessi viðskipti við tómthúsmanninn Odd Jónsson yfirleitt fýsileg Sveinbirni?

Að vonum var vöruinnlegg Odds að mestu leyti fiskiafurðir, hann lagði inn yfirleitt um 1-2 skippund (1 skippund=160 kg.) af saltfiski og nokkrar skeppur af söltuðum hrognum ár hvert. Í annan stað vann Oddur fyrir verslunina upp í úttekt heimilisins. Gat sú vinna verið með ýmsu móti, s.s. við upp- og útskipun, ýmsar sendiferðir, fjárrekstur og túnsláttur, svo dæmi séu nefnd. Dóttirin Vilborg vann einnig fyrir verslun Sveinbjörns, 2-5 daga ári og voru verkalaun hennar lögð á reikning föður hennar. Dagsverk Vilborgar var árið 1858 metið til 24 skildinga, en 1861 um 40 skildinga.

Síðasti flokkurinn sem færður var Oddi til tekna í verslunarreikningnum voru millifærslur af reikningum annarra viðskiptamanna, og má ætla að þar hafi ýmist verið um að ræða lán til hans eða máski greiðslur fyrir viðvik af einhverju tagi.

Þetta er þá í stórum dráttum sagan af viðskiptum þeirra Odds Jónssonar tómthúsmanns í Keflavík og Sveinbjörns Ólafssonar kaupmanns. Þess var getið í upphafinu, að Oddur hafi að vísu átt kost á að versla einnig annars staðar í þorpinu, en þó er fremur ólíklegt að þau viðskipti hafi verið á stórum skala, því ósennilegt má telja, að Sveinbjörn hefði þá verið jafn fús að lána kúnnanum og raun ber vitni. Það er með öðrum orðum trú höfundar að viðskiptasaga þeirra Odds og Sveinbjörn gefi allglögga mynd af heimilisrekstrinum almennt. Er sú mynd næsta drungaleg, aðföng til heimilisins voru einhæf og jafnvel þótt sparlega væri keypt inn nægði innleggið sjaldnast fyrir úttektinni. Á endanum var íbúðarhúsið sett að veði fyrir skuldinni. Oddur skar sig að þessu leyti úr hópi tómthúsmanna í Keflavík, því einungis fáir þeirra áttu nokkrar eignir sem þeir gátu veðsett fyrir skuldum sínum. Raunar var húseign Odds engin höll, þegar hann lést árið 1880 var það metið á 60 ríkisdali og dánarbúið í það heila á 94 ríkisdali og 35 skildinga."Sýnir það ljóslega hversu mikil skuldaverslun hans var.

Reikningar Odds bera með sér að lítið mátti út af bera áður en eignalítið fólk fór á vonarvöl; ekki þurfti nema fáein alflalítil ár í röð til aðkoma fjölskyldum á kaldan klaka. Í ljósi þessa er ekki úr vegi að huga næst nokkuð að helsta bjargræði manna, sem oftast var sjósókn.

13. kafli

Bjargræði af sjó og landi

Þorsk og lísu, lúðu, ýsu, kola, það á Karfann veiddum vér. Víst til þarfa túrinn er.'

Svo kváðu sjósóknarar á Karfanum, sem gekk frá Innri-Njarðvík um miðja síðustu öld. Víst er að fleiri fiskitúrar Suðurnesjamanna um þær mundir voru „þarflegir“, eins og þeir Karfamenn komust svo hæversklega að orði, þótt vitanlega væru áraskipti á aflahlutum þá eins og endranær.

Í síðasta kafla var skyggnst í innkaup tómthúsmannsins Odds Jónssonar laust eftir miðja síðustu öld og leiddi sú könnun í ljós býsna fróðlega niðurstöðu, sem sé að innkaupin voru öðru fremur lítil og einhæf. Garpurinn sótti einkum korn og brennivínseytil í búð og einnig dálítið til útgerðarinnar. Var getum að því leitt hér að framan, að svipað ætti við um aðra íbúa þorpsins. Þessi vitnisburður vekur að líkindum spurninguna: „Á hverju lifði þá fólkið?" Og svarið er næsta einsætt: „Fiski og aftur fiski!" Kemur þetta tæplega á óvart, Keflavíkurþorp kviknaði í kringum sjósókn og alþýða manna þar byggði afkomu sína á því sem sjórinn gaf. Áður en höfuðbjargræði þorpsbúa í Keflavík verða gerð nokkur skil er þó rétt að athuga hvort einhverjir hafi haft bústofn að styðjast við eða jafnvel garðávexti; voru nýjar kartöflur með soðningunni, hrásalat og öllu skolað niður með spenvolgri mjólk? Nú kemur til kasta búnaðarskýrslanna að leiða okkur í allan sannleika. Svonefndum búnaðarskýrslum var lengst af öldinni safnað árlega úr hverjum hreppi, með því landsfeður vildu hafa sem gleggsta mynd af landsins hag og gagni hverju sinni. Í skýrslurnar var m.a. skráð skepnueign hvers búanda um sig, bátar, kálgarðar og fleira. Bátaeignin verður látin liggja á milli hluta um hríð, en þess í stað vikið nokkrum orðum að skepnueigninni um miðja síðustu öld. Skýrsla úr Rosmhvalaneshreppi fyrir árið 1850 virðist hafa glatast og sömuleiðis fyrir næsta ár á eftir. En árið 1852 voru sex kýr í þorpinu og sauðfé í Keflavík var samtals 18. Augljóslega skiptist þessi rýri bústofn ekki á ýkja margar hendur. Það voru reyndar eingöngu kaupmenn og verslunarstjórar, sem áttu ær og kýr þetta ár og nánar tiltekið áttu þeir Peter Duus og Hans Sívertsen, verslunarstjóri P.C. Knudtzon, aðeins tvær kýr hvor. Sveinbjörn Ólafsson kaupmaður gat hins vegar stært sig af því að vera eini sauðfjárbóndinn í Keflavík árið 1852 og eins og stéttarbræður hans

Hluti úr búnaðarskýrslu hafði Sveinbjörn tvær kýr í tilbót.? Enginn tómthúsmaður var Í þessum Rosmhvalaneshrepps frá hópi og nafnbótin því réttnefni, þeir bjuggu í „tómu húsi." Einhvern 1852 veginn hlýtur almenningur þó að hafa orðið sér úti um mjólkurlögg einstöku sinnum, ef til vill keypt af kaupmönnum eða nærliggjandi bændum. Þáerkunnugtumað margir tómthúsmenn í sjávarbyggðunum brugðu á það ráð að ráða sig í kaupavinnu á sumrin, þegar dauft var yfir fiskveiðum og hafa þá efalítið fengið greitt í fríðu, einkum smjöri.

Svipuð niðurstaða fæst þegar skoðuð er búnaðarskýrsla hreppsins tveimur áratugum síðar, árið 1872. Kýrnar í þorpinu voru þá að vísu helmingi færri, en eins og fyrri daginn voru það kaupmenn og faktorar sem áttu kýr og sauðfé.?

Nokkuð öðru máli gegnir um hrossaeign og segir það efalítið sitt um verðmætamat Keflvíkinga á síðustu öld; hross þorpsbúa voru 13 árið 1852 og tíu 1872 og nú komast nöfn tómthúsmanna loks á blað. Árið 1852 áttu hinir efnameiri í þeirra flokki, Helgi Teitsson, Einar Teitsson og Oddur Jónsson allir hesta, Einar einn en hinir tvo. Með öðrum orðum ef menn þurftu að velja á milli kýr og hests um miðbik síðustu aldar, á milli mjólkurvöru og samgöngutækis, tóku þeir þarfasta þjóninn fram yfir. Hefur þar efalítið komið ýmislegt til.

Allir þeir, sem hér hafa verið nefndir, Sveinbjörn Ólafsson og Peter Duus kaupmenn, verslunarstjórinn Hans Sívertsen og tómthúsmennirnir Helgi, Einar og Oddur, eru í búnaðarskýrslunni 1852 sagðir hafa

kálgarða við hús sín. Kálgarðarnir í þorpinu voru þá sjö talsins, því Sveinbjörn átti tvo. Var annar þeirra raunar þrætuepli á milli Duus og eigenda Stórahólms í Leiru um þetta leyti, en þeir síðarnefndu höfðu selt Sveinbirni lóðarskikann undir kartöflugarð vægu verði með þeirri skýringu að þeim virtist þetta fyrirtæki Sveinbjörns: „hrósvert og til almennings heilla og uppörfunar miðandi."*Þeim feðgum, Peter og Hans Peter Duus, var þó ekki skemmt; ekki það að þeir væru á móti kartöflugörðum sem slíkum, en þeir töldu, að verið væri að selja stykki úr sínu landi.

Jafnvel þó að matjurtagarðar væru „til uppörvunar miðandi" fjölgaði slíkum þingum ekki á næstu árum í Keflavík. Árið 1872 voru garðarnir enn sjö eins og verið hafði tveimur áratugum fyrr. Ekki fer sögum af uppskeru, en óhætt mun að fullyrða að þegar vel tókst upp hafi matjurtagarðarnir hafi verið afar mikilvæg viðbót í fæðuöfluninni.

Smátt og smátt eru matseðlar heimilanna í Keflavík um miðja síðustu öld að taka á sig mynd. Er varla ofmælt að segja, að þeir séu býsna sundurleitir eftir því hvaða hópur manna í þorpinu á í hlut. Í fyrsta lagi eru heimili borgaranna, þar sem ætla má að hafi verið á borðum hvers kyns matavara úr búð, fiskifang og mjólkurmatur, kjöt og ýmsir garðávextir. Næst verða heimili hinna betur megandi tómthúsmanna fyrir okkur, en svo má kalla 3-4 fjölskyldur í þorpinu. Þetta fólk átti sín eigin hús, með tilheyrandi kálgörðum og húsbóndinn reri á eigin báti. Þar skipaði sjávarvaran, nýr eða saltaður fiskur, örugglega stærstan sess í mataræðinu og að viðbættu nýmeti úr görðunum, e.t.v. káli og kartöflum og einnig nokkuð af innfluttri vöru, korni, kaffi, sykri og fleiru, eins og kom fram í heimilisreikningum Odds Jónssonar í síðasta kafla. Við þetta má efalítið bæta nokkurri landbúnaðarvöru af ýmsu tagi á haustin er húsbændurnir komu heim úr kaupavinnu.

Loks eru allir hinir, armingjarnir sem ekkert áttu nema máski öndina í sjálfum sér. Þeir áttu hvorki vísa mjólkurlögg né kartöflur, í besta falli aflahlutinn sinn, sem þeir drógu á bátum annarra. Flestir hafa þeir líklega sótt eilítið korn í verslun, kaffi og annað þarflegt og greitt ýmist fyrir með fiski eða vinnu, en að líkindum var úttekt þeirra í minna mæli og að sama skapi fábrotnari en til dæmis úttekt Odds Jónssonar, sem hafði altént hús og skip til að veðsetja til tryggingar greiðslum.

Einnig hinir lægstu héldu upp til sveita í kaupavinnu þegar sumraði og gátu því oft lagt heimilinu til nokkurn búhnykk af sumarhýrunni og þeir hafa efalítið haft úti einhver önnur spjót við að afla sér og sínum fanga. Það breytir því ekki að þessir áttu lífið undir sjónum, hann skammtaði magafyllina og gjaldmiðil til að greiða fyrir næstum allt sem heimilið þarfnaðist að auki. „Þetta er ekki upp á marga fiska“, segjum við stundum, aldeilis grandalaus um ískaldan sannleikann sem liggur að baki orðtakinu.

Þessi rýri kostur var heldur ekkert einskorðaður við fyrri hluta aldarinnar eða miðbik hennar; um 1886 skrifar Þórður Thoroddsen héraðslæknir í skýrslu:

„Matarhæfi manna hefur verið mjög svo óbreytt og hjá mörgum ónógt, þar sem fæðan hefur mestmegnis eða nær eingöngu verið fiskmeti. Af þessu hefur leitt, að mikill hluti sjúkdómstilfella hafa verið sjúkdómar orsakaðir af ónógu og óhentugu matarhæfi, svo sem diarhoea (niðurgangur), dyspepsia (meltingartruflanir| og scorbutus (skyrbjúgur). Allt árið um kring er sama fæðan og hún tilreidd eins: Morgunmatur harður fiskur og brauð með smjöri (ef til vill), tólg eða bræðing (brædd saman tólg og þorskalifur) og kaffi á eftir. Kvöldmatur grautur oftast úr bankabyggi. Um mjólk eða mjólkurmat er ekki að tala hjá tómthúsmönnum. Kjötmeti sést ekki nema hjá hinum efnuðu. Kálmeti eða jarðávextir mjög sjaldgæfir nema eftir hausttíma hjá sumum. Svona er nú matarhæfinu háttað í góðu árunum og þegar vel gengur, en eftir því sem minna aflast, fer matarhæfið versnandi. Þá fara menn að borða tvímælt, brauð og feitmeti verða af skornum skammti og vökvun (grautur á kvöldin) sjaldgæfari. En í lengstu lög hafa menn kaffi. Verður þá aðalmaturinn fiskur sá, sem aflast. En nú þegar ekkert aflast og ekkert fæst úr kaupstað, má ímynda sér, hvernig lífið muni vera."* Við, sem eigum heima í raflýstri nútíðinni, eigum trúlega erfitt með að gera okkur þessa grimmu lífsbaráttu í hugarlund svo nokkur mynd sé á. Og sögur af hrakningum manna, sem gengu oft hundruð kílómetra veg til verstöðvanna suður með sjó, eða stunduðu fiskveiðar á opnu tveggja manna fari úti á rúmsjó á stórviðrasamasta tíma ársins hljóta ævinlega að hljóma eins og hrollvekjandi skröksaga í eyrum okkar. Það er kannski allt í lagi, sennilega er ekkert verri leið en hvað annað til að segja halló við fortíðina, að sveipa t.d. fiskiróðra á fyrri tíð ævintýraljóma og kalla þá sem í hlut áttu „hetjur hafsins“ eða annað álíka. Svo fremi að menn hafi bak við eyrað á meðan, að það fylgir því engin „sjarmi“ að eiga ekki að éta þegar ekki gefur á sjó langtímum saman og að engin rómantík er yfir því, að greiða fyrir ævintýrið með lífi sínu.

Atök „skussa“ og „dugnaðarmanna"“

Gæftir og aflabrögð voru ekkert einkamál heimamanna þar syðra; árlega drógu gjöful fiskimiðin við sunnanverðan Faxaflóa, öðru nafni gullkisturnar, til sín sjómenn úr fjarlægum hornum landsins hundruðum saman. Lögðu margir þeirra á sig umtalsverðar pínslir á þessari ferð, enda oft um langan veg að fara og allra veðra von á þessum árstíma. Snemma árs 1857 bar þetta t.d. helst til tíðinda: „Kól marga útróðrarmenn á suðurleið á Mosfellsheiði, og fengu 6 bana, en 8 komust af lífs, en lifðu við örkuml.“*

Vermennirnir voru oftast nær vinnumenn eða smábændur, sem nýttu sér „dauðan“ tíma í landbúnaðinum til að afla nauðsynlegs ílags til heimila sinna; einnig blönduðust þar í hópinn þorps- og kaupstaðarbúar úr ýmsum starfsstéttum. Mun koma vermannanna oftast hafa verið kærkomin og dvöl þeirra ánægjuleg tilbreyting; „Þessum mönnum fylgdi nýtt andrúmsloft og hressandi blær á heimilin. Þeir voru flestir á léttasta skeiði, þróttmiklir, skemmtilegir og komu með margskonar áhrif og sumt það, er í fólst menning fyrir sjávarheimilin að kynnast."Þannig komu vermennirnir Erlendi Björnssyni á Breiðabólstað á Álftanesi fyrir sjónir.

Samkomur manna og „óþörf“ ferðalög voru fátíð á Íslandi á þessum árum og lífið í verunum á vertíðinni var því fágætt tækifæri til að hitta menn frá ólíkum hornum landsins og fá þaðan fréttir af fólki og viðburðum. Fyrir suma voru vertíðirnar ótæmandi gullnáma, í fleiri en einum skilningi. Má þar nefna Ættfræði-Bjarna Guðmundsson, þjóðkunnan fræðimann á sinni tíð, sem hafði fyrir plagsið að ganga á milli sjóbúðanna í landlegum og skrá niður ættfræði og þjóðlegan fróðleik. Þannig safnaði hann í sarp sinn geysimiklum upplýsingum af öllu landinu, sem ella hefði tekið mörg ár að draga saman.

Vermennirnir sáu sér sjálfir fyrir vistum yfir vertíðina, eða öllu heldur húsbændur þeirra. Þannig segir Símon Dalaskáld, sem var um tíma vermaður á Suðurnesjum, í Bakkusarrímu:

Þá út gerður vel mjög var vantaði þeygi forðann, fjórir tvennir fjórðungar fylgdu smjörs að norðan.?

Þó virðist sem svo, að á stundum hafi margir þeirra ætlað sér heldur nauman kost, a.m.k. kvarta Útnesjamenn stundum yfir því í blöðum, að ýmsir vermanna vanreikni þarfir sínar og verði uppiskroppa langt fyrir lokadag. Því þyrftu heimamenn einatt að leggja þeim til mat af vanefnum sínum. Útaf þessum óþægindum auglýstu nokkrir Rosmhvelingar árið 1860, að þeir myndu ekki hýsa vermenn nema sýnt væri, að þeir hefðu nægilegt viðurværi."

Það mun hafa tíðkast um vertíðir, að aðkomnir sjómenn greiddu sérstaklega fyrir húsaskjól, eflaust mismikið eftir einstökum heimilum. En árið 1874 var um það rætt á hreppsnefndarfundi að koma reglu á gjaldið. Var þá ákveðið að búendur í Rosmhvalaneshreppi skyldu setja upp 48 skildinga gjald á viku, eða 1 1/2 pund af smjöri, fyrir undirhald sjómannanna." Er gjaldið nokkuð hátt, líklega einir 6-8 ríkisdalir um vertíðina. Ekkert er þó til marks um að kvartað hafi verið yfir því, en að sönnu ekki heldur að búendur í hreppnum hafi fylgt þessum taxta

Símon Bjarnason Dalaskáld sótti um tíma ver á Suðurnesjum

Sexæringur með

Eyngeyjarlagi. Þetta lag fór að tíðkast á bátum við Faxaflóa á sjöunda áratug 19. aldar og vann fljótt hylli. Báturinn er einnig með nýjum seglabúnaði, svonefndum sprytseglum, sem draga nafn af sprytum (þ.e. rám) í seglunum. Fremsta seglið er klýfir, þá kemur fokkan og loks tvö sprytsegl

SAGA KEFLAVÍKUR

Í“ SRS ÁN ;

sveitarstjórnarinnar. Á þessum sama fundi var einnig samþykkt: „að aðvara utanplássmenn, sem lenda hér úr fiskiróðrum, að þeir verði svo útbúnir með eldivið og annað er þeir þarfnast meðan hér dvelja, að ekki þurfi með því að koma hér, eins og oft að undanförnu (að aðkomumenn! gera hinum stórmikinn ágang."* Er hér líklega einkum sneytt að sjómönnum á svonefndum inntökuskipum og Innnesingum í „suðurtúrum“.

Fleiri gesta en langt aðkominna vermanna var sem sé von á Suðurnesjum. Margir útvegsbændur á Innnesjum sóttust ákaft eftir að fá leigð uppsátur fyrir áraskip sín hjá útvegsbændum á Suðurnesjum og áttu þar jafnvel sjóbúðir. Um 1870 var það t.d. orðið alsiða meðal útvegsbænda á Seltjarnarnesi að róa í upphafi vetrarvertíðar suður á nes og gera út þaðan fyrri hluta vertíðarinnar á meðan ládeyða var á þeirra eigin miðum. Þegar fiskur gekk loks á heimamið þeirra fluttu Seltirningarnir sig um set og höfðu saltfiskinn sinn með sér á ferjum eða lögðu hann inn í verslanir í Keflavík. Gjald fyrir inntökuskip var 12-16 kr. á vertíðinni að viðbættum tíu krónum til sveitarsjóðsins. Þá skyldi hver skipverji greiða 50 aura um vikuna fyrir húsnæði og „útlátalitla aðhlynningu."'*

Seltirningarnir, eins og raunar flestir Innnesjamenn, komu suður á sexæringum, rennilegum fleyjum með svonefndu Engeyjarlagi, sem fór að ryðja sér til rúms í bátasmíðum á sjöunda áratug síðustu aldar. Þetta nýja skipalag gerði Innnesjamönnum kleift að sækja á fjarlæg mið og svonefndir „suðurtúrar“, sem farnir voru á haustin, hefðu nánast verið óhugsandi án þess. Suðurtúrarnir voru veiðiferðir skipa úr Reykjavík,

Kemr út á laugard.morgna. Verð árg. (50 arka) 4 kr. erlendis 5 kr.). Borgist fyrir 15. júlí.

ÞJÓÐÓLFR.

XXXVI. árg. Reykjavík, laugardaginn 23. febr. 1884

Nokkur orð um fiskiveiðasamþykktir og fiskiveiðar í syðri hluta Gullbringusýslu. (Eptir Guðmund Guðmundsson í Lamlakóti).

1.

Fyrir nokkrum árum síðan þóttust reyndir og eplirtcktasanir fiskinenn hjer syðra sjá Íram á það, að ef sú veiðiaðferð, sem þá var farið að tíðka almennt hjór í sunnanverðum Faxaflóa, hjeldist til lengdar, þá mundi hún verða almennri velmegun sjúvarbænda meira til hnekkis en efiugar, og fiskiveiðunum til tjóns ef ekki til eyðileggingar. þegar því lögin um fiskiveiðar á opnum skipum af 14. desember 1877 voru stuðfest af konungi, þá ljótu nokkrir fiskimenn í ljósi við sýslunefnd Gullbr. og Kjósarsýslu, að nauðsynlegt væri að stofna fiskiveiðasamþykkt „fyrir allar veiðistöður í sunnanverðum Faxaflóa frá Akranesskaga uð Gurðskaga. Sýslunefndin gjörði sína skyldu, íhugaði og ræddi málið, og samdi síðan frumvarp til tiskiveiðasanmþykktar, bar það síðun undir opinberan hjeraðsfund, sen haldinn var íHafnarfirði um haustið 1878, hvar það með litlum breytingum var sulnþykkt; en af því fundarstjóra hafði láðzt eptir að kveðja Reykjavík með á sýslufundinu, eða rjettara sagt 3 menn úr bæjarstjórninni þar, þá var Hafnarfjarðarfundurinn gjörður ómerkur og stofnuður almennur hjóraðsfundur í Reykjuvík, en þann fuud sóttu fiir hjeðan að sunnan, því þá var komiun vetur og hrakviðri. þar var fiskiveiðafrumvarp sýslunefndarinnar rannsakað og rætt ú ný, og uð þeirri rannsókn lokinni, dæmt til dauða eða fellt, af þeim mönnum holzt, sem minnst skynbragð bera ú fiskiveiðar og á þærillu afleiðingar, sem óframsýni og ofurkapp einstakra manna getur haft á fskiveiðarnar. Nú lagðist málið í dá, eða sofnaði nokkur úr, að því undanteknu að Straudarmenu, Njarðvíkingar, Léiru- og Garðmoun gjörðu þau innbyrðis samtök sín á milli uð aftaka ulla ýsulóðunotkun með Kyndilussu (3. febr), sama veturinn og frumvarp sýslunsfndarinnar var af dögum ráðið. þegar áminuzt sautök voru stofnuð, var engan lisk að fnua nær en á móts við

og fyrir vestan Garðskaga, á svonefudum sDílum> og þaðan af vestar; þangað söfnuðust allir fiskimenn úr innri og syðri veiðistöðunum með lóðir sínar og lögðu þær, eins og tíðkast, hverja yfir aðra, svo tóku og straumarnir þær og báru hverja í aðra, en fiskurinn var sífellt að hröklast undan lóðabendunni vestar og vestar.

Áðurnefnd samtök höfðu þann árangur, að á Kyndilmessu fóru allir fiskimenu (uð uudauteknum 2 eða 3 öfugsnáðum úr Garði) með haldfæri sín, og öfluðu á þau bæði ineiri og vænni fisken þann, sem þeir áður höfðu fengið á lóðirnar. Þegar hinir áðurnefndu söfugsnáðar: sáu það, eptir tveggju eða þriggja daga tilvaun, að þeir fengu bæði færri og smærri fisk en hinir, sem haldfærin stunduðu, og að áform þeirra, nefnil. að ónýta huld/ ki isheppuaðist, þá lögðu þeir niður lóðina og rófuna, og fóru síðan að stunda haldfæraveiðina eins og hinir.

Samtökin höfðu þær verkanir á fiskigönguna, að í stað þess sem hún áður hröklaðisL daglega utar, svo að hún var komin vestur fyrir Garðskaga, eins og fyr er sagt, þá þokaðist hún nú dag eptir dag innar og nær landi, svo að seinast aflaðist á færin inust í Garðsjó, skömmu áður eu þorskanet voru lögð. Þann vetur aflaðist mæta vel í netin fyrst í Garðsjó og Leirusjó og seinna inn í Strandarleir. Samt gátu þessi haldfærasamtök ekki haldist lengur en þenuan eina vetur, af því engin tilraun var gjörð til uð endurnýja þau. Lóðabrúkunin fór nú ár frá ári svo í vöxt, að í fyrravetur var ýsulóð ahnentnotuð við fiskiveiðar fram til marzmánaðarloka, og nokkrir menn í Garði munu hafa brúkað hana alla vetrarverlíðinu. Útaf þessari og annari óreglu,sem komin var á fiskiveiðiuðforðina hjer í suðurhluta Paxaflóa, var það, að sýslunefndarmaður Vatusleysustrandurhrepps, eptir ósk nokkurra sveitunga sinna, bar þá uppástungu fram ú sýslufundi, sem haldinn var í maímánuði fyrra ár, að fiskiveiðasamþykkt yrði samin, er gilti fyrir allar veiðistöður á talkmarkinu milli Garðskaga og Hraunsness. BSýslunefndin tók málinu vel, og kaus þá þegar ú fundinum þrjá menn í nefud, til að semja frumvarp til fiskiveiðasamþykktar; voru í

Uppsögn (skrill) bundin við áramót, ógild nema komi til útg. fyrir 1. október,

N#7

þá nefnd kjörnir sýslunefndarmennirnir úr Vatnsleysustrandar- og Rosinhvalaneshreppum, og hreppsuefndaroddvitinn úr hinum fyr nefnda hreppi. Þann 1. september f. á. kom þessi þriggja mauna nefnd saman í Iunri-Njarðvík og samdi þar frumvarp til fiskiveiðasamþykktar, er gilda skyldu yfir áðurnefnd svæði (frá Garðskaga að Hrauusnesi). Frumvarpið var í 10 greinum, en það var samhugu álit flestra fiskimanna, að fjórar fyrstu greinar þess væru, fyrir fskiveiðarnar og útgjörðarmennina, sjerlega mikilvægar, og setjum vjer hjer því innihald þeirra : 1. Að aftaka, eða að minnsta kosti takmarka þorskanetalagnir á djúpmiðum. 2. Að koma í veg fyrir næturróðra og þar af leiðandi skemmdir á veiðarfærum, þjófnaðog rán.

3. Að koma því á að öll þorskhrogn væru borin niður á grunnmið, sem fengjust á tímabilinu frá 14.marz til 14.apcíl ár hvert.

4. Að ýsulóðanotkun væri aftekin 1. marz á hverju ári.

Hiyar aðrar greinir frumvarpsins voru ekki eins þýðingarmiklar og þessar fjórar, en um þær, sem nú voru nefndar, munum yjer fara nokkrum orðum síðar, eptir að vjer höfum skýrt nákvæmar frá afdrifum frumvarpsins. Nefndarmenn skrifuðu nú allir nöfn sín undir það og sýslunefndarmaður Rosmhvalanesshrepps líka, en hann setti þó nafn sitt með þeim hyggilega fyrirvara : sUndirskrifaður geymir sjer rjett til síðarmeir að géra sína athugasomd viðvíkjandi 1. gr. og 3z. Aðsvo búnu var frumvarpið afheut sýslunefndarmanni Vatnsleysustrandarhrepps, sem lagði það fyrir sýslunefnd Gullbringu og Kjósarsýslu.

Sýslunefndin tók það til umræðu á síðasta sýslufundi í haust, er leið, og gerðiþær breytingar við 1. og 3. gr. frumvarpsins, sem sýslunefndarmaður Rosmhvalanesshrepps óskaði eptir, og sem hann þá í þann svipinn þóttist geta unað við fyrir sig og sína sveitunga; svo mun hann hafa sett nafn sitt undir frunvarpiðog sýslunefudargjörðirnar, án þessað gera við það eða þær nokkrar frekari athugasemdir. Enda virðist oss að hann hafi mátt vera vel ánægður með sig og sína frammistöðu, þegar hanu fjekk

af Seltjarnarnesi og víðar suður í Garð- eða Leirusjó að morgni og heim aftur samdægurs.'5 Útgerð sexæringanna var vitaskuld dýrari en tveggja manna fara, sem áður voru helstu farkostir þeirra á sjó. Eigi að síður þóttu kostir þeirra fyrrnefndu, m.a. sá að vera ekki bundin við heimamið og geta meira að segja sótt á djúpmið, snarlega vinna þann mun upp.“ Innnesjamenn voru því fljótir tileinka sér þessa nýjung. Kristleifur Þorsteinsson, bóndi og fræðimaður á Stóra-Kroppi í Borgarfirði, sem reri á

Deilur um fiskveiðisamþykktirnar voru að miklu leyti háðar í fréttablöðum, sem þá voru að ryðja sér til rúms. Viku eftir viku birtu blöð eins og Þjóðólfur pistla þeirra, sem töldu málið sér viðkomandi.

vertíðum syðra um árabil í kringum 1880, segir frá því að um þessar mundir hafi Innnesjamenn haft mun betri útbúnað við veiðarnar heldur en Útnesjamenn, bæði hvað varðaði skip og veiðarfæri og öfluðu af þeim sökum mun betur." Vakti þetta töluverða úlfúð meðal heimamanna, sem sáu ofsjónum yfir velgengni aðkomumannanna. Einnig óttuðust Suðurnesjabúar að hinn gríðarmikli fjöldi skipa og þar með neta, skaðaði fiskigöngur. Í desember 1886 bundust íbúar, sem réðu lendingum og húsum í Garði, Leiru og Keflavík, samtökum um að veita engum fiskiskipum úr öðrum veiðistöðvum leyfi til lendinga hjá sér til vors 1887. Gerðu Njarðvíkingar, Voga- og Strandarmenn samskonar samþykkt. ag

Mátti nú segja, að dæmið hefði snúist við. Á fyrri hluta aldarinnar ólmuðustInnnesingar gegn netaveiðunum suður með sjó og báru við að veiðarnar sköðuðu fiskigengd á þeirra eigin miðum. Vildu Suðurnesjamenn þá helst engar breytingar á tilhögun veiðanna. Nú var hins vegar svo komið, að með nýjum og stærri bátum gátu Innnesjamenn sjálfir siglt á þessi mið og töldu enga hættu stafa af netunum. En þá urðu heimamenn æfir af reiði yfir þeim spellvirkjum, sem verið væri að vinna með þessum taumlausu netaveiðum. Er líklega einhver djúpur vísdómur um manneðlið fólginn í þessari sögu.

Deilur þessar snerust einkanlega um netaveiðar í Garðsjó og um óhóflegan fjölda inntökuskipa á Suðurnesjum. Talið er að net hafi fyrst verið lögð í Garðsjóinn árið 1860 og reynst þá vel. Tóku útvegsbændur í Garði og Leiru brátt að sækja óspart þangað og fljótlega einnig útvegsmenn af Innnesjum. Þóttu þeir síðarnefndu manna aðgangsharðastir og leggja net sín dýpra en aðrir.

Þessi stóraukna sókn í Garðsjóinn virðist fljótlega hafa vakið ugg í brjósti útvegsbænda syðra. Þannig ritaði ónefndur íbúi í Garði grein í Ísafold og vakti athygli á miklum fjölda skipa á þessu veiðisvæði á vertíðinni. Hann segir m.a.:

„Hina undanförnu tilhögun með netabrúkunina álít ég með öllu óhafandi; það, að allur þorri manna, innan og sunnan með Faxaflóa, skuli keppast við að safnast á einn lítinn blett og þó hver við annan að komast með netin sem vestast og dýpst, sem að líkindum mun gera meira tjón en menn fá hug um leitt; því má nálega svo að orði kveða, að menn með slíkri aðferð, hrindi frá sér blessaninni, og grýti og hreki fiskinn út frá sér aftur."

Ekki leið heldur á löngu áður en sjómenn í innri verstöðvunum, þ.e. Keflavík, Njarðvík, Vogum og á Strönd, þóttust merkja minni fiskigengd á innri miðin og var það óðara tengt netaveiðum í Garðsjónum; sem sé, að netastappan þar lokaði fornum leiðum þorsks og að slóg og annar úrgangur, sem áhafnirnar hentu fyrir borð í aðgerðinni, verkuðu sem agn fyrir fiskinn ogætti það nokkra sök á að hann gengi ekki á sínar

Á Nesklett / ? Kletfslóð VR

fyrri hrygningarstöðvar innar í flóanum. Í grein, sem birtist í Þjóðólfi 1885, var staðhæft, að þetta ráðslag kæmi frönskum duggusjómönnum Helstu fiskimið við að bestum notum, en um þær mundir eins og löngum síðar þótti sunnanverðan Faxaflóa afskaplega lítið fínt að vera borin á brýn þjónkun við útlenda fiskimenn á Íslandsmiðum .=

Deilurnar um netaveiðar í Garð- og Leirusjó voru tilefni ótölulegra héraðssamþykkta og sýslunefnd samþykkti bann við þorsknetalögnum á djúpmiðum út af Garði og Leiru um áramótin 1884-1885. Staðfesti landshöfðingi þá ákvörðun.?' Þessu vildu útvegsbændur á Innnesjum hreintekki una og voru Suðurnesjamönnum ekki vandaðar kveðjurnar. Jón Ólafsson í Hlíðarhúsum, einn helsti árabátaformaðurinn í Reykjavík, skrifaði tilað mynda um málið í Þjóðólf og vændi bændur á Suðurnesjum um öfund; hér tækjust skussarnir, sem engan manndóm hefðu til að sækja út fyrir landssteinana, á við dugnaðarmennina, sem hefðu dáð til að sækja aflann þangað sem hann væri að finna: „Og það er skiljanlegt að slóðarnir öfundi hina og reyni að telja sjálfum sér trú um, að þeir, sem duglegri eru en þeir, spilli því að fiskurinn gangi heim í hlaðvarpann til þeirra. It væri ef slíkar hvatir hefðu ráðið uppruna samþykktar þessarar (þ.e. fiskveiðisamþykktar sýslunefndar|); en hvað sem um það er, þá er það víst, að afleiðingar hennar yrðu þær einar, að gjöra alla að sömu slóðunum með því að hefta framkvæmdir þeirra, sem best duga."*

Sjóklæði. Skinnklæðin voru helstu skjólflíkur sjómanna fram á þessa öld

um langt skeið og upp af henni uppsátur fyrir skip Jacobæusar- og seinna Duusverslunar. Við uppsátrið voru í tíð Duusverslunar tvær vindur, sem notaðar voru til að draga átt- og teinæringa verslunarinnar á land.

Næst er Norðfjörðsvör, kennd við ÓlafN orðfjörð, sem um árabil var verslunarstjóri grosserans P.C. Knudtzons. Þriðja vörin er síðan nokkurn veginn beint niður undan núverandi Tjarnargötu. Kallast hún Nástrandarvör."Þaðan reri m.a. Jón Árnason þjóðsagnasafnari eina vertíð á fjórða áratug 19. aldar. Hann lá þá í sjóbúð á Náströnd og hafði það embætti að laga kaffi á morgnana áður en farið var í róður."

Þar sem veiðarnar voru nær eingöngu stundaðar á grunnsævi voru bátar í Rosmhvalaneshreppi einkum litlar skeljar, svokölluð tveggja manna för. Einnig var töluvert gert út af fer- og sexæringum. Til dæmis að taka má nefna, að árið 1852 voru bátar í hreppnum samtals 150 samkvæmt búnaðarskýrslu. Þar af voru 7 teinæringar, 56 fer- og sexæringar en 87 minni för (aðallega tveggja manna för). Af þessum voru 20 í Keflavík, einn teinæringur, 10 sex- eða feræringar og 9 tveggja manna för. Voru það einkum kaupmennirnir í bænum sem bátana áttu, en einnig fáeinir velstæðir tómthúsmenn.* Ef borið er niður síðar á öldinni, um og eftir 1870, kemur svipað í ljós, bátarnir í hreppnum voru á bilinu 150-200 talsins, þar af 20-30 í Keflavík. Langflestir þeirra voru tveggja manna för, yfirleitt um helmingur. Hér skar Keflavík sig þó

Landlegur

Eyjólfur Guðmundsson reri á einu vertíðarskipi Ólafs Norðfjörð í Keflavík, vertíðina 1890. Formaðurinn hét Þórarinn Þórarinsson og bjó með áhöfn sinni ísvonefndu Eldhúsi, ekki langt frá verslunarhúsum P. C. Knudtzons. Eyjólfur hefur eftirfarandi að segja um veruna í Keflavík og helstu dægradvöl vermanna þar í landlegum:

„Enga peninga hafði ég upp á vasann, og dró mig ekkert í verslunarbúðina (hjá Ólafi Norðfjörð).Þangað lögðu þó margir leið sína. Þar var glatt á hjalla í landlegum og aflraunir æfðar, sem verðlaunaðar voru meðtóbakstuggu eða brennivínsstaupi. Þar vigtuðu menn sig og mældu. Hvorki þáði ég tóbakstuggu né langaði neitt í brennivín og las heldur í skruddum þeim, er lágu á borðum formannsins. Kom þá fyrir, að Guðrún, bústýran okkar, sem líka var þjónustustúlka hjá Norðfjörð, tyllti sér á rúmeinhvers sjómannsins og sagði mér sögu eða ævintýri, er gerst höfðu í hennar tíð. Hún sagði svo náttúrlega frá, að sögnin festist í minni, og hún dró mann móðurlega að sér, svo að styrkur var að kynnast henni. Þá var það rokdag einn að allir Eldhúsmenn hópuðust út í Norðfjörðshús nema Þórarinn og ég. |...) Tveir félagar mínirkomu þá með kasti miklu og blöskrast yfir, að égskuli einrænast hér hjá kerlingunum, þegar aðrir séu að skemmta sér. Nú sé þó komandi upp í Norðfjörðsbúð, þar séu sýndir fáséðir gripir og glímt og farið í krók og krumlu. {...) Samt dró að því, að á þessa gamanfundikom ég og æfði smábrögð, sem tækifæri var til ívöruhúsinu, svosem hryggspennu, flá kött og fara gegnum sjálfan sig, m.fl. Ævinlega slæddist einhver brögðóttur hrekkjalómur með og gerði óþægilegar glettur, helst þeim, er hlédrægir voru. Sá ég strax, að best væri annað hvort að koma þarekki eða gefa sig fram í fremstu línu, hrekkti engan og varð þá ekki fyrir hrekkjum annarra."

Eyjólfur Guðmundsson: Lengi man til lítilla stunda. Rvík 1948, bls. 191-192.

nokkuð úr því þar voru gerðir út fer- eða sexæringar og minni bátar nokkurn veginn til helmingi.“ Hér eru vitanlega aðeins taldir heimabátarnir, en eins og áður sagði var ævinlega mikið um aðkomuskip í þessum verstöðvum um vertíðir.

Bátarnir voru lengi framan af með gömlu lagi, niðurmjóir og fremur valtir. Á stærri bátunum, í það minnsta, tíðkaðist að hafa segl, og voru það eingöngu þversegl fram undir 1840 er svonefnd sprytsegl tóku að ryðja sér til rúms og með þeim var notuð fokka.*

Á síðari hluta sjöunda áratugarins breyttist bátalag við Faxaflóa, með tilkomu hins svonefnda Engeyjalags. Er það kennt við bátasmiðina í Engey, sem ruddu þessari gerð braut. Engeyjarbátarnir voru breiðari en áður þekktist og fyrir vikið stöðugri og liprari undir árum. Bátar af þessari gerð urðu því ríkjandi við Faxaflóann, einkum á Innnesjum en einnig í verstöðvunum syðst í Flóanum. Í kjölfarið fylgdu endurbætur á seglabúnaði bátanna.“ Eins og áður sagði, voru bátar Innnesjamanna yfirleitt taldir stærri og betri en bátar útvegsbænda á Suðurnesjum og átti það einnig við um veiðarfæri. Þeir sóttu því lengra og dýpra en hinir. Með tilkomu nýs bátalags og seglabúnaðar breyttist verklag til sjós nokkuð, vinnan varð léttari og öryggi sjómanna hlýtur að hafa aukist að mun, með því fleyin urðu stöðugri og siglingin ekki eins rígbundin vindáttum og áður."

Á vetrarvertíðinni flykktust vermenn, sveitamenn og þéttbýlingar, til verstöðvanna suður með sjó, eins og áður hefur komið fram, einkum þegar kom að því, að farið var að leggja netin. Venja var að leggja hverjum háseta til eitt þorskanet, hvort sem þeir voru aðkomnir eða heimamenn. Þá máttu hásetar í sameiningu eiga eitt net, svonefnt yfirskipsnet og hirða allan fisk, sem í það kom."

Vinnutími sjómanna, á þessari helstu vertíð ársins, var æði langur. Ýtt var úr vör um fjögurleytið að nóttu. Þá hafði formaðurinn verið á stjái um tíma til að huga að veðurútliti. Vakti hann því næst menn sína, sem klæddust í skyndi, þáðu kaffi og brauðsneið og voru þá ferðbúnir.“* Í flæðarmálinu var farið með sjóferðabæn. Voru þær mismunandi, en algengt var að fara með tvö vers úr Ferðasálmum séra Hallgríms:

Ég geng til skips í Jesú nafn ', Jesús minn hjá mérblífi, helgra guðs engla heilagt safn hræðslu og sorg burt drífi, mig fel og þá, sem mér eru hjá, míns Jesú sjálfs í hendur; verum til friðs, væntandi liðs, vernd hans yfir oss stendur.

Í guðs nafni og ótta enn, eftir hans náðar orði, veiðarfærunum vil ég senn varpa frá skipsins borði; þetta mitt verk, miskunnin merk, minn herra Jesú blessi, veiti hann mér hvað vild hans er, von mín og bón er þessi.

Róðrarnir tóku vitanlega mislangan tíma, eftir veðri, afla og því, hversu langt menn sóttu mið, en Álftnesingurinn Erlendur Björnsson segir að bátar hafi að jafnaði lent á milli klukkan 4 og 5 síðdegis.“ Mun það ekki fjarri lagi hvað Keflavík snertir.

Þegar komið var á miðin voru veiðarnar stundaðar af kappi, vitjað um netin eða línur eftir atvikum og þau lögð að því búnu aftur þar sem nokkur fiskivon þótti. Oft virðist kappið hafa verið helst til mikið, a.m.k. sáu búendur og lóðaráðendur í Njarðvíkum og Keflavík ástæðu til að samþykkja í einu hljóði á fundi árið 1863, að varast skyldi: „að öllu að styggja fiskinn, og ekki fleygja neinu netagrjóti, heldur flytja í land. Í útilegum má engin háreysti eða ósiðsemi hafa stað, eins og áður hefir verið á stundum, einkum undir Vogastapa, er ekki hefir mátt heita samboðin siðuðum mönnum, er leita vilja bjargar sinnar á kristilegan hátt."*

Þegarlandi varnáð hófust hlutaskipti aflans, sem formaður stjórnaði. Bátsverjar fengu hver sinn hlut, en skip og veiðarfæri sitt hvorn. Þannig skiptist afli á fjögurra manna fari í sjö staði, níu á sexæringi og svo framvegis. Að þessu loknu gengu menn heimleiðis og fengu sér hressingu, en tóku því næst til við aðgerð. Og vinnudagur sjómannanna var ekki enn úti, því gera þurfti veiðarfærin klár fyrir næsta morgunn. Munu verkalok almennt ekki hafa verið fyrr en á milli 9-10 á kvöldin. Þótti þannig gott að fá sex klukkustunda hvíld og svefn á sólarhring.

Útgerðarþorpið Keflavík. Við bryggjuna (sem ýmist var nefnd Mið- eða Norðfjörðsbryggja) hafa nokkrir bátar verið settir upp og tveir til viðbótar híma uppi við verslunarhúsin. Á myndinni sjást hús Knudtzonsverslunar.

Þannig gengu venjulegir dagar fyrir sig á vertíðum. Varla þarf að taka fram, að ekki voru allir róðrardagar „venjulegir“, stundum gafekki á sjó og nýttu sjómenn þá tímann t.d. í veiðarfæragerð. Aðra daga voru róðrarnir miklu lengri, en gefið var til kynna hér á undan, til dæmis er bátarnir hröktust í óveðrum og miklum sjó, og þegar verst lét náðu bátarnir alls ekki landi.

Vetrarvertíð lauk 11. maí og áttu skipverjar þá heimtingu á að komið væri að landi um hádegi. Gerðu þeir sér síðan glaðan dag í tilefni tímamótanna. Formenn, sem hunsuðu þessa venju áttu á hættu, að skipverjar sneru bátinum undan lendingunni og reru honum í land með skutinn á undan. Þótti það mikil skömm fyrir formanninn.*

Margir vermanna héldu til sinna heima að lokinni vetrarvertíð en nokkrir sátu þó eftir og reru vorvertíðina einnig. Hún stóð frá 12. maí og fram að Jónsmessu (24. maí) og fóru þá þeir vermenn, sem eftir voru allir heim. Nú tók við stutt sumarvertíð, eða fram í miðjan júlí, en um það leyti héldu flestir sjómenn í kaupavinnu og sneru ekki aftur fyrr en komið var fram í september.“ Haustvertíð var síðan talin hefjast á Mikjálsmessu, hinn 29. september og stóð fram á Þorláksmessu. Voru það þá nær eingöngu heimamenn sem reru.*

Stórir fiskar og smáir

Þorskur var á þessum árum meginuppistaða íafla Keflavíkinga, eins og löngum fyrr og síðar. Á síðari hluta aldarinnar fór þó að vakna áhugi þeirra á að fanga þann fiski, sem seinna var nefndur „silfur hafsins“, en hafði fram að því verið álitinn ómeti og jafnvel aflafæla. Þar er vitaskuld átt við síldina.

Einhver áhugi virðist einnig hafa verið áveiðum öllu stærri skepna í sjó, nefnilega hvala, en um slík stórvirki hafði verið næsta hljótt frá því að þeir Siemsen og Thomsen féllu frá ráðagerðum um að veiða hvali með „brandrakettum“ og „harpúnkanónum“. En árið 1866 birtist háalvarleg auglýsing í Þjóðólfi frá „Hvalveiðifélaginu í Njarðvík og Keflavík“. Segir þar: „Til aðvörunar öllum sjófarendum lýsi ég því hér með yfir að hvala-net verður lagt út frá Vatnsnesi allt að 250 faðma beint í norður-landnorður." Undir auglýsinguna ritar sr. Oddur V. Gíslason, en hann lét sér annt um ýmis framfaramál á þessum árum, s.s. lifrarbræðslu og slysavarnir sjómanna.“ Ekki er þess getið hvaða skepnur hvalveiðifélagsmenn hugðust fanga í net, en þó leiðir af sjálfu sér, að það hafi ekki verið nein stórhveli. Hvalveiðifélagið í Njarðvík og Keflavík kemur ekki frekar við sögu og er alls ókunnugt um árangur af starfsemi þess.

Lítill vafi þykir leika á að mergð síldar hefur verið hér við land frá örófi alda. Löngum framan af höfðu landsmenn hana þó í litlum

metum, höfðu einhverra hluta vegna óbeit á síldinni og það jafnvel þó að síld hafi á sama tíma þótt herramannsmatur í nágrannalöndunum. Má segja að fyrst um og eftir miðja 19. öldina taki Íslendingar við sér í þessu sambandi, þó að raunar megi finna einstök dæmi um síldveiðar á Íslandi fyrir þann tíma.“ Um miðbik síðustu aldar tóku síðan menn á borð við Jón forseta að vekja athygli landa sinna á ágæti síldar til matar og jafnframt sem verslunarvöru. Jón bendir m.a. á þetta í Varningsbók sinni: „Síldin hefir aldrei orðið oss að ábataeyri til þessa dags, en aðrar þjóðir hafa grætt miklu meira á henni en á þorskinum, og haft aðalfiskvarning sinn af henni."*

Allt er betra en berir önglar, segir á einum stað og Suðurnesjabúar höfðu úti ýmis spjót við beituöflun. Það tíðkaðist til að mynda að beita hrognum úr fiskinum og Garðsmenn, Keflvíkingar og Njarðvíkingar höfðu fyrir sið, að fara áhverju ári í svonefnda beitutúra í Hvalfjörð eftir kræklingi, einn á vorin og tvo síðla sumars eða snemma hausts. Tóku beitutúrarnir jafnan 2-3 sólarhringa."

Eftir miðja 19. öld varð ljóst að síld var tálbeita. Blaðið Þjóðólfur segir frá því árið 1870 að síld hefði orðið öllum nálægum veiðistöðvum „hin fljótteknasta og ódýrasta beita og fiskisælasta."% Virðist síldin þá hafa unnið nokkra hylli manna, ýmist sem beita eða matfiskur og eftir þetta flytja blöð iðulega fréttir af ágætum síldarafla Keflvíkinga og nærsveitamanna. Dagbókarblöð Árna Pálssonar í Narfakoti á Vatnsleysuströnd frá níunda áratugi aldarinnar, sýna að sum árin var síld á borðum 189

Verslun H. P. Duus átti kútter Keflavík GK-15, en aflinn mun hafa verið lagður upp í Reykjavík

SAGA KEFLAVÍKUR

alþýðufólks þar daglega frá haustdögum og fram yfir áramót.“ Er ástæðulaustað ætla annað, en að hið sama hafa verðið uppi á teningnum í Keflavík. Árið 1884 slógu lóðaumráðamenn og jarðeigendur í Keflavík og Njarðvíkursókn sér saman um tilraunir til að veiða síld í net og buðu beitusíld til sölu. Hefur þetta verið fyrir áhrif Ívars Helgasonar frá Flekkuvík á Vatnsleysuströnd, sem fórárið 1881 til Noregs að kynna sér síldveiðar. Sneri hann aftur með um 30 lagnet og kenndi meðferð þeirra á næstu árum.*

Þrátt fyrir þetta eimdi lengi eftir af ímugust sumra sjómanna á síldinni og jafnvel þeirri hjátrú, að síldarbeita fældi þorskinn frá miðum, svo hann hlypi að nýju út á djúp. Þetta átti þó eftir að breytast, einkum með tilkomu íshúsanna um og eftir 1890.*

Þilskipaútgerð Á síðasta hluta 19. aldar tók útgerð áraskipa við Faxaflóa að hnigna, einkum vegna minni fiskigangna á grunnslóðir. Auður Keflavíkurkaupmanna hafði ekki síst átt rætur að rekja til hinna fengsælu netaveiðisvæða skammt undan landi; nú virtust „gullkisturnar“ vera á þrotum og því brýn þörf á að beina sjónum í aðrar áttir. Innnesjamenn fundu lausnina í útgerð þilskipa, sem ekki voru eins bundin veiðum á grunnslóð, en útgerð þilskipa færðist mjög í aukana í Reykjavík, Hafnarfirði, Seltjarnarnesi og víðar á níunda áratug 19. aldarinnar. *Ekki virðist heldur hafa vantað áhugann í verstöðvunum syðra, s.s. Keflavík. Holger eldri Jacobæus hafði þegar um 1770 átt þátt í útgerð þilskips, Íslenska arnarins, eins og komið hefur fram. Og þegar eignir konungsverslunarinnar voru seldar keyptu þeir Christen Adolph Jacobæus og Just Ludvigsen húkkorturnar Skalholt og Kieblevig og jaktina Preven. Munu þessi skip þó fyrst og fremst hafa verið notuð til kaupsiglinga og óvíst hvort þeim var haldið til fiskveiða.

Danska stjórnin var mjög fylgjandi því að útgerð þilskipa kæmist á legg á Íslandi. Var eigendum skipanna m.a. veitt sérstök fiskiveiðaverðlaun, til að hvetja þá og aðra til að gera þilskip út til veiða. Þessar tilraunir dugðu þó skammt og í rauninni fækkaði þilskipum við Faxaflóa frá 1819 til 1839 úr sjö í fjögur. Hætti stjórnin að veita verðlaun á árinu 1839.

Fleiri Suðurnesjamenn létu þetta þjóðþrifamál til sín taka á fyrri hluta 19. aldar. Fóru þar fremstir í flokki þeir Jón Daníelsson í StóruVogum, Ari Sighvatsson í Innri-Njarðvík og Jón Sighvatsson í YtriNjarðvík. Skip þeirra áttu það yfirleitt sammerkt að vesa smá, 8-15 smálestir að jafnaði.“

Einnig er vitað um a.m.k. þrjú þilskip í eigu Jacobæusarfeðga: Anne Sophie, sem Jacobæus átti í félagi með Ebbesen kaupmanni í Reykjavík,

fékk verðlaun 1818-1927, Kieblevig, er fékk verðlaun 1825-1836. Þriðja skipið er síðan Trausti, sem Holger Jacobæus missti til P.C. Knudtzons árið 1840 vegna skulda.*

Jafnvel þó að Jacobæus hafi átt þessi skip, er ekki víst, að þau hafi verið gerð út frá Keflavík og raunar líklegast að svo hafi ekki verið. Heldur er trúlegt að útgerð skipanna hafi verið í tengslum við útibú Jacobæusar í Hafnarfirði eða Reykjavík, en rétt er að ítreka, að þetta voru ekki síst flutningaskip, veiðar sennilega mestanpart stundaðar til að hreppa verðlaun stjórnarinnar. Á meðan nægur þorskur gekk á hefðbundin netamið var í sjálfu sér fátt, sem þrýsti á eignamenn eins og þá Jacobæusa, að hefja stórfellda þilskipaútgerð frá Keflavík, árabátaútgerð með þorskanetum var í senn kostnaðarlítil og ábatasöm. Upphaf hinnar eiginlegu skútualdar hefur löngum verið miðað við för Geirs Zoéga og annarra útgerðarmanna í Reykjavík ásjávarútvegssýningu í Björgvin árið 1865 og kaup þeirra á jaktinni Fanneyju ári síðar. Hins vegar hefur verið bent á, að þilskipaútgerð var rekin íVatnsleysustrandarhreppi nær óslitið frá aldamótunum 1800 undir handarjaðri þeirra herramanna, sem þegar hafa verið nefndir. Þeirri útgerð mun Geir hafa kynnst er hann stundaði þar sjóróðra á yngri árum.* Framtak þeirra bænda í Stóru-Vogum, Innri- og Ytri-Njarðvík hefur því að líkindum átt þátt í þeim breytingum á sjósókn, sem einu nafni eru nefndar skútuöld.

Aðrar fyrirmyndirnar voru heldur ekki ýkja langt undan. Hlýtur árabátasjómönnum oft að hafa sviðið sárt að sjá franskar skútur um allan flóa, djúpt og grunnt eftir því hvar fisk var að hafa, en vera sjálfir bundnir af veiðum upp við landssteinana. Sókn franskra skúta til Íslands jókst mikið um og eftir miðja öldina; talið er að á fjórða áratugnum hafi þær að jafnaði verið 80-90 á ári en 230-240 fjörtíu árum síðar.“ Töldu Íslendingar sig oft verða fyrir umtalsverðum búsifjum af þeirra völdum, og Suðurnesjamenn ekki síður en aðrir. Þannig sögðu íbúar í Garði frá ágangi franskra skúta í Baldri árið 1869:

„Ekki er kyn, þó fiskitregðan sé mikil, því alla þessa daga hefur á grunn- og djúpmiðum umkringt bátana þvílíkur sægur af frönskum fiskiskútum, að taldar hafa verið, bæði fyrir innan og sunnan Garðskaga, frá 40 allt að 60." Og ári síðar bar sama blað þessar fregnir úr Garðinum: „Nú fyrir viku eru frönsku fiskiskipin komin á grunnmið vor, og farin að spilla fiskeríinu, svo eru skútur þessar nærgöngular, að í fyrra dag lá við, að 2 bátar, sem lágu við stjóra, yrðu undir þeim. Síðan Frakkar komu á fiskimið vor, er fiskiríið orðið mjög svo tregt, svo að tvo daga að undanförnu hefir mjög lítið fiskast og sama er að segja af Suðurnesjum, en þar í sjó hafa fiskiskúturnar líka verið þessa daga. (...| Í gær töldum við ágrunninu fyrir innan skaga 49 fiskiskip, og í morgun voru þau að kalla hér með þörunum."*

Árabátur settur upp í Nástrandarvör.

Þilskipaútgerð náði ekki fótfestu í Keflavík eins og sums staðar við Faxaflóa.

Árabátarnir voru því áfram kjölfastan í atvinnulífi þorpsins þar til vélvæðing hófst eftir síðustu aldamót

Eftir miðja 19. öldina og einkum eftir að draga tók úr þorskgöngum á grunnslóð á öndverðri öldinni, hlýtur því svo að hafa virst, sem framtíðin lægi í útgerð þilskipa. Og hér misstu Keflvíkingar af lestinni. Eina alvarlega tilraunin í þessa átt var þilskipafélag Sveinbjörns Ólafssonar kaupmanns í Keflavík árið 1853. Áttu þar einnig hlut að máli fleiri verslunarmenn í Keflavík sem og bændur í Garði og Höfnum.“ Keypti félagið þetta ár skonnortuna Mary Helen og mun skipið hafa kostað 3200 ríkisdali. Fáum sögum fer af útgerðinni, hún mun þó hafa verið skammæ og segir Sigurður Sívertsen um endalokin: „Það fórst seinna við England, eða var þar selt og fór mörgum sögum um, en bændur misstu mikið við það."*

Nafn Sveinbjörns kemur enn fyrir árið 1860, þegar auglýst var stofnun þilskipafélags við Faxaflóa, sem hefur líklega haft aðsetur í Reykjavík.“ Og fleiri kaupmenn og verslunarstjórar í Keflavík voru viðriðnir þilskipafélög á síðari hluta aldarinnar. Má þar nefna Ólaf Norðfjörð, verslunarstjóra P. C. Knudtzons í Keflavík, en hann var einn stofnenda Fiskifélagsins við Faxaflóa, sem mun hafa haft aðsetur í Hafnarfirði á áttunda áratug aldarinnar.“

Nú vaknar sú spurning hvers vegna þilskipaútgerð komst ekki á legg í Keflavík, eins og gerðist í Hafnarfirði og Reykjavík. Einn hluti

skýringarinnar er efalítið sá, sem kom fram hér að framan, að á meðan netaveiðarnar léku í lyndi var þess síst að vænta að Keflvíkingar legðu í jafn dýrar fjárfestingar og þilskipaútgerð var.

Sú skýring á þó ekki rétt á sér þegar kemur fram undir 1890 og árabátaútgerðinni við Faxaflóa tók að hnigna. Upp frá því hölluðu stórfyrirtæki á borð við H. P.Duus sér að skútuútgerð í ríkari mæli, en að sönnu ekki í Keflavík. Fyrirtækið starfaði framan af eingöngu í Keflavík. Þegar skútuútgerðin var í algleymingi og forráðamenn verslunarinnar hófu að koma sér upp þilskipaflota um aldamótin síðustu keyptu þeir hins vegar verslunareignir Fischers í Reykjavík og gerðu þilskipin út frá höfuðstaðnum. Raunar voru tveir kútterar H.P. Duus verslunar skráðir í Keflavík (Keflavík GK-15 og Ása GK-16) um tíma, en þeir munu báðir hafa lagt upp aflann í Reykjavík.“

Mun hafa ráðið mestu um að forsvarsmenn Duus tóku Reykjavík fram yfir Keflavík, að þar voru fyrir hendi aðstæður til stórútgerðar, mannafli og öll þjónusta við útgerðina og betri hafnaraðstaða, svo nokkuð sé nefnt.

Keflvíkingar voru þannig dæmdir til að missa af „skútuöldinni" og sóttu sjóinn áfram á áraskipum eins og þeir höfðu gert frá örófi alda. Þeir biðu vitjunartíma síns fram á 20. öldina, þegar vélvæðing hófst og vélbátar leystu árabátana af hólmi.

Á stakkstæðum

„Það er ys og önn, hávaði og glaðværð. Allir flýta sértil verka, flestir taka sér börur í hönd til að bera fiskinn út um stakkstæði, tveir og tveir saman. Aðrir fara út á stakkstæðin og taka að breiða fiskinn, sem nú drífur að. Vinnan er strax í fullum gangi. Alla vega litir sirtskjólar, ljósir skýluklútar, stórar strigasvuntur, blá og ljósleit nankinsföt, öllu þessu bregður fyrir á víxl. Glens og gamanyrði, blandað hlátrum og sköllum, fjúka á milli ýmist í háum eða lágum tónum, allt eftir því, hvort yfirmaðurinn er fjarlægur eða nálægur."*

Þannig minntist Marta Valgerður Jónsdóttir vinnunnar á stakkstæðunum í Keflavík um síðustu aldamót.

Alla 19. öldina var lífið saltfiskur í Keflavík, það sem flest snerist um. Við núverandi Hafnargötu voru stakkstæði verslananna og báru nöfn kaupmanna eða faktora: Duus-stakkstæði, Mið- og Norðfjörðsstakkstæði. Að vísu verkuðu bændur afla sinn sjálfir og fluttu tilbúna vöruna í verslunarstaðinn, en kaupmennirnir voru jafnan einnig umsvifamiklir útgerðarmenn og höfðu því verulega fiskverkun í nágrenni við sig. Á reitum þeirra unnu allir sem vettlingi gátu valdið, karlar og konur, gamlingjar og börn og hömuðust við að breiða og snúa, þegar veðurguðum þóknaðist að gefa þurrk.

Gestur Pálsson taldi blautfisksölu hreinan skrælingjahátt

SAGA

KEFLAVÍKUR

Framan af 19. öld átti þetta óvíða betur við en einmitt í Keflavík, því saltfiskverkun var þá að mestu bundin við Gullbringusýslu og Reykjavík. Annars staðar héldust fornari verkunaðferðir á borð við herslu mun lengur. Eftir 1850 tók þetta loks að breytast; fyrst sóttu Vestfirðingar í sig veðrið og hófu að salta fisk í stórum stíl og saltfiskverkun hófst að marki á Norður- og Austurlandi á síðari hluta aldarinnar.“ Þróuninni verður trúlega best lýst með því að benda á útflutningstölur. Árið 1849 voru flutt frá landinu 16.400 skippund (tæplega þrjú þúsund tonn), sem skiptist svo á milli landshluta að tæplega 90% komu frá suðuramti, liðlega 10% frá vesturamti en aðeins 0.2 hundraðshlutar úrnorður- og austuramti. Sex árum síðar, árið 1855, höfðu Vestfirðingar stóraukið framleiðslu sína og var útflutningur úr vesturamtinu um fjórðungur af heildarútflutningi. Þrír fjórðungar komu úr suðuramti. Við berum næst niður árið 1880. Þá voru Norðlendingar og Austfirðingar loks farnir að láta að sér kveða í saltfiskverkun; var skipting á milli landshluta svo, að liðug 62% komu úr suðuramti, 26 úr vesturamti og rúm 10 úr norður- og austuramti. Heildarútflutningur það ár var rúmlega 42.000 skippund (u.þ.b. 6.700 tonn). Og enn áttu Vestlendingar, Norðlendingar og Austfirðingar eftir að auka hlutdeild sína í útflutningi saltfisks því árið 1890 var skiptingin þannig að Sunnlendingar lögðu til tæpan helming, Vestlendingar um þriðjung og Norðlendingar og Austfirðingar fimmtung.

Fyrri hluta aldarinnar, á meðan Sunnlendingar sátu næstum einir að saltfiskverkun og verslun með endanlega framleiðsluvöru, voru helstu útflutningshafnir saltfisksins auðvitað Reykjavík, Hafnarfjörður og Keflavík. Hafnirnar eru ekki teknar sérstaklega út í verslunarskýrslum, en ætla má að röðin hvað varðar útflutningsmagn hafi verið nokkurn veginn þessi. Árið 1880 hélt Reykjavík sínum sessi, sem helsta útflutningshöfn saltfisksins en Ísafjörður hafði tekið sæti Hafnfirðinga. Keflavík var síðan í fjórða sæti útflutningshafna. Frá þessum fjórum höfnum var flutt utan um 70% af öllum útfluttum saltfiski, 32% frá Reykjavík, 16% frá Ísafirði, 13% frá Hafnarfirði og 9% frá Keflavík.“ Eins þegar hefur komið fram var venja að hver útvegsbóndi verkaði afla sinn sjálfur og flytti fullverkaðan saltfiskinn í kaupstað. Um ogeftir 1880 tóku kaupmenn hins vegar að falast eftir að fá fiskinn keyptan blautan. Alkunna er, að löngum lá það orð á dönsku kaupmönnunum að þeir settu sína eigin hagsmuni töluvert ofan hagsmunum viðskiptamanna sinna á Íslandi. Hið sama mátti raunar segja um viðskipti þjóðanna í heild á sumum sviðum. Þannig urðu hagsmunir Dana stundum til að hindra bætt viðskiptakjör Íslendinga á Spáni. Þetta var ein meginástæða þess að ýmsir Íslendingar sáu sér hag í að selja breskum kaupmönnum fiskinn blautan, en þeir síðarnefndu seldu hann síðan áfram til Spánar."

Almennt er talið að Þorlákur Ó. Johnson kaupmaður í Reykjavík hafi verið einna fyrstur tilað koma viðskiptum af þessu tagi á. Árið 1883 hélt Þorlákur fundi í Njarðvíkum, á Kálfatjörn og Seltjarnarnesi um að útvegsbændur seldu Bretum ferskan fisk, sem fluttur væri utan ísaður. Eitthvað bar í milli um verð á milli aðila, en þó virðast útvegsmennirnir ekki hafa tekið verr í ráðagerðina en svo, að Þorlákur taldi óhætt að kalla kaupmenn á vettvang.

Höfðu Englendingarnir þann háttinn á að þeir sendu gufuskip á milli verstöðvanna við Faxaflóa og föluðu blautfiskinn af bændum. Þegar til kastanna kom varð víst minna úr en til stóð. Sem fyrr töldu Suðurnesjamenn fiskverðið of lágt; vildu þeir fá 7 aura fyrir pundið en Englendingarnir töldu sig ekki geta greitt meira en 6 aura. Fengu þeir nokkuð af ferskum fiski fyrir það verð, en þó mun minna en búist hafði verið við. Vildu ýmsir kenna ægivaldi Keflavíkurkaupmanna yfir fiskimönnum syðra um hversu dræmt þeir tóku í viðskiptin."

En nú kom krókur á móti bragði hjá danskinum. Margir selstöðukaupmenn tóku sem sé sjálfir að sækjast eftir blautfiski og varð víða vel ágengt. Jafnvel þótt útvegsbændurnir fengju miklu lægra verð fyrir vöru sína fyrir vikið kom á móti minni saltkostnaður, verkalaun og annað í þeim dúr og ekki síst að aflinn varð söluvara næstum þegar í stað, en ella þurftu bændur að þreyja fram á mitt sumar meðan verið var að verka fiskinn. Verslanirnar réðu síðan til sín verkafólk og létu verka fiskinn, sem keyptur var blautur. Hér var með öðrum orðum að komast á legg eiginleg stétt verkalýðs á Íslandi.

Blautfisksalan olli talsverðum deilum á níunda áratug aldarinnar; sumir staðhæfðu að útvegsbændur væru arðrændir í þessum viðskiptum. Gestur Pálsson skáld gekk einna harðast fram í að andmæla blautfisksölunni. Hann skrifaði árið 1888 bæklinginn Blautfiskverkun og bróðurkærleiki og beindi þar einkum spjótum að Geir Zoega, útgerðarmanni ogkaupmanni í Reykjavík, en orð hans geta einnig átt við um þessi viðskipti í heild. Gestur segir m.a.

„Þegar rétt er aðgætt, er líka blautfiskverslun hreinn og beinn skrælingja- bragur. Það er eins og kunnugt er siður skrælingja að selja feng sinn eins og hann kemur úr sjónum og láta kaupmanninn hafa allan ábatann af að gjöra úr honum verslunarvöru. Vér Íslendingar höfum aftur á móti hin síðustu ár farið mörgum orðum, bæði í blöðum og ámannamótum, um það hve mjög oss riði á, að vanda vörur vorar sem best og gjöra afraksturinn af atvinnuvegum vorum svo útgengilegan sem unnt væri."?

Er auðsætt af þessum orðum, að nýjir straumar léku um landið og tekið var að hrikta í stoðum kaupmannaalvaldsins á Íslandi.

Því miður skortir glöggar heimildir um hvernig þessu var varið í Keflavík. Í sjálfu þorpinu voru kaupmennirnir raunar helstu útvegs-

mennirnir og því í óskastöðu þar. Öðru máli gegndi í nágrenninu. Þar verkaði hver útvegsbóndi sinn afla og seldi í kaupstað sem fullunna vöru. Undirlok áttunda áratugar 19. aldarinnar varð hins vegar breyting á; ýmsir smáframleiðendur á Suðurnesjum hættu þá að verka sjálfir og mun margt hafa komið til: aðgangsharka kaupmanna var eitt og skuldasöfnun framleiðenda annað. Bæði þessi atriði koma glögglega fram í fréttapistli frá Rosmhvalanesi í Þjóðólfi árið 1887:

„Undanfarin harðindi og kaupstaðarskuldir gera það að verkum, að margir þessara manna (þ.e. þurrabúðarmenn í hreppinum/ neyðast til að leggja blautan fiskinn inn í kaupstaðinn, til þess að fá eitthvað að lifa á, fyrir því verður afgangurinn lítill, ef hættir að fiskast; örbirgðin er á hælunum á fólki."

Greinarhöfundurinn heldur áfram og staðhæfir m.a. að nýlega hafi Keflavíkurkaupmenn neitað nokkrum búendum í Garðinum um salt, en hafi hins vegar á sínum snærum tvo menn þar til blautfiskkaupa; „Það fellur af sjálfu sér, að þeir menn, sem ekki geta fengið saltið, verða að leggja fiskinn inn til þessara fisktökumanna ósaltaðan, heldur en láta hann skemmast."?

Arðrán eða hagræðing? Líklega verða menn seint á eitt sáttir í því efni. Breytingin, frá því að útvegsbændur stýrðu framleiðslunni sjálfir til þess að kaupmenn tóku þann sess og réðu hina fyrrnefndu til að verka fisk sinn, var þó það sem koma skyldi og var öruggt merki um að samfélagsbreytingar voru í vændum á Íslandi.

Upphaf gæðamats

Neytendur við Miðjarðarhaf höfðu oft haft sitthvað við íslenska saltfiskinn að athuga. Jafnvel þó að hráefnið væri gott þótti einatt ástæða til að kvarta yfir illri verkun á fiskinum. Oftast var íslenskur saltfiskur þó talinn afbragð annarra, Norðmenn og Nýfundnalendingar máttu til dæmis sæta því að vera ýtt út af mörkuðum í Baskahéruðum Spánar, þar sem greitt var hæst verð fyrir saltfisk og mestar kröfur gerðar til hans. Á meðan aðrir gátu ekki boðið saltfisk af Íslandsmiðum bitu kaupendur þannig á jaxlinn. Með tilkomu nýrra verkunarsvæða á Íslandi og ekki síst með skútuútgerð stórjókst saltfiskframleiðsla landsmanna. Og enn er þess að gæta, að útlend þilskip, ekki síst frá Frakklandi, gerðust atkvæðamikil á miðunum við landið eftir miðja öldina og bættu þannig enn á framboð á Íslandsfiski. Var þess þá ekki langt að bíða, að kaupendur gerðust vandfýsnari en fyrr og tíðum fóru heilu farmarnir í úrkast. Eins og nærri má geta var umræða um vörugæði því hávær eftir miðbik aldarinnar, það var ekki lengur einkamál hvers framleiðanda fyrir sighvernig til tókst með framleiðsluna. Illa verkaður fiskur frá einum aðila gat stefnt sölu allra hinna í hættu.

Það var ekki síst á Suðurlandi, sem málefnið var brýnt, því fiskur Sunnlendinga þótti á stundum helst til illa verkaður og til dæmis álitin lakari vara en saltfiskur frá Vestfjörðum. Vestfirðingar höfðu brugðist skjótt við kvörtunum frá spænskum fiskikaupmönnum og stofnuðu með sér félög árið 1847, sem stuðla skyldu að bættri vöruvöndun, með fulltingi þingmanns síns, Jóns forseta Sigurðssonar."

Árið 1848 vakti Sveinbjörn Ólafsson, kaupmaður í Keflavík athygli þorpsbúa og annarra nærsveitis á þessum gæðamun og hvatti verkendur til að gera bót á. Meðal þess, sem Sveinbjörn lagði til, voru yfirbreiðslur úr segldúkum, en fram að því hafði saltfiskurinn verið látinn standa óvarinn í stökkunum. Í vætutíð átti vatn því greiða leið inn í stæðurnar og var þess síst að vænta, að fiskurinn héldi lit eða þornaði svo vel væri á meðan ekkert var að gert.

Sveinbjörn ráðlagði verkendum, að afla sér ábreiða úr segldúk, bikuðum tjöru, sem soðin væri saman við hrossaflot. Til að varna tjörunni frá að komast í fiskinn skyldu hálmábreiður breiddar yfir stæðurnar, segldúkurinn þar yfir og þær síðan fergðar á venjulegan hátt. Áleit Sveinbjörn að hver ábreiða, 6x4 álnir, nægðu yfir þúsund fiska stæður og myndu kosta 10-12 ríkisdali hver. Kæmi sá tilkostnaður, að hans dómi fljótlega til baka í vasann."

Það verður ekki séð af heimildum hvernig þessari hvatningu Sveinbjörns Ólafssonar var tekið, en fimmtán árum síðar kvaddi kaupmaðurinn sér enn hljóðs í blöðum um fiskverkun og sagði þá m.a. að saltfiskverkunin væri komin í betra horf en verið hefði.“ Ekki virðist þó hafa verið nóg að gert; eftir sem áður kvörtuðu kaupmenn við Faxaflóa yfir lakri saltfiskverkun.

Nokkuð var rætt um vöruvöndun og fiskimat á alþingi um og eftir 1850 og vildu sumir þingmenn þá koma á fót nefndum manna til að meta fisk í gæðaflokka, er fengju ómak sitt greitt af almannafé. Eins og oft áður strandaði málið á tilkostnaðinum." Árið 1867kom nokkrum helstu kaupmönnunum á suðurhöfnunum saman um að velja „nokkra heiðvirða menn, sem með eiði hafi undirgengist (edsvorne Vragere), að gæta réttsýni og skulu þeir þegar kaupanda og seljanda eigi semur um gæði vörunnar, skera úr um þeirra á milli."

Varð þetta tilefni harðvítugra blaðadeilna á milli kaupmanna og útvegsbænda, m.a. á Suðurnesjum. Útvegsbændunum þótti fiskimatið vega ómaklega að sér, þar sem kaupmenn ættu og nokkra sök á því að saltfiskurinn væri ekki í sem bestu ásigkomulagi þegar komið væri til Spánar. Til dæmis höfðu nokkrir þeirra fundað í Innri-Njarðvík um fiskverkun fáeinum árum fyrr og fallist á að sitthvað mætti betur fara hjá þeim sjálfum, en fullyrtu að kaupmenn stæðu sig heldur ekki sem skyldi þegar kæmi að því að flytja fiskinn utan, því oft drægist útskipunin von úr viti.? 197

Það varð loks til að ýta verulega við Suðurnesjamönnum, að 1879 og 1880 varð stórtjón af sólarsuðu þar um slóðir. Bæði sumrin voru þurrviðrasöm í betra lagi og gætti fiskverkunarfólkið sín ekki á miklum hitum fyrr en fór að sjá á sjálfri vörunni. Segir Sigurður Sívertsen um saltfiskverkunina 1880:

„Sumarveðráttan hin blíðasta og besta, kom eigi skúr úr lofti fram í byrjun ágúst, og voru oft miklir hitabakstrar, kenndu sumir því um, að saltfiskur hefði hjá mörgum soðnað og sprungið af sólarhita, þegar breiddur hafði verið blautur eða sleginn, en aðrir vildu kenna um saltinu, að í því væri blöndun af efni því, er ekki þyldi hita (saltpétur, kalk eða kolsýrutegund). En hvað sem því líður, varð af þessu mesti ófögnuður og tjón, sem meira og minna kvað að, og eigi hvað minnst hjá þeim, sem orð höfðu á sér fyrir vöndun og verkun á fiski. Átti þetta sér stað meira og minna í öllum veiðistöðvum nær og fjær, og inn með öllum sjó, og vildu kaupmenn ekki taka af bændum þann fisk."* Við uppákomur af þessu tagi gengu matsmenn kaupmanna, svonefndir „vragarar“, fram af mestu hörku. Vottorð eiðsvarinna „vragaranna“ voru þó ekki ævinlega hátt skrifuð meðal spánskra fiskkaupmanna. Þeir töldu enn vanta talsvert á gæðakröfurnar. Slys áborð við þau sem urðu við saltfiskverkunina hljóta þó af sjálfu sér að hafa fært hugi Suðurnesjamanna í átt til bættra verkunarhátta. Það og hertar matsreglur undirlok aldarinnar átti efalítið drýgstan þátt í að sunnlenski saltfiskurinn taldist loks samkeppnisfær við saltfisk annars staðar að.

Lifrarbræðsla Odds Gíslasonar á Suðurnesjum

Saltfiskverkun var að sjálfsögðu engin nýlunda á áSuðurnesjum á 19. öld, ólíkt því sem gerðist víðast annars staðar á Íslandi. Á öldinni festist verkunaraðferðin þó í sessi þar og framleiðni jókst og á síðari hluta 19. aldarinnar hófst sókn til aukinnar vöruvöndunar, eins og rakið var hér á undan. Um nýjar verkunaraðferðir var því ekki að ræða í nokkrum mæli í Keflavík og nágrenni. Þó verður ekki skilist við frásögn um fiskverkun án þess að vekja athygli á tilraunum Odds V. Gíslasonar við lifrarbræðslu. Þó að framkvæmd hins síðarnefnda færi fram utan Keflavíkur kom hluti hráefnisins þaðan og vafalítið má telja að með bolloki sínu hafi Oddur átt þátt í að ryðja nýjungunum braut er fram liðu stundir.

Oddur þessi er einatt kenndur við Stað í Grindavík, þar sem hann var lengst prestur og var einn af eldhugum Íslands á síðustu öld. Dapurlegt ástandið í landinu gaf mönnum á borð við Odd byr undir báða vængi. Hvert sem litið var var þörf á bragarbótum og síður en svo nokkuð athugavert við það að einn prestur gæfi sig ísennað eldheitri sálusorgun, lýsisbræðslu, hvalveiðum, slysavörnum, bindindismálum og guð veit

hverju: „Yfirleitt var hann óvenjulegur persónuleiki, þrekmikill, ofsalegur og áhugasamur, brennandi í andanum jafnt í hempu og sjóklæðum."*!

Þjóðarvitundin er kyndugt kvikindi og fer ekki ævinlega troðnar slóðir. Þannig hefur Odds einkum verið minnst hin síðari árin, ekki fyrir tímanlegar ábendingar um bjargráð á sjó, heldur vegna brúðarráns úr Kirkjuvogi í Höfnum er honum þótti tengdafaðirinn væntanlegur ekki taka nægilega ástúðlega í kvonbænir sínar. Stóð þannig á ferðum Odds í Kirkjuvogi, að hann fékkst þá við lifrarbræðslu þar, en tókst þó stund og stund að slíta sig frá grútarkörunum til að spjalla við heimasætuna, Onnu Vilhjálmsdóttur, í fullkominni óþökk föður hennar.? Oddur var fæddur árið 1836, lauk prófi úr Prestaskólanum 1860 og var veittur Staður 1878. Hann flutti til Vesturheims laust fyrir aldamót og andaðist þar árið 1911. Áður en Oddur hvarf af landi brott hafði hann vakið máls á ýmsum þjóðþrifamálum. Hafa ábendingar hans um öryggismál sjómanna trúlega haft mest áhrif. Þáttur Odds í Hvalveiðifélagi Njarðvíkur og Keflavíkur hefur þegar komið fram, en Oddur var einnig í ýmsu tilliti frumkvöðull í lifrarbræðslu á Íslandi. Hafði hann numið kúnstina á Englandi og þótti takast svo vel upp, að lýsi frá Oddi hlaut síðar verðlaun á sýningu í Frakklandi.* Þessi starfsemi Odds Gíslasonar hófst á Suðurnesjum árið 1864. Fram að því hafði venjan verið að safna þorsklifur í keröld og láta hana sjálfrenna þar. Lýsið var síðan fleytt ofan af jafnóðum og það flaut upp. Á Englandi kynntist Oddur því hins vegar að bræða lifrina. Festi hann kaup á tveimur bræðsluvélum og setti aðra niður í Höfnum en hina í

Njarðvíkum „með ærnum tilkostnaði" „Á vetrarvertíð 1864 sat hann svo um lifur um öll Suðurnes, keypti jafnskjótt sem sjómenn komu með hana að landi og bræddi í vélum sínum „eftir lagi útlendra þjóða" .*

Lýsið, sem þannig fékkst var að stærstum hluta selt til Englands og líkaði að sögn vel. Jón Hjaltalín landlæknir var á ferð þar í landi um þessar mundir og ræddi þá meðal annars við lækna um framleiðslu Odds Gíslasonar. Þótti honum ástæða til að segja frá viðtökum þeirra í blöðum þegar heim kom. Hann segir:

„Eins og kunnugt er, hefir herra kandidat O. Gíslason nú í nokkur ár staðið fyrir að tilbúa meðalalýsi á Suðurnesjum, og er mér óhætt að fullyrða, að það er það besta meðalalýsi, er nokkurn tíma hefir verið til búið hér á landi. Þegar ég var á Englandi í sumar er leið, talaði ég við marga spítalalækna þar, er þótti þetta hið besta þorskalýsi, er þeir hefðu séð, og kváðu það mikinn skaða, að svo lítið væri til af því í versluninni, því þeir voru samdóma í því, að hið vanalega lýsi, er kæmi héðan og frá Noregi væri oft lítt brúkanlegt til að gefa veikum."*

Ekki er fullljóst hversu lengi starfsemi Odds í Höfnum og Njarðvíkum stóð yfir, en það mun þó hafa verið fram undir 1870. Það verður 199

Oddur V. Gíslason, eldheitur sálusorgari, slysavarnafrömuður, lifrarbræðslumaður og raunar ýmislegt fleira

SAGA KEFLAVÍKUR

ekki heldur staðhæft með vissu hver áhrif framtakið hafði á Suðurnesjamenn almennt er fram liðu stundir og víst er að sjálfruni lýsis lagðist ekki af þar þrátt fyrir nýjungarnar. En vissulega var framtakið athyglisvert í sjálfu sér. Upp úr aldamótum kom enn til skjalanna ný tækni við lýsisvinnslu, nefnilega gufubræðslan og fljótlega eftir aldamót stofnuðu Keflvíkingar og Njarðvíkingar með sér samlag um lifrarbræðslu, hið fyrsta á landinu. Að auki voru þeir og aðrir Suðurnesjamenn að ýmsu öðru leyti forystumenn í þessum málum á fyrri hluta 20. aldarinnar.“

14. kafli

Verslunin frá 1837 til um 1890

Breytingar á verslunarlaginu urðu minni, en margir höfðu vænst, þegar einokun konungs á Íslandsverslun var aflétt og við tók fríhöndlun, þ.e. takmarkað verslunarfrelsi til handa þegnum Danakóngs. Næstu skil í verslunarsögunni urðu hinn 1. apríl árið 1855, þegar lög um algert verslunarfrelsi tóku gildi. Dagsetningin var kannski við hæfi því engin veruleg breyting varð heldur nú, þó að sönnu liði ekki á löngu áður en stöku enskur og norskur kaupmaður kæmu sér í viðskipti við Íslendinga. Merkustu nýmælin í í versluninni á þessu tímabili og þau afdrifaríkustu voru þó án efa verslunarsamtök Íslendinga, sem komu fram á sjónarsviðið um 1870 og síðar. Breytingar á verslunarháttum í Keflavík voru að sama skapi litlar og þær einna helstar, að ný andlit leystu hin fyrri af hólmi.

Jacobæusar kveðja Keflavík

Stundum er haft á orði, að það komi í hlut þriðju kynslóðarinnar að sálga umsvifamiklum fjölskyldufyrirtækjum og þessi skrýtla gildir um Jacobæusarverslunina. Holger Jacobæus eldri reið ávaðið árið 1766 og hugsaði stærra en margur annar í landinu; hann varð fyrsti búfasti kaupmaðurinn í Keflavík, lét slétta tún, hlaða garða og reisa hús, hann innleiddi nýjungar í fiskveiðum og fiskverkun. Við endalok einokunar, hugðist hann kaupa verslunareignirnar og drífa verslunina sjálfur. Hélt Jacobæus út til Kaupmannahafnar þeirra erinda að ganga frá samningum þar að lútandi haustið 1787. Samningar náðust að vísu, en það kom í hlut sonarins, Christens Adolph, að halda áfram verki föður síns. Christen Adolph var dugandi maður og með harðfylgi sínu varð hann einn ríkastur maður á Íslandi og stóð í verslunarrekstri í Hafnarfirði og höfuðstaðnum Reykjavík, auk Keflavíkur. Hann tók og upp þráðinn við umfangsmikla bátaútgerð, þar sem faðir hans sleppti. Af öllu þessu varð fjölskyldufyrirtæki Jacobæusanna í Keflavík eitt af stórveldum í íslensku atvinnulífi.

Þegar Holger yngri, þriðji ættliðurinn, varð hæstráðandi við verslunina tók hins vegar að halla undan fæti. Séra Sigurður B. Sívertsen á Útskálum segir um Holger Jacobæus yngra: „Holger var fjölskyldumaður og færðist mikið í fang en vantaði ráðdeild og reglusemi föður síns."! Líklega væri honum þó gert rangt til ef ekki fylgdi þar með, að í tíð hans voru veður válynd í viðskiptaheimi Íslands og Danmerkur og

VERSLUNIN FRÁ 1837 TIL UM 1890

aðstöðu til rétta þeirri sömu samkeppni náðarhögg látum við liggja á milli hluta. Allt um það er ljóst að seint á árinu 1840 verður Holger Jacobæus skuldugur Knudtzon um liðlega þúsund ríkisdali og setur dekkbátinn Trausta og útistandandi skuldir verslunarinnar sem veð, sennilega það eina sem Holger átti enn óráðstafað.*

Þessi verkjalyf, sem fóru á millum þeirra Knudtzon og Jacobæusar haustið 1840, linuðu að vísu sárustu kvalirnar um hríð, en sjálf meinsemdin var fyrir hendi eftir sem áður. Þegar kom fram á árið 1841 varð endanlega ljóst að Jacobæusarverslun háði dauðastríð, sem aðeins gat farið á einn veg, ogHolger Jacobæus varð loks úrræðalaus. Hann sá því þann eina kost að selja föðurleifð sína, sem nú var nánast uppétin.

Kaupandi Keflavíkurjarðarinnar og ýmissa annarra eigna Jacobæusarverslunar var Jens Jakob Benedictsen, sonur Boga Benedictesen, sem líklega er þekktastur fyrir ritverkið Sýslumannaævir. Jens Jakob var, þegar hér kom sögu, einungis hálffertugur að aldri, en þó þegar orðinn sterkefnaður maður. Liðlega tvítugur hafði hann ráðist í að kaupa verslunina í Hæstakaupstað á Ísafirði og var við það að gera keppinauta sína gráhærða á komandi árum með nýstárlegum verslunaraðferðum, sem rótgrónir faktorarnir áttu engin svör við. Þannig hófst mikið verslunarveldi, sem bar nafn hans, og breiddist út til Kaupmannahafnar, Vestmannaeyja og Keflavíkur til viðbótar við Ísafjörð.“

Jón Helgason biskup segir í riti sínu Íslendingar í Danmörku, að jafnvel þó að verslunarreksturinn hafi farið Jens Jakob jafnvel úr hendi og raun bar vitni, hafi hann ekki þótt neinn gáfumaður á öðrum sviðum. Tilfærir hann þessu til staðfestu þá sögu, að kona Jens, kapteinsdóttirin Anna Maria Frohm, hafi jafnan sagt, er hann vildi leggja orð í belg um önnur mál, en þau er að verslun lutu: „Ti stille Jens, det er ikke Tran vi taler om“ Þegiðu Jens, við erum ekki að tala um lýsi" Hvort sem þetta er nú satt eða ekki, þá er hitt þó alveg víst, að þegar um lýsi og saltfisk var að ræða var Jens Jakob Benedictsen jafnvel heima og hver annar, og raunar gott betur.

Keflvíkingar fengu aðeins skamma hríð að njóta náðarbjarmans af atvinnurekstri Jens Jakobs Benedictsen, því hann andaðist í Vestmannaeyjum ári eftir að hann eignaðist Keflavík, aðeins 36 ára að aldri; „Hann var ágætismaður“, segir einfaldlega um hann í annálum.* Þegar Keflavíkureignirnar runnu frá Holger Jacobæusar til Benedictsens, varð það að ráði, að Jacobæus var gerður þar verslunarfaktor enda hafði Jens Jakob sjálfur í mörg horn að líta. Þó þess sé ekki getið sérstaklega má ætla að Jacobæusi hafi þótt nokkur niðurlæging í því að pompa þannig úr kaupmannsstétt í stöðu faktors. Þetta var að sönnu ekki í fyrsta sinn, sem hann forþénaði öðrum, en það var ólíku saman að jafna að vera faktor föður síns og réttnefndur krónprins í Keflavík.

Þrátt fyrir það virðist Holger hafa verið svo bundinn Keflavík og versluninni þar, sem mátti raunar heita honum í blóð borin, að enn átti hann til þær glóðir elds, sem þurfti til að berjast fyrir Keflavík. Áþessu fékk Martin Smith, mágur kaupmannsins, að kenna árið 1842. Eins og áður sagði féll Jens Jakob Benedictsen frá árið 1842 og þá leið ekki á löngu áður en erfingjarnir tóku að yfirfara eignir hans og skuldir og bjuggust til að skipta búinu á milli sín. Þeir renndu þá meðal annars augum til Keflavíkur þar sem Holger Jacobæus hélt sig eins og LitliKláusíævintýri Andersens, sem sagði „Hott allir mínir hestar!" Jacobæus lét sem sagt eins og hann ætti þetta sjálfur allt saman, innanbúðar jafnt sem utan. Tók hann því fjarri, er upp dúkkaði mágur hins afdauða kaupmanns og vildi fara að ráðskast með gagn og gæði verslunarinnar. Undan þessu kvartaði Martin Smith við sýslumann í nóvember árið 1842 og bað hann liðsinnis við að ná eignum dánarbúsins af Jacobæusi.* Eins og nærri má geta varð Holger Jacobæus nú að láta í minni pokann eins og svo oft þessi síðustu ár; enginn vafi lék á að hér varSmith í fullum rétti. Og jafnvel þó að maður geti glaðst yfir að réttlætið hafi náð hér fram að ganga, fer vart hjá því að í sömu svipan gæti nokkurrar meðaumkunar í garð hins ólánsama faktors. Það er einnig með blendnum huga sem maður hugsar til þess, að nú voru mörkuð nokkur þáttaskil í Keflavík; skeið Jacobæusarættarinnar í Keflavík var á enda runnið. Í nærfellt áttatíu ár höfðu þeir verið í fararbroddi í þorpinu, og að sumu leyti má segja að á árunum 1766 og fram til 1843 hafi verk Jacobæusa verið hjartsláttur þorpsins; þætti þeirra í Keflavíkursögunni var lokið, en komin rismál hjá nýrri höfðingja-ætt í Keflavík.

Árið 1843 urðu húsbóndaskipti í Keflavík er Holger Jacobæus sigldi af landi brott. Hélt hann til Færeyja „hvar hann fékk forþénustu í brauði Clausens í Ólafsvík.“*Kvaddi Jacobæus Keflavík þá í hinsta sinn og hélt með léttapyngju að leita sér og fjölskyldunni farborða. Regine Magdalene Jacobæus bjó þó um veturinn á Hrúðurnesi, en fór á eftir manni sínum með ungahópinn þeirra ári síðar. Og þá var fátt eftir sem minnti á áttatíu ára dvöl Jacobæusa í Keflavík, nema máski ógoldinn sveitarstyrkur í hreppsbókunum, sá er Charlotte Jacobæus naut veturinn sem hún beið eftir að komast á eftir manni sínum.!' Líklega hefði það þótt ósennilegt í meira lagi einhvern tíma, að Jacobæusarfjölskyldan ætti eftir að verða fátækrakassa hreppsins til þyngsla, en svona getur hamingjuhjólið snúist. Eftir því sem næst verður komist er skuldin enn ógoldin.

Sumarið 1844 komu til veru í gamla kaupmannshúsinu Martin Smith og kona hans, Ragnheiður Bogadóttir Benediktsen, systir Jens heitins Benedictsen. Smith var nú sjálfs síns herra. Á manntalsþingi í lok júní framvísaði hann skilríkjum um, að hann hafði orðið hæstbjóðandi í Keflavíkurjörðina og tilheyrandi húseignir og útistandandi skuldir við verslunin Jens Benedictsen, við uppboð í Kobenhavns Auktion.??

205

Martin Smith og Ragnheiður Bogadóttir eignuðust Keflavík árið 1843

VERSLUNIN FRÁ 1837 TIL UM 1890

Keflavíkurjarðarinnar, versluninni stað nærri hinum fyrri og mældi þar út lóð. Þeir kumpánar, Thomsen og Knudtzon hafa þó talið svigrúm sitt helst til lítið inni í miðju kraðakinu og kröfðust þess að fá að setja sig niður á mörkum Keflavíkur og Njarðvíkur, þar sem heitir Náströnd. Var það látið eftir þeim." Eftir því, sem næst verður komist voru hús þeirra fyrstu umtalsverðu mannvirkin á þessum slóðum, svo segja mátti að Keflavíkurþorp hefði í einu vetfangi lengst talsvert í annan endann.

Fyrstu vísbendingar um byggingar þeirra Thomsen og Knudtzon á Náströnd er að finna í veðmálabók sýslunnar árið 1833, er Thomas Thomsen seldi mági sínum hluta sinn í versluninni og afsalaði sér eignunum. Þær voru þá: aðalhúsið með þremur herbergjum, eldhúsi, krambúð og kjallara undir krambúðinni, pakkhús þar hjá, sjóbúð og smiðja. Einnig voru meðal eigna verslunarinnar garður og brunnur (Nástrandarbrunnur). Hlutur Thomsen í fyrirtækinu var metinn sem fjórðipartur og greiddi Knudtzon 1000 ríkisdali fyrir."

Nástrandarverslun dafnaði vel og brátt áleit Knudtzon tímabært að reisa sér enn eitt húsið í Keflavík. Þetta var árið 1837 og byggingunni, sem var nýtt pakkhús, var valinn nokkuð undarlegur staður. Sem sé þvert yfir veginn inn í þorpið. Það kann að vera, að faktorinn, sem þá var Einar Hansen, hafi álitið þetta klókt bragð í harðri verslunarsamkeppni, en annars staðar var ánægjunni stillt í hóf. Minni spámenn, sem höfðu krambúðir norðar sáu nú sitt óvænna, þegar þeir höfðu verið girtir frá „kúnnunum“ og framundan virtist alger ördeyða í viðskiptunum. Þeir Siemsen og Biering í Flensborgarverslun kvörtuðu yfir þessu ráðslagi til sýslumanns og sögðu þá m.a. að húsið gerði íbúunum nánast „ómögulegt, að komast fyrir Náströnd inn í þorpið án þess að leggja sig í bráða lífshættu (...J?*

Eins og nærri má geta taldi sýslumaður þetta mál þess vert að því væri gefinn náinn gaumur og í bréfi hans til þessa óprúttna faktors benti sýsli honum á að það væri með öllu ólöglegt að byggja nokkuð á strætum og alfaravegum í Keflavík, eins og raunar öðrum bæjum þessa lands. Nafngiftin „stræti“ átti raunar hvergi við í Keflavík og vegir um þorpið voru einasta tróðnar slóðir. Sá sýslumaðurinn einmitt ástæðu til þess í bréfinu, að afmarka þess háttar mannvirki fræðilega fyrst þau skáru sig ekki úr á yfirborðinu, svo að Hansen faktor gengi betur í framtíðinni að átta sig á hvað voru samgönguæðar í Keflavík og hvað ekki; vegirnir í þorpinu skyldu samkvæmt áliti sýslumanns álítast 5 álna breiðir og liggja ekki of nærri fjörunni.“ Hlýddi Hansen þessu vitanlega, og fékk sér útmælda lóð undir pakkhúsið þar sem engin hætta var talin á að það yrði íbúum til trafala á leið sinni um þorpið."

Peter Christian Knudtzon hafði oftast, eins og títt er um „bissness“menn afbestu sort, mörg járn í eldi. Hann átti og ýmiss ráð í pokahorninu

P.C. Knudtzon grosséri

til að ná fram markmiðum sínum og hvað Keflavík áhrærði virðist honum auðvitað hafa gengið það helst til, að ná sem allramestri hlutdeild í verslun á Suðurnesjum. Þetta birtist meðal annars í því að um nokkurt skeið rak hann tvær verslanir í senn í Keflavík og allt bendir til þess að brögðum hafi verið beitt í því sambandi, en eftir bókstafnum voru slík umsvif ólögleg. Á þeim sama paragraffi laganna fékk Knudtzon raunar að kenna um 1840, er hann hafði komið ár sinni svo fyrir borð í Reykjavík, að hann átti þar tvær verslanir og hlut í þeirri þriðju. Þá gerðist uggsamt meðal annarra kaupmanna í bænum, sem óttuðust að Knudtzon yrði innan tíðar alráður í versluninni. Því var gefið út opið bréf hinn 7. apríl 1841, sem bannaði kaupmönnum að hafa fleiri en eina útsölu í sama kaupstað.*' En áður en reykvískir kaupmenn settu Knudtzon þannig stólinn fyrir dyrnar virðist hann hafa fundið smugu til að koma sér upp tveimur verslunum í sama verslunarstaðnum.

Eftir að verslun Arnórs Gunnarsen lagði upp laupana árið 1837 keyptu stórkaupmenn í Kaupmannahöfn eignir hans í Keflavík. Hét fyrirtæki þeirra Andresen ér Schmidt og hafði m.a. nokkurn verslunarrekstur í Reykjavík um þessar mundir. Ýmislegt bendir og tilað þeir hafi einnig rekið verslun í Keflavík áður en þeir komu höndum yfir eignir Arnórs Gunnarsen og þá líklega í félagi við Óla Möller, en þessir aðilar vorueinnig ísamkrulli um verslunarrekstur á Langeyri við Hafnarfjörð.? Munu þeir hafa haft aðsetur á milli verslunar Gunnarsens og Flensborgarverslunar í Keflavík, á sömu slóðum og Hansen í upphafi aldarinnar. Allt eru þetta þó getgátur einar því fáum sögum fer af versluninni fyrr en þeir kaupa verslun Arnórs Gunnarsen. Þó má nefna, að þegar Guðmundur Petersen kaupmaður keypti sér hús í Keflavík árið 1832 til að reka þar sumarverslun, var þess getið að húsin væru á milli verslana Gunnarsens og Óla Möllers. "Hvernig sem því víkur við, er víst að fyrirtækið Andresen 8 Schmidt færði sigum set við gjaldþrot Arnórs Gunnarsens, og hafði eftir það aðsetur þar sem Nordborgarmenn og Bjarni Sívertsen höfðu áður verslað. Faktor fyrirtækisins í Keflavík var John Good Robert Charles Hansen.

Sr. Sigurður Sívertsen segir í óprentuðum Bæjaannál við árið 1837: „Þetta ár var kaupmanni Alrnóri| Gunnarsen vikið frá vegna skulda, fór hann þá að búa á Sandgerði, en verslunarhúsin hét svo að keypti Andr. g Schmidt, en reyndar var það grossleri| P. C. Knudtzon, sem verslun átti á Náströnd (...J“*

Þessi staðhæfing prestsins um að kaup Andreasen á Schmidt á versluninni hafi einungis verið málamyndagjörningur, og í raun hafi Knudtzon verið kaupandi verður að vísu ekki sönnuð með óyggjandi hætti, en víst bendir allt til að þannig hafi það einmitt verið. Og órækasti vottur þess er einfaldlega sá, að verslunin var eftirleiðis ævinlega sögð tilheyra Knudtzon eða þar til grossérinn seldi hana Sveinbirni Ólafssyni

árið 1847. Eins og komið hefur fram gæti þessi feluleikur hafa stafað af því, að Knudtzon vildi forðast reiði annarra kaupmanna í Keflavík og koma í veg fyrir að yfirvöld settu honum stólinn fyrir dyrnar, eins og henti hann raunar í Reykjavík fáum árum síðar.

P. C. Knudtzon varð að sögn gjaldþrota árið 1842 og þá um veturinn var engin verslun rekin í húsum hans íKeflavík.“ Það virðist þó vera eðli athafnamanna af þessari tegund að rísa jafnharðan úr öskustónni og svo var með Knudtzon. Árið 1843 hófst rekstur hans að nýju eins og ekkert hefði í skorist. Hann bætti enn fjöður í hatt sinn árið 1848, er verslunin keypti Flensborgarverslunareignir í Keflavík fyrir 3.000 ríkisdali. Voru þá hús Knudtzon á Náströnd ýmist flutt norðureftir eða rifin, og Hans Sivertsen, sem verið hafði faktor Knudtzon á Náströnd, tók við verslunarstjórn í Flensborgarhúsum." Lagðist þá af verslunarrekstur á Náströnd um nokkurra ára skeið.

Eignir Flensborgara, sem komust nú í hendur Knudtzons voru eftirfarandi: Íbúðarhúsið ( það var 18.5 m langt og 9 m breitt), þrír geymsluskúrar, tvö pakkhús, þar af annað með lofti og kjallara, föst

209

Keflavík um 1870. Lengst til vinstri eru hús Knudtzonsuerslunar, svarta pakkhúsið og verslunar- og íbúðarhúsið. Næst koma hús miðverslunarinnar, sem þeir áttu hver á fætur öðrum Sveinbjörn Ólafsson, Siemsen og Fischer. Fyrst eru tvö pakkhús, þá íbúðar- og verslunarhús. Fjærst eru síðan hús Duusverslunar, tvö vörugeymsluMnás „íbúðarhúsið og þriðja vörugeymsluhúsið. Í

Stokkavör er bátur með fullum seglum og yfirbyggt naust þar fram af.

Norðfjörð, en hann gerðist

Keflavík árið 1859

Pgpox Ll 2858 CS 2> # | ; ag 2 g ;

2 rr frerrÁ lreeltbs #20 EA } # # Á JF # r / eda €EJE > á Þ.060 2 #0 202 02 Lo lfærsill. “ra Írardt.. P g Sglarrl a #03 i á

ÁÞ TI ga 8 bte. 2 SÁ Í6 227 > á r , > * / 3 2 2 2012 td #42 . - 2270 Í 22 00td a; 2 Carr lo f92 fl r0020 0 úr Á Í éi Á , : 20 Li lÐO Afa ta Pr 20 2000 ar tor nm e þ#2 / 222 2322 , S0230 EÝÐ I? fr0 Í91 0776 Í - Í p? á #20 é Á 2 23 ÍD #4 300. #2 0867 f€

VERSLUNIN FRÁ 1837 TIL UM 1890 uppskipunarbryggja, matjurtagarður, 2 nýleg stakkstæði og tún girt með grjótgarði.“

Hús Flensborgarmanna í Keflavík voru nokkuð komin til ára sinna, en líklega voru þau reist um aldamótin 1800 því á þessum stað höfðu þeir Petræus og Svane haft verslun þá, og húsin því „í fornum stíl", þ.e. því sem tíðkaðist á 18. öld. Var þetta byggingarlag er hér var komið mjög á undanhaldi, og á síðari hluta 19. aldar var aðeins hið gamla íbúðarhús einokunarkaupmanna eftir, auk Flensborgarhúsanna. Þau síðarnefndu voru rifin árið 1888, og byggt stórt íveruhús ásamt búð í staðinn. Voru þá „öll hús þar byggð í nýju formi eins og í Reykjavík" .*

Nýja húsið stendur að stofni til enn og er nú Hafnargata 6. Verslun sú, er hér hefur oftast verið kennd við Arnór Gunnarsen, en Knudtzon eignaðist árið 1837, var seld Sveinbirni Ólafssyni árið 1847 fyrir 125 skippund af velverkuðum saltfiski.?

Peter Christian Knudtzon andaðist árið 1864, en ekkja hans og síðar sonurinn Nikolai héldu rekstrinum áfram til ársins 1896, er Duusverslun keypti eignir þeirra. Lengst af var Ólafur Norðfjörð verslunarstjóri Knutdzons eða frá 1859, og var verslunin einatt kennd við hann og kölluð Norðfjörðsverslun. Sr. Sigurður Sívertsen velur Ólafi eftirfarandi einkunn í Suðurnesjannál sínum árið 1880: „Hann er reikningsglöggur, hygginn mjög og gætinn og umsjónarsamur, og er reikningsfærsla hans í besta lagi."

Í upphafi þáttarins um Peter Christian Knudtzon voru tilfærð ummæli Jóns Helgasonar um hann, þar sem biskupinn kallaði kaupmann m.a. ráðríkan viðsjármann. Víst er að Knudtzon sást ekki ætíð fyrir þegar verslunarrekstur var annars vegar, en áreiðanlega mætti með jafnmiklum rétti gefa Knudtzon einkunnina dugnaðar- og atorku maður og ekki má gleyma að hann var ævinlega nefndur „grossérinn" á meðan aðrir Íslandskaupmenn máttu láta sér nægja að kaupmannstitil. Naut hann enda mestu virðingar í heimalandi sínu, átti m.a. sæti á fulltrúaþinginu í Hróaskeldu 1835-1840 og í borgarráði Kaupmannahafnar 1840-1841. Gestkvæmt var jafnan á heimili Knudtzon í Kaupmannahöfn og þangað komu einatt margir helstu stjórnmálamenn

Danmerkur til skeggræðna, en Knudtzon hallaði sér einkum að flokki danskra þjóðfrelsismanna („det national-liberale Parti)."'

Á Myllubakka

Mannvirkjum þeim í Keflavík, sem tengd eru nafni Knudtzons, hefur vitanlega flestum verið rutt burt af yfirborðinu. En byggingar hafa ýmsar leiðir til að lifa, t.d. í nafngiftum, ef ekki tekst betur til. Og þannig er um þá, sem nú verður vikið að. Líklega vekur örnefniðMyllubakki, sem m.a. gaf Myllubakkaskóla nafn, lítil önnur hugrenningartengsl

með Keflvíkingum nútímans en þau, að það hefur friðsældarlegan hljóm og minnir helst á útlend ævintýri.

Lávarður nokkur gisti Ísland veturinn 1834-1835. Hann var athugull maður og skráði hjá sér ýmislegt forvitnilegt um landshagi og náttúru Íslands og gaf síðar út í ferðasöguformi. Maðurinn hét Arthur Dillon, og kom meðal annars til Keflavíkur á ferðum sínum um Ísland. Í klausu um mataræði Íslendinga víkur Dillon m.a. að brauðgerð Íslendinga. Segir hann þá list lítt eða ekki stundaða í landinu, en landsmenn eti þess í stað rúgkökur eða flatbrauð, og sé það venjulega uppistaðan í einni máltíð dagsins. „Vindmyllur eru fágætar á Íslandi", segir Dillon ennfremur, „sennilega eru tvær bestu myllurnar í Reykjavík og Keflavík."*

Tönn tímans er á stundum æði dyntótt. Þannig hefur hún skenkt Reykvíkingum býsn af upplýsingum um þessar lífsglöðu byggingar í höfuðstaðnum, frásögnum, uppdráttum og málverkum, jafnvel ljósmyndum. Þegar kemur að myllunni í Keflavík er nánast grafarþögn. Aðeins tvær eða þrjár vísbendingar og svo auðvitað örnefnið Myllubakki, annað virðist ekki að hafa. En þar sem Keflavíkurmyllan og fyrstu vindmyllur Reykvíkinga voru reistar af sama manninum og um svipað leyti, getur varla talist frágangssök að hnýsast ofurlítið í gögn þeirra Reykvíkinga, í von um að þau varpi einnig ljósi ámylluna hér syðra.

Myllurnar í Reykjavík og Keflavík voru reistar að undirlagi P.C. Knutdzons. Sú fyrsta reis á Hólavelli í Reykjavík árið 1830 og stóð Reykvíkingum þá til boða að koma með korn sitt og fá malað í nyllunni og kostaði „fírmark“ á tunnuna. Reksturinn gekk þó lengi vel brösulega, eftir sem áður kusu bæjarbúar að mala í handkvörnum sínum, sem var að vísu tímafrekara en flestir höfðu hvort eð var yfrið nógan tíma en allt of fá „fírmörk“. Knudtzon brá þá á það ráð að koma sér upp upp brauðgerðarhúsi, hinu fyrsta hér á landi. Það var árið 1834 og fékk hann norskan bakara, Bernhöft að nafni, til að stýra bakaríinu.

Um svipað leyti og Bernhöft blés í glæðurnar í bakaraofnum sínum í fyrsta sinni bjóst Knudtzon til að láta reisa vindmyllu í Keflavík. Nokkurra ára reynsla hafði nú fengist af Hólavallamyllunni og ekki benti hún til að sams konar fyrirtæki myndi reynast grosséranum gullnáma syðra, þar sem bjuggu ennþá færri sálir og „fírmörkin“ að sama skapi færri. Enda hníga öll rök að því, að myllureksturinn hafi verið skammær í Keflavík.

Byggingarár vindmyllunnar er hulið þoku eins og flest annað er að henni lýtur; þó má reikna út að það hafi verið einhvern tíma frá haustinu 1833 og til áramóta 1834-1835. Það helgast annars vegar af því, að þegar Thomas Thomsen afsalaði sínum fjórðaparti í verslun þeirra síðsumars 1833 er myllu að engu getið, og hins vegar frásögn Dillons veturinn 1834-1835, þegar myllan í Keflavík var önnur sú besta á Íslandi.

Sama máli gegnir um sjálfa starfsemina, um hana er nánast ekkert Eitthvað þessu lík gæti vitað. Þó greina heimildir frá malarasveini í þorpinu, Andreas Arntzen Keflavík hafa verið um aðnafni, sem árið 1841 varð uppvís að ólöglegri barneign.* Arntzen þessi 1840, þegar vindmylla var mágur faktorsins, Carls Thaaes, og dó í Keflavík árið 1842. Er þetta setti svip á þorpið í eina skiptið sem hann er nefndur malarasveinn, hann er jafnan sagður assistent verslunarinnar, enda myndi það hafa verið hreinasta óhóf að hafa mann í fullu starfi við mölunina.

Knudtzon gafst upp á rekstri Hólavallamyllunnar árið 1845, og seldi hana Bernhöft bakara. Er trúlegast að þá hafi vindmyllan í Keflavík einnig heyrt sögunni til. Þegar Sigurður Sívertsen tók saman lýsingu Útskálasóknar árið 1839 minnist hann ekki á myllu í Keflavík. Að sönnu talar hann ekkert um hlutverk einstakra húsa á vegum verslananna, en ósennilegt má það kallast ef sérann hefði ekki séð ástæða til að víkja stuttlega að öðru eins furðuverki og vindmylla hlýtur óneitanlega að hafa talist um miðja síðustu öld.*

Um örlög vindmyllunnar í Keflavík er þá fátt að segja, en varla er hægt að skilja við þennan forvitnilega og leyndardómsfulla þátt Keflavíkursögunnar án þess að velta dulítið vöngum yfir því hvers vegna myllan lagðist af. Í raun og sannleika má það heita undarleg fluga hjá Knudtzon, að láta sér detta í hug að hér mætti drífa kornmölun í ábataskyni, einkum þegar þess er gætt að samskonar rekstur í höfuðstaðnum hafði síður en svo reynst gróðavænlegur. Er það og líklegast svar við spurningunni um endalok myllunnar; að það hafi sem sé brátt komið á daginn að slíkt fyrirtæki gæti engan veginn staðið undir kostnaði. Hólavallamyllan í Reykjavík stóð af sér dræmar undirtektir almennings eftir að komið var á fót bakaríi í bænum, engu slíku var hins vegar til að dreifa í Keflavík. Árni Óla, blaðamaður og sagnaritari, segir eftirfarandi um myllurnar í Reykjavík: „|... vindmyllur eru ólíkar öðrum húsum. Þær eru eins og lifandi með nokkrum hætti. Og þegar þessar stóru myllur (...) þöndu út seglvængi sína og þeir snerust með ofsahraða í vindinum, þá settu þær lifandi svip á bæinn."* Þessi orð eiga einnig við vindmylluna í Keflavík. Þau voru að sönnu ekki mörg árin sem seglklæddir mylluvængirnir snarsnerust með ofsahraða í rokinu svo brakaði og gnast í spöðum, öxlum og tannhjólum og gauragangurinn fælir hvorki menn né hesta framar. En örnefnið Myllubakki ætti enn í dag að kalla fram notalega sýn af tímavilltu tækniundri, áþekkast risavaxinni þjóðhátíðarrellu: prompinni vindmyllu í Keflavíkurþorpi á fallegum degi, sem ólíkt flestum öðrum hlakkar yfir rokinu.

Miðverslunin

Í klemmu á milli stórfyrirtækjanna tveggja í Keflavík, P. C. Knudtzon ér sen sunnar og Peter Duus norðar, voru til húsa aðrir spámenn í verslunarrekstrinum. Hér er átt við eignir sem í upphafi tilheyrðu Nordborgarmönnum, síðar Bjarna Sívertsen, þá Arnóri Gunnarsen og loks P. C. Knudtzon. Eins og áður sagði seldi Knudtzon Sveinbirni Ólafssyni verslunina árið 1847, um það bil sem hann keypti sjálfur Flensborgarverslun og rak Sveinbjörn þar verslun um tuttugu ára skeið. Átti Sveinbjörn að greiða 125 skippund af velverkuðum saltfiski fyrir. Samkvæmt verðlagsskrám kostaði vættin (= 0,25 skippund) af saltfiski á þessum árum 3 ríkisdali óg 64 skildinga." Hefur kaupverð verslunarinnar því jafngilt tæpum tvö þúsund ríkisdölum.

Eignir þær sem nú komust í hendur Sveinbjörns Ólafssonar voru eftirfarandi: Íbúðarhús með krambúð, pakkhús, tveir skúrar, kamar, kálgarður, túnskiki og lending."

Sveinbjörn var fæddur um miðjan annan áratug 19. aldar og þótti Ólafi Ásbjörnssyni föður hans ástæða til að gangast við syninum

VERSLUNIN FRÁ 1837 TIL UM 1890

opinberlega, eins og áður hefur komið fram. Sveinbjörn varð verslunarstjóri fyrir verslun þeirra Carls Siemsens og Guðmundar Petersen árið 1838 eða 1839. Gegndi hann þeirri stöðu allt þar til hann keypti miðverslunina árið 1847."

Sr. Sigurður Sívertsen segir um Sveinbjörn í Suðurnesjaannál, að hann hafi verið „hinn mesti fjörmaður, með mikinn hug og áræði til framkvæmda. |... Greiðamaður mesti, hjálpsamur við snauða og lánaði mikið án þess að von gæti verið um skuldalúkningu."*

Annars staðar er sóknarpresturinn þó sparsamari á lof um Sveinbjörn Ólafsson og verslunarhætti hans. Í óprentaðri samantekt hans um hreppstjóra í Rosmhvalaneshreppi á 19. öld, en Sveinbjörn gegndi því embætti um nokkurra ára skeið, segir Sigurður Sívertsen: „|...| hafði hann (þ.e. Sveinbjörn) mikið traust á sjálfum sér, og hugði miklu góðu geta komið til vegar hreppnum til heilla og að vissu leyti mátti líka svo um hann kveða, því að fátækum var hann fús að lána, og með sveitaómögum út að leggja, en það átti ekki við, að hann slengdi sveitarviðskiptum við verslunarreikning sinn, svo úr því varð oft grautur, en hann ætlaðist til að verslun sín efldist með þessu, þar sem allir sveitarbúar hlytu að hafa meiri og minni verslunarviðskipti við sig. Af þessu flaut að sveitarsjóðurinn komst í háa skuld við hann, sem hann þóttist endilega verða að ná, og líka urðu margir fjarskalega skuldugir honum, því hann lánaði ótæpt, í þeirri von að þeir myndu afla vel og leggja allan aflann til sín."

Eftir þessa nákvæmu útlistun á bragðvísi kaupmannsins, bætir sóknarpresturinn við til vonar og vara: „Því verður ekki neitað að hann gjörði mjög mörgum gott, og fékk stundum litla þökk fyrir."

Þrátt fyrir þessa útsjónarsemi spann Sveinbjörn Ólafsson ekki lengi silki á verslun sinni í Keflavík og mun ýmislegt hafa komið til. Er þar fyrst til að taka, að árferði var hart á sjöunda tug aldarinnar; harðindakafla þessum var lýst svo:

„Þessi harðindi hófust 1859 með ótíð og aflaleysi. Þó tók út yfir árin 1865 og þar á eftir. Árið 1866 er talið með verstu árum aldarinnar, hafísar, lagnaðarís á fjörðum, stórhríðar, grasbrestur, fjárskaðar og flest, er telja má til ills árferðis. Næsta ár, 1867, var óhagstætt, harðindi og grasbrestur, enda varð þá fjárfellir. Þá kom þriðja harðindaárið í röðinni, 1868, með stórviðri, grasbresti og felli sums staðar. Enn varð árið 1869 mjög hart, hafís langt fram á vor og fellir."2

Er svo að sjá, eins og kom raunar fram hjá Sívertsen, að Sveinbjörn hafi hneigst til að lána mönnum ótæpilega, í þeirri trú væntanlega að brátt rættist úr. Sú von varð að engu og innan tíðar sýndi sig að lánardrottnar Sveinbjörns höfðu minna langlundargeð, en hann sjálfur. Að endingu mátti Sveinbjörn Ólafsson því selja fram bú sitt til gjaldþrotaskipta. Það var haustið 1868 og var sagt, að skuldir við hann hafi

Sveinbjörn Ólafsson kaupmaður og kona hans Málfríður Árnadóttir

Carl F. Siemsen kaupmaður, „góðlyndur, hæglátur og vel menntaður".

SAGA KEFLAVÍKUR

þá numið 29.000 ríkisdölum.“ Til að gefa hugmynd um upphæðina má nefna að verslunarhúsin voru metin á 4.000 ríkisdali. Sýnir þessi samanburður glögglega hversu mjög hann hafði reist sér hurðarás um öxl.

Bú Sveinbjörns Ólafssonar var nú skrifað upp og metið. Töldust eignir þess nema ááttunda þúsund ríkisdala, með bátum, vörulagerum, húsum, skepnum og jörðum. Húseignir Sveinbjörns voru m.a. íbúðarhús og búð, tvö pakkhús, salthús og sjóbúð, en jarðir hans Hólmfastskot og Ólafsvellir í Innri Njarðvík, Kötluhóll í Leiru, Bárugerði og Hólkot. Þá átti Sveinbjörn tvær kýr og tvo hesta. Voru eignir búsins síðan boðnar upp og seldar hæstbjóðanda.* Slyppur og snauður tók Sveinbjörn sér nú fyrir hendur að færa reikninga fyrir tengdason sinn, Hans Peter Duus í Duusverslun í Keflavík, en hann átti raunar ekki langt eftir ólifað. Sveinbjörn lést árið 1872, aðeins 56 ára að aldri „úr tæringu, eftir langa og þunga legu." Stóðu þá enn nokkrar skuldir á búinu.“

Miðverslunin komst við þessi málalok í hendur Carls F. Siemsen kaupmanns. Hann var af þýskum ættum, frá hertogadæminu Slésvík. Bjó hann lengst af í Hamborg og rak þar erindi verslana sinna. Hafði hannraunar veriðnokkuð viðriðinn verslun í Keflavík fyrr, sumarverslun ífélagi við Guðmund Petersen, á fjórða áratugi 19. aldar.“Siemsen hafði rekið lítils háttar verslun í Reykjavík fyrir 1840, en reisti þá myndarlegt íbúðar- og verslunarhús við Hafnarstræti og stofnaði eina „þýðingarmestu“ verslun höfuðstaðarins um þær mundir. Verslunin varm.a. ein helsta kolaverslun bæjarins og Siemsen var einnig hælt fyrir að hafa fyrstur fengið spánska fiskkaupmenn til að sigla til Íslands og kaupa þar saltfisk, en við þetta tiltæki hækkaði varan nokkuð í verði til framleiðenda. Enn má nefna að Carl Siemsen hafði í félagi við P. C. Knudtzon gefið Reykjavíkurbæ hús til skólahalds. Hann var sagður „góðlyndur maður, hæglátur og vel menntaður. Hann var mikils metinn og gegndi mörgum trúnaðarstörfum. Var meðal annars kjörinn í bæjarstjórn og átti þar sæti í nokkur ár."7

Ritum um sögu Reykjavíkur ber saman um að Carl Frans Siemsen hafi látist í Hamborg árið 1865, það er þremur árum áður en fyrirtæki hans keypti miðverslunina íKeflavík.“ Eftir það hafi Edvard bróðir hans séð alfarið um reksturinn, en áður hafði hann verið verslunarstjóri á Íslandi allt frá því að Carl Frans fluttist til Hamborgar árið 1854. Það skýtur þvínokkuð skökku við að undir skiptaskjöl þrotabús Sveinbjörns Ólafssonar árið 1868 stendur skrifað styrkri hönd: C. F. Siemsen. Varla hefur maðurinn undirritað skjölin eftir andlátið! Er því annað tveggja, að um misskilning sé að ræða varðandi dánarár Siemsen, eða að í hlut hafi átt einhver alnafni hans. Ekki er þó að sjá að nokkur annar Carl Frans Siemsen, hafi komið við sögu; eftir sem áður hafði Edvard Siemsen rekstur verslunarinnar í Reykjavík á hendi, en verslunarstjóri

Hjónin Arndís Teitsdóttir og Waldimar Fischer.

í Keflavík var Henrik Siemsen.“ Bjó Henrik í Keflavík fram til 1877, en flutti þá burt enda voru komnir nýjir eigendur að versluninni „og hafði mörgum líkað illa viðskiptin við hann."=

Nú varð Waldimar Fischer eigandi miðverslunarinnar, en hann hafði m.a. verið faktor P. C. Knudtzons í Keflavík um 1840. Síðar hófst hann til vegs sem kaupmaður í Reykjavík. Af þeim kaupmönnum, sem koma við sögu Keflavíkur, mun Fischer einnhafa fengið götu í höfuðstaðnum kennda viðsig. Er þar vitanlega átt við Fischersund í Reykjavík, en á þeim slóðum voru aðalstöðvar hans. Fischersund hét áður Götuhúsastígur, en bæjarstjórn Reykjavíkur ákvað að heiðra Fischer með þessu tiltæki, sem þakklætisvott fyrir, að Fischer stofnaði sjóð til að styrkja ekkjur sjómanna og mennta sjómannsefni í Keflavík, Reykjavík og næsta nágrenni.

Um Fischer segir Matthías Þórðarson, að hann hafi verið duglegur kaupsýslumaður og í miklum metum hjá öllum sem honum kynntust. Og Jón Helgason biskup segir Fischer hafa rekið fyrirtæki sitt: „með miklum dugnaði og var orðlagt prúðmenni."=

Sagt var að Fischer hefði fengið miðverslunina frá Siemsen árið 1877 fyrir 11.000 kr. (um 5.000 ríkisdali), þ.e. þúsund ríkisdölum meira en Siemsen greiddi þrotabúi Sveinbjörns Ólafssonar á sínum tíma. Má af því ætla að verslunin hafi vaxið nokkuð í tíð hans, en Siemsen reisti meðal annars nýtt pakkhús árið 1871. 217

Henrík J. Bartels, síðasti verslunarstjóri Fischers í Keflavík, ásamt Söru Dorotheu konu sinni og börnum. Bartels var faktor í Keflavík frá 1882 og allt þar til verslunin var seld Duus

Árið 1881 var reist nýtt

íbúðarhús fyrir faktora

Fischersverslunar og þótti það eitt hið glæsilegasta á Suðurlandi

Fyrsti verslunarstjóri Fischers í Keflavík var Guðbrandur Teitsson, sem einnig kallaði sig Finnbogason. Var hann sonur Teits Finnbogasonar dýralæknis og járnsmiðs í Reykjavík og Guðrúnar Guðbrandsdóttur konu hans, sem ættuð var úr Keflavík. Guðrún var óskilgetið barn þeirra Solveigar Oddsdóttur vinnukonu og Guðbrands Stefánssonar, er verið hafði assistent hjá Christen Adolph Jacobæusi fyrr á öldinni, en þau hjónaleysi, Guðbrandur og Solveig komu nokkuð við sögu hér að framan. Guðbrandur verslunarstjóri átti þannig rætur í Keflavík og hefur það e.t.v. átt nokkurn þátt í hylli þeirri, sem hann virðist hafa notið í þorpinu og nágrenni, auk að sjálfsögðu ágætra eiginleika. Sóknarpresturinn á Útskálum er til dæmis ekkert að skafa utan af hlutunum er hann gefur Guðbrandi einkunn í Suðurnesjaannál: „Menntaður er hann, lesinn og fróður, enda unnandi fróðleik. Iðjumaður með mikilli elju og áhuga, mjög varkár og gætinn, en þó gegninn og fljótur til afgreiðslu. Mesti hófs og reglumaður og frábitinn prjáli og hégóma."*

Þar orð lá á Waldimar Fischer, að hann væri stórhuga í verkum sínum, og árið 1881 mátti glögglega sjá í Keflavík að það var ekki

Borgarabréf fyrir Frederik

Crone

Fischer

Guðmundur Pálsson, yfirréttarprókúrator, settur sýslumaður í Kjósar- og Gullbringusýslu kunngjörir:

Í ár 1878,miðvikudaginn 4. septlember) mætti á skrifstofu sýslunnar í Reykjavík Frederik Crone Fischer og lét í ljósi að hann hefði í hyggju að setja sig niður sem verslunarmaður og borgari hinum löggilta verslunarstað Keflavík hér í sýslu og bað því um að sér yrði veitt borgarabréf í þessu skyni.

Fyrir þessa sök og með því að beiðandinn hefur sannað að hann sé innfæddur þegn Danakonungs og fullmyndugur og fjár síns ráðandi samkvæmt klonun/gllegu)}leyfisbréfi dags.31. flyrra| mlánaðar), svo og að hann hafi til umráða svo mikiðafnauðsynjavörum, sem áskilið er í tilskjipun} 13. júní 1787 II. Kap. 12. $ og opnu bréfi 28. des. 1836, 6. 8, og með því einnig að hann hefur unnið hinn lög-skipaða borgaraeið, þá er nýnefndum herraFrederik Crone Fischer samkvæmt fyrrgreindu opnu bréfi 28. des. 1836, 2. $ hér meðveittur réttur tilaðsetjastaðsem kaupmaður og borgari í verslunarstaðnum Keflavík hér í sýslu, með réttindum og skyldum, sem að lögum hvíla á íslenskum verslunarborgurum. Ber honum að breyta eftir lögum þeim og fyrirskipunum, sem þegar hafa verið gefin um verslun á Íslandi og leggjastund á að efla hag verslunarstaðarins Keflavíkur og gegna kvöðum þeim og skyldum, er þar hvíla á, eða eftirleiðis kunna að verða lagðar á verslunarborgaranna, en aftur á móti nýtur hann allra þeirra réttinda, er verslunarborgurum í nýnefndum verslunarstað bera, eða hér eftir kunna að verða veitt. Til staðfestu et. cletera).

(ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu II1.34. Bréfabók 1878-1879.)

ofmælt. Þá var reist nýtt íbúðarhús fyrir verslunarstjórann, sem stakk víst talsvert í stúf við aðrar byggingar í þorpinu, sakir þess hversu hátimbrað það var og vandað að allri gerð. Var húsbygging þessi jafnvel færð í annála með svofelldum orðum:

„Með tíðindum má telja, að þetta sumar hefir verið byggt upp nýtt tvíloftað íveruhús með verslunarbúð í Keflavík, en þess vegna er þessa getið, að hús þetta er svo vandað og veglegt að allri smíð, frágangi og fegurð, að annað eins hefir ekki verið byggt sunnanlands, og má ætla að það hafi ekki kostað minna en 20.000 kr."5

Er hér hvergi ofmælt, þetta var vissulega glæsilegt íbúðarhús og það hvort heldur á mælikvarða 19. aldarmanna, eða okkar hinna, sem nú erum uppi. Þá þótti byggingarmátinn ekki síður frásagnarverður, því

húsið var tilsniðið í Danmörku, hver spýta merkt áður en húsinu var pakkað niður, og það síðan reist í Keflavík án þess að einn einasti nagli væri notaður í grindina, allt var þar geirneglt.“*

Waldimar Fischer andaðist árið 1888 og tók Fredrik Crone Fischer sonur hans þá við rekstrinum. Guðbrandur Finnbogason stýrði útibúinu í Keflavík fram til ársins 1882, en þá tók Henrik Bartels við. Var hann síðanfaktor í Keflavík allt þar til verslunin var seld um síðustu aldamót.

Um miðja 19. öld var þannig komin sá svipur á verslunina í Keflavík sem átti eftir að haldast fram undir aldamótin. Þrjú fyrirtæki skiptu að jafnaði á milli sín viðskiptunum að langmestum hluta. Syðst var verslun P.C. Knudtzon, undir stjórn Ólafs N orðfjörð, þá miðverslunin, sem þeir áttu hver á fætur öðrum Sveinbjörn Ólafsson, Carl F. Siemsen og loks Waldimar Fischer. Nyrst, á elsta verslunarstaðnum, þar sem einokunarkaupmenn höfðu áður setið, var síðan verslun þeirra Duusfeðga, Peters og Hans Peters. Um aldamótin voru tvær fyrrtöldu verslanirnar seldar fyrirtæki Duus, sem var risinn í atvinnulífi Keflavíkur og þeir feðgar réttnefndir arftakar Jacobæusanna. Er nú orðið löngu tímabært að huga að þessu sögufræga fyrirtæki.

Verslun Peters Duus

Eins og áður sagði seldi Martin Smith verslun sína í Keflavík í júní árið 1848 og tók sér fyrir hendur að stofna verslun í Reykjavík með „dömubúð" og tilheyrandi. Kaupandinn var Peter Duus, sem gert hafði garðinn frægan í Reykjavík, á Skagaströnd og Eyrarbakka. Duus var kvæntur íslenskri konu, Ástu Tómasdóttur Bech söðlasmiðs á Sjávarhólum á Kjalarnesi.

Fyrstu kynni Peters Duus af Íslandsverslun voru þau, að hann var verslunarstjóri Jacobæusar í Reykjavík. Eftir að Gísli Símonarson kaupmaður eignaðist Skagastrandarverslun í félagi við Sören Jacobsen færði Duus sig norður, og stýrði þar verslun nokkur næstu ár. Að sögn þótti Húnvetningum hann ,,bráðlyndur“ en einnig „kunnugur og framsýnn“. Peter Duus fluttist suður á Eyrabakka árið 1838 og var þá mál manna nyrðra, að hann hefði efnast vel á Skagaströnd.“

Marta Valgerður Jónsdóttir hefur leitt að því getum í grein í Faxa, sem endurprentuð var í ritinu Keflavík í byrjun aldar, að heimili þeirra Peters og Astu á Eyrarbakka sé fyrirmynd Carls Andersen skálds að heimili kaupmannshjónanna á Eyrabakka ísögu hans Gegnum brim og boða, sem spunnin er í kringum illræmt glæpamál frá fyrri hluta aldarinnar, hið svonefnda Kambsrán. Þessi hugmynd Mörtu er í meira lagi sennileg og má þvíætla að sagan geymi vitnisburð um heimilisbrag, sem þau Duushjón fluttu síðan með sér til Keflavíkur

Peter og Ásta Duus staðfestust ekki á Eyrarbakka til langframa. Þegar eignir Smiths í Keflavík voru falar, sá Peter sér leik á borði og festi sér þennan góðfræga verslunarstað. Var samningur gerður um kaupin 3. júní 1848.

Eignirnar í Keflavík voru þessar: Íbúðarhús það sem reist hafði verið fyrir Holger Jacobæus árið 1766. Í því voru þrír ofnar og járneldavél. Þá var pakkhús með krambúð, brugghúsið svonefnda, sem skiptist í þrjú herbergi. Það var með strompi og einum ofni. Loks var einn skúr, og mannvirki, sem afsalshöfundar nefna af virðingarverðri háttvísi sinni einfaldlega „locum“. Það er latína og merkir „staður“, og þessi tiltekni staður var hafður undir mannlegar athafnir, sem betra þótti að nefna ekki upphátt á háalvarlegum opinberum pappírum. „Staðurinn“ var með öðrum orðum kamar og taldist munaður í þann tíð.

Eignunum fylgdi matjurtagarður með grjótgarði og tréverki umhverfis, brunnur með dælu og uppskipunarbryggja. Auk alls þessa fylgdi sjálf Keflavíkurjörðin með.

Kaupverð eignanna var 3.700 ríkisdalir og er ljóst af heimildum, að Peter Duus fékk m.a. 500 ríkisdala lán úr Thorkellísjóði um mitt sumar 1848 til að standa straum af greiðslum.“

Eins og komið hefur fram var verslunarstaðurinn Keflavík að öllu leyti ásamnefndri jörð, en lögum samkvæmt bar eigendum jarðarinnar, að mæla hverjum þeim sem þess óskaði og hafði orðið sér úti um viðeigandi leyfi, skika undir verslunarhús. Eigendurnir innheimtu síðan leigu fyrir lóðarlánið. Það hefur einnig komið fram að fjölmargir kaupmenn settu sig niður í verslunarstaðnum og drifu þar fyrirtæki sín. Sumir þessara gerðu sérstaka samninga við eigendur Keflavíkurjarðar um að fá úthlutað viðbótarskikum til að gera þar stakkstæði, matjurtagarða og tún, svo dæmi séu nefnd. Eftir því sem árin liðu og samningum af þessum toga fjölgaði komust þessi mál í graut, lóðasamningar stönguðust stundum á og réttur lóðarleigjenda varð óljós. Ekki bætti heldur úr skák, að lóðarmörk Keflavíkurjarðarinnar í norðri voru á reiki. Eftir að jörðin Keflavík komst í eigu Peters Duus, lét hann verða eitt af sínum fyrstu verkum, að ganga í jarðamálin og fá skorið úr ágreiningsefnum. Urðu af því vafstri tvö dómsmál. Keflavík liggur að Hrúðurnesi í norðri, en um nokkurt skeið heyrðu báðar þessar jarðir undir sama eiganda, sem sé Christen Adolph Jacobæus. Er líklegast að þá hafi mörkin á milli þeirra tekið að skolast til.

Sonur Christens Adolphs, Holger, tók við báðum jörðunum árið 1836, og seldi Einari Þórðarssyni assistent sínum þá Hrúðurnes.

Árið 1849 keypti Sveinbjörn Ólafsson kaupmaður fyrir 10 ríkisdali „stykki nokkurt óræktað á mel og sumsstaðar með grassverði 84 faðma ummáls, liggjandi á innsta enda Hólmsbergs eða við svokallaða

Peter Duus og Ásta Tómasdóttir Bech. Þau keyptu Keflavík árið 1848 og fluttust þá frá Eyrarbakka

Hús Fischers- og Duusversl- Keflavíkurgróf (...J“ fjórir menn undirrituðu afsalið fyrir hönd seljenda ana. Til vinstri er miðpakk- auk Einars Þórðarsonar og titluðu þeir sig „eigendur að landareign húsið, vörugeymsla Fischer- Leirunnar“ í afsalsbréfinu. Ástæðu fyrir þessari landssölu gáfu þeir verslunar og lágreist vöru- þessa: „að velnefndur kaupmaður ætlar sér að yrkja stykkið í jarðeplageymsluhús við hlið þess. garð, hvert fyrirtæki okkur sýnist svo hrósvert og til almennings heilla Næst er glæsilegt íbúðarhús og uppörfunar miðandi."* verslunarinnar, reist 1881. Þá koma hús Duus; fyrst gamla búðin reist 1871, þá kaupmannshúsið reist yfir Holger Jacobæus árið 1766 og Vissulega var það fagurt fordæmi að vilja rækta kartöflur. En þeir feðgar Peter og Hans Peter Duus uppástóðu að ráðgerður kartöflugarður væri í landareign Keflavíkur og vildu því fá söluna ógilta. Benti Hans Peter m.a. á fjárborg og kvíar á þessum stað sem byggðar hefðu verið og loks sér á gafl notaðar frá Keflavík. Sætt fékkst ekki í málið og var deilunni því vísað Bryggjuhússins, sem enn til sýslumanns. Sá síðastnefndi réttaði í málinu, og sættust deiluaðilar atsrinr. Það area að slá málinu á frest „um sinn og þangað til sækjandinn finnur ástæðu 1877. til að taka það upp að nýju.“

VERSLUNIN

FRÁ 1837 TIL UM 1890

Friður um Keflavík, takmörk hennar og réttindi jarðareigenda hélst ekki lengi. Árið 1853 var Peter Duus kominn á kreik á nýjan leik og beindi spjótum sínum nú að P. C. Knudtzon, sem hélt grasbletti við verslunarhúsin sín og nytjaði eins og hann ætti hann sjálfur. Áttu málaferlin um túnblettinn eftir að standa í heilan áratug áður en lausn fékkst í deilunni.

Við málsrannsóknina lagði Duus fram samning, sem Christen Adolph Jacobæus og Óli Sandholt höfðu gert með sér árið 1825 um að sá fyrrnefndi leigði þeim síðarnefnda landsspildu til ræktunar án afgjalds í 28 ár. Að þeim tíma liðnum, þ.e. árið 1853, skyldi spildan renna aftur til Jacobæusar eða annarra eigenda Keflavíkur. Á þetta vildi Hans Sivertsen, verslunarstjóri Knudtzons ekki fallast fyrir hönd húsbónda síns. Staðhæfði hann að árið 1830 hefðu þeir Ditlev Thomsen, faktor Flensborgara sem þá áttu verslunina, og Holger Jacobæus gert með sér nýjan samning, og ógilt þann fyrri um leið. Nýji samningurinn fól í sér næstum full umráð yfir margnefndu túnstykki.

Niðurstaða dómsins var þó á þá leið, að Peter Duus skyldi teljast eigandi túnsins með því að samningur þeirra Jacobæusar og Thomsen hafði einungis verið persónulegt samkomulag, jafnskjótt og annar eða báðir aðilar seldu eignir sínar íKeflavík tók samningurinn frá 1825 gildi að nýju. Og samkvæmt honum rann samningstími um lóðarlánið út hinn 16. júlí 1853.“ Deilum um kartöflugarðinn var þó fráleitt lokið, því næsta áratuginn áfrýjuðu deiluaðilar dómum á víxl og dómsstólar höfðu vart undan að ómerkja fyrri dóma. Niðurstaðan mun þó hafa verið sú, að Duus hélt þrætueplinu.

Ríkur eins og Duus

Verslun Duus efldist brátt undir styrkri stjórn þeirra feðga, Peters og Hans Peters. Auðurinn óx og þeir Suðurnesjamenn, sem áttu miklu minna, þurftu að sífellt minna sig á að „hold er mold, hverju sem það klæðist", og rauluðu fyrir munni sér, er þeir litu herlegheitin í Keflavík:

Að vera ríkur eins og Duus óskar sér margur snauður, eiga fögur og háreist hús, hvar í býr sæld og auður. En eitt er meinið, sem allir sjá og ómögulegt að komast hjá: loksins að liggja dauður .?

Fögur og háreist húsin héldu áfram að rísa, enda stórhugur í mönnum. Árið 1871 reisti Duus nýja verslunarbúð og nýtt pakkhús sex árum

Hans Peter Duus og Kristjana Olavsen Duus, hann var sonur Peter Duus en hún dóttir Sveinbjörns Ólafssonar kaupmanns í Keflavík. Við fráfall gamla Duus komst Keflavík í þeirra hendur og Kristjana rak Duusverslun um árabil eftir dag manns síns

SAGA KEFLAVÍKUR

síðar. Leysti nýja pakkhúsið af hólmi sams konar byggingu, sem hafði verið reist í tíð einokunarverslunarinnar. Var kostnaður við bygginguna talin nema 16.000 krónum, sem þá var gríðarmikið fé.“

Þeir feðgar virðast jafnan hafa verið í mestu metum hjá almenningi, og verslunin þeirra þótti rekin af framsýni og stórhug. Var þess jafnvel getið, að sveitarmenn legðu fremur leið sína suður til Keflavíkur til að skipta við Duus þó skemmra væri til Reykjavíkur.“ Þá virðist Duusverslun í Keflavík einatt hafa verið betur birgð af nauðsynjavöru en aðrar verslanir í þorpinu og það kunnu viðskiptamenn að meta. Þetta mátti t.d. sjá í harðindunum á sjöunda áratug 19. aldar, t.d. árið 1868. Þá tóku ýmsir kaupmenn og verslunarstjórar sig saman um að hætta að lána fólki og hjá mörgum verslunum þrutu birgðir á nauðsynjavörum svo margir fengu ekkert. Hélt Duusverslun þó reikningum opnum eftir sem áður og var vel birg af korni og öðru þarflegu. Sáu þá margir ástæðu til að ganga fram fyrir skjöldu og þakka kaupmanninum opinberlega fyrir frammistöðu sína. Í árslok 1868 sögðu t.d. „Nokkrir búandi menn fyrir utan og innan Vogastapa“ eftirfarandi í Þjóðólfi:

„Það sem meðal annars hefir átt hvað mestan þátt í vandræðum og neyðinni hér syðra í ár er það tvennt, að kaupmenn svo að segja hættu að lána allflestum skiptavinum sínum, sumir hverjir eins þeim, sem skuldlitlir eða skuldlausir voru við þá, og svo einkum hitt að þeir birgðu svoilla verslanir sínar, að hjá þeim flestum hefir verið og er skortur, ekki á óþarfa, heldur á nauðsynjavörum, t.d. korni, kaffi, hampi og færum. (...) En af þeim, sem undantekningar hafa gjört frá þessari verslunaraðferð, á engin verslun eins vort þakklæti skilið og sú í Keflavík, er þeir herrar Duus og Johnsen reiða, því oss er óhætt að segja, að með því að birgja verslunina svo vel öllum helstu nauðsynjum hafa þeir haldið og halda mörgum, ekki einungis sínum heldur og annarra skiptavinum, við líf og lífsvon, og það ekki einungis með því að selja þeim, heldur og lána þeim lífsbjörg og lífsbjargarmeðal! (til sjávarútvegs). Því má nærri geta, að hafi flestum öðrum kaupmönnum þótt ógjörandi, að lána svo vörur sínar, þá hafa líka eigendur þessarar verslunar í Keflavík lagt stórfé í hættu sakir mannúðar sinnar og velvilja. Það má því ekki minna vera, en að vér vottum þeim, og sér í lagi herra H.P. Duus, sem með mikilli nærgætni og greind hefir ráðið hér verslun og lánum, verðskuldað þakklæti, og það gjörum vér hér með innilega í nafni allra þeirra, sem í sveit vorri hafa notið velgjörða verslunar þessarar."

Í öðru bréfi, sem birtist í blaðinu Baldri um sama leyti, er tekið mjög í sama streng þegar rætt er um hjálp Duusverslunar við fólk í harðindunum og þess getið, að engin mannamunur hafi verið gerður hvort heldur viðskiptavinir hugðust staðgreiða vöruna, eða þurftu að fá hana lánaða. Ganga bréfritarar jafnvel svo langt að telja Duusverslun hina

einu í þorpinu: „þar eru reyndar þrjár sölubúðir, en lítið gagn hafa menn Keflavík á síðari hluta af eintómu nafninu.““ Verslun Sveinbjörns Ólafssonar mun þá hafa 19. aldar verið farin „á hausinn“, en Knudtzonsverslun var hin þriðja.

Varla þarf að efa að mismunur á viðskiptaháttum þessara tveggja verslana, Duus og Knudtzon, lá ekki minnst í því, að síðarnefnda búðin var einasta eitt af nokkrum útibúum kaupmannsins og stýrt af verslunarstjóra hans. Hvað H.P. Duus viðvíkur á hinn bóginn þá var verslunin í Keflavík „móðurstöð“ fyrirtækisins í landinu, kaupmaðurinn átti sjálfur heima í þorpinu og margir viðskiptavinirnir því nágrannar hans og nærsveitamenn. Þessi staðreynd hlaut að setja mark sitt á viðskiptin, eins og dæmin hafa raunar sannað fyrr og síðar. Peter Duus var fyrir verslun sinni til ársins 1868, en fól fyrirtækið þá þeim Hans Peter, syni sínum, og tengdasyni Daníel Johnsen, sem m.a. hafði verið við verslun á Austfjörðum og Ísafirði. Hafði gamli Duus átt við heilsuleysi að stríða, enda tekinn að eldast, og andaðist raunar síðsumars þetta sama ár. "Er svo að sjá sem Hans Peter (eða H. P. eins og hann var oftast nefndur) hafi jafnan haft stjórn fyrirtækisins í Keflavík á hendi. Þeir mágar, Hans Peter og Daníel slitu selskapnum

árið 1874 og skiptu eignunum á milli sín, eða öllu heldur á milli þeirra Duus-systkina, og hélt Hans Peter þá m.a. eignunum í Keflavík.“

Jón Helgason biskup segir um H.P.: „Hann var einstakt valmenni, sem öllum var hlýtt til, sem honum kynntust, rak verslun sína með mikilli fyrirhyggju og réttskiftni og naut almenningstrausts.“* H.P. kvæntist Kristjönu dóttur Sveinbjörns Ólafssonar kaupmanns, „einstakri mannkosta- og merkiskonu“ segir biskupinn um hana.

H.P. og Kristjana Duus fluttust til Kaupmannahafnar árið 1881, og tók Ólafur Ásbjörn Olavsen, mágur Duus, þá við stjórn verslunarinnar, en Duus rak erindi fyrirtækisins í Kaupmannahöfn. Eftir dauða H.P. Duus árið 1884, fluttist Olavsen utan og ráku þau systkin verslunina í félagi, en verslunarstjóri þeirra í Keflavík varð Jón Gunnarsson."

Laust fyrir aldamótin fluttust aðalstöðvar H.P. Duus, eins og fyrirtækið hét þá, til Reykjavíkur. Undir þessu nafni var drifin góðfræg verslun í höfuðstaðnum og H.P. Duus varð brátt eitt helsta stórveldi í þilskipaútgerð álandinu. Segir Árni Óla þegar hann ræðir um starfsemi fyrirtækisins og um Ólaf Olavsen: „Hann rak mestu þilskipaútgerð, sem nokkur maður hafði þá rekið við Faxaflóa, og gerði til dæmis út 11 þilskip á vetrarvertíð 1912."7'

Eins og áður hefur komið fram keypti Duusverslun eignir Knudtzons og Fischer í Keflavík og átti þá allar gömlu verslunarlóðirnar í þorpinu. Duusverslunin í Keflavík hélt velli fram undir 1920, en var þá seld Matthíasi Þórðarsyni frá Móum.

Barátta um nýja verslunarstaði Árið 1889 birtist í Þjóðólfi bréf frá einum íbúa Rosmhvalaneshrepps. Þar lýsir hann viðskiptum í Keflavík á eftirfarandi hátt: „Það er ætlun margra skynberandi manna, að eigi verði neinn sýnilegur árangur af þessum fiskiárum hér með Flóanum, meðan verslunin og hugsunarháttur fólks eigi breytist; því hinn gamli vegur verður þræddur upp aftur og aftur og hann er svona: Gott fiskiár, mikil lán framboðin og tekin, vaxandi eyðsla og skuldir, svo koma aftur harðæri, sem gleypa hinu góða; þá koma lögtök, veðsetningar og eymd, svo veðsetningarskjöl fylla skrifborð kaupmanna, en ávöxtum landsins er eytt út í Kaupmannahöfn af mönnum, sem hafa staðið, standa enn og munu standa á móti öllum framförum og nýbreytingum á voru landi, þessa menn álítur almenningur sitt lífakkeri og kallar þá kaupmenn."? Ýmislegt vafstur ráðamanna hér heima og úti í Kaupmannahöfn til að koma skikki á verslunarhætti Íslendinga hafði fremur lítil bein áhrif á verslunina; víða versluðu sömu kaupmenn og meðsvipuðum hætti og áður eftir að fríhöndlunarlögin tóku gildi, og lög um frjálsa verslun á Íslandi leiddu ekki til þess að hingað flykktust kaupmenn af öðru

FRÁ 1837 TIL UM 1890

þjóðerni þegar í stað til að eiga kaup við Íslendinga. Smátt og smátt dró þó úr ofurveldi danskra „selstöðukaupmanna“ hér á landi í kjölfar ýmissa samfélagsbreytinga, s.s. bættra lífskjara og samskipta við umheiminn.

Við höfum fylgst með því hvernig Íslendingar tóku smátt og smátt að láta að sér kveða í versluninni, en þó sagði almannarómur ekki nóg að gert, í raun væru margir íslensku kaupmannanna litlu skárri en þeir dönsku og sumir jafnvel verri. Má taka undir að oft var lítill munur á. Það virtist því ekki nægilegt að fela Íslendingum verslunina í hendur heldur þurfti einnig að breyta sjálfu verslunarfyrirkomulaginu.

Fyrstu teikn þess, að verulegar breytingar væru í nánd, voru líklega fjölgun löggiltra verslunarstaða, en svipur einokunartímans hélst í því efni að miklu leyti fram yfir miðja 19. öld. Eftir endurreisn alþingis árið 1845 var þegar í stað óskað eftir því að nýjar hafnir yrðu löggiltar sem verslunarstaðir. Komu þá fram á sjónarsviðið ýmsir staðir, sem eru blómleg kauptún nú á dögum.

Annað atriði ógnaði veldi gömlu selstöðukaupmannanna á síðari hluta 19. aldar, og má raunar teljast með merkustu nýmælum í í versluninni á Íslandi. Það voru innlendu verslunarsamtökin, sem nú fóru að komast á legg. Mörg þeirra áttu ríkan þátt í að rétta hlut íslenskra framleiðenda og neytenda, og komu m.a. á viðskiptasamböndum við lönd á borð við Noreg og England.

Eftir að verslun á Básendum og í Grindavík lagðist af höfðu kaupmenn í Keflavík að kalla einokunarstöðu á verslun við íbúa á Reykjanesskaga, allt til Hafnarfjarðar. Hjásumum var því æði langur vegur í búð. Samkvæmt lagabókstafnum var óheimilt að versla utan hinna löggiltu verslunarstaða, og í okkar tilviki var slíkt leyfi bundið við mörk verslunarlóðarinnar í Keflavík. Fljótlega virðast kaupmenn þó hafa tekið að rása út fyrir lóðamörkin, nægir í því sambandi að minna á verslun þeirra Kyhns ogÓlafs Waage í upphafi fríhöndlunartímans, en sú starfsemi var snarlega slegin af. Einnig má nefna, að margir ef ekki flestir kaupmenn í Keflavík komu sér upp aðstöðu í nágrenninu; Jacobæus í Garði, Andreasen 8 Schmidt í Njarðvíkum og Vogum, og svo framvegis. Með þessu móti vildu þeir tryggja sér sem mesta hlutdeild í afla viðkomandi íbúa, en fyrir Kom að yfirvöld ömuðust við þessu, einkum ef kvisaðist að kaupmenn flyttu með sér ýmsan varning og ættu kaup við heimamenn utan Keflavíkur.

Árið 1843 var Ditlev Thomsen, sem í eina tíð hafði verið faktor í Keflavík en var nú tekinn að versla fyrir eigin reikning í höfuðstað landsins, klagaður fyrir að flytja vörur til Þórshafnar, skammt sunnan Básenda. Þar hafði verið verslað á einokunartímanum, að því talið er, en síðan ekki söguna meir. Þórshöfn var því kolólöglegur verslunarstaður, og staðfesti stiftamtmaður það álit bréflega við sýslumann.?

:3 € WFWFWFWFWFWF Ein króna WFWFWFWFWFWED Í :Ð € WFWFWFWEWFWF WFWFWFWFWFWF 2 : Iaana€

- 4 1 g WFWEWEWEWFWFE Ný 0 0 Í 7 (| WFWFWFEWFWFWE B 1 8 = WEWFEWEWFWFWF WFWFWFWEWFWF H = An 8 SANNA. =

Peningaseðill úr Fischersverslun í Keflavík. Ýmsir töldu seðlaútgáfuna enn eitt bragð selstöðukaupmanna til að fjötra íslenskan almúga

Keflvískir peningar

Nýlega eru komnir út meðal almennings hér seðlar, sem Fischersverslun hefur gefið út; þeir gilda aðeins eina krónu, og fást eigi útborgaðir íöðru en vörum. Fáfróðir menn álíta, að þetta sé hið sama, sem seðlar bankans, og að við þá megi gera allt hið sama sem þá, en verðleikar seðla þessara munu koma fram, þegar þeir eiga að notast í opinber gjöld. Þaðer nefnilega sami tilgangurinn, að útiloka peningana úr viðskiptunum, og fjötra þau, sem mest má verða.

Þjóðólfur 4. janúar 1889 (41:1), bls. 3.

FRÁ 1837 TIL UM 1890

Nú verður ekki sagt hvort hugmyndin um verslun á Þórshöfn var frá Thomsen komin eða íbúum þar í grenndinni, en trúlegast er þó að þeir síðarnefndu hafi tekið þessari nýlundu fagnandi. Enda kom brátt á daginn eftir endurreisn alþingis, að íbúar sýslunnar kusu að verslun yrði heimiluð víðar á svæðinu. Á alþingi árið 1849 var þess óskað að lausakaupmönnum yrði leyft að sigla til Grindavíkur, Þórshafnar, Njarðvíkur og Vogavíkur (Voga) til viðbótar við Keflavík og Hafnarfjörð."*

Fjölgun verslunarstaða í umdæminu átti þá lítt upp á pallborðið hjá alþingismönnum og skömmu síðar, árið 1851 lýsti raunar einn þjóðfundarfulltrúi, sr. Jakob Guðmundsson, því yfir að hann vildi helst sjá bæði Keflavík og Hafnarfjörð hverfa inn í Reykjavík með húsum og fólki.“ Hvorugt gekk eftir, Hafnarfjörður og Keflavík stóðu áfram og þingmenn höfnuðu óskum um löggildingu staðanna fjögurra. Ýmsir áhugamenn um málið voru þó fráleitt búnir að gefa Voga upp á bátinn. Á þinginu 1885 og næstum hvert ár eftir það til 1893 var borin upp tillaga um löggildingu Vogavíkur sem verslunarstaðar. Eins og nærri má geta blandaðist Keflavík inn í þessa umræðu. Þórarinn Böðvarsson, fyrsti þingmaður sýslunnar spáði raunar áþinginu 1887 að Vogar yrði brátt aðalverslunarstaðurinn við Faxaflóa sunnan Hafnarfjarðar, og yrði Keflavík þá ekki lengur til sem verslunarstaður." Þrátt fyrir þessa ískyggilega rökfærslu þingmannsins þverskallaðist þingheimur við enn um hríð.

Umræður um löggildingu urðu mjög snarpar á þessu þingi, árið 1887 og féllu þá mörg ummæli um Keflavíkurþorp, sem ekki voru öll þessum aldna verslunarstað í vil. Var í því sambandi einkum beint spjótum að hafnarskilyrðum í Keflavík, sem voru almennt talin slæm, og að óheppilegri einokunaraðstöðu Keflavíkurkaupmanna á þessu stóra svæði. Páll Briem, þingmaður Snæfellinga, staðhæfði t.d. að skip þyrftu oftlega að leita skjóls í Vogavík, en einatt hefði það komið fyrir að þau ræki upp í strandkletta við Keflavík og færust með manni og mús. Páll sagði ennfremur: „Umhverfis Keflavík er hrjóstrugtland, fátækt og örbirgð, og ástæður manna þar hafa alið upp anda þann, sem áður ríkti á einokunarstöðunum. Kaupmenn í Keflavík hafa oftlega eigi látið verslunarmenn (þ.e. viðskiptavini) sína sæta góðum kjörum, og listi sá, sem komið var fram með á þinginu yfir vöruverð í Keflavík í samanburði við verðið í Reykjavík, sýnir best, hverjum ókjörum menn þar hafa átt að sæta af hendi kaupmanna. Keflavík er of langt frá, til þess að Reykjavík geti haft áhrif verslun þar og vöruverð."?

Flutningsmaður tillögunnar, fyrrnefndur Þórarinn Böðvarsson, staðhæfði einmitt að það væri ekki síst verslunarlagið í Keflavík, sem hefði ýtt undir þessa tillögu.

Málið var víðar rætt en í þingsölum, til dæmis tjáðu nokkrir sig um málefni Vogavíkur og verslunarhætti í Keflavík í blöðum. Eins og nærri má geta var löggildingarmálið íbúum í grennd við Voga ofarlega íhuga, og títt á tungu þessi misserin. Árið 1886 birtist t.d. „bréf af Vatnsleysuströnd“ í Þjóðólfi þar sem Keflavík og einkum kaupmönnum í þorpinu eru ekki vandaðar kveðjur. Segir þar m.a.:

„Þá er að minnast á verslunarstaðinn Keflavík. Get ég það eigi án þess að falla í stafi yfir þinginu næst liðið sumar, að það skyldi ekki vilja gefa atkvæði sitt með því, að við hér suðurbúar fengjum Vogavík og Þórshöfn löggilta sem verslunarstaði, þar sem Keflavík er næsta óhagkvæmur verslunarstaður, og ekki laust við að verð á vörum sé þar uppskrúfað, einkum á veturna. Auðsjáanlega hefur það verið af ókunnugleika alþingis, að það synjaði okkur um hina umbeðnu verslunarstaði. En við hættum ekki við svo búið og væntum góðs af næsta þingi að sumri komandi.""

Baráttan fyrir löggildingu Vogavíkur hélt áfram á næstu árum, en það var þó ekki fyrr en árið 1893, sem henni lauk með viðurkenningu Voga sem verslunarstaðar.

Þannig var Keflavík leikin í blöðum, sölum alþingis og trúlega einnig í samræðum manna á milli á níunda áratug nítjándu aldar: harðdrægni og einokunarhneigingar kaupmanna, en undirlægjuháttur annarra íbúa þorpsins og einn þingmanna sýslunnar óskaði Keflavík raunar veg allrar veraldar!

Til allrar hamingju voru þó þeir til, sem tóku upp hanskann fyrir Keflavík eða voru í það minnsta ekki sáttir við að Vogar tækju yfir hlutverki Keflavíkur. „Rangæingur úr Fljótshlíð" kvaddi sér m.a. hljóðs nokkru áður en Vogar urðu löggiltur verslunarstaður með greininni „Óþarfar verslunarholur“, er birtist í Ísafold. Sagði hann m.a.: „|... Þá eru einhverjir Sanndkoysnmsn að biðja um Vogavík, til þess að hægara sé að ná sér í seytilinn (þ.e. brennivínið). Höfnin er að vísu góð, en allt annað mælir á móti. Keflavík er svo vel sett fyrir kauptún á Suðurnesjum, sem orðið getur. Verslun úr Vogum er ekki til annars en að okra í kringum sig, og drekka meira brennivín, og draga afl frá Reykjavík og Hafnarfirði. Það hefur heyrst, að sumir þar nálægt álíti hag að fá þar kaupstað, til þess að geta látið hann taka þátt í sveitarþyngslunum. En allur hagurinn yrði, að þeir fengju tómthúsmannalýð, sem yrði þeim til niðurdreps."= Þórshöfn var önnur þeirra hafna í Gullbringusýslu, sem lagt var til árið 1849 að yrði löggiltur verslunarstaður. Óskir um þetta komu að nýju fram á þinginu 1885 og síðan á hverju ári fram til 1889, án árangurs. Eftir það var ekki minnst álöggildingu verslunarstaðar við Þórshöfn.“ Hinar hafnirnar tvær, Njarðvík og Grindavík, máttu hins vegar biða löggildingar fram yfir aldamót. Raunar hóf ónafngreindur kaupmaður

VERSLUNIN FRÁ 1837 TIL UM 1890

í Keflavík, að flytja vörur til Grindavíkur og kaupa þar fisk árið 1878, og virðist ekki hafa verið amast við því.*

Keflavík mætti því lítilli samkeppni úr þessari átt, en þó var sýnt í hvað stefndi. Kaupmönnum í þorpinu stóð áreiðanlega nokkru meiri ógn af verslunarsamtökum, sem létu fyrst á sér kræla í nágrenni þorpsins um og eftir 1880.

Upphaf verslunarsamtaka á Suðurnesjum

Íslensku kaupfélögin áttu sér erlendar hliðstæðar, t.d. í Danmörku, en þar voru þau þó oftast nær annað hvort samtök neytenda eða framleiðenda. Hérlendis voru samtökin oftast nær í senn neytenda- og framleiðendafélög, þ.e. komu framleiðsluvörum á markaði erlendis og keyptu neysluvarning og smíðavörur í staðinn. Íslensku pöntunarfélögin komu fram á sjónarsviðið um 1870 og voru yfirleitt laustengd samtök manna, flest þeirra skammlíf.“

Fyrstu ráðagerðir Suðurnesjamanna um samtök af þessu tagi, svo vitað sé, eru frá árinu 1868. Í Baldri það ár birtist frétt um að þeir Björn Jónsson á Þórukoti í Njarðvík og Egill Hallgrímsson í Vogum hygðust fá Njarðvíkinga og Vogamenn í lið með sér til að senda fisk og lýsi til Danmerkur og kaupa þar nauðsynjavarning í staðinn. Þeir Björn og Egill áttu í félagi skipið Lovíse, og til stóð að nota það til flutninganna. Höfundur fréttarinnar fór ekki dult með skoðun sína á fyrirtækinu, og kveður við þjóðernislegan tón í skrifunum, hann bendir t.d. á að þannig hafi „forfeður vorir á gullöld landsins" hagað viðskiptum sínum.“Engum sögum fer af því hvort nokkuð varð af þessum ráðagerðum árið 1868. Því verður ekkert sagt um áhuga né árangur, en íþað minnsta er fremur ólíklegt að framhald hafi orðið á.

Sr. Sigurður Sívertsen færir í annál sinn fyrir árið 1879 að þá hafi verið keypt haffært skip sem nota eigi við „einhvers konar félagsverslun, þegar fram líða stundir. “*Kann að vera, að kaupin hafi staðið í einhverju sambandi við ráðabrugg Eggerts Gunnarssonar um þær mundir um að koma á fót verslunarfélagi innan Rosmhvalaneshrepps, til að panta vörur frá Englandi . Eggert þessi var Eyfirðingur, fæddur að Laufási árið 1840. Var hann bróðir Tryggva Gunnarsson bankastjóra og Gránufélagsforkólfs. Eggert mæddist í mörgu á sinni tíð, var m.a. um skeið kaupstjóri fyrir bróður sinn og alþingismaður á árunum 1875-1879.* Þá hafði vaknað áhugi hans á að stofna með búendum við Faxaflóa verslunarfélag meðsambandi við Englendinga, og ræddi hann þetta við Suðurnesjamenn árið 1880. Þar virðast hugmyndir Eggerts hafa mælst vel fyrir, t.d. segir Sigurður Sívertsen: „Sýnist áform þetta vel til fallið, og gæti orðið til mikilla hagsmuna með góðri stjórn og fyrirkomulagi."*

231

Eggert Gunnarsson, forkólfur í verslunarsamtökum þeim, sem oft eru kölluð Garðsfélagið

FRÁ 1837 TIL UM 1890

Fyrsta vörusendingin kom árið eftir, 1881, á tveimur skipum, Liv og Ann Warren. Það orð hafði löngum legið á dönsku selstöðukaupmönnunum að þeir hefðu meiri áhuga á að flytja inn þær vörur sem mest gáfu í aðra hönd heldur en þær sem landsmenn þurftu endilega á að halda. Þannig væri t.d. brennivínsframboðið hjá þeim meira en góðu hófi gegndi. Það er því fróðlegt að skoða farmsskýrslur skipanna sem fluttu félagsmönnum verslunarfélagsins vörur, með því að ætla má að í þeim viðskiptum hafi viðskiptamenninrnir sjálfir haft hönd í bagga með að ákveða hvað væri flutt inn. Voru þeir sérlega hagsýnir í innkaupum sínum, og hætishót betri en selstöðukaupmennirnir?

Skipið Liv kom frá Leith og hafnaði sig hinn 23. júní. Hafði það ekki annað innanborðs en steinkol og tígulsteina. Ann Warren kom hins vegar með vörur frá Liverpool. Var það öllu fjölskrúðugari farmur: korn, kaffibaunir, te, kandís-, strá- og púðursykur, reyk- og munntóbak, salt, færi, ljáir, smíðajárn, tjara, sement og kalk, skinn og leður. Athygli vekur að hvorugt skipanna flutti brennivín og má raunar segja að nauðsynjar hafi einkennt innkaupin, ef frá eru talin tóbakskaup og e.t.v. kaffi-, te- og sykurinnflutningur.“ Margir hefðu þó efalaust treyst sér til að flokka allt þetta sem nauðsynjar á þeirri tíð.

Til greiðslu fyrir þessar vöru lögðu kaupendurnir sínar eigin framleiðsluvörur, sem voru að mestum hluta ýmsar sjávarafurðir, s.s. saltfiskur (um 102 tonn), söltuð ýsa, harðfiskur og þorskalýsi. Þá flutti Liv 34 pund af hvítri ull til Englands. Til samanburðar má geta þess að þá um sumarið fluttu verslanir Duus og Fischer út samtals um 480 tonn af saltfiski. Um haustið mun einnig hafa komið gufuskip á vegum félagsins til Reykjavíkur með vörur til félagsmanna, og skal það m.a. hafa flutt framleiðsluvörur af Suðurnesjum utan.“

Verslunarfélag Eggerts Gunnarssonar náði þannig á fyrsta ári til sín umtalsverðri sneið af þessari eftirsóttu köku, þ.e.a.s. fiskverslun á Suðurnesjum. Á næsta ári var reist pakkhús á Náströnd undir ensku vörurnar og Peter Thomsen, danskur maður, sem verið hafði við verslun í Keflavík um nokkurt skeið, var gerður verslunarfulltrúi þar.

Svo er að sjá sem félagsskapurinn hafi ekki verið formlega stofnaður fyrr en árið 1882. Hinn 6. mars komu menn loks saman að Meiðastöðum og „fullstofnuðu“ félagið eftir því sem skýrt var frá í blöðum. Var þá jafnframt ákveðið að Thomsen færi utan með póstskipinu um vorið og fengi lánaðar vörur upp á ábyrgð félagsmanna. Því miður fylgir tala þátttakenda ekki fréttinni, en þar kemur þó fram, að þeir höfðu lofað íslenskum framleiðsluvörum á fundinum fyrir um 40 þúsund krónur.“ Má af þeirri tölu ráða, að þátttaka hafi verið mikil.

Þetta annað ár í starfseminni kom víst nokkru minna af vörum til landsins en til hafði staðið, en hins vegar voru flutt utan um 800 skippund (tæp 130 tonn) af verkuðum fiski á vegum félagsins."

Þessi merkilega tilraun Eggerts Gunnarssonar og Suðurnesjamanna hefur án efa komið nokkuð við kaunin á Keflavíkurkaupmönnum. Sigurður Sívertsen getur þess t.d. í Suðurnesjaannál, að fiskverð til útvegsbænda hafi stigið töluvert eftir að starfsemin komst á legg. Félagið varð þó ekki langlíft. Árið 1883 segir Sigurður að verslun Eggerts og Suðurnesjabúa sé að kalla lokið.*Stórfelld harðindi geisuðu nú á Íslandi og áttu þau víst ekki minnstan þátt í endalokum félagsins. Mun Eggert hafa komist í umtalsverðar fjárkröggur og flúið til Vesturheims af þeim sökum skömmu síðar. Sneri hann ekki heim aftur en andaðist ytra."

Þrátt fyrir þessi málalok hjá Eggert Gunnarssyni og verslunarfélögum hans í Rosmhvalaneshreppi leið ekki á löngu áður en nýju verslunarfélagi var hleypt af stokkunum í hreppnum. Þetta var í lok níunda áratugarins og sem fyrr var helsta markmiðið að rétta hlut íbúa í Rosmhvalaneshreppi gagnvart selstöðuverslununum. Þeir svilar Jens Pálsson sóknarprestur á Útskálum og Þórður Thoroddsen héraðslæknir voru þar í broddi fylkingar, og varð þetta félag bæði heldur langlífara og trúlega atkvæðameira en félag Eggerts Gunnarsonar.

15. kafli

Lífið í þorpinu

Þorp er annað og meira en hús og fólkið, sem í þeim býr; það er að nokkru leyti eins og sjálfstæð lífvera, húsin og íbúarnir einungis einstakir líkamspartar. Og þorpið hefur eigin sál, bæjarbragur myndi það líklega vera kallað. Bæjarbragurinn í Keflavíkurþorpi hefur komið dálítið við söguna hér á undan, samskipti íbúanna, amstur þeirra og önn. Einnig hefur nokkuð verið vikið að kjörum almennings í Keflavík á 19. öld. En það er fleira sem lýtur að lífi í þorpi, fólkið þarf heilsugæslu og bóklærdóm, tækifæri til að sinna félags- og skemmtanaþörf sinni, og eiga samskipti við íbúa í allt öðrum þorpum og sveitum, svo nokkuð sé nefnt. Er nú ætlunin, að huga nokkuð að samgöngu-, fræðslu- og heilbrigðismálum, upphafi félagsstarfs, og hinu og öðru til viðbótar. Eins og nærri má geta spratt Keflavíkurþorp næsta tilviljunarkennt upp, húsin voru reist skipulagslaust þar sem hentast þótti hverju sinni. Eigendum Keflavíkurjarðarinnar bar lögum samkvæmt, að úthluta þeim, sem þess óskuðu, lóðarstykkis undir húsin, en höfðu vitanlega nokkurn veginn í hendisér hvar þeim var valinn staður. Þorpið byggðist því þannig, að helstu verslanirnar þrjár, Norðfjörðs-, Mið- (eða Fischers) og Duusverslanir, röðuðu sér meðfram sjónum við núverandi Hafnargötu. Þeir höfðu því yfir að ráða helstu lendingum í þorpinu sem og stakkstæðum. Í skjóli verslananna, inn á milli verslunarhúsanna og að baki þeim, fengu tómthúsmennirnir síðan að hola niður moldarkofum sínum. Lengi vel, eða fram til 1824, afmarkaðist þorpið nokkurn veginn afnúverandi Aðalgötu ísuðri, Kirkjuvegi í vestri, Hafnar- og Duusgötu í austri og landamörkum jarðarinnar í Grófinni í norðri. Eins og komið hefur fram hófst byggð á Náströnd að líkindum 1824 er P. C. Knudtzon lét reisa þar verslunarhús. Hvað varð eftir 1848, þegar Knudtzon flutti verslunina í Flensborgarhús og lét rífa niður og flytja eignir sínar á Náströnd, er ekki vitað með vissu, en á síðari hluta 19. aldar var þar bæði verslun og íbúðabyggð.

Tómthúsmannabyggðirnar voru löngum einna mestar sunnan og vestan Duushúsa. Þar voru ýmis sögufræg hús á borð við Eldhúsið, sem hýsti ekkjuna Sigþrúði og fjölskyldu um skeið, bær Odds Jónssonar tómthúsmanns, Clausensbær, sem brátt verður vikið nánar að, Hjörtsbær, sem Hjörtur Jónsson klénsmiður átti og Smiðjan, sem þrátt fyrir nafnið var um og eftir miðja 19. öld snoturt tómthúsmannaheimili. Þarna bjó og Helgi Teitsson, sem um hríð gegndi hreppstjórn ograunar ýmsir fleiri. Þá er vert að minnast Þorvarðarhúss, sem einnig er á

Hjörtsbær. Hjörtur Jónsson fluttist til Keflavíkur frá Grindavík árið 1832 og reisti sér þennan bæ. Hjörtur á enn afkomendur í Keflavík

þessumslóðum, eða þar sem nú heitir Vallargata 28. Þar reisti Þorvarður Helgason beykir hús, sem enn stendur. Það var reist árið 1884 og því elsta íbúðarhúsið í Keflavík.'

Önnur tómthúsaþyrping reis síðar á Melnum, sem kallaður er og afmarkaðist hún nokkurn veginn af núverandi Tjarnargötu, Vallargötu og Aðalgötu. Voru bæirnir þar nefndir einu nafni Melbæir.

Í kjölfar nýrra skattalaga árið 1877, sem meðal annars fólu í sér skattheimtu af íbúðar- og atvinnuhúsnæði, var farið að safna skýrslum um hús og húseignir á landinu. Taka hinar fyrstu prentuðu skýrslur af þessu tagi til áranna 1879-1881. Árið 1880 töldust húseignir í Keflavík einungis sjö. Vitanlega voru húsin í bænum miklu fleiri, en talan er svona lág vegna þess að ein húseign taldi oft mörg hús; öll hús einnar og sömu verslunar voru t.d. ein húseign. Þessar sjö húseignir voru metnar á 38.850 kr.og fasteignaskattur á húsnæði í kauptúninu þetta ár, húsaskatturinn svonefndi, var 57 kr. Á næstu árum tók þorpið nokkurn kipp, því húseignirnar voru orðnar 17 árið 1887 og jafn margar 1890. Atti þessi vöxtur einkum rætur að rekja til húsbygginga verslananna, en einnig hafði orðið fjölgun í þorpinu með tilheyrandi íbúðabyggingum.? Vegirnir um þorpið voru til orðnir af sömu hendingu og annað. Hestshófar og misþung mannaspor í gegnum áratugina höfðu greypt þá í jörðina þar sem greiðfærast þótti þá og þá. Svo óljósir gátu þessir slóðar verið, að faktor Knudtzons á Náströnd vílaði ekki fyrir sér að setja niður nýtt pakkhús þvert yfir veginn inn í þorpið og fékk snuprur

fyrir, eins og fyrr var getið. Þó hafði hreppsnefndin í Rosmhvalaneshreppi látið það verða eitt af fyrstu verkum sínum, eftir að henni var komið á fót, að reisa litla brú yfir vatnsrásina í Grófinni, nyrst í þorpinu, á kostnað hreppsins. Þetta var um 1874, en brúin kom af einhverjum ástæðum ekki að tilætluðum notum og var rifin og timbrið selt fáeinum árum síðar.

Vegurinn frá höfuðstaðnum suður á nes þræddi sig nokkuð svipaða leið og gamli þjóðvegurinn; „í gegnum Hafnarfjörð, suður Hraun og Almenning, yfir Strandarheiði, ofan hjá Kálfatjörn til Voga, yfir Stapa og Njarðvíkur til Keflavíkur, en þaðan liggja aftur vegir suður í Hafnir og upp í Grindavík." Frá Ytri-Njarðvík lá vegurinn nokkru ofar inn í þorpið og nær heiðinni en nú er og féll u.þ.b. við núverandi Suðurgötu. Það lætur að líkum, að vegirnir voru ekki ýkja merkileg mannvirki fyrir vagnaöld. Frá fornu fari hafði hreppsstjóri haft á hendi, að kveðja íbúa til vegabóta, en þær fólust mestanpart í að ryðja þá troðninga sem fyrir voru. Tilskipun um vegi árið 1861 bætti hér nokkuð úr, en í henni var t.d. mælt fyrir um gerð, breidd og byggingarlag þjóðveganna. Skyldi þjóðvegur m.a. vera fimm álna breiður (þ.e. um þrír metrar) ef hann átti að rísa undir nafni, skurðir meðfram og brýr á lækjum. Vegabæturnar voru unnar í þegnskylduvinnu, og var þeim jafnað niður á alla verkfæra karlmenn á aldrinum 20-60 ára í hverjum hreppi, um það bil hálfu dagsverki á hvern mann." 237

Hús Þorvarðar Helgasonar, nú Íshússtígur 7, er talið elsta íbúðarhúsið í Keflavík, en það var reist árið 1884

Melbæina svokölluðu ber hér í hús Knudtzonsverslunar.

Húsið til hægri er Miðpakkluísið, sem Fischersverslun átti

Samgöngur á sjó voru ekki minna verðar og velflestir flutningar fóru um sjóveg. Má í því sambandi minna á Jón Sighvatsson í Ytri-Njarðvík, sem smíðaði sér þilskip og hafði til vöruflutninga um flóann og varð sterkefnaður m.a. af því.“ Þá var fólk og varningur einatt fluttur til og frá Keflavík á opnum bátum. Það gat veriðhættuspil og iðulega brenndu sjófarendur sig á, að ofhlaða bátkænur, svo sem annálar votta. Árið 1875 segir Suðurnesjaannáll: „Um Jónsmessuleytið lögðu menn héðan úr Leiru til kaupavinnu upp í Borgarfjörð. Var skipið of lítið og ofhlaðið af fólki og háfermi. Fórst það undan Álftanesi með mönnum og farangri."?

Stærstu og tígulegustu samgöngutækin á þessum árum voru efalítið kaupförin, sem fluttu vörur til og frá verslununum. Boðaði það ævinlega talsvert meira en skipakomu þegar seglin bar við himinn, því kaupskipum fylgdi nokkur vinna við affermingu og útskipun, og sömuleiðis bárust með þeim tíðindi og jafnvel póstur frá útlöndum.

Ef marka má opinberar skýrslur fjölgaði skipakomum til Keflavíkur ekki ýkja mikið á síðari hluta aldarinnar. Þannig höfnuðu skip sig 11 sinnum í Keflavík árið 1860, 7 frá útlöndum og fjögur frá höfnum á

Íslandi, en 13 árið 1880.“ Síðarnefnda árið komu 12 beina leið frá útlöndum en eitt frá innlendri höfn. Árið 1890 komu hins vegar 15 skip til hafnar í Keflavík og tæpur helmingur þeirra frá öðrum höfnum á Íslandi, líklega einkum Reykjavík, en 8 beint frá útlöndum.!" Þannig dró úr því að skip kæmu beina leið að utan til Keflavíkur og sýna tölurnar líklega að í landinu hafði myndast miðstöð þjóðlífsins, þar á meðal verslunar, í Reykjavík, eiginlegur höfuðstaður.

Ef að líkum lætur bjóst alþýðufólk raunar síst við bréfasendingum með kaupskipunum, spenningur þess stafaði öllu fremur af fullvissunnium, að sykur og brauð og aðrar nauðþurftir leyndust í lestinni, auk þess sem það er í sjálfu sér falleg sjón, að sjá hvít segl bera við himin úti á flóanum og gaman að fylgjast með þessum þunglamalegu skipum koma inn á höfnina. Þeir, sem vonuðust eftir skriflegum kveðjum frá kunningjum og ástvinum í fjarlægum fjörðum og dölum Íslands, bundu hins vegar traust sitt við landpóstinn.

Skipuleg póstþjónusta á sér ekki ýkja langa sögu á Íslandi. Fyrstu tilraunir í þá átt voru gerðar árið 1776, þegar eins konar póstmeistaratign var bætt við embætti sýslumanna. Þeir áttu síðan að sjá til þess, að pósturinn yrði fluttur til Bessastaða og vera kominn þangað í byrjun mars, júní og október. Hafa verið hæg heimatök bréfritara í Keflavík, því þeir sendu póst sinn auðvitað beint til Bessastaða. Þremur árum síðar hófust póstgöngur innanlands og kostaði 2 skildinga á bréf fyrir hverja sýslu, sem það fór um. Árið 1786 voru skipaðir fastir póstar, einn fyrir hvern fjórðung landsins. Annaðist svokallaður Sunnanlandspóstur bréf og böggla til og frá Keflavík; leiðin lá frá Bessastöðum um Hafnarfjörð, Keflavík, Básenda, Grindavík og Eyrarbakka, um Árnessýslu að Móeiðarhvoli í Rangárvallasýslu og til baka aftur. Um leið var ákveðið að hafa sérstakt póstskip í förum á milli Íslands og Danmerkur. Þrátt fyrir þetta fór því fjarri, að póstsamgöngur á Íslandi væru komnar í gott horf; um miðja 19. öld var þess til dæmis getið, að greiðasta leiðin með póst á milli fjórðunga lægi í gegnum Kaupmannahöfn. Talsvert rættist úr árið 1872 þegar póstmálum var komið í fastari skorður; þá var skipaður sérstakur póstmeistari og komið á fót 15 póstafgreiðslustöðum.' 2 Sérstakur aukapóstur var skipaður til að flytja póst á milli Reykjavíkur og Keflavíkur, svonefndur Gullbringusýslupóstur. Átti hann að halda daginn eftir komu póstskipsins til Reykjavíkur um Hafnarfjörð og Kálfatjörn til Keflavíkur, dvelja þar einn sólarhring og snúa að því búnu aftur með póst frá þessum stöðum til Reykjavíkur.“Eftir sem áður höfðu Suðurnesjamenn sitthvað við póstsamgöngurnar að athuga ogmunu þær þó óvíða hafa verið betri, vegna nálægðar við miðstöðina í Reykjavík. Í Þjóðólfi árið 1876 er til dæmis kvartað yfir, að oft dragist í marga daga að bréf komist til skila og vinnist því tíðum ekki tóm til að svara þeim aftur.'*

Annað, sem menn fundu athugavert á póstleiðinni til Keflavíkur, var harðneskjuleg meðferð póstsins á hrossi, sem bar bréf og böggla til og frá þorpinu og upp úr sauð þegar skepnan hrundi loksins niður dauð á póstferð til Keflavíkur. Þetta var árið 1886 og óskaði ónafngreindur „Hestamaður“ þá eftir því, að fram færi opinber rannsókn á dauða hestsins og gat um eftirfarandi í leiðinni: „Hvað orðið hafi þessari aumingja skepnu að bana, er ekki efasamt fyrir þá sem til þekktu, enda er nú altalað, að dauðameinið hafi verið hreint og beint skortur og þrælkun.“*Ekki verður séð, að slík rannsókn hafi farið fram, en vonandi er þetta ekki táknræn mynd úr íslenskri póstsögu.

Upphaf veitingasölu og hótel Ólafs snikkara

Keflavík var á þessum árum óðum að verða nokkurs konar „metrópólís“ héraðsins og nafngift húss nokkurs, sem reist var í þorpinu árið 1884, vitnar um töluvert yfirlæti: Hótelið, var "það kallað. Keflavík taldi þá innan við 300 íbúa og var hreint ekki í þjóðleið, auk þess sem „túrismi“ var lítt þekkt hugtak á Íslandi. Eigi að síður tók snikkari í þorpinu, Ólafur Þorleifsson að nafni, sér fyrir hendur að reisa þar hótel með ærnum kostnaði og er rétt að huga að því nánar.

Það fer ekki sögum af því nákvæmlega hvenær eiginleg veitingasala hefst í Keflavík, en fyrsta þekkta veitingaleyfið er frá árinu 1870. Frá ómunatíð hafði að vísu tíðkast, að í krambúðunum væru seldir drykkir í staupavís, en að því er best verður séð fékk Marteinn Clausen smiður fyrstur sérstakt leyfi til að hafa veitingasölu í Keflavík.

Clausen kom til Keflavíkur seint á fjórða áratug síðustu aldar. Hann var um skeið assistent hjá Knudtzon, en fékkst síðar við smíðar og mun einnig hafa haft einhvern smávægilegan verslunarrekstur, líklega fyrst eftir 1860 því þá er hann titlaður timburmaður í manntali, en borgari í manntalinu 1870.:

Marteinn Clausen var húseigandi í Keflavík og stóð hús hans við núverandi Vesturgötu. Í Clausensbæ, sem svo var lengi nefndur, var eldhús, tvö herbergi og hið þriðja á loftinu. Þar var og innréttað sérstakt „boutik-værelse“ oghefur greiðasalan líklega verið þar til húsa." Engar sagnir hafa varðveist úr þessu fyrsta veitingahúsi þorpsins, en e.t.v. varpar leyfisbréf sýslumannsins nokkru ljósi á starfsemina. Þar segir: „Eftir umsókn yðar þar að lútandi heimilast yður hér með að hafa greiða- og áfengissölu fyrir gesti í Keflavík. Slík útsala skal þó stöðvuð áður en óregla hlýst af eða ónæði. Þar fyrir utan mega gestir ekki sitja lengur, nema um skemmtisamkomu sé að ræða, en til kl. 11 að kvöldi og á sunnudögum og öðrum helgidögum má ekki selja sterka drykki fyrr en eftir kl. 6 síðdegis. Þá er að öðru jöfnu óheimilt að láta skemmtisamkomur kvöldið fyrir helgidaga standa lengur en til kl. 11 og

fyrir stórhátíðir eru slíkar samkomu bannaðar með öllu. Þar að auki skal starfsemin að öðru leyti ekki brjóta í bága við reglugerð frá 28. mars 1855 um sunnudags- og helgidagahald."*

Veitingarekstur Marteins Clausens hefur þó ekki staðið lengi; árið 1873 seldi hann Jens Peter Thomsen, verslunarþjóni hjá Ólafi Norðfjörð í Knudtzonsverslun, hús sitt í Keflavík fyrir 400 ríkisdali og flutti til Hafnarfjarðar."Fer ekki sögum af því, að Thomsen héldi veitingarekstrinum áfram, en Clausensbær komst síðar í eigu Duusverslunar."

Af Clausen sjálfum er það hins vegar að segja, að hafnfirsk skemmtanaljón þóttust sjaldan hafa hlotið annað eins happ og koma Clausens í bæinn var í þeirra augum. Sigurður Skúlason byggðasöguritari Hafnfirðinga tekur svo djúpt í árinni, að segja Clausen hafa valdið þáttaskilum í skemmtanasögu bæjarins. Martin Clausen hóf sem sé veitingarekstur í Hafnarfirði árið 1873 og hélt þar dansleiki og veislur, auk þess að bjóða almennar veitingar. Sigurður getur þess ennfremur að Clausen hafi flutt með sér til Hafnarfjarðar (og þá líklega frá Keflavík) lírukassa, sem hann lék einatt á fyrir gesti og gangandi og „knappennále-billiard".?' Þótti hvoru tveggja fágæt nýlunda í bænum. Clausen andaðist árið 1882.

Líkur benda þannig til að við brottför Clausens úr Keflavík hafi veitingarekstur lagst af í þorpinu um hríð og raunar allar götur til ársins 1884. Þá fékk Ólafur Þorleifsson smiður hug á að stofnsetja hótel í bænum. Reisti hann hús í þessu skyni sama ár við Hafnargötuna.

Hótel Ólafs Þorleifssonar var að sönnu ekki hátimbrað, en leysti þó úr brýnustu þörf í bænum. Hótelið er annað frá vinstri

Ólafur Þorleifsson og

Oddbjörg Magnúsdóttir

SAGA KEFLAVÍKUR

Ólafur Þorleifsson var fæddur árið 1861 í Fljótshlíð. Hann kvæntist

Oddbjörgu Magnúsdóttur frá Höskuldarkoti í Ytri-Njarðvík árið 1885 og var Magnús Ólafsson útvegsbóndi í Höskuldarkoti einkasonur þeirra.?

Hótelið, sem svo var nefnt þó það væri í raun varla meira en greiðasala og íbúðarhús eftir daga Ólafs, var ekki sérlega reisulegt, en þó snoturt á þeirra tíma vísu, reist úr splunkunýjum viðum. Það var 14 álna langt og 10 álna breitt (u.m.b. 9x6 m). Árið 1887 var Hótelið tekið út og metið og lýstu matsmenn því svo:

„Klætt utan, hliðar og gaflar og þak með liggjandi timburklæðningu og spónþaki, á framhlið tveir 9 rúðu gluggar og forstofa með glugga yfir og stiga upp á loftið, á upphlið tveimur 9 rúðu gluggum og skúr við innganginn með sömu gerð, með tveimur hurðum. Innrétting í húsinu niðri er þannig: stofa í suðurenda undir lofti með ofni, kames til hliðar og kokkhús þar fram afmeð stórri eldamaskínu, 1 allin| 19 þuml(ungarl, 1 allin| 1/4 að vídd, með múrskorsteinspípu upp úr húsinu, stiga þar upp á loftið; í norðurenda hússins er eitt skilrúm yfir breiddina með hurð til forstofu og hurð til kokkhúss og ofntöflu í skilrúminu miðju, uppi á lofti í suðurenda er stofa betrekkt, einn lesrúðugluggi og sínu |...) kamesi hverju megin. (Í norðurenda tvö verelsi, paneluð og loft yfir báðum endum og stiga upp á það. Gott geymsluhús, kjallari undir hálfu húsinu."?

Sá, sem vill skyggnast um innandyra þarf enn að sækja upplýsingar í uppskriftir og matsgjörð. Þar gat þá að líta m.a. kort af Íslandi á stofuveggnum (ef til vill Uppdráttur Íslands, sem byggður var á mælingum Björns Gunnlaugssonar) og tvö „skilirí“, þ.e. myndir. Í stofunni var einnig sófi, sem hlýtur að hafa verið mesta gersemi, því hann var metinn á heilar 20 kr. sem var mikið fé árið 1887. Ennfremur var billjard-borð á hótelinu, svo gestir veitingahússins hefðu eitthvað við að vera. Að öðru leyti var veitingahúsið fremur útbúið eins og snoturt heimili heldur en gildaskáli og gistihús. Í stofunni voru fjórir stólar og hringlaga borð, skápar og kommóður. Og búsáhöld benda ekki heldur til umfangsmikils veitingareksturs: fjögur vínglös, smjörkúpa og rjómakanna, tarína, kartöflu- og „ragú-“föt, skál og kanna, tvö leirföt, sex diskar, pottur og kaffikvörn. Loks rúmfatnaðurinn: Yfirsæng, sex koddar, þrjár vaðmáls-rekkjuvoðir, tvær undirsængur, fimm brekán, þrjú línlök og matressa, þ.e. dýna.*

Upptalning af þessu tagi er að vísu helst til þurrfussuleg til að svala forvitni um fyrsta hótelið í bænum, þó síst beri að vanþakka þær heimildir, sem til eru. Gefa þessar upplýsingar að vísu nokkra hugmynd um starfsemina þar og einkum að hún hafi aldrei verið ýkja umfangsmikil. Engum frekari sögum fer annars af starfseminni í Hótelinu, utan að þar var um hríð haldinn barnaskóli og fundir góðtemplara.

Mass“ Ág uw %MG fangið hl 2 s-A 4 a 2 fang 07 4 ÞE ðd Jón

} Ár 72 =. 5 c 1 z 4 7 -

Þar slaka BR I

ser ffi 200 að) Jefsítóomgnuu abg verði hk formum „di: #4 fetið á sbr I hraða þesar eður

1 In: 9 ' A sersi A TI: 27 233 ÆTI TT 7188 sy:

77 27 Jun hn; li Á

Veitinga- og hótelrekstur Ólafs varð heldur endasleppur. Eins og flestir aðrir í Keflavíkurþorpi á á þeim árum hafði Ólafur sjósókn meðfram öðrum störfum sínum. Hinn 29. mars 1887 hélt hann í róður venju samkvæmt í allgóðu veðri. Þá hvessti snögglega svo að skipsskaðar urðu. Fórst fjögurra manna far Ólafs, auk tveggja annarra báta og drukknaði hann ásamt tveimur hásetum, en fjórða manninum á bátnum var bjargað. Fyrst um sinn virðist Oddbjörg Magnúsdóttir ekkja Ólafs hafa haldið rekstrinum gangandi, en hún fór til Ameríku árið 1888, giftist þar dönskum manni og andaðist ytra.*

Skuldabréf Ólafs veitingamanns til Elínórusar á Kalmannstjörn vegna3000 kr. peningaláns, sem Ólafur ætlar að „brúka til húsbyggingar Keflavík".

Þetta var árið 1884 þegar Ólafur var að hefjast handa við byggingu Hótelsins

Við fráfall Ólafs voru eigur dánarbúsins skrifaðar upp og virtar og er stuðst við það mat hér að framan. Því næst var efnt til uppboðs og allt góssið boðið upp hinn 15. júní 1888. Hreppti Ingvar Ingvarsson í Junkaragerði þá Hótelið fyrir 1.565 krónur og leigði m.a. til fundahalda, en veitingasala í Keflavík hefur líklega lagst af af um hríð."

Heilsugæsla

Fleira en veitinga- og hótelrekstur benti til þess á síðari hluta 19. aldar, að Keflavíkurþorp væri að festast í sessi. Kauptúnið var um leið að verða miðpunktur héraðsins áfleiri sviðum og var heilsugæslan meðal þeirra. Þau þáttaskil urðu árið 1886, að héraðslæknirinn fluttist inn í Keflavík frá Njarðvíkum. Heilsugæsla hér um slóðir á sér þó vitanlega talsvert lengri sögu, sem sjálfsagt er að kynnast nánar. Saga þeirra, sem hafa talið sig bera skyn á ýmsa læknisdóma, er sennilega jafnlöng sögu byggðar í landinu. En ef horft er framhjá aðskiljanlegum græðurum af báðum kynjum, sem og bartskerum, er venja að rekja upphaf skipulegrar heilbrigðisþjónustu í landinu til ársins 1760, þegar embætti landlæknis var stofnað. Þar með var læknaefnum og ljósmæðrum séð fyrir nokkurri fræðslu og brátt komust á hin fyrstu drög héraðslækna- og ljósmæðraskipunar og ýmsar heilbrigðisráðstafanir fylgdu í kjölfarið.*

Eins og nærri má geta liðu ár og dagar áður en læknafjöldi í landinu var kominn í það horf, að viðunandi gæti talist og hvað Suðurnesjum viðvíkur var það ekki fyrr en árið 1875 að stofnað var þar sérstakt læknisumdæmi og langt fram eftir 19. öldinni átti landlæknirinn í Nesi á Seltjarnarnesi og síðar í Reykjavík, að þjóna Suðurnesjum. Fjarlægðarinnar vegna getur sú þjónusta þó varla hafa verið nema í orði kveðnu."

Fljótlega var því brugðið á það ráð, til að bæta úr sárustu vandræðunum, að fá leikmönnum takmarkað læknaleyfi eftir að landlæknir hafði kannað þekkingu þeirra.“ Fyrstur Suðurnesjamanna, sem sögur herma að fengið hafi slíkt leyfi, var Sveinn Jónsson á Gerðum í Garði, sem græddi ýmiss minni háttar mein sveitunga sinna um og eftir aldamótin 1800.

Eitt af verkefnum sýslumanns á svonefndum manntalsþingum, sem haldin voru á hverju vori á Býjaskerjum, var að spyrjast fyrir um lækninn. Árið 1806 lagði sýslumaður fyrir þingheim, „hvort þeir hefðu nokkuð að klaga uppá þann af landfýsikus (þ.e. landlækni) hér í hreppnum tilsetta lækni, Svein Jónsson, bónda áGerðum, hvar til þeir svara: Nei, hann gjörir sitt besta, eftir því sem hann getur og hefur vit til.“:'Sveinn virðist því hafa verið álitinn betri en enginn af hreppsbúum, þrátt fyrir að hann væri ekki lærður læknir.

Saga þessara alþýðulækna er lítt kunn, hvorki læknisþekking þeirra né meðul. Þó má taka eitt dæmi af ráðgjöf Sveins. Skömmu fyrir jólin 1809 lagðist sveitarómaginn Vilborg Sigurðardóttir á Flankastöðum, skammt frá Sandgerði, veik, er sótt gekk í hreppnum. Henni batnaði lítið eitt, „þótt hún þaðan í frá aldregi væri rétt frísk, kvartandi jafnan um verk undir síðunni, fyrir brjóstið og aftur í bakið", eins og sagði í dómsskjölum, því mál Vilborgar fór að endingu fyrir dómsstóla vegna grunsum vanrækslu húsbænda hennar. Seint í febrúar lagðist hún aftur veik með sama verkinn, háan hita og innantökur. „Sjúkdómur hennar var mikið heiftugur og sár hljóð hafði hún þar við“, sagði Vilhjálmur Sigurðsson húsbóndi Vilborgar síðar. Sveinn Jónsson, sem kallaður var á vettvang, mælti í þessu tilfelli með því, að sjúklingnum væri gefin fjörugrös og njólarótarvatn. Þessu var ekki sinnt svo ekki verður sagt um gagnsemi meðalanna. En Vilborg dróst smátt og smátt upp uns hún dó hinn 28. apríl árið 1810.*

Fimm hundruð og nítíu börn

Auk þess sem læknum fjölgaði smátt og smátt áÍslandi færðist fæðingarhjálp í betra horf, en það var eitt af verkefnum lækna, að segja yfirsetukonum til.

Eðli málsins samkvæmt virðist hafa verið dálítið meiri skilningur á málefnum ljósmæðra en mörgum öðrum framfaramálum á fyrri hluta 19. aldar og það þó ljósmæðrafræðslu fylgdi óumflýjanlega töluverður kostnaður. Verður þó ekki sagt að kjör þeirra hafi verið til fyrirmyndar.

Árið 1823 fóru Rosmhvelingar að huga að því, að eignast yfirheyrða yfirsetukonu, sem svo voru nefndar, í hreppnum. Var sá háttur þá hafður á, að valin var stúlka, er þótti hæfa því arna best og hreppurinn styrkti hans til náms. Fyrir valinu varð tæplega þrítug húsmóðir í Keflavík, Ingibjörg Skaftadóttir, eiginkona Jóhannesar Sigurðssonar, verslunarmanns og smiðs. Ingibjörg var læknisdóttir, dóttir Skafta Sæmundssonarsmiðs og alþýðulæknis í Reykjavík og er ekki ósennilegt, að hún hafi þá þegar fengist eitthvað við fæðingarhjálp og minni háttar lækningar. Það hafi síðan orðið til þess öðru fremur að hreppsbúar tóku Ingibjörgu fram yfir aðrar konur í hreppnum.?

Þessi fyrsta lærða ljósmóðir í Keflavík og raunar Rosmhvalaneshreppi, var fædd í Reykjavík árið 1795, dóttir Skafta Sæmundssonar, sem fyrr var nefndur og konu hans Sigríðar Jónsdóttur. Hún kom til Keflavíkur um 1820 og er í sálnaregistri það ár talin kokkapía hjá Óla Sandholt.*Hún giftist Jóhannesi Sigurðssyni í Keflavík árið 1821 og var tveimur árum síðar valin ljósmóðir hreppsins og var nám hennar greitt af sveitarsjóði. Lærði Ingibjörg af Oddi Hjaltalín, lækni í Reykjavík og hélt þegar að loknu námi heim og tók til óspilltra mála.

Sr. Sigurður á Útskálum sagði holdsveiki helsta mein Suðurnesjamanna. Myndin var dregin upp af listamönnum sem voru í leiðangri Gaimards um miðja 19. öld

SAGA KEFLAVÍKUR

Svo er að sjá, sem þar hafi hreppsbúar verið lánsamir í vali sínu, því Ingibjörg þótti nærfærin yfirsetukona og jafnvel heppinn læknir ef svo bar undir. Árið 1873 minnstust Rosmhvelingar þess, að þá höfðu þeir notið ljósmóðurhæfileika Ingibjargar í hálfa öld, m.a. með því að skjóta saman í peningagjöf handa henni, „til þakklátrar endurminningar“. Var álitið að þá hefði hún tekið á móti 590 börnum.

Við þetta tækifæri var sagt um störf Ingibjargar í einu blaðanna: „Þessu embætti hefir hún gegnt síðan með mestu alúð, samviskusemi og sóma og jafnframt, þegar ekki hefir orðið náð til læknis, hefir hennar ísjúkdómstilfellum oft verið vitjað og hún þá orðið mörgum að liði, með ráðum og meðulum.">

Starf Ingibjargar Skaftadóttur var engin dans á rósum. Hún var framan af eina yfirheyrða ljósmóðirin í allri Gullbringusýslu og einatt til hennar leitað úr Grindavík og af Vatnsleysuströnd, auk þess sem hinn víðfeðmi Rosmhvalaneshreppur taldist allur hennar umdæmi. Samgöngur voru harla bágbornar í þann tíð; einasta slóðar og kindagötur og ekkert tjáði að spyrja um veður þegar barni lá á að komast í heiminn. Ingibjörg Skaftadóttir hafði því skilað drjúgu dagsverki er yfir lauk, en starfinu gegndi hún til æviloka árið 1874.*

Frá 1867 naut Ingibjörg stuðnings annarrar ljósmóður. Það var Helga Rannveig Jónsdóttir í Þórukoti í Njarðvíkum. Árið 1875 var ákveðið að Keflavík og Njarðvíkursókn yrðu sérstakt ljósmóðurumdæmi en Rosmhvalaneshreppur að öðru leyti annað og mun ekki hafa veitt af.

Helga Rannveig varð þá ljósmóðir í síðarnefnda umdæminu, en fyrir Keflavík og Njarðvíkursókn var Sólveig Bjarnadóttir. Oddný Sigurbjörg Jónsdóttir í Njarðvík tók síðan við embættinu af Sólveigu árið 1882 og gegndi því út það tímabil, sem hér um ræðir og raunar allt til 1929.

Spítelska, sóttarfar og ýmsir kvillar

Ekki er vitað hversu lengi Sveinn Jónsson „praktíseraði“ með bevís landlæknis upp á vasann og ekki er annarra lækna getið á Suðurnesjum fyrr en um eða eftir 1870 er Lárus hómópati Pálsson, annálaður smáskammtalæknir, hafði þar skamma viðdvöl. Hafa Suðurnesjamenn því mátt sækja læknishjálp alla leiðina til Reykjavíkur, ef mikið lá á. Nú fór raunar að styttast í að Suðurnes væru gerð að sérstöku læknishéraði og þangað flyttist fyrsti útlærði læknirinn. En hvaða mein herjuðu helst á Keflvíkinga og nærsveitamenn á 19. öld?

Sr. Sigurður B. Sívertsen segir í sóknarlýsingu árið 1839 fólks: „Almennasti sjúkdómur á mönnum er holdsveikin, sem jafnvel vottast á ungum börnum, einkanlega þar, sem hún liggur í ættinni (eða í blóðinu, sem menn svo kalla). Við henni eru engin ráð og duga engin meðul."*

Lengi fórþað orð af Rosmhvalaneshreppi, að þar væru flestir holdsveikisjúklingar á landinu. Kenndu menn þetta einkum einhæfu mataræði íbúanna, þ.e. miklu fiskáti og neyslu annarra sjávarafurða og eins að þessi hryllilegi sjúkdómur gengi í erfðir, eins og kom fram í sóknarlýsingunni. Ekki tókst að kveða niður þessa hjátrú fyrr en undir 247

Edvard Ehlers (fyrir miðju) hafnaði því að miklu fiskáti væri að kenna um háa tíðni holdsveiki í Rosmhvalaneshreppi heldur væri baktería sökudólgurinn. Ehlers staðhæfði einnig að sóðaskapur landsmanna skapaði holdsveikibakteríunni hin ákjósanlegustu lífsskilyrði

aldarlok. Norski læknirinn Armaner Hansen uppgötvaði holdsveikibakteríuna á áttunda tug aldarinnar og sýndi fram á, að hún væri valdurinn. Í kjölfar þeirrar uppgötvunar var danski læknirinn Edvard Ehlers sendur hingað til lands 1894 og 1895, en athuganir hans leiddu í ljós, að mun fleiri Íslendingar voru haldnir holdsveiki, en áður hafði verið talið.“Og Ehlers fór ekki í launkofa með álit sitt á orsökum holdsveikinnar í landinu: „Orsökin er algjör vöntun á hreinlæti ásamt bakteríu Armaners Hansens, sem lifir reglulegu paradísarlífi í slíkum húsakynnum."

Því miður virðist Ehlers hafa haft töluvert til síns máls hvað varðar óhreinlæti manna. Styðst það m.a. við skýrslur héraðslækna til landlæknis. Þórður Thoroddsen segir eftirfarandi árið 1884. „Þetta ár hef ég skrifað öllum hreppsnefndum og skorað á þær að brýna fyrir mönnum að útrýma þessum svokölluðu forarvilpum frá bæjardyrum, sem víða eru og setja þær að húsabaki, þar eð slíkt eykur ódaun og óhollt loft í híbýlum manna. Auk þess er það óþrifnaðarmerki að hafa þessar forir með ölluslori og öllu skarni og skólpi, hverju nafni sem nefnist, svo að segja fyrir nefinu á hverjum manni, sem kemur að bænum. Þar eð hér hefur ekki verið vandi að gera í kringum og refta yfir nokkrar af slíkum forum og ekki heldur að bera nokkuð í þær, er eyði ódauninum, er upp af þeim leggur, einkum í hitum, þá hef ég skorað á hreppsnefndirnar að sjá um: 1) að menn geri í kringum forirnar eða refti yfir þær og 2) að menn beri í þær við og við, annað hvort smámulda veggjamold eða nokkuð af vitriol-vatni. Þessa ráðstafanir mínar hafa enn sýnt lítinn árangur."

Á 17. öld var fjórum holdsveikra-,„spítölum“ komið á fót á Íslandi og voru þeir þá og lengi síðan einu sjúkrastofnanir landsins. Þaðan mun því komið, að holdsveikin er einatt kölluð „spítelska“. Raunar voru þetta ekki spítalar í nútímaskilningi orðsins, því ekki var um að ræða neina læknishjálp. Spítalarnir miðuðu fremur að því, að einangra þá holdsveiku frá hinum heilbrigðu. Var gagnsemi þeirra því fremur lítil og þar við bættist, að spítalarnir höfðu ekki rúm nema fyrir lítið brot af holdsveikisjúklingum landsins.“ Kvörtuðu hreppsstjórar í Rosmhvalaneshreppi oft yfir því við sýslumann, að einungis örfáir holdsveikisjúklingar í hreppnum fengju inni á Kaldaðarnesspítala, en þangað áttu sjúklingar úr hreppnum að fara. Erfitt er að fá nákvæman tölulegan vitnisburð um útbreislu sjúkdómsins í hreppnum á hverjum tíma, enda mun lítt að marka tölur þar að lútandi. Oft rugluðu talningamenn holdsveiki við ýmsa aðra sjúkdóma og koma því ekki nærri öll kurl til grafar í tölum þeirra.

Árið 1848 voru holdsveikraspítalarnir lagðir niður („og þótti landhreinsun“, segir Vilmundur landlæknir Jónsson) með því að álitið var að mislingafaraldur hefði lagt að velli flesta holdsveikisjúklinga á

landinu.“Það var að vísu rangt, en spítalarnir breyttu litlu um hvort eða var.

Smátt og smátt lét holdsveikin þó undan og á níunda áratug 19. aldar töldu héraðslæknar á Suðurnesjum 4-6 tilfelli í umdæmi sínu þar sem þau höfðu áður skipt tugum og aðeins 2 árið 1889.* Vera kann, eins og áður sagði, að sjúklingarnir hafi vera eitthvað fleiri, en altént er ljóst og þessi viðurstyggilegi sjúkdómur var á undanhaldi.

Ýmsir aðrir sjúkdómar herjuðu á Keflvíkinga um og eftir miðja 19. öld og með því að viðnámsþróttur fólks var lítill lögðust ýmsir faraldrar oft á af miklum þunga. Einna mest varð blóðtakan þó árið 1846 þegar mislingar geisuðu í landinu. Var talið að um 2.000 Íslendingar hefðu látist af þeim.

Sigurður Sívertsen sagði um mislingaveikina á Suðurnesjum þetta ár: „Dreifðist hún fljótt út og lögðust allir á bæjum, sem hún kom á, en sótt þessi tíndi upp flesta bæi. Gátu fáir á fótum verið til að hjúkra sjúkum. Voru tvisvar jarðsungin fimm lík í einu í Útskálasókn. Taldist svo til, að á hálfum mánuði hefði maður dáið með degi. Í lok júlímánaðar virtist sóttin að mestu rénuð, en þá fór að ganga önnur sótt, sem kölluð var Kólería. Var það hin megnasta lífssýki og dóu enn margir, en alls í sóknunum 53 og yfir 30 menn úr mislingum."%

Nokkuð voru landsmenn þó að vakna til vitundar um mikilvægi varna gegn næmum sjúkdómum; snemma á öldinni var t.d. lögleidd bólusetning, sem var í höndum prestanna og fórst þeim hún vitaskuld misvel úr hendi.

Annað dæmi í þessa veru er stofnun sérstakra sóttvarnarnefnda um miðja öldina, sem áttu að varna því að næmir sjúkdómar flyttust inn í landið með skipum, sem komu erlendis frá. Má í þessu sambandi rifja upp, að talið er að bólusóttin sem barst til Íslands með Jacobæusi árið1785 hafi ein fellt um 4% landsmann. Í fyrstu sóttvarnarnefnd

Keflavíkur, sem virðist hafa verið skipuð árið 1851, sátu þeir Sveinbjörn Ólafsson kaupmaður í Keflavík, landlæknir og sýslumaður.“Fleira þurfti þó að koma til, m.a. bætt almenn heilbrigðisþjónusta, aukin fræðsla og kannski fyrst og fremst bætt viðurværi íbúanna.

Stofnun læknishéraðs fyrir Suðurnes

Eitt af fyrstu verkum fyrsta löggjafarþingsins árið 1875 var að fjölga héraðslæknisembættunum úr 7 í 20, en til þess tíma hafði landlæknir gegnt embætti héraðslæknis í Reykjavík, Gullbringu-, Kjósar- og Borgarfjarðarsýslum. Raunar hafði verið heimilað að setja héraðslæknum aðstoðarlækna til að bæta úr sárasta skortinum árið 1867 og höfðu þeir í laun 400 ríkisdali á ári í byrjun, en launin hækkuðu síðan um 100 ríkisdali á þriggja ára fresti upp í 800 ríkisdali.“

Þórður Guðmundsson læknir

árið 1875

SAGA KEFLAVÍKUR

Nú sáu ýmsir Suðurnesjamenn sér leik á borði að færa í lag heilsugæslu á svæðinu. Þeir máttu þó bíða enn um sinn þar sem enginn læknir fékkst til starfans. Raunar fékk landlæknir heimild til að ráða aðstoðarlækna fyrir hluta umdæmis síns, m.a. hluta Gullbringusýslu, en enginn þeirra tók sér þó bólfestu á Suðurnesjum Árið 1872 útskrifuðust loks þrír læknar úr læknaskólanum og var þess óskað, að einn þeirra tæki að sér starf aðstoðarlæknis á Suðurnesjum. Þetta gekk eftir því 1873 fluttist Þórður læknir Guðmundsson frá Litla-Hrauni, til Njarðvíkur og settist að í Þórukoti fyrst um sinn.“

Koma þessa embættismanns í byggðarlagið kann í fljótu bragði að láta lítið yfir sér, en hlýtur þó að hafa skipt sköpum. Það má gera sér í hugarlund hvernig þessu hefur áður verið varið, t.d. ef maður veiktist í Keflavík svo að kalla varð á lækni. Þurfti þá að fara ríðandi upp á von og óvon til Reykjavíkur á fund landlæknis í alls konar veðrum. Þegar þangað kom var allt eins líklegt að læknirinn væri við störf uppi í Kjós eða þá enn fjær. Þá var að bíða þess að hann sneri aftur og ríða sömu leið til baka. Þórður var að vísu ekki fullkominn, en hér var þó ólíku saman að jafna.

Það komst sem sé snemma á kreik, að héraðslæknirinn væri óreglusamur fram úr hófi og hafði landlæknir þungar áhyggjur af, eins og bréfaskipti hans við landshöfðingja bera með sér. Þóttist hann m.a. hafa orðið þess vís, að lækninum hefði orðið á stórfelld embættisglöp sökum áfengisneyslu sinnar. Vitanlega verður ekki felldur dómur yfir Þórði hér, en honum til málsbóta má vitna til bréfs sóknarprestsins á Kálfatjörn vegna málsins. Segir presturinn m.a.:

„Héraðslæknir herra Þlórður| Guðmundsson á Hákoti í Njarðvíkursókn hefur síðan hann kom í prestakall mitt komið fram sem heppinn og góður læknir og munu allir, sem hans hafa leitað í sóknum mínum, ljúka upp sama munni um það, að þeir vart muni að þessu leyti fá annan betri.

Hann hefur einnig reynst hér, sem annars staðar, sérlega hjartagóður maður og hefur því áunnið sér velvilja manna."

Ekki taldi prestur áfengisneyslu læknisins meiri en gekk og gerðist. Nýverið hefði Þórður m.a.s. sett sér „fastar hófsemdarreglur“ og drykki aðeins vín með mat og 1-2 glös af toddý eða púnsi á dag, en ekkert fram yfir það.

Að endingu var lækninum þó vikið frá um stundarsakir 1883 og hann fékk formlega lausn frá embætti ári síðar. Hélt Þórður Guðmundsson við svo búið til Vesturheims og andaðist þar árið 1899.

Eftirmaður hans á Suðurnesjum var Þórður Thoroddsen, sonur Jóns skálds Thoroddsen og bróðir Skúla, Þorvaldar og Sigurðar, sem allir voru þjóðkunnir menn á sinni tíð, eins og raunar Þórður sjálfur. Átti Þórður eftir að reynast mikill örlagavaldur í sögu Keflavíkur og er þá

ÍSLANDS. SUÐURAMT.

2 5 Ö Á

Flýjáríill fórn077 <>

4

a 229 8724 rropo42', 2 | z

ld #77 FAR 0 #0777 Ár

ekki aðeins átt við lækningar hans. Auk þess, að vera álitinn góður læknir („hjásjúklingunum hann situr á stokknum /og sálinni bannar að fara úr skrokknum“, var kveðið um héraðslækninn) var hann driffjöður í atvinnu-, félags- og menningarlífi kauptúnsins. Að flestu leyti mátti heita að koma þeirra hjóna, Þórðar og konu hans Önnu Louisu Thoroddsen, hringdi inn nútíðina í Keflavík og frá heimili þeirra stafaði rammíslenskum menningarbrag. Hér verður eingöngu sagt undan og ofan af læknisstarfi Þórðar og afskiptum hans af félagslífi þar, en umfjöllum um þátttöku Þórðar í atvinnulífi, sem var býsna margþætt, bíður næstu bókar.

Þórður var fæddur áHaga áBarðaströnd árið 1856. Hann lauk prófi úr Lærða skólanum með 1. einkunn árið 1877 og cand. med.—prófi frá Læknaskólanum 1881. Hann kenndi veturinn á eftir við Möðruvallaskólann, en hélt að því búnu til frekara náms í Kaupmannahöfn, m.a. á fæðingarstofnun Kaupmannahafnar og bætti að auki við sig námi í tannlækningum. Eftir eins árs útiveru sneri Þórður heim að nýju, sótti um Suðurnesjalæknishérað og var veitt það í júní 1883.3!

Eins og fyrirrennari hans settist Þórður fyrsta kastið að í Þórukoti í Njarðvík og bjó síðar að Hákoti. Árið 1886 keypti hann hins vegar Félagshúsið svonefnda í Keflavík, það er verslunarhúsið sem félag Eggerts Gunnarssonar hafði látið reisa á Náströnd árið 1881 og fyrr er getið. Þar bjuggu læknishjónin á meðan þau stóðu við í Keflavík. 251

Bréfaskipti amtmanns og landshöfðingja um Þórð lækni Guðmundsson

Þorsteinn Thorarensen hefur ritað ítarlegan æviþátt Þórðar Thoroddsen. Segir hann þar meðal annars að hinn nýi læknir Suðurnesjamanna hafi verið meðal hinna lærðustu á Íslandi í þann tíð; hann heyrði til nýrri kynslóð lækna og með honum og reyndar öðrum læknum um svipað leyti, bárust nýir hættir til landsins. Undanfarið hafði læknisfræðinni fleygt fram úti í löndum, meðal annars bakteríufræðunum. Þessar nýjungar tileinkaði kynslóð Þórðar sér og sagði m.a. óþrifnaði stríð á hendur, en fram að því hafði skítur sums staðar verið talinn meðal sjúkdómavarna.

Glöggt auga héraðslæknisins sá fleira en bakteríur, sem „grasseruðu“ í líkömunum. Þorsteinn Thorarensen segir í fyrrnefndum æviþætti: „Hann talaði stundum um, að það næði skammt til að bæta heilbrigðisástandið meðal fólksins að gefa mixtúrur eða skera í kýli þess. Hér lægju rætur meinsins dýpra og það hlyti að vera höfuðviðfangsefni læknisins að gera sitt ýtrasta til að bæta úr örbirgðinni.“* Af meðulum Þórðar Thoroddsen gegn þessari meinsemd nægir að nefna tilraunir hans við að koma á fót þilskipaútgerð, stofna íshúsfélag, efna til jarðabóta og stofna stúku og pöntunarfélag.

Í tíð forvera hans, árið 1875 varð staðan gerð að héraðslæknisembætti frá 1876 að telja, en fram að því hafði Þórður Guðmundsson verið einasta aðstoðarlæknir héraðslæknisins í Reykjavík. Eftir að stofnað var héraðslæknisembætti fyrir Suðurnes var skiptingin á milli þeirra svo, að umdæmi Reykjavíkurlæknisins tók til Reykjavíkur, Kjósarsýslu og Garðahrepps. Umdæmi Suðurnesjalæknis tók síðan yfir hinn hluta Gullbringusýslu.“ Eftir að Þórður Thoroddsen flutti inn í kauptúnið, var héraðið nefnt Keflavíkurlæknishérað.

Á áttræðisafmæli sínu árið 1936 minntist Þórður Thoroddsen komunnar til Suðurnesja í spjalli við Árna Óla. Fer best á því að læknirinn lýsi sjálfur aðstæðum sínum á þessum slóðum. Hann segir svo:

„Og er þá fyrst að segja að fólkið fannst mér ágætt en sóðaskapur ógurlegur. Keflavíkurhérað náði þá inn að Hraunum, suður í Selvog og öll nes út. Laun héraðslæknis voru þá 1.500 kr. á ári, en vegna þess að ég var settur fékk ég ekki nema helming þeirra fyrst, eða 750 kr. á ári. Ég kom, eins og aðrir læknar í þá daga, allslaus að héraðinu. Var þó mörgum betur settur að því leyti, að ég átti sjálfur ýmis lækningaáhöld. En öll meðul vantaði og fyrir þeim átti ég ekki neitt. Og í byrjun fékk ég að láni hjá Kriger lysala meðul í héraðslæknis-apótekið fyrir 2.000 kr. En með þessu er sagan ekki nema hálfsögð um kjörin. Peningar sáust ekki á Suðurnesjum og borgun fyrir öll læknisverk var innskrift hjá kaupmanninum, og varð að takast út í vörum. Samgöngur voru þá ekki heldur eins og nú. Allt varð að fara á hestum, og þá varð héraðslæknirinn að leggja sér sjálfur. Ég varð t.d. að eiga þrjá hesta til þess að geta ferðast um læknishérað mitt, og hrökk það þó ekki til. Hestar voru

Þórður og Anna Louisa ásamt börnum sínum. Þau eru frá vinstri Pétur, Kristín

Katrín, Jón og Emil

LÍFIÐ ÍÞORPINU

Það virðist hafa staðið skólastarfi í Garði nokkuð fyrir þrifum að staðarvalið fyrir skólahúsið var fjarskalega ólánlegt og þurfti jafnvel að sæta sjávarföllum til að ná að því. Árið 1887 þegar Jens Pálsson tók við embætti sóknarprests lét hann þá flytja skólahaldið heim að Útskálum, í íbúðarhús, sem var keypt til þess arna.“

Veturinn 1875-1876 var skóli haldinn að Hákoti í Innri-Njarðvík, sem 16 börn ogtveir fermdir unglingar sóttu.“ Næsta vetur á eftir, 1876-1877, erfyrstgetið skóla í Keflavík. Þá bundust Keflvíkingar og Njarðvíkingar samtökum um skólahald, kennt var í 3 mánuði í Njarðvíkursókn (líklega í Hákoti) og fjóra mánuði í Keflavík. Kenndi sami kennari í þeim báðum.“Því miður er þess ekki getið hvar skólinn í Keflavík var til húsa, en ekki er ósennilegt að það hafi verið í húsi Skotfélagsins, enda fáum öðrum stöðum til að dreifa. Ekki er kennarinn heldur nefndur á nafn en geta má þess til að það hafi verið Pétur Pétursson í Reykjavík, sem kenndi í Hákoti næsta vetur á undan.

Á næstu árum var nokkur misbrestur á skólahaldinu í Keflavík og suma vetur féll það niður. Mun skólinn hafa verið haldinn á Hótelinu, að minnsta kosti 1887-1888 og þann vetur kenndi Magnús Bjarnason guðfræðingur, síðar prestur og prófastur á Kirkjubæjarklaustri.“Er ekki annars kennara getið í Keflavík fyrr en skólaárið 1889-1890. Þá hafði góðtemplarareglan Vonin í Keflavík nýverið reist hús undir starfsemi sína og lánaði það til skólahalds. Um Góðtemplarahúsið nýja var sagt: „Það er í alla staði ágætt húsnæði, víst hið besta, sem notað hefur verið til kennslu á Suðurnesjum."

Kennari þennan vetur var Guðlaug Arason, dóttir Ara læknis Arasonar og Helgu Þorvaldsdóttur á Flugumýri í Skagafirði. Hafði hún tekið kennarapróf frá Kennaraháskólanum í Kaupmannahöfn og ennfremur lært kennslufræði í Bonn.“

Þennan vetur stóð skólinn í sex mánuði og sóttu hann 23 börn. Kennt var í tveimur bekkjardeildum. Skólinn átti enginn áhöld til kennslunnar, en „kennarinn átti eitthvað af landabréfum og hnött, sem mátti styðjast við við kennsluna."%

Ögmundur Sigurðsson skrifaði árið 1890 grein er hann nefndi Um skóla á Suðurnesjum. Af henni má ráða, að kennarar og skólamenn í Keflavík og annars staðar á Suðurnesjum hafi mátt kljást við fleira en misáhugasama nemendur. Sums staðar í það minnsta virðist íbúunum ekki hafa borið saman um nauðsyn þessarar þjónustu, auk þess sem ýmsir töldu sig ekki mega missa börnin úr fiskaðgerð og saltfiskverkun. Þá segir Ögmundur ennfremur: „Það sem er fram yfir þetta þrennt (þ. e. skyldunámsgreinarnar kverið, skrift og reikning|, álíta margir mjög „óþarft fyrir alþýðufólk" og alveg skaðlegt fyrir stúlkur." Hvað sem því líður tók nú að hilla undir að sett yrðu fræðslulög, sem komu barnafræðslunni í betra horf; voru þau loks lögfest árið 1907.

Guðlaug Arason barnakennari í Keflavík veturinn 1889-1890

SAGA KEFLAVÍKUR

Skemmtanir og upphaf félagslífs í Keflavík

Lesandinn er e.t.v. kominn á þá skoðun, að lífið í Keflavík hafi verið linnulaust brauðstrit og áþað álit við nokkur rök að styðjast; skipulegt menningarstarf og félagslíf var lítið sem ekkert fyrr en kom fram á níunda áratug síðustu aldar. Eigi að síður gáfust stundir á milli stríða og þá var reynt var að gera sér eitthvað til skemmtunar. Sóknarpresturinn Sigurður Sívertsen segir t.d. í sóknarlýsingu frá 1839: „Lítið er um íþróttir í þessum plássum, kunna þó nokkrir sund, skautaferð og glímur, en skyttur eru margar og góðar sumar.“

Til er heimild frá árinu 1842 um gamlársbrennu í Keflavík, en jólatrésskemmtun fyrir börn virðist fyrst hafa verið haldin þar á jóladagskvöldið árið 1887. Tóku sig þá saman ýmsir heldri menn íbænum, Ólafur Olavsen í Duusverslun, Þórður Thoroddsen héraðslæknir, Jens Pálsson sóknarprestur á Útskálum, faktorarnir Hendrik Bartels í Fischerverslun og Ólafur Norðfjörð í Knudtzonsverslun, verslunarmennirnir Jón Gunnarsson, Axel Möller og Guðmundur Böðvarsson og skutu saman í sjóð til að halda skemmtunina. Lögðu þeir samtals fram 170 kr. til þess arna og Bartels gaf jólatré að auki. Á milli 30—40 börn nutu þessarar gæsku, en skemmtunin fór þannig fram, að fyrst voru veitingar, þá hélt presturinn ræðu yfir gestum, en síðan var dans og söngur. Að endingu voru öll börnin leyst út með gjöfum og flestum húsráðendum í þorpinu einnig sendar gjafir.*Seinnastóð Kristjana Duus, ekkja Hans Peter Duus, árlega fyrir slíkum jólatrésskemmtunum, sem voru ævinlega vel þegnar af keflvískum börnum.

Þessi dæmi sýna að sitthvað var sér til gamans gert í Keflavík á 19. öld. Skipulegt leiklistarstarf og tónlistarlíf virðist þó að mestu leyti hafa mátt bíða þar til þau Þórður og Anna Thoroddsen kom til Suðurnesja. Tónlistin mátti heita þeim hjónum í blóð borin, Þórður hafði verið í fjölmörgum kórum og söngfélögum á yngri árum sínum og numið organleik af væntanlegum tengdaföðum sínum, Pétri Guðjohnsen organista í Reykjavík. Og Anna kom frá einu annálaðasta tónlistarheimili landsins á sinni tíð. Frá heimili þeirra íKeflavík „ómaði sífellt söngur og tónlist“? Þórður mun einnig hafa verið einn frumkvöðull leiklistar í þorpinu. Að vísu kunna að hafa verið leiknir smáþættir í þorpinu fyrir komu hans, en leiksýningar Þórðar voru örugglega stærri í sniðum, en áður hafði þekkst. Marta Valgerður Jónsdóttir hefur skrifað um eina af þessum uppfærslum, sem lengi var í minnum höfð. Það var veturinn 1884-1885, þegar Nýjársnótt Indriða Einarssonar var leikin í vörugeymslu þeirri, sem verslunarfélag Eggerts Gunnarsonar hafði látið reisa. Þar vorusmíðaðir bekkir og leikpallur og héraðslæknirinn leikstýrði sjálfur, enda ósennilegt að aðrir hafi þá verið betur til þess fallnir. Þótti þetta slíkur viðburður að margir lögðu á sigferð úr nálægum byggðarlögum til að geta fylgst með leiknum."

Þá lifnaði menningarlífið í þorpinu umtalsvert eftir að stúkan Vonin hóf starfsemi sín árið 1885. Þetta félag var annað í röð félaga í Keflavík. Hið fyrsta var skotfélag og eitt af fyrstu íþróttafélögum á Íslandi, eins og nú verður vikið að.

Ryffel-Skytte-Foreningen for Keblevig og Omegn

„Árið 1869 dag 21tanóvember var samkvæmt áður útgengnu boðsbréfi, sem nú þegar framleggst, haldinn höfuð-fundur í tilliti til að koma á riffilskotmannafélagi hér í Keflavík og kringumliggjandi héruðum. Þeir félagar er mættu dags dato (þ.e. sama dag) voru: Faktor Levinsen, kaupmlaður) H.P. Duus, faktor Ó. Norðfjörð, kaupmlaður) Clausen, assis{tent| Thomsen, assis{tent|P. Thomsen, kaupmlaður|Svb. Ólavsen, assis(tent| P.J. Petersen, Jón Nikulásson, Björn Jónsson, Jón Pétursson, G.A. Gunnarsen, Ársæll Jónsson, Þorgils Þorgilsson, Magnús Ásgrímsson."?

Þannig hefst fyrsta fundargerð fyrsta félagsins í Keflavík. Eins og fram kemur var hér um að ræða skotfélag, eiginlega riffilskyttufélag! Þetta var augljóslega félagsskapur heldri manna, stofnendurnir voru flestir tengdir versluninni og þó nokkrir þeirra voru danskir. Þá voru fundargerðirnar að jafnaði færðar á dönsku. Félagið var enda angi af sams konar hreyfingu í Danmörku, en árið 1859 var stofnað þar „Vábenbredreforeningen for Árhus og Omegn“ og fjölmörg fylgdu í kjölfarið.?Ófriður í álfunni átti mestan þátt í að vekja dönsku félögin, en hérheima hafa líklega friðsamlegri hvatir kveikthugmyndina; sennilega einfaldlega áhugi á að hafa með sér formlegt félag, sem og á þeirri göfugu íþróttskotfimi. Hið fyrsta þessara félaga á Íslandi var Reykjavigs Skydeforening, stofnað árið 1867. Nafn Skothúsvegar í Reykjavík á einmitt rætur að rekja til starfsemi þess."

Á stofnfundi Skotfélagsins í Keflavík voru þeir Levinsen faktor Duusverslunar, H.P. Duus og Ólafur Norðfjörð valdir í fyrstu stjórn félagsins, Marteinn Clausen var gjaldkeri, Peter J. Petersen skrifari og Sveinbjörn Ólafsson endurskoðandi reikninga. Í stofnfundargerðinni er Sveinbjörn titlaður kaupmaður, en minna má á, að er hér var komið var verslun hans komin á höfuðið.

Þegar á næsta fundi bættust sjö félagar við og sýslumaðurinn hinn áttundi. Hafði honum verið boðin innganga sem heiðursfélaga oghann að sínu leyti þáði boðið. Þá bættust enn í hópinn sjö nýjir félagar í ársbyrjun 1870. Má af þessu ráða, að töluverður áhugi hafi verið félagsskapnum. Voru félagar í lok fyrsta starfsársins orðnir 34 að tölu og komu auk Keflavíkur og Njarðvíkur m.a. úr Garði, Höfnum, Stafnesi, Vatnsleysuströnd og Reykjavík, enda var félagssvæðið „Keblavig og Omegn“, Keflavík og nágrenni.

Verðlaun Ólafs Norðfjörð fyrir árangur í skotkeppni

Skotfélagsins árið 1870

SAGA KEFLAVÍKUR

Lög félagsins voru í tveimur liðum, annars vegar um stjórnina og hins vegar sjálft félagsstarfið, þ.e. skotfimina. Er líklegast að við lagagerðina hafi Keflvíkingar notið fulltingis Reykvíkinga því lög félaganna eru keimlík.*Sjálfsagt er að huga nokkuð að þessum fyrstu lögum félags í Keflavík.

Um stjórnina segir í fyrstu grein, að einn skuli vera yfirráðandi félagsins, kallaður forseti og tveir meðstjórnendur. Þar að auki skyldi kjörinn einn „kasseri eður fjárgeymslumaður“ og skrifari.

Önnur grein varðar inntöku nýrra félaga. Til þess að geta orðið meðlimur í Skotfélaginu þurfti viðkomandi að vera borinn upp á fundi og samþykktur inn með 2/3 atkvæða hið minnsta. Í þriðju grein félagslaganna var kveðið á um árgjöld. Skyldu þau vera fyrsta kastið 4 ríkisdalir á mann. Sýnir það býsna vel, að félagið var einungis ætlað stöndugum borgurum, því upphæðin var talsvert fé í þann tíð. Heimilt var félagsmönnum að skipta greiðslum í tvo hluta, en vanskilamenn höfðu fyrirgert rétti til þátttöku í skotkeppnum félagsins.

Um hina eiginlegu félagsstarfsemi, sem kveðið var á um í fjórðu grein laganna, sagði eftirfarandi: „Fyrir það fyrsta ákvarðast að halda 3jár skífuskotningar (þ.e. skotkeppnir| árlega, á þeim tíma sem stjórnin finnur hentugast vegna veðurs og annarra kringumstæðna félagsmanna. Skyldi félagið finna löngun til að koma á fuglaskotdögum eður öðrum skotningum, svo er það óviðkomandi því árlega Skotmannafél-. agstillagi og eftir nánari ráðstöfun sem gjörð verður af félagsmönnum.“

Að sjálfsögðu voru veitt verðlaun fyrir skotfimi og fimmta grein þessa hluta laganna mælti fyrir um vinninga. Skyldi eftir hverja skotkeppni veita 8-10 vinninga, eða færri eftir fjölda þátttakenda og áttu vinningar að vera úr „Kaupmannahafnar reynslusilfri (Preveselv)". Skyldi stjórnin kanna hvort silfursmiðir í Reykjavík væru fáanlegir að smíða verðlaunagripi fyrir sama verð og ef þeir væru keyptir frá Danmörku. Ella skyldu verðlaun pöntuð að utan.“ Félagslögin voru endurskoðuð árið 1872 og tóku nýju lögin gildi frá og með ársbyrjun 1873. Voru þau prentuð á íslensku.7

Skotfélagsmenn létu ekki sitja við orðin tóm því þegar 6. janúar 1870 var efnt til fyrstu skotkeppninnar. Skotreglurnar voru allnákvæmar, í 17 liðum og t.d. reynt að gæta fyllsta öryggis í meðferð skotvopnanna. Voru þessar reglur helstar: Skotið var af 150 álna færi (94,5 m) að hvítri skífu, sem var 24 þumlungar í þvermál (um 62 cm). Sérstakur „marquor“ eða skotsveinn fylgdist með hvar skotin hittu skífuna og veifaði flaggi eftir sérstökum reglum til að gefa skrásetjurum og skyttu árangurinn til kynna.

Hver skotmaður fékk að skjóta fjórum sinnum að hverri skífu, en að því búnu skyldi hún tekin niður og skotgöt borin saman við skotbókina. Þá var ný skífa sett upp og næsta umferð hafin. Að keppni lokinni voru stigin talin og sá sem fékk flest samanlögð stig taldist sigurvegari.

Varúð í meðferð skotvopnanna skyldi gætt í hvívetna. Um það segir m.a. í reglunum, að keppendur megi ekki hlaða byssur fyrr en komið sé að viðkomandi að skjóta, „þess utan er hver skyldur að brúka alla varsemi við rif;Jahleðslurnar, sömuleiðis má engin tóbaksreyking eiga sér stað, hjá eða nálægt skotsvæðinu." Við brotum gegn öryggisreglum þessum lágu fjársektir, misháar eftir þyngd brotsins. Og félagsmenn hafa að öðru leyti haft strangan aga í hávegum. Má meðal annars sjá það af því að peningasekt lá við ef félagsmenn gleymdu að bera slaufuna, merki félagsins, á samkomum þess. Reikningar Skotfélagsins sýna að þess háttar yfirsjónir komu fyrir við og við og kostuðu viðkomandi 16 skildinga.

Þrjátíu félagsmenn tóku þátt í fyrstu keppninni í janúar 1870. Varð Gunnar Halldórsson í Kirkjuvogi hlutskarpastur, næstur kom Suhr bókhaldari í Reykjavík, þá Jón Pétursson í Höskuldarkoti, Clausen sýslumaður, Björn Jónsson í Þórukoti og Jón Breiðfjörð í Hólmabúð. Enginn Keflvíkingur hlaut verðlaun að þessu sinni, en til gamans má geta þess að Gunnar Halldórsson fékk 34 stig, en Petersen bókhaldari, sem var hæstur Keflvíkinga, einungis 10 stig.

Afprótokolli skotfélagsins í Keflavík má sjá að þegar hefur tekist góð samvinna á milli skotfélaganna í Keflavík og Reykjavík. Til dæmis er ljóst að félögin efndu til sameiginlegrar skotkeppni við Kúagerði vorið 1870. Allmargir Reykvíkingar tóku þátt í félaginu í Keflavík, m.a.

Skotfélagið gaf úr skuldabréf í fjáröflunarskyni vegna húsbyggingar félagsins

BI og "em; Sinfju om

mi ol af "etc Beviis betalor - Kaaíkég Og Skytfforening, 5

er fem „Rigsdaler“ "Rigsmönt, "med 4'% Rentér pr. - til. hvert -Aars 31te Mai

SR Bot en.“

HOG:Capitalon el féldt Belöb; 5 "Ra. R. M.Joe Ainortsátjon „overrensstemmenle 5

med 'Selshabets Vedtægt.“ þó ri 1

“0 ýrélsai“ br þr G 8 Onegus Skirfiring 6 e-ð 1872. BOÐ 34 VER

sýslumaðurinn, stiftamtmaður og ýmsir kaupmenn. Var rætt um það á fundi að nokkrir þeirra væru félagar í báðum skotfélögunum og gæti það að sumu leyti talist óheppilegt." Ekki verður séð af fundarbókinni hverjar urðu lyktir málsins, en þó er víst, að áfram voru teknir Reykvíkingar inn í Skotfélag Keflavíkur. Samstarf félaganna hélt áfram á næstu árum og stóðu þau meðal annars fyrir sameiginlegum skotkeppnum í Keflavík. Í febrúar 1873 var t.d. ein slík keppni haldin og voru þátttakendur þá 167 að tölu, konur og karlar og voru flestir þeirra gestir úr höfuðstaðnum.“

Bygging félagshúss fyrir Skotfélagið komst snemma á dagskrá, að því er virðist þegar á fundi 5. desember 1870. Var ákvörðun um húsbygginguna tekin á fundi 19. febrúar 1871. Varla þarf að geta þess, að þá var ekkert samkomuhús í þorpinu eða aðrar byggingar til félagsstarfs og raunar var slíkt næsta fátítt á Íslandi. Ber þetta enn vott um stórhug félagsmanna. Svo virðist að fram til þess, að félagið eignaðist eigið hús, hafi Marteinn Clausen leigt félaginu aðstöðu í húsakynnum sínum, en hann fékk leyfi til að selja þar veitingar árið 1870, eins og fyrr var getið.

Skotfélagsmönnum kom saman um að lána félaginu til húsbyggingar, á þann veg að gefin voru út skuldabréf hljóðandi upp á 5 ríkisdali hvert með 4% ársvöxtum gegn fyrsta veðrétti í húsinu. Máttu félagsmenn einir eiga slík skuldabréf.

Upphafleg lánsupphæð var 300 ríkisdalir, en hana mátti hækka, ef félagsmenn teldu þörf á stærra húsi. Það hafa þeir álitið nauðsynlegt,

því á fundi 6. janúar 1872 var ákveðið taka 500 ríkisdali til láns í viðbót." Einn félagsmanna, Sigurður Sívertsen á Útskálum, segir Skothúsið hafa á endanum kostað 900 ríkisdali og hefur þá eitthvað komið úr eigin sjóði félagsins til húsbyggingarinnar.*

Skothúsið, eins og það var kallað, var reist nyrst í kauptúninu, við norðurmörk Keflavíkurlandsins, skammt utan við svonefnt Duustún. Var fyrsti fundurinn haldinn þar hinn 2. desember 1872.

Prótókollur Skotfélagsins, sem í voru færðar fundargerðir, félagatal, lög, árangur og fleira, fannst fyrir tilviljun um 1950 og er nú varðveittur á Byggðasafni Suðurnesja í Keflavík. Hefur nær eingöngu verið stuðst við bókina þá arna í undanfarandi frásögn af félaginu. Að öðru leyti segir fátt af þessum merka félagsskap heldri manna í Keflavík og nærsveitum. Prótókollurinn tekur aðeins yfir fyrstu fjögur ár félagsins,

Gunnreifir félagsmenn Skotfélagsins fyrir utan Skothúsið

SAGA KEFLAVÍKUR

1869-1873. Því verður ekkert sagt um starfsemina eftir það, né hve lengi Skotfélagið var við lýði. Þó má benda á, að húsið var selt fyrir 1890 Jóni Ólafssyni útvegsbónda, sem flutti það að lóð sinni við núverandi Vesturgötu og breytti í íbúðarhús. Var húsið rifið árið 1906.* Skothúsið þjónaði margskonar hlutverki á sinni tíð, var m.a. um nokkurt skeið eina samkomuhús Keflvíkinga. Helgi S. Jónsson skrifaði fyrir margt löngu greinaflokk um Skotfélagið og vék þá m.a. að þessu hlutverki hússins. Hann segir í niðurlagsorðum: „Þó að Skothúsið sé farið veg allra vega, þá lifa ennþá sælar minningar um „Skothúsball“ þar sem dansinn dunaði fram á ljósan dag og ungt par leiddist móti morgunsólinni."*

Það átti þannig fyrir Skothúsinu að liggja að hýsa allt aðra tegund skytta, en þá er upphaflega reisti húsið; Amorsörvar leystu hvellhettur og kúlur af hólmi. Mun hið síðarnefnda síst minni íþrótt en að skjóta að málaðri skotskífu.

Sitthvað um brennivínsmál og stúkustarf

Ekki er að efa, að mörgum hafi þótti nokkurs vert að fá veitingastofu í fásinnið í Keflavík á þessum árum. Þó var til sá félagsskapur manna , sem fannst lítt til um stafsemina þar og gátu þó varla bölvað nema í hljóði því sjálfir voru þeir upp á veitingamanninn komnir um tíma með húsrúm undir tíða fundi sína. Þetta voru vitanlega stúkumennirnir í bænum, Good Templars-mennirnir, sem kallaðir voru.

Good Templars-félagið Vonin N* 15 var stofnað árið eftir að Hótelið var reist, í síðla árs 1885. Voru fundir þeirra á vissu skeiði haldnir á hótelinu og eins og nærri má geta þótti bindindismönnum illt að mega sitja undir þeim orðum Ólafs verts, að hann hefði aðalatvinnu af að selja templurum veitingar. En áður en sú saga verður sögð er rétt að huga aðeins að brennivínsmálum bæjarins og á landinu almennt.

Það mátti glögglega sjá af heimilisbókhaldi Odds Jónssonar hér að framan, að brennivín var þá trúlega hlutfallslega stærri liður í heimilisinnkaupum heldur en nú mun tíðast. Svo kvað hafa verið víðar; umræður um skaðsemi áfengis voru þá sjaldan á döfinni og oftast var því raunar þveröfugt farið, margir töldu brennivínið sem sagt hina mestu heilsubót og helsta líkn fátæklinga til að ná úr sér lífshrollinum. Og ýmsar æðri vínsortir voru tignarmerki heldri manna. Þjóðskáldin kepptust við að lofa brennivínið í kvæðum sínum (brennivínið bætir allt/bara að það sé drukkið nóg) og flestir aðrir tignuðu veigarnar að sínu leyti með því að kneyfa þær ótæpilega.

Eins og nærri má geta voru krambúðirnar helsta vé þeirra sem girntust sopann, bæði var þar að fá brennivín í flöskuvís og upp í heiltunnur og eins voru verslunarþjónar oftast fúsir að lána eða gefa 262

staup og staup, eða greiddu fyrir sendiferðir og ýmiss minni viðvik með þeim. Benjamín Halldórsson á Vatnsleysuströnd segir um brennivínsdrykkju á síðari hluta aldarinnar: „Það var talið alveg sjálfsagt að stórbændurnir færu á „túr“ þegar þeir fóru í kaupstað. Kom það þá fyrir að þeir gleymdusér, svo að sækja varð þá eftir viku eða hálfan mánuð."5

Stundum og reyndar ótrúlega oft, áttu menn ekki afturkvæmt úr kaupstað vegna áfengisdrykkju. Þarf ekki annað en að blaða skamma stund í Suðurnesjaannál til að komast að raun um, að bændur í kaupstaðarferð voru sífellt að verða til úti í móa örvita af drykkju, pompuðu ofan í gjótur eða hvolfdu undan sér bátum.

Fyrr eða síðar hlaut því að koma að því, að einhver setti hnefann í borðið. Einkum kom það í hlut Templara, að berjast gegn ofneyslu áfengis og brátt tóku ýmiss vígi íslenskra fyllirafta að falla hvert af öðru. Laust eftir síðustu aldamót samþykkti alþingi loks algert innflutningsbann á áfenga drykki, en að vísu stóð það ekki til langframa.

Vagga Goodtemplarareglunnar stóð í Bandaríkjunum en hingað barst hún frá Noregi til Akureyrar árið 1884 og dreifðist þaðan um

Keflavík laust fyrir síðustu aldamót. Hús Templara er næst til vinstri.

Hálfvita heim úr Keflavík!

Til kaupmanna í Keflavík, hr. P. Wulffs, hr. Svlein}bljörns) Ólafssonar, hr. H.P. Duus, 2. nóv. (1858)

Ég hef bæði af eigin sjón og reynslu, og svo af kunnugra og áreiðanlegra manna sögn, komist að því aðkaupskaparaðferð innbyggjaranna, sem versla mest í Keflavík, er engan veginn eins og hún á að vera, aðhún er hvorki þeim sjálfum eða yður til gagns eður gleði. Ég veit að mjög margir úr kringumliggjandi sveitum hafa þann ósið, að rápa í kaupstaðinn í hverri viku, og jafnvel oft í hverri viku, sumir næstum daglega, taka einhvern óþarfa og eitthvert lítilræðið, sem oft og tíðum nemur ekki meiru en einu fiskvirði. Það er mú svo illt og leiðinlegt sem allir vita að brúka þessháttar kaupskap, enhitt er verra og það er höfuðsökin, að þessir einföldu og ráðlausu menn, sem brúka þessa aðferð, þeir gæta ekkert að þeim dýrmæta hlut, sem drottinn hefir gefið oss öllum jafnt, og það er tíminn, honum kasta þeir burt fyrir ekkert og verra en ekkert, því margoft fara þessir menn hálfvita heim til sín að kvöldi, þó þeir hafi farið alvita frá heimilum sínum að morgni til kaupstaðarins, og þess hafa dæmi gefist, að sumir þeirra hafi ekki komið lifandi heim aftur. Annaðeins athæfi eins og þetta, sem drepur allan dugnað, alla velmegun og allan sóma í sveitum og félögum manna, getur enginn pólití-þjónn, sem vakandi auga hefir á skyldu sinni og velmegan landsins, látið vera sér óviðkomandi, og því vil ég leyfa mér heiðruðu herrar að leiða athygli yðar að þessu málefni, og treysti égvitsmunum yðar, reynslu og mannkærleika til aðgjöra hvað í yðar valdi stendur til að ráða bót á því. Ég efast ekki eitt augnablik um að þér eruð hérum samdóma mér og skora ég á yður að finna eitthvert ráð, einhver meðöl til að afstýra þessu skaðsamlega kaupstaðarrápi og ómennskuhætti manna. Ég vona að þér munið hitta á eitthvert ráð sem reynsla yðar bendir yður til, en svo sem til dæmis vildi ég stinga uppá því við yður hvort ekki mundi gjörlegt að þér auglýstuð fyrir almenningi, að verslunarbúðir ykkar stæðu ekki opnar, nema vissan tíma á dag, t.d. fjórar stundir, þegar verslunarvon er sem minnst, hitt er vitaskuld að þegar menn nauðsynlega þyrftu einhvers með, svo sem salt fisk sinn,eða því um líkt, þá yrði breytt út af þessari reglu, sem þér kynnuð að vilja setja. undirskr. sýslumanns

(ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu 111.25. Bréfabók 1856-60.Sýslumaður tilkaupmanna í Keflavík 2. nóv. 1858.)

landið. Stúkurnar innleiddu ýmsa nýja siði í samfélagið, alls konar menningar- og félagsstarf, sem leysa átti af hólmi brennivínsdrykkju og búðahangs. Þrátt fyrir þessu hollu áhrif (eða kannski einmitt þess vegna) fýldu sumir grön yfir starfsemi Good Templara. Benedikt Gröndal skáld, sem að vísu taldist í flokki drykkfelldra og því að sjálfsögðu á móti andstæðingum brennivíns, sá t.d. ekki aðra ávexti af stúkustarfinu, en eyðslusemi og kvennafar. Hann segir:

„|... enginn getur mótmælt þeirri demoralisation (þ.e. siðspillingu| sem þetta félag hefur í för með sér með eyðslusemi og kvennafari. Þar erusífelldir dansfundir, nótt eftir nótt og pöbullinn gengur í það hópum saman einungis vegna þess {...| það er eins og enginn löstur sé til nema fyllerí."

Þeir voru þó miklu fleiri, sem töldu starf templaranna þakkarvert, árangur starfs þeirra var umtalsverður. Og stúkur voru mikilvægar í öðrum skilningi, en þeim að halda fólki frá brennivíni. Í stúkustarfinu kynntust margir, fólk af báðum kynjum og á öllum aldri, í fyrsta sinni skipulegu menningar- og félagsstarfi. Átti það við um Keflavík eins og aðra staði.

Félag templara í Keflavík var hið fimmtánda í röðinni á Íslandi, stofnað innan við tveimur árum eftir stofnun fyrstu stúkunnar á Íslandi. Þórður Thoroddsen héraðslæknir, sem átti mestan þátt í stofnuninni, lýsir þannig fyrstu kynnum sínum af Suðurnesjabúum og tildrögum þess, að hann ákvað að stofna þar bindindisfélög: (...) þar var ógurleg brennivínsöld. {...) Engar aðrar góðgerðir en brennivín. Maður ferðaðist allan liðlangan daginn og fékk ekki aðra hressingu en brennivín. Það þótti ósómi að bjóða annað og því ekki von að alltaf færi vel. Ég sá skjótt að þetta dugði ekki fyrir mig og gekk því í stúkuna „Verðandi“ í Reykjavík 1885 og síðan hefir enginn áfengisdropi komið inn fyrir mínar varir. {...) Ég vildi líka opna augu fólks fyrir þvíhveskaðsamar og vitlausar þessar brennivíns-,takteringar voru“. Þess vegna stofnaði ég stúkuna „Vonina“ í Keflavík 1885 og stóð hún í blóma allt þar til ég fluttist til Reykjavíkur."

Formlegur stofndagur Vonarinnar var hinn 27. desember 1885. Hafði Þórður þá kallað til fundar 17 karla. Stofnendurnir voru þessir: Jón Gunnarsson bókhaldari í Keflavík, Guðmundur Ögmundsson kennari í Njarðvík, Ólafur Arinbjarnarson í Tjarnarkoti, Sæmundur Sigurðarson bóndi í Þórukoti, Þorvarður Þorvarðsson sjómaður í Tjarnarkoti, Stefán Þorvarðarson yngismaður í Keflavík, Stefán Erlendsson vinnumaður í Tjarnarkoti, Sigurður Hallsson söðlasmiður í Höskuldarkoti, Carel Axel Möller verslunarmaður í Keflavík, Ögmundur Sigurðsson bóndi í Tjarnarkoti, Sigurður Eiríksson snikkari á Vatnsnesi, Guðmundur Árnason vinnumaður í Tjarnarkoti, Egill Magnússon vinnumaður í Narfakoti, Guðmundur Gíslason vinnu-

maður í Tjarnarkoti, Andrés Grímsson vinnumaður í Njarðvík, Nikulás Árnason vinnumaður í Höskuldarkoti og Sigfús Jónsson vinnumaður

á Bolafæti.s

Eins og listinn ber með sér voru stofnendurnir úr öllum stéttum, læknar, vinnumenn, iðnaðarmenn, bændur og verslunarmenn eiga allir sína fulltrúa. Einnig er ljóst að fæstir stofnenda voru búsettir í

Keflavík sjálfri og þó lék ekki vafi á að þar var formlegt heimili stúkunnar. Áttu enda eftir að verða átök innan Vonarinnar á milli Keflvíkinga og Njarðvíkinga um fundarstaði og sitthvað fleira. Á stofnfundinum voru ennfremur valdir embættismenn stúkunnar og voru þessir helstir: Jón Gunnarsson æðsti templar, Þórður Thoroddsen deildarfulltrúi, Guðmundur Ögmundsson ritari og Carel Axel Möller varatemplar.*

Engar konur voru í hópi stofnfélaga og mælti þó ekkert í félagslögum gegn því að konur gengju í stúkur. Er raunar ljóst af fundargerðum Vonarinnar, að félagar æsktu þess að þátttakendur væru af báðum kynjum. Því var til dæmis samþykkt á fundi hinn 28. febrúar 1886 að lækka inntökugjaldið fyrir konur úr túkalli niður í krónu. Ekki dugði það þó til fyrst um sinn. Loks voru teknir inn 19 nýir félagar á fundi á aðfangadag 1886 og þeirra á meðal 13 konur. Þetta voru: Margrét Arinbjarnardóttir íTjarnarkoti, Ingigerður Gunnarsdóttir Ytri-Njarðvík, Margrét og Petrónella Jónsdætur í Höskuldarkoti, Anna Thoroddsen læknisfrú í Keflavík, Oddbjörg Þorsteinsdóttir í Keflavík, Sigríður Bjarnadóttir í Innri-Njarðvík, Guðleif Ársælsdóttir í Höskuldarkoti, Helga Arinbjarnardóttir í Tjarnarkoti, Vigdís Þorkelsdóttir í Þórukoti, Þorbjörg Ásbjörnsdóttir í Innri-Njarðvík, Steinunn Arinbjarnardóttir í Þórukoti og Guðleif Bjarnadóttir í Tjarnarkoti.“ Má því segja að þessi

Ósgætileg orð

Ég undirskrifaður lýsi hér með yfir því, aðóhróður sá, er ég hefi borið á meðlimi Good— Templars-deildarinnar hér íkaupstaðnum, semsé að þeir hafi verið víndrukknir síðan þeir komu félagið, er ósannur og tilhæfulaus, en búinn til af mér án hinnar minnstu ástæðu frá þeirra hálfu; og að hin tilvitnuðu óvirðingarorð séu með öllu dauð og marklaus. Yfirhýsingu þessa má birta á minn kostnað í einhverju af blöðum þeim,er koma út í Reykjavík.

Keflavík, 25. febr. 1886 Helgi Helgason (Ísafold 13:9, bls. 36.)

fundur á aðfangadag hafi verið sögulega mikilvægur því það var sannarlega fátítt um þær mundir að konur væru taldar standa jafnfætis körlum. Hefur stúkustarfið á næstu árum án efa verið konunum, eins og öðrum félögum, þýðingarmikill félagsmálaskóli, en til dæmis um tíðarandann á Íslandi má nefna, að nokkra áratugi vantaði þá upp á að kvenfólki væri treyst fyrir kosningarétti.

Fundir stúkunnar komust brátt í fastar skorður, framan af voru fundir haldnir vikulega, á sunnudögum. Vorið 1886 var þó ákveðið að hafa fundi ekkinema annan hvern sunnudag, með því að margir félagar áttu erfitt með að mæta svo oft."

Fundirnir lengi vel haldnir í Skothúsinu, en nokkurn tíma vorið 1886 í Innri-Njarðvík. Kom það til af ósætti Njarðvíkinga með fundarstaðinn, því þeir töldu sig oft eiga íerfiðleikum með að sækja fundina svo langan veg, oft í versta veðri. Óskuðu þeir því eftir því íapríl 1886 að stúkunni yrðiskiptíKeflavíkur- og Njarðvíkurdeildir. Þetta þótti heimamönnum óásættanlegt og vildu þeir fremur, að Njarðvíkingar stofnuðu eigin stúku. Sú málamiðlun varloks gerð, að í stað þess að kljúfa Vonina, voru nokkrir fundir haldnir í Innri-Njarðvík um vorið, en eftir það í Skothúsinu að nýju.* Þessir árekstrar á milli Keflvíkinga og félagsmanna úr Innri-Njarðvík komu upp annað veifið, eða allt þar til þeir síðarnefndu stofnuðu eigin félagsdeild, stúkuna Hófsemd, í árslok 1887.

Það segir dálitla sögu um húsakynni Skotfélagsins, að á fundi stúkunnar í nóvember 1886 er kvartað yfir því, að rottur éti einkenni stúkunnar og því verði að finna þeim betri stað.“ Þar voru fundirnir þó haldnir til haustsins 1887. Þá flutti stúkan sig ísvonefnda „barnaskólastofu" í Hótelinu.>

Í fyrstunni mun flutningurinn í Hótelið hafa þótt óviðeigandi. Að minnsta kosti gerði Jón Gunnarsson athugasemd við fundarstaðinn á fyrstu samkomunni þar, en var tjáð að borð og bekkir í Skothúsinu hefðu verið lánaðir barnaskólanum og því ekki fundarfært þar lengur.“ Og samningar um leigu tókust ekki aftur við umboðsmenn eigenda Skothússins. Því máttu stúkumenn una því, að funda á Hótelinu þar til þeir eignuðust eigið húsnæði. Að Skothúsinu frátöldu var ekki um önnur samkomuhús að ræða í þorpinu.

Ekki þarf að koma á óvart, að bindindismönnum hafi líkað illa að þurfa að funda í veitingahúsi bæjarins, því þar fór fram sú starfsemi sem góðtemplarareglan beindi spjótum sínum gegn. Hafði Hótelið raunar áður borið á góma á fundum Vonarinnar, því snemma árs 1886 bárust æðsta templar til eyrna ummæli Ólafs Þorleifssonar veitingamanns um að hann hefði aðalviðurværi sitt af að selja templurum veitingar. Í sjálfu sérvar það ekki saknæmt, að templarar sæktu veitingastofur, svo fremi sem þeir héldu sig við molasopa eða aðra meinlitla drykki. En komur þeirra á gildaskála gáfu söguburði byr undir vængi og ummæli veit-

ingamannsins voru heldur ekki líkleg til að minnka þessa hættu á misskilningi. Mæltist æðsti templar því til þess að komur félagsmanna á veitingastofuna yrðu bannaðar með öllu, en ekki treystu aðrir sér til að taka svo djúpt í árinni. Var að lokum mælst til þess, að félagar stilltu í hóf heimsóknum sínum í þetta musteri lastanna í Keflavík."

Félagsmenn í Voninni hófu snemma að hugleiða möguleika á því, að stúkan eignaðist eigið húsnæði. Var fyrst hreyft við málinu í febrúar 1887. Urðu þá deilur um byggingarstað, en Innri-Njarðvíkingar vildu að húsinu yrði valinn staður í Ytri-Njarðvík, þ.e. nálægt miðbiki félagssvæðisins. Aðrir og þeirra á meðal ýmsir úr Ytri-Njarðvík vildu þó fremur að húsið risi í Keflavík. Það var líka samþykkt og upp úr því fóru Innri-Njarðvíkingar að huga að stofnun eigin félags. Þegar til átti að taka náðist þó ekki lóðarsamningur við Duusverslun, sem félagsmenn töldu sig geta unað við og því var leitað til Njarðvíkurbænda um byggingarlóð fyrir félagshúsið. Húsið var loks reist á árinu 1889, þar sem nú er Hafnargata 32 og fyrsti fundurinn haldinn þar hinn 28. júlí." Það var vitaskuld höfuðmarkmið stúkunnar að berjast gegn áfengisneyslu og fór sú barátta einkum fram með því móti að templarar reyndu að vera öðrum til fyrirmyndar. Því var mesta aga krafist af félagsmönnum; m.a. var mætingarskylda á alla fundi, nema ef menn gátu gefið fullgilda afsökun fyrir fjarvistum. Brot á bindindisheitinu henti einstaka templara öðru hverju. Voru þau þá rannsökuð ofan í kjöl og sökudólgum ýmist vikið úr stúkunni eða gefið annað tækifæri. Baráttan við áfengisbölið fól ennfremur í sér, að stúkan þurfti að hafa eitthvað að bjóða batnandi mönnum ískiptum fyrir búðahangs og slark. Þegar á þriðja fundi stúkunnar, hinn 17. janúar 1886, var ákveðið að hafa á fundum „einhverja þá skemmtun, er eigi stríddi á móti góðu siðferði". Fljótlega var farið að lesa upp í fundalok og einnig var samþykkt að hafa söngæfingar að loknum venjulegum fundarstörfum. Var þeim Þórði Thoroddsen og Jóni Jónssyni falin söngkennslan.“ Er þetta án efa fyrsti vísir að skipulögðu tónlistarlífi í Keflavík.

Ýmislegt fleira var til skemmtunar á næstunni. Til dæmis hélt Vonin annað veifið opin hús og dansskemmtanir að minnsta kosti á atmælum stúkunnar. Voru þær í senn afmælis- og áramótafagnaðir. Raunar þótti ýmsum félagsmönnum dans helst til léttúðug skemmtan til að geta talist samboðin templurum, en þeir máttu lúta vilja meiri hlutans.

Ekki má heldur gleyma helstu fjáröflunarleiðum stúkunnar, sem voru leiksýningar og hlutaveltur og hvorutveggja kærkomnar skemmtanir í fábrotnu lífinu í Keflavík.:* Mátti raunar yfirfæra þá umsögn um mestan hluta starfsemi deildar hins óháða Good—Templarsfélags Vonarinnar N%15, eins og stúkan var nefnd í fundarbókinni.

16. kafli

Sóknarprestur lítur um öxl

Sóknarpresturinn séra Sigurður B. Sívertsen á Útskálum hefur iðulega verið förunautur okkar á „spássitúrnum“ undanfarin fimmtíu ár í sögu

Keflavíkur og fer ekki illa á að kalla hann enn til þegar líður að sögulokum.

Undir það síðasta hafði hann nærfellt misst sjónina, en puðaði eigiað síður við að færa inn í annál sinn helstu viðburði í byggðarlaginu, eins og hann hafði gert um margra ára skeið. Á langri prestsævi Sigurðar á Útskálum höfðu orðið verulegar breytingar á ýmsum þáttum mannlífsins á Suðurnesjum og flestar til hins betra. Þegar hann færði helstu tíðindi ársins 1880 inn í annálinn sá hann ástæðu til að staldra við og líta um öxl; bera saman lífshætti og kjör manna árin 1830 og 1880 eða þar um bil og tæpa á kostum og göllum sóknarbarnanna í framhaldi af því.

Um það bil sem Sigurður Sívertsen kom í byggðarlagið voru „húsakynni hörmuleg og engin herbergi í þeim, er inn í væri bjóðandi. Allt torfbæir með löngum göngum og mjóum, eins og nú á aumustu kotum." Þetta taldi annálsritarinn komið í nokkuð betra horf og víða væru jafnvel risin snotur timburhús. Meiru varðaði þó að á þessum fimmtíu árum hafði orðið mikil breyting að hans dómi á hreinlæti manna suður með sjó. Stóð það raunar að nokkru leyti í beinu sambandi við bættan húsakost, því varla var hægt að hugsa sér mikinn þrifnað í moldarkofum fyrri tíma. Óþrifnaðinum lýsir Sigurður þannig, að þá hafi verið forir fyrir utan bæjardyrnar „hvar hellt var í skólpi og mykju undan kúm, einnig slori úr fiski. Í bæjardyrum var flórlagt gólf, með hellu, sem lagðar voru yfir grafin forarræsi, sem lágu út í forina. Skinnklæði og færi voru látin hanga í bæjardyrum.“

Auðlegð og efni manna voru nú miku meiri að sögn Sigurðar og gat hans þess, að tala sauðfjár í hreppnum væri þreföld og afli fimmfaldur árið 1880 á við 1830, enda bátarnir nú stærri og fleiri og afkastameiri veiðarfæri komin til sögunnar. Þá höfðu jarðabætur aukist að mun, búskap manna til mestu hagsbóta, vinnubrögð almennt batnað og vöruvöndun aukist.

En jafnvel þó að ýmsu hefði þannig þokað áleiðis í framfaraátt stóð fólkið þó að ýmsu leyti í sömu sporum, og sumt í fari þeirra mátti raunar kalla í afturför. Þannig taldi Sigurður til bóta, að fatnaður manna var nú tíðast gerðarlegri en fyrr, en á móti kom að ýmsir voru farnir að berast helst til mikið á fyrir vikið, „sem embættismenn væru". Þá sýndist

Sigurður B. Sívertsen, sálusorgari og annálaritari, með meiru

prestinum bætt atvinnuskilyrði ekki hafa aukið vinnusemi manna svo orð væri á gerandi og raunar alltítt með „útslátt“ á ungu fólki. Hann áleit drykkjuskap að sönnu hafa minnkað mikið með tilkomu bindindisfélaganna, en þess í stað hefði lauslæti aukist mikið „enda sá siður að fara í vöxt að ógiftar persónur taka saman til samrekkju og saurlifnaðar og er nú ekki tekið mark á slíku af sumum.“ Loks fullyrti sérann að þrátt fyrir framfarirnar á sumum sviðum hefði menntun og bókvísi manna sáralítið fleygt fram á undanförnum árum, en stæði að vísu til bóta síðan barnaskólinn komst á.' Svona komu breytingar á lifnaðarháttum sjötugum sóknarpresti fyrir sjónir. 270

SÓKNARPRESTUR LÍTUR UM ÖXL

Mönnunum munar annað hvort aftur á bak ellegar nokkuð á leið, segir á einum stað og fullyrða má að mörgu þokaði áleiðis í Keflavík á 19. öldinni, eins og raunar hefur komið glögglega fram hér á undan. Smátt og smátt var Keflavíkurþorp við Stakksfjörð að losa blundinn, líkt og ýmsir aðrir hlutar landsins.

Eiginleg þéttbýlismyndun hófst í Keflavík eftir 1820 og íbúatalan óx hratt allan þriðja áratuginn. Hleypti fjölgunin að vonum miklu lífi í árabátaútgerðina í þorpinu, en á þeim árum var sjósókn að verða til sem sjálfstæð atvinnugrein á Íslandi. Eftir 1850 og nánast allt til 1880 stóð íbúatalan hins vegar nánast í stað og sum árin fækkaði íbúum jafnvel. Frá 1880 var hins vegar um mjög öra fólksfjölgun að ræða í þorpinu, íbúatalan fór yfir 200 manns í fyrsta sinn snemma á níunda áratugnum og yfir 300 seint á síðasta áratugi aldarinnar.

„Fólksfjöldaþróunin í Keflavík á 19. öld var hliðstæð þróun í þéttbýli á Íslandi almennt. Hefur stöðnunin um miðbik aldarinnar helst verið skýrð með harðindum, farsóttum og fólksflutningum úr landi. Vaxtarskeiðið, sem hófst um og eftir 1880 er hins vegar talið eiga rætur að rekja til þess, að sveitir landsins voru þá orðnar yfirfullar. Þar við bættust minni manndauði í kjölfar bættrar heilsugæslu og breytt viðhorf í garð búsetu í þéttbýli.?

Á ofanverðri 19. öld var Rosmhvalaneshreppur því orðinn mjög fjölmennur og tók nú að saxast á tilvist þessa forna og víðfeðma sveitarfélags. Í harðindunum á níunda áratugnum, þegar fjölgaði mjög ört t.d. í Keflavík, fóru sveitarþyngsli vaxandi í hreppnum og ekki síst meðal tómthúsmanna í þéttbýli. Tóku íbúar hreppsins þá að vinna að skiptingu hans, e.t.v. vegna þess að fámennir hreppar voru taldir standa betur að vígi en fjölmennir.

Landshöfðingi féllst á skiptinguna árið 1886. Var Rosmhvalaneshreppi hinum forna þá skipt í tvö sveitarfélög: Rosmhvalaneshrepp, sem tók yfir Keflavík, Leiru, Inn- og Út-Garð að landamerkjum Útskálaog Kirkjubólshverfis og Miðneshrepp, sem tók yfir hinn hluta gamla hreppsins. Nafn Rosmhvalaneshrepps hvarf síðan úr sögunni er Keflavíkurhreppur var stofnaður árið 1908, en hinn hlutinn fékk þá nafnið Gerðahreppur.?

Sjávarútvegurinn tók til sín lungann af fjölguninni í Keflavík og árið 1890 reiddu tæpir 2/3 hlutar þorpsbúa sig á sjósókn. Það skýrir aukin sveitarþyngsli á níunda áratugnum að nokkru því sökum harðindanna á þessum árum varð sjór oft ekki sóttur með eðlilegum hætti. Og fleira kom raunar til.

Við höfum heyrt af minnkandi fiskigengd á grunnslóðir við sunnanverðan Faxaflóa, gullkistur Keflvíkinga og nærsveitamanna, hér að framan. Um 1890 bættust við þær þrengingar stóraukin sókn Breta á Íslandsmið. Bretarnir sóttu hingað á splunkunýjum gufutogurum,

Á fyrstu áratugum Keflavíkurþorps, á síðari hluta 18. aldar og fyrri hluta þeirrar 19. voru Keflvíkingar í fararbroddi útvegsmanna. Ólíkt flestum öðrum fiskuðu þeir með þorskanetum og verkuðu aflann í salt. Annars staðar voru fornari hættir enn við lýði, handfæri og sums staðar lóðir voru aðalveiðarfærin en hersla helsta verkunaraðferðin. Undir lok aldarinnar ríkti hins vegar stöðnun í höfuðatvinnuvegi Keflvíkinga.

Þrátt fyrir það fór fjarri, að menn hefðu misst tiltrú á Keflavík. Eins og fram hefur komið stóðu alþingismenn á móti löggildingu nýrra verslunarstaða í Gullbringusýslu, s.s. Voga, Njarðvíkur, Þórshöfn og Grindavík. Það virðist hafa verið álit þorra þingmannanna að fremur bæri að styrkja og efla kaupstaði og kauptún, sem fyrir voru. Og það var vilji þeirra að Keflavík yrði miðstöð suðurhluta sýslunnar, eins og eðlilegt má teljast. Árið 1891 bar Jón Þórarinsson fram frumvarp um stækkun verslunarlóðarinnar í Keflavík, enda væri verslunarlóðin (þ.e. Keflavíkurjörðin gamla) „svo uppfyllt af húsum, að erfitt er að byggja hús handa nýjum verslunum.": Frumvarpið, sem gerði ráð fyrir að mörk lóðarinnar yrðu færð inn á Vatnsnes, náði fram að ganga. Það leið þó ekki á löngu áður en byggðin færðist út fyrir hin nýju takmörk. Verslunarsamkeppni jókst þó ekki til muna í fyrir vikið, bráðlega heyrðu stórfyrirtækin Fischersverslun og Knudtzonsverslun í Keflavík sögunni til því Duusverslun keypti þær báðar í kringum aldamótin.

Engin skútuöld gekk í garð í Keflavík. Hins vegar hófst þar „tombóluöld“ eins og víða annars staðar seint á níunda áratugnum. Félagslíf og alls slags menningarstarf tók þá mikinn kipp, ekki síst stúkustarfið. Árið 1891 var þess getið í Fjallkonunni, að drykkjuskapur

Skammt á veg komin

Þónú útvegsbændur (á Suðurnesjum) væru margir vel efnaðir, þá var þó mikill fjöldi af blásnauðu fólki innan um og meiri munur á efnahag manna en víða annars staðar. Síðan fór efnahag þessara héraða mjög aftur vegna fiskleysisára og annarra hrellinga, sem gengu yfir sveitirnar. Bókleg menntun er hér á fremur lágu stigi;að minnsta kosti er fjarskalegur munur á fólki hér um slóðir og í Þingeyjarsýslu og Norður-Múlasýslu |...) Yfir höfuð að tala sýndist mér alþýða manna á Suðurlandi í mörgu vera skemmra á veg komin en á Norður- og Austurlandi,og miklu minni hugur á framförum og tilbreytingum frá gömlum venjum.

(Þorvaldur Thoroddsen: Ferðabók I. Skýrslur um rannsóknir á Íslandi 1882-1891, bls. 158.)

SAGA KEFLAVÍKUR

færi nú mjög þverrandi í Keflavík og var það þakkað starfi Vonarinnar í þorpinu. Og blaðamaður bætir við: „Það segja sumir, að þar sjáist varla drukkinn karlmaður á slangri."

Í stað drykkjuslangursins áttu þorpsbúar nú kost á að sækja fundi, leiksýningar og dansleiki, einkum að vetrinum. Í janúar 1891 sagði t.d. frá því að templarar hefðu leikið fimm kvöld þá um veturinn og oft haldið dansleiki.“ Þetta voru sannarlega viðbrigði frá fásinni fyrri tíma og örugglega hollari skemmtan heldur en drykkjuskapurinn, en ummæli blaða og annarra heimilda bera með sér að áður hafi oft verið æði slarksamt í Keflavík.

Í þessum vangaveltum um „heilnæmar“ skemmtanir Keflvíkinga mega hlutavelturnar ekki gleymast, en tombólur komu bráðlega í kjölfar stúkustarfsins og nutu fjarskalega mikilla vinsælda meðal almennings. Var hylli tombólanna raunar slík, að sýslumaður sá ástæðu til að grípa í taumanna árið 1896 er honum fannst skemmtana- og spilafíkn þorpsbúa keyra um þverbak, einkum í ljósi hins illa árferðis til lands og sjávar. Í bréfi til Péturs bókhaldara Petersen, sem sótt hafði um leyfi fyrir Vonina til að halda tombólu, segir yfirvaldið: „Eftir þeirri skoðan sem ég hefi lýst fyrir yður áður, get ég alls eigi mælt fram með beiðni þessari (um leyfi til tombóluhalds|, því tombólur eru miðaðar til að féfletta þá, sem eru svo einfaldir að fara á þær. Það er nú svo, að fátæklingar margir geta eigi stillt sig um að sækja þær, en ég álít, að í þessu árferði sé ekki heppilegt að hafa þess konar fyrirtæki."

Ekki fékkst því leyfi til að halda tombólu í það sinn, en ágóðann hugðusttemplararnota tilað greiða afskuldum stúkunnar. Tombólurnar sem tröllriðu Keflavík í kringum aldamótin voru þannig ein helsta tekjulind félaganna og ágóðanum varið til að greiða skuldir þeirra eða einfaldlega að efla félagsstarfið. Og tombólugróðanum var víðar veitt. Á þrettándanum 1889 hélt Vonin t.d. tombólu í Keflavík til að safna fé til kirkjubyggingar í þorpinu, en það málefni fékk byr undir vængi á níunda áratugnum og bar ávöxt innan tíðar."

Og þannig skiljum við við Keflvíkinga að sinni. Síðasti áratugur 19. aldarinnar er genginn í garð, það er kreppa í héraðinu og atvinnulíf þorpsins í kalda kolum, varla að fiskist í soðið, hvað þá að heimamenn safni ísjóði. En lundin er létt, Keflvíkingar næstum því hættir að bragða brennivín en sækja stúkufundi, sjónleiki og dansæfingar, og sérstaklega þó tombólur. Þeir eru meira að segja farnir að huga að því, að koma sér upp kirkju í þorpinu.

Víst er ekki ofmælt að segja þorpið standa á tímamótum, á mörkum gamla tímans og hins nýja. Auðvitað er mest aðkallandi að koma lagi á atvinnulífið og þótt þeir velkist um í þungum sjónúerlognið framundan. Það eiga ekki eftir að líða mörg ár áður en keflvískir mótorbátar sigla hóstandi úr höfn og margs konar nýjunga er von.

Myndaskrá

bls. 10

Uppdráttur Skúla landfógeta Magnússonar frá 1784. Úr Landnámi

Ingólfs I.

bls. 16

Skýrsla um skipaútveg 1762. ÞÍ. Rentukammerskjöl. Ljósmyndad. Lbs. 1992.

bls. 18

Útvegsbændur koma til fundar 1763. Sigmar Vilhelmsson 1992. bls. 22

Verslunarhús í Keflavík 1766. Sigmar Vilhelmsson 1992. bls. 24

Wilders Plads í. Úr Kobenhavn fer, nu og aldrig 7. bindi , bls. 286. bls. 28

Sjókort Minors. Úr Lövenern: Beskrivelse..., bls. Ljósmyndad. Lbs. 1992. bls. 31

Duggur. Úr Sigfús Haukur Andrésson: Verslunarsaga Íslands L, bls. 227. bls. 32

Weinvich og beykirinn takast á. Bragi Einarsson 1992. bls. 34

Kaupmannshúsið. Hluti úr ljósmynd. Byggðasafn Suðurnesja. bls. 41

Jarðræktarverkfæri. Úr Ólafur Olavius: Íslensk urtagarðsbók. bls. 42

„Siger du at jeg er en hund!" Bragi Einarsson 1992. bls. 43

Búnaðarskýrsla. ÞÍ. Skjalas. Gullbr. og Kjós. XXIV.1. Ljósmyndad. Lbs. 1992. bls. 48

Magnús Stephensen. Úr Íslenskur söguatlas II, bls. 41. bls. 50

Táknmynd Keflavíkur. Úr Lövenern: Beskrivelse... IV, bls. 47 Ljósmyndad. Lbs. 1992.

bls. 51

Titilsíða. Rit þess íslenska lærdómslistafélags III. bls. 55

Merki Suðurnesjahafna. Úr Pontoppidan: Samlinger til handelsmagazin 1, bls. 326. bls. 57

Hannes Finnsson. Þjóðminjasafnið 1992. bls. 58

Sóknarprestur leiddur burt. Þorsteinn Eggertsson 1992. bls. 62

Kaupstaðir. Sigfús Haukur Andrésson: Verslunarsaga Íslands 1, bls. 361.

bls. 64

Verslunartilskipunin 1787. Ljósmyndad. Lbs. 1992. bls. 69

Keflavík íbyrjun 20. aldar. Byggðasafn Suðurnesja, Heimir Stígsson 1992.

bls. 73

Svarta pakkhúsið. Byggðasafn Suðurnesja.

bls. 76

Fiskaðgerð á Hvaleyri. Úr Íslenskur söguatlas I, bls. 203. bls. 81

Sveinn Pálsson. Þjóðminjasafn 1992. bls. 83

„--- og kannski til að gjöra okkur órólega...“ Sigmar Vilhelmsson 1992. bls. 86

Levetzow greifi. Úr Frank Ponzi: Ísland á 18. öld, bls. 97. bls. 89

Árás á Kaupmannahöfn 1807. Úr Kabenhavn fer, nu og aldrig 11. bd. bls. 181. bls. 90

Jörgen Jörgensen. Þjóðminjasafn 1992. bls. 91

Sófi Ólafs Norðfjörð. Byggðasafn Suðurnesja, Heimir Stígsson 1992. bls.94

Keflavík. Úr Lövenern: Beskrivelse... I, bls. 19 Ljósmyndad. Lbs. 1992; bls. 105

Úr skýrslu. ÞÍ. Skjalas. Gullbr. og Kjós. IL.3. bls. 107

Yfirlýsing Jacobsens og Guðrúnar. ÞÍ. Skjalas. Gullbr. og Kjós. IL.11. bls. 113

Frá Stóra-Hólmi í Leiru. Heimir Stígsson 1992. bls. 118

Björn Gunnlaugsson. Þjóðminjasafn 1992. bls. 128 '

Úr reikningum Flensborgarverslunar. ÞÍ. Hagsögud. V.5. bls. 132

Arnór Gunnarsen spilar um lýsistunnur. Jón Ágúst Pálmason 1992. bls. 133

Benedikt Gröndal. Þjóðminjasafn 1992. bls. 140

Valdís Erlendsdóttir. Byggðasafn Suðurnesja. bls. 143

Hreppstjóraeiður Helga Teitsr. ÞÍ. Skjalas. Gullbr. og Kjós. 11.28. bls. 144

Baldvin Einarsson. Þjóðminjasafn 1992. bls. 145

Þurrabúð á fyrri hluta 19. aldar. Úr Íslenskur söguatlas 1, bls. 76. bls. 149

Bréf hreppstjóra. ÞÍ. Skjalas. Gullbr. og Kjós. XXIIL1. bls. 150

Kjörskrá Rosmhvalaneshrepps 1852. Ljósmyndad. Lbs. 1992. bls. 156

Greinargerð hreppstjóra. ÞÍ. Skjalas. Gullbr. og Kjós. XXII.1. bls. 160

Pétur J. Petersen. Byggðasafn Suðurnesja. bls. 161

Sigþrúður leidd burt úr Keflavík. Sigmar Vilhelmsson 1992. bls. 165

„og veistu hvað ég heyrði ..?" Þorsteinn Eggertsson 1992. bls. 174

Búnaðarskýrsla. Skjalas. Gullbr. og Kjós. XXIV.3. Ljósmyndad. Lbs.. 1992

bls. 177

Símon Dalaskáld. Þjóðminjasafn 1992.

MYNDASKRÁ

bls. 178

Sexæringur með Engeyjarlagi. Úr Íslenskir sjávarhættir II, bls. 296. bls. 179

Forsíða Þjóðólfs 23/2 1884. bls. 181

Helstu fiskimið við sunnanverðan Faxaflóa. Úr Sjósókn, bls. 132133.

bls. 183

Jón Árnason. Þjóðminjasafn 1992. bls. 184

Klæðnaður sjómanna. Byggðasafn Suðurnesja. bls. 187

Útgerðarþorpið Keflavík. Byggðasafn Suðurnesja. bls. 189

Kútter Keflavík. Byggðasafn Suðurnesja. bls. 192

Árabátur settur upp í Nástrandarvör. Byggðasafn Suðurnesja. bls. 194

Gestur Pálsson. Þjóðminjasafn 1992. bls. 195

Oddur Gíslason. Þjóðminjasafn 1992. bls. 205

Martin Smith og Ragnheiður Bogadóttir. Þjóðminjasafn 1992. bls. 207

P. C. Knudtzon. Þjóðminjasafn 1992. bls. 209

Keflavík um 1870. Byggðasafn Suðurnesja. bls. 210

Ráðningarsamningur Ólafs Norðfjörð. Byggðasafn Suðurnesja. bls. 213

Vindmyllan í Keflavík. Sigmar Vilhelmsson 1992. bls. 215

Sveinbjörn Ólafsson og Málfríður Árnadóttir. Byggðasafn Suðurnesja.

bls. 216

Carl F. Siemsen. Þjóðminjasafn 1992. bls. 216

Hjónin Arndís Teitsdóttir og Waldimar Fischer. Byggðasafn Suðurnesja.

bls. 217

Hinrik Bartels og fjölskylda. Byggðasafn Suðurnesja. bls. 218

Íbúðarhús Fischersverslunar. Byggðasafn Suðurnesja. bls. 221

Peter Duus og Ásta Bech. Byggðasafn Suðurnesja. bls. 222

Hús Fischers- og Duusverslana. Byggðasafn Suðurnesja. bls. 224

Hans Peter Duus og Kristjana Ólafsdóttir. Byggðasafn Suðurnesja. bls. 225

Keflavík á síðari hluta 19. aldar. Byggðasafn Suðurnesja. bls. 228

Peningaseðill Fischersverslunar. Myntsafn Seðlabankans, Hreinn Hreinsson 1992. bls. 231

Eggert Gunnarsson. Þjóðminjasafn 1992. bls. 232

Verslunarskýrsla. ÞÍ. Skjalas. landshöfðingja. Verslunarskýrslur IH. Séröskjur.

bls. 236

Hjörtsbær. Byggðasafn Suðurnesja. bls. 237

Þorvarðarhús. Byggðasafn Suðurnesja. bls. 238

Melbæir. Byggðasafn Suðurnesja. bls. 241

Hótelið. Byggðasafn Suðurnesja. bls. 242

Ólafur Þorleifsson og Oddbjörg Magnúsdóttir. bls. 243

Skuldabréf Ólafs Þorleifssonar. ÞÍ. Skjalas. Gullbr. og Kjós. XV.39d. bls. 246

Holdsveiki. Úr Íslenskur söguatlas II, bls. 197. bls. 247

Edvard Ehlers í Reykjavík. Þjóðminjasafn 1992. bls. 250

Þórður Guðmundsson læknir. Þjóðminjasafn 1992. bls. 251

Bréf amtmanns til landshöfðingja. ÞÍ. Skjalas. landshöfðingja N, nr. 254. bls. 252

Þórður og Anna Louise Thoroddsen ásamt börnum. Byggðasafn Suðurnesja. bls. 255

Guðlaug Arasen kennari. Þjóðminjasafn 1992. bls. 258

Verðlaun Ólafs Norðfjörð. Byggðasafn Suðurnesja, Heimir Stígsson 1992. bls. 260

Skuldabréf vegna húsbyggingar Skotfélagsins. ÞÍ. E-250. bls. 261

Skothúsið. byggðasafn Suðurnesja. bls. 263

Keflavík laust fyrir síðustu aldamót. Byggðasafn Suðurnesja. bls. 270

Sigurður B. Sívertsen. Byggðasafn Suðurnesja. bls. 273

Keflavík um síðustu aldamót. Byggðasafn Suðurnesja.

Tilvísanaskrá

1. kafli Tilvalið pláss, bls. 9-20.

1 Lýður Björnsson: Saga sveitarstjórnar I, bls. 99.

2 Lýður Björnsson: Saga sveitarstjórnar I, bls. 89.

3 Ólafur Ásgeirsson: „og hér til gef ég þér jörðina er Hvalsnes heitir ...“, bls. 51.

4 Annálar Íslands 1400-1800 I, bls. 45-46 og Björn Þorsteinsson: Enskar heimildir um sögu Íslendinga, bls. 94.

5 Lbs. 1027, 4to, bls. 112.

6 Jarðabók Árna og Páls III, bls. 105-106.

7 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu. Umboðsskjöl IX.3 Jarðagóss. Keflavík 14/6 1766.

8 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu. Umboðsskjöl VII. 1. Afgjaldaskjöl 1750-1768.

9 Lbs. 2671, 4to, bls. 123.

10 Gísli Gunnarsson: Upp er boðið Ísaland, bls. 26-30.

11 Harald Gustafson: Fiskveiðiákvæðin 1762, bls. 108-109.

12 Ferðabók Eggerts og Bjarna Il, bls. 224.

13 Þorkell Jóhannesson: Saga Íslendinga VIL, bls. 263 og Lovsamling for Ísland III, bls. 291-295

14 Lovsamling for Island III, bls. 291-295.

15 Alþingisbækur Íslands XIV, bls. 450.

16 ÞÍ. Skjalasafn amtmanns I.16 Bréfabók 1762-1764. Amtmaður til Kammer Kollegísins 28/9 1762.

17 ÞÍ. Rentukammerskjöl. Skýrslur um skipaútveg 1762.

18 ÞÍ. Rentukammerskjöl Isl. Journal B, nr. 2072

19 Gísli Gunnarsson: Upp er boðið Ísaland, bls. 83-84.

20 Harald Gustafson: Fiskveiðiákvæðin 1762, bls. 117.

21 Dansk Biografisk Lexikon VII, bls. 85.

22 Þorgeir Markússon: Fáein ljóðmæli Þorgeirs Markússonar, bls. 5.

2. kafli Frá Kaupmannahöfn til Keflavíkur, bls. 21-46.

1 Jón J. Aðils: Einokunarverslun Dana, bls. 211.

2 Jón J. Aðils: Einokunarverslun Dana, bls. 321-322 og Lovsamling for Island II, 359-360.

3 Hdrd. Lbs. Filma úr Rigsarkivet nr. 42. Directionsprotokol 1746-1766. 30/3 1765.

4 Þ.Í. Skjalasafn amtmanna I. 91 B-92 Bréf kaupmanna 17631765. Borré til amtmanns 14/5 1766.

5 Hdrd Lbs. Filma úr Rigsarkivet nr. 37 Brevcopibog 1763-1769, 18/1 1766 og 25/2 1766.

6 Hdrd Lbs. Filma úr Rigsarkivet nr. 42 Resolutionsprotocol 1763-1774, 7/3 1766.

7 Hdrd Lbs. Filma úr Rigsarkivet nr. 42 Resolutionsprotocol 1763-1774, 14/3 1766.

8 Hdrd. Lbs. Filma úr Rigsarkivet nr. 93. Accordt Protokol 17631785. 24/1 1766.

9 Hdrd Lbs. Filma úr Rigsarkivet nr. 42 Resolutionsprotocol 1763-1774, 7/3 1766 og ÞÍ. Skjalasafn amtmanna I. 91 B-92 Bréf kaupmanna 1763-1765. Borré til amtmanns 14/5 1766.

10 Annálar Íslands 1400-1800 IV, bls. 521 og 611.

11 Annálar Íslands 1400-1800 V, bls. 53.

12 Annálar Íslands 1400-1800 IV, bls. 611.

13 Annálar Íslands 1400-1800 IV, bls. 523.

14 Annálar Íslands 1400-1800 IV, bls. 522-524.

15 ÞÍ. Skjalasafn stiftamtmanns II. Bréf til stiftamtmanns. Chris ten Jacobæus til stiftamtmanns 18/8 1788 og H. Iacobæus: En lærd Families Liv og Livsvilkaar,bls. 98.

16 Hdrd. Lbs. Filma frá Rigsarkivet nr. 38. Brevcopibog 17631769. Verslunarstjórnin til Jacobæusar 23/5 1769 og Brevcopibog 1770-1774. Verslunarstjórnin til Jacobæusar 116 1771.

17 Hdrd. Lbs. Filma frá Rigsarkivet nr. 38. Brevcopibog 17631769. Verslunarstjórnin til Jacobæusar 19/4 1768.

18 Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu II.1 Útskálapr. til sýslumanns 30/8 1768.

19 Hdrd. Lbs. Filma frá Rigsarkivet nr. 38. Brevcopibog 17631769. Verslunarstjórnin til Jacobæusar 23/5 1769 og ÞÍ. Rentukammerskjöl 35.1 nr. 407 Greinargerð um laun starfsfólks Almenna verslunarfélagsins 6/6 1772.

20 Hdrd. Lbs. Filma frá Rigsarkivet nr. 38. Brevcopibog 17631769. Verslunarstjórnin til Jacobæusar 23/5 1769.

21 Hard. Lbs. Filma úr Rigsarkivet nr. 77. Isl. Brevcopibog 1783. Verslunarstjórnin til Jacobæusar 3/5 1783.

22 Hdrd. Lbs. Filma úr Rigsarkivet nr. 38. Brevcopibog 17631769. Verslunarstjórnin til Jacobæus 11/6 1767.

23 Hdrd Lbs. Filma í Rigsarkivet nr. 77. Isl. Brevcopiborg 1782. Verslunarstjórnin til Jacobæusar 17/4 1782.

24 Hard Lbs. Filma úr Rigsarkivet nr. 76. Brevcopibog 17781779. Verslunarstjórnin til Jacobæusar 31/7 1778.

25 Hdrd. Lbs. Filma frá Rigsarkivet nr. 38. Brevcopibog 17701774. Verslunarstjórnin til Jacobæusar 27/8 1770.

26 ÞÍ. Ministerialbækur Útskála 1784-1880.

27 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu IV.6Dóma- og þingbók 1763-1775. 3/8 1767.

28 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu IV.6Dóma- og þingbók 1763-1775. 3/8 1767.

29 Islandske Maaneds-Tidender I, bls. 14.

30 Marta V. Jónsdóttir: Keflavík í byrjun aldar I, bls. 40.

31 Hdrd. Lbs. Filma úr Rigsarkivet nr. 77. Isl. Brevcopibog 1783. Verslunarstjórnin til Jacobæusar 3/5 1783.

32 Hdrd. Lbs. Filma úr Rigsarkivet nr. 38. Brevcopibog 17701774. Verslunarstjórnin til Jacobæusar 11/6 1771.

33 Úttekt á verslunarhúsum í Keflavík 1774.

34 Úttekt á verslunarhúsum í Keflavík 1774.

35 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu XXXIV.5 Matsgjörð á húsum verslunarinnar 1788.

36 Ur Nýjunga-sálmi eftir ýmsa höfunda. Prentað í Jón J. Aðils: Skúli Magnússon landfógeti, bls. 365-380.

37 ÞÍ. Rentukammerskjöl 18.7 Skjöl landsnefndarinnar fyrri 1770-1771. Ólafur Stefánsson til Rentukammers 5/9 1769.

38 Lovsamling for Island III, bls. 673

39 Lovsamling for Island IV, bls. 45-46.

40 Þorkell Jóhannesson: Saga Íslendinga VII, bls. 43-45.

41 Þorkell Jóhannesson: Saga Íslendinga VII, bls. 245-250.

42 Úr Nýjunga-sálmi eftir ýmsa höfunda. Prentað í Jón J. Aðils: Skúli Magnússon landfógeti, bls. 365-380.

43 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu. Umboðsskjöl VIII.2 Afgjaldaskjöl 1767.

44 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu. Umboðsskjöl VII.2 Afgjaldaskjöl 1766-1768; VIII.7 Bygselsbreve 31/12 1769 og IX. 3 Jarðagóss. Keflavík 14/6 1766.

45 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu. Umboðsskjöl V.18

TILVÍSANASKRÁ

Gjaldabækur 1768.

46 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu IV.6 Dóma- og þingbók 1763-1775. 3/4 1771 og Einar Bjarnason: Lögréttumannatal, bls. 165.

47 Skúli Magnússon: Lýsing Gullbringu- og Kjósarsýslu, bls. 37.

48 ÞÍ. Rentukammerskjöl Ísl. Journal 5, nr. 618.

49 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu. Umboðsskjöl II.1 Bréf 1794-1803. Álit hreppstjóra dags. 15/8 1777.

50 Olaus Olavius: Oekonomisk Reyse, Forberedelse eftir Jón Eiríksson, bls. XXXIII.

51 Rit þess Íslenska Lærdóms-Lista Félags III, bls. 289-290.

52 Jarðabók Árna og Páls III, bls. 105.

53 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu XXIV.1 Búnaðarskýrslur 1781-1782 og 1785.

54 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu XXIV.1 Specifica tion over Guldbr. Syssels Quægbesetning, dags. 19/3 1787.

3. kafli Gullkistan undan Vogastapa, bls. 47-52.

1 Magnús Stephensen: Eptirmæli Atjándu Aldar, bls. 527.

2 Magnús Stephensen: Eptirmæli Atjándu Aldar, bls. 527.

3 Sjá rit Gísla Gunnarssonar: Upp er boðið Ísaland.

4 Páll Vídalín: Deo, regi, patriae, bls. 263.

5 Lúðvík Kristjánsson: Íslenskir sjávarhættir II, bls. 435.

6 Carl Pontoppidan: Samlinger til Handels-Magasin for Island 1, bls. 3-4 og Sigfús Haukur Andrésson: Verslunarsaga Íslands Í, bls. 78.

7 Hdrd Lbs. Filma úr Rigsarkivet nr. 38 Brevcopibog 1763-1769. Verslunarstjórnin til Jacobæusar 19/4 1768.

8 Skúli Magnússon: Lýsing Gullbringu- og Kjósarsýslu, bls. 61.

9 Lúðvík Kristjánsson: Íslenskir sjávarhættir III, bls. 435.

10 Hdrd Lbs. Filma úr Rigsarkivet nr. 38. Brevcopibog 17631769. Verslunarstjórnin til Jacobæusar 23/5 1769.

11 Landsnefndin 1770-1771 Il, bls. 73.

12 ÞÍ. Rentukammerskjöl 3: 18 Yfirlit um vertíðina 1771.

13 Þorkell Bjarnason: Um fiskiveiðar Íslendinga, 207.

14 Páll Vídalín: Deo, regi, patriae, bls. 263.

15 Lúðvík Kristjánsson: Íslenskir sjávarhættir II, bls. 437.

16 Skúli Magnússon: Lýsing Gullbringu- og Kjósarsýslu, bls. 75.

17 Sigfús Haukur Andrésson: Verslunarsaga Íslands I, bls. 214.

18 Skúli Magnússon: Lýsing Gullbringu- og Kjósarsýslu, bls. 7576 og BjarniEinarsson: Um Terreneufs- og Klippfisk Verkun, bls. 19-24.

19 Bjarni Einarsson: Um Terreneufs- og Klippfisk Verkun, bls. 7.

20 Skúli Magnússon: Lýsing Gullbringu- og Kjósarsýslu, bls. 76; Bjarni Einarsson: Um Terreneufs- og Klippfisk Verkun, bls. 3:9.

21 Bjarni Einarsson: Um Terreneufs- og Klippfisk Verkun, bls. 25-27.

22 Hdrd Lbs. Filma úr Rigsarkivet nr. 38. Brevcopibog 17701774. Verslunarstjórnin til Jacobæusar 29/5 1773.

23 Sigfús Haukur Andrésson: Verslunarsaga Íslands I, bls. 101.

24 Hdrd Lbs. Filma úr Rigsarkivet nr. 76. Brevcopibog 17781779. Stjórn Konungsverslunar til Jacobæusar 4/4 1778.

25 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu IV.1 Dóma- og þingbók 1775-1785. 20/6 1778.

26 Hdrd Lbs. Filma úr Rigsarkivet nr. 76. Brevcopibog 17781779. Verslunarstjórnin til Jacobæusar 2/4 1779.

4. kafli Viðskipti, óáran og eftirminnilegt fyllerí, bls. 53-60.

1 Hdrd. Lbs. Filma úr Rigsarkivet nr. 68. Protocol over Belöbet af alle isl. Retourvarer 1764-1784.

2 Hdrd. Lbs. Filma úr Rigsarkivet nr. 68. Protocol over Belöbet af alle isl. Retourvarer 1764-1784 og Sigfús Haukur Andrésson: Verslunarsaga Íslands Í, bls. 226.

3 ÞÍ. Rentukammerskjöl Ísl. Journal 4, nr. 495. Jón Skúlason til Rentukammers 6/4 1779.

4 ÞÍ. Rentukammerskjöl Ísl. Journal 5, nr. 618. Skúli Magnússon til Rentukammersins 1/9 1781.

5 Jón Steingrímsson: Ævisagan og önnur rit, bls. 344-345.

6 Magnús Stephensen: Kort Beskrivelse over den nye Vulcans Ildsprudning. Hér úr Pálmi Hannesson: Landið okkar, bls.

7 ÞÍ. Skjöl landsnefndarinnar síðari 1785-1794, bréf 69.

8 ÞÍ. Ministerial Útskálakirkju 1784-1880.

9 Guðmundur Hálfdanarson: Mannfall í Móðuharðindum, bls. 160.

10 Jón Hjaltalín: Tíðavísur, bls. 14

11 Guðmundur Hálfdanarson: Mannfall íMóðuharðindum, bls. 145.

12 ÞÍ. Ministerial Reykjavíkur 1769-1797.

13 ÞÍ. Rentukammerskjöl Isl. Journal 7, nr. 254. Levetzow til Rentukammers 11/9 1786 ásamt fylgiskjölum.

14 ÞÍ. Ministerial Útskálakirkju 1784-1880.

15 ÞÍ. Ministerial Útskálakirkju 1784-1880.

16 Hdrd Lbs. Lbs 2671, 4to. Suðurnesjaannáll.

17 Hannes Finnsson: Mannfækkun af hallærum, bls. 138-139.

18 Sigurjón Jónsson: Sóttarfar og sjúkdómar á Íslandi, bls. 48.

19 Lovsamling V. bls. 294-295 og 400-404; Sigfús Haukur Andrésson: Verslunarsaga Íslands I, bls. 83-85 og Sigurjón Jóhannsson: Sóttarfar og sjúkdómar á Íslandi 29-60.

20 ÞÍ. Rentukammerskjöl Isl. Journal 6, nr. 1093. Verslunar stjórnin til EEN = 21/1 1785.

21 Sigfús Haukur Andrésson: Verslunarsaga Íslands I, bls. 324325.

22 Lovsamling for Ísland V, bls. 417-468.

23 Gísli Gunnarsson: Upp er boðið Ísaland, bls. 203-205.

24 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu. Umboðsskjöl VIIL4 Holger Jacobæus til landfógeta 20. feb. 1787.

25 ÞÍ. Skjalasafn stiftamtmanns III. Holger Jacobæus til konungs 15/3 1787.

26 ÞÍ. Biskupsskjalasafn AIII. nr. 8a. Prestastefnumál sr. Egils Eldjárnssonar.

27 ÞÍ. Biskupsskjalasafn ATI. nr. 8a. Prestastefnumál sr. Egils Eldjárnssonar og Íslenskar æviskrár |, bls. 328.

28 Sigfús Haukur Andrésson: Verslunarsaga Íslands I, bls. 353356 og ÞÍ. Skjalasafn stiftamtmanns III.145. C.A. Jacobæus til stiftamtmanns 11/7 1788.

5. kafli Spekúlantar og stórgrósserar, bls. 61-74.

1 ÞÍ. Skjalasafn stiftamtmanns II. 213. Farmskrá Christians Pedersen skipstjóra á Vestmanng 21/4 1788.

2 Henry Holland: Dagbók úr Íslandsferð 1810, bls. 94.

3 ÞÍ. Sóknarmannatal Útskála 1789-1820.

4 Sigfús Haukur Andrésson: Verslunarsaga Íslands I, bls. 364366.

5 Kaupstaður í hálfa öld, bls. 82.

6 Sigfús Haukur Andrésson: Verslunarsaga Íslands I, bls. 363364.

7 Sigfús Haukur Andrésson: Verslunarsaga Íslands II, bls. 472.

8 Sigfús Haukur Andrésson: Verslunarsaga Íslands IL, bls. 472.

9 ÞÍ. Rentukammerskjöl Ísl. Journal 7, nr. 1402. Skýrslur Skúla Magnússonar (5/10 1787) og Levetzows stiftamtmanns (12/ 10 1787) um hagi í Gullbringusýslu 1787.

10 ÞÍ. Skjalasafn stiftamtmanns Ill.144 Bændur í Rosmhvalanes hreppi til stiftamtmanns 26/9 1787.

11 ÞÍ. Skjalasafn stiftamtmanns II. 213. Casper Fasmer til stiftamtmanns 12/5 1787.

12 ÞÍ. Skjalasafn stiftamtmanns 1.22 Bréfabók. Stiftamtmaður til Kaspers Fasmer 12/5 1787.

13 ÞÍ. Rentukammerskjöl Isl. Journal 7, nr. 1402. Skýrsla Levetzows stiftamtmanns (12/10 1787) um hagi í Gullbringusýslu 1787.

14 ÞÍ. Rentukammerskjöl Isl. Journal 8, nr. 2346. Kyhn til Rentukammers 26/3 1792.

15 ÞÍ. Rentukammerskjöl Isl. Journal 8, nr. 2346. Kyhn til Rentukammers 26/3 1792.

16 Sigfús Haukur Andrésson: Verslunarsaga Íslands II, bls. 486.

17 Sigfús Haukur Andrésson: Verslunarsaga Íslands I, bls. 387.

18 Sigfús Haukur Andrésson: Verslunarsaga Íslands II, bls. 458 og 485.

19Þ. Í Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu. Umboðsskjöl IX.8. Virðing á húsi Christensen „fríhöndlara" í Keflavík 2/7 1795.

20 Þ.Í. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu II.1 Úttekt á eignum Jess Thomsen í Keflavík 24/8 1799.

21 Sálnaregistur Útskála 1784-1880.

22 Sigfús Haukur Andrésson: Verslunarsaga Íslands I, bls. 389.

23 Lbs. 1027, 4to. Bæjaannáll og Kaupstaður í hálfa öld, bls. 129.

24 Sigfús Haukur Andrésson: Verslunarsaga Íslands 1, bls. 388.

25 Sigfús Haukur Andrésson: Verslunarsaga Íslands Í, bls. 401.

26 Sigfús Haukur Andrésson: Verslunarsaga Íslands {, bls. 400.

27 Sigfús Haukur Andrésson: Verslunarsaga Íslands I, bls. 387389.

28 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu I. Christen Adolph Jacobæus til landfógeta 1/2 1792.

29 ÞÍ. Skjalasafn stiftamtmanns II. Ólafur Gíslason Waage til stiftamtmanns 30/7 1793 og 2/8 1793 og bréf prests og hreppstjóra til Ólafs Gíslasonar Waage 26 /71793.

30 Sigfús Haukur Andrésson: Verslunarsaga Íslands I,bls. 408.

31 Sveinn Pálsson: Ferðabók Sveins Pálssonar 1, bls. 77.

32 Sigfús Haukur Andrésson: Verslunarsaga Íslands I, bls. 685686.

33 ÞÍ. Rentukammerskjöl Ísl. Journal 10, nr. 17 og 398. Bændur í Útskála- og Hvalsnessóknum og Vatnsleysuströnd til stift amtmanns 16/7 1795.

34 Sigfús Haukur Andrésson: Verslunarsaga Íslands II, bls. 814.

35 Þí. Skjalasafn landsyfirréttarins. Veðmála- og auglýsingabók 1801-1807, bls. 293-301.

36 ÞÍ. Sálnaregistur Útskálsóknar 1784-1880 og Kaupstaður í hálfa öld, bls. 132.

37 Vigfús Guðmundsson: Básendar við Faxaflóa, bls.46-68.

38 ÞÍ. Skjalasafn stiftamtmanns III. Jón Sighvatsson til stiftamtmanns 11/1 1799.

39 Vigfús Guðmundsson: Básendar við Faxaflóa, bls.46-68.

40 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu XII.1 Uppboðsskjöl

1786-1814.

TILVÍSANASKRÁ

41 ÞÍ. Skjalasafn Landsyfirréttarins. Veðmála- og auglýsingabók 1801-1807, nr. 169 og 265.

42 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu XII.1 Uppboðsskjöl 1786-1814.

43 Jón Aðils: Einokunarverslun Dana, bls. 269.

44 Jón Helgason: Þegar Reykjavík var fjórtán vetra, bls. 30.

6. kafli Netaveiðideilan, bls. 75-84

1 Sveinn Pálsson: Ferðabók Sveins Pálssonar I, bls. 36.

2 ÞÍ. Skjalasafn stiftamtmanns IM. Bréf til stiftamtmanns úr Kjalarnesþingi. C.A. Jacobæus o.fl. til stiftamtmanns 19/2 1789.

3 ÞÍ. Skjalasafn stiftamtmanns 1.24. Bréfabók 1789-1791. Stiftamtmaður til Jacobæusar o.fl. 23/2 1789.

4 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu Umboðsskjöl VII.6 Fiskelodder, Mandtalsmænd og Hospitalsfisk 1790-1793.

5 Björn Bjarnason: Brandsstaðaannáll, bls. 26-27.

6 Sýslu- og sóknarlýsingar HÍB I, bls. 6.

7 Skúli Magnússon: Sveita-Bóndi, bls. 161-170 og Lovsamling for Ísland IV, bls. 335.

8 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu IV.8Dómabók 17851794. 18/5 1791.

9 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu. Umboðsskjöl VIII.6 Fiskelodder, Mandtalsmænd og Hospitalsfisk 1792.

10 Sveinn Pálsson: Ferðabók Sveins Pálssonar I, bls. 182.

11 ÞÍ. Rentukammerskjöl Ísl. Journal10, nr. 398. Magnús Stephensen tilkentukammers 20/6 1795; Minnisverð Tíðindi I, bls. 158, 250 og 436; II, bls. 417-418 og 424; IM, bls. 113-114 og 232; Sveinn Pálsson: Ferðabók Sveins Pálssonar I, bls 182.

12 Sveinn Pálsson: Ferðabók Sveins Pálssonar I, bls. 78

13 ÞÍ. Skjalasafn stiftamtmanns III.147. Bændur af Vatnsleysuströnd til stiftamtmanns 7/4 1791.

14 ÞÍ. Rentukammerskjöl Isl. Journal 8, nr. 2388. Reglur um netaveiðar í Leiru, Keflavík og Njarðvík 20/12 1791.

15 ÞÍ. Rentukammerskjöl Isl. journal 8, nr. 2388. Settur sýslumaður til stiffamtmanns 14/5 1792.

16 ÞÍ. Rentukammerskjöl Isl. Journal 18, nr. 113. Bændur á Vatnsleysuströnd til stiftamtmanns 14/5 1792.

17 ÞÍ. Skjalasafn stiftamtmanns III.1 Auglýsing stiftamtmanns 3/12 1792 og Rentukammerskjöl Ísl. journal 18, nr. 113. Afrit af staðfestingu Rentukammers 18/9 1793.

18 Sveinn Pálsson: Ferðabók Sveins Pálssonar I, bls. 170-171.

19 Minnisverð tíðindi II, bls. 417 og 424; III, bls. 113-114.

20 Minnisverð tíðindi IM, bls. 232.

21 ÞÍ. Skjalasafn stiftamtmanns Il.6 Stiftamtmannsjournal 18031809. Hreppstjórar Rosmhvalaneshr. til stiftamtmanns 15/11 1803 og I.42 Bréfabók stiftamtmanns1801-1810. Stiftamtm. til Frydensberg bæjarfógeta 20/11 og 25/11 1803.

22 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu 111.3 Bréfabók 18031805. Sýslumaður til stiftamtmanns 11/12 1803.

23 Lovsamling for Island V. bls. 449-450.

24 ÞÍ. Rentukammerskjöl Ísl. journal 18, nr. 113. Erichsen til Frydensberg land- og bæjarfógeta 1/2 1804.

25 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu II.2 Bændur til sýslumanns 22/3 1804.

TILVÍSANASKRÁ

26 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu II. Tilsjónarmenn netaveiða tilsýslumanns 22/3 1804.

27 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu II. Egill Sveinbjörnsson ofl. til sýslumanns 16/10 1807 og Árni Óla: Strönd og Vogar, bls. 240.

28 ÞÍ. Skjalasafn stiftamtmanns 1.42 Bréfabók 1809-1810. Magnús Stephensen til Frydensberg sýslumanns 20/2 1810.

7. kafli Aldahvörf í skugga stríðs, bls. 85-92

1 Annálar 1400—1800 IV, bls. 580.

2 Hdrd Lbs. Filma úr Rigsarkivet nr. 77. Isl. Brevcopibog 1782. Verslunarstjórnin til Jacobæusar 17/4 1782.

3 Claus Bjarn: Fra reaktion til grundlov 1800-1850, bls. 107-111.

4 Helgi P. Briem: Sjálfstæði Íslands, bls. 22-23.

5 Þorkell Jóhannesson: Saga Íslendinga VII, bls. 68-75.

6 ÞÍ. Skjalasafn stiftamtmanns 1.23 Bréfabók 1787-1788. Stiftamtmaður tilRosmhvelinga 10/11 1788.

7 ÞÍ. Skjalasafn stiftamtmanns II. 145. Rosmhvelingar til stiftamtmanns 11/12 1788.

8 ÞÍ. Skjalasafn stiftamtmanns III. 145. Rosmhvelingar til stiftamtmanns 11/12 1788.

9 Jón Espólín: Íslands Árbækur í sögu-formi, XII. deild, bls. 15.

10 ÞÍ. Skjalasafn stiftamtmanns Hl

11 Helgi P. Briem: Sjálfstæði Íslands, bls. 32-33 og 84-85.

12 Helgi P. Briem: Sjálfstæði Íslands, bls. 82-84.

13 Íslensk sagnablöð |, bls. 20.

14 Helgi P. Briem: Sjálfstæði Íslands, bls. 147-161.

15 Helgi P. Briem: Sjálfstæði Íslands, bls. 206; Íslensk sagnablöð L bls. 27 og Jón Espólín: Íslands Árbækur XII, bls. 32.

16 Henry Holland: Dagbók úr Íslandsferð, bls. 94.

17 Helgi P. Briem: Sjálfstæði Íslands, bls. 210-213.

8. kafli Fólkið í Keflavík bls. 93-110

1 Lbs. 1027, 4to. Suðurnesjaannáll.

2 Henry Holland: Dagbók úr Íslandsferð, bls. 34-35.

3 Henry Holland: Dagbók úr Íslandsferð, bls. 94.

4 George Steuart Mackenzie: Travels in Iceland, bls. 122.

5 Henry Holland: Dagbók úr Íslandsferð, bls. 94-95 og George Steuart Mackenzie: Travels in Iceland, bls. 123.

6 Henry Holland: Dagbók úr Íslandsferð, bls. 97.

7 Sálnatal Utskálasóknar 1784-1880.

8 Sveinn Pálsson: Ferðabók Sveins Pálssonar I, bls. 47 og II, bls. 607.

9 Skúli Magnússon: Lýsing Gullbringu- og Kjósarsýslu, bls. 19.

10 Ólafur Stefánsson: Um jafnvægi bjargræðisveganna, bls. 145146.

11 Lárus Sigurbjörnsson: Upphaf leiklistar í Reykjavík, bls. 228.

12 Sigurður Pétursson: Ljóðmæli, bls. 93.

13 Sálnaregistur Útskálasóknar 1784-1880.

14 Manntöl 1825-1835 og Sálnaregistur Útskálasóknar 1784-1880.

15 Gísli Ágúst Gunnlaugsson: Family and Household in Iceland, bls. 120 og 173.

16 Manntalið 1801 og Sálnaregistur Útskálasóknar 1784-1880.

17 Manntalið 1816.

18 Sálnaregistur Útskálasóknar 1784-1880.

19 ÞÍ. Skjalasafn stiftamtmanns IM. Hreppstjórar „Rosmhvalaneshrepps til stiftamtmanns 15/11 1803.

20 Íslensk sendibréf VII. Geir biskup góði, bls. 38-39.

21 Jón Sighvatsson: Æfi- og útfararminning, bls. 7.

22 Henry Holland: Dagbók úr Íslandsferð 1810, bls. 96.

23 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu II.4 Bréf 1810-1814. Afrit af dómsúrskurði 6/11 1811.

24 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu II.3 Bréf 1806-1809. Solveig Oddsdóttir til sýslumanns 7/6 1808.

25 Guðmundur Hálfdanarson: Takmörkun öreigagiftinga eða einstaklingsfrelsi, bls. 461.

26 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu XIX.1 Afsals- og veðmálabók. 2/6 1820.

27 Jón Helgason: Þegar Reykjavík var fjórtán vetra, bls. 44.

28 Jón Þorkelsson: Saga Jörundar hundadagakóngs, bls. 30.

29 Björn Th. Björnsson: Minningarmörk í Hólavallagarði, bls. 41.

30 Ný Félagsrit VI, bls. 134.

31 Jón Helgason: Þeir sem settu svip á bæinn, bls. 50.

32 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjós II. Bjarni Pétursson til sýslumanns 26/2 1809.

33 Sálnaregistur Útskálasóknar 1784-1880.

34 Lbs. 1027, 4to. Uppteiknan um ýmsa merka menn og Jón Helgason: Þeir sem settu svip á öldina, bls. 81.

35 Manntalið 1816, bls. 380.

36 ÞÍ. Ministerial Útskála 1784-1881.

37 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu II. Yfirlýsing Jacobsens og Guðrúnar Árnadóttir 25/5 1826.

38 Manntal 1835.

39 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu IV.12 Dóma- og þingbók 1816-1829. 30/5 1827.

9. kafli Ógnvaldur fiska, bls. 111-120

1 Um þessa þróun má m.a. lesa í grein eftir Aðalgeir Kristjánsson og Gísla Ágúst Gunnlaugsson, Félags- og hagþróun á Íslandi á fyrri hluta 19. aldar, í Sögu 1990.

2 Lovsamling for Ísland VIII, bls. 170-171.

3 Lovsamling for Island VIN, bls. 171-174.

4 Lovsamling for Island VIII, bls. 288-290 og 331-332.

5 ÞÍ. Rentukammerskjöl Isl. Journal 18, nr. 113. Moltke stiftamtmaður til Rentukammers 20/11 1820.

6 Sigurður Sívertsen: Suðurnesjaannáll, bls. 68-69.

7 ÞÍ. Rentukammerskjöl Ísl. Journal 18, nr. 113. Stiftamtmaður til Rentukammers 5/1 1825 og sýslumaður til stiftamtmanns 15/2 1834.

8 ÞÍ. Rentukammerskjöl Ísl. Journal 18, nr. 113. Sýslumaður til stiftamtmanns 15/21834 og stiftamtmaður til Rentukamm ers 19/2 1834.

9 Lovsamling for Island X, bls. 481-482.

10 Skúli Magnússon: Lýsing Gullbringu- og Kjósarsýslu, bls. 53; Ólafur Stefánsson: Um sjáfarafla og vatnaveiðar, bls. 29; Sveinn Pálsson: Ferðabók I, bls. 689 og Lúðvík Kristjánsson: Íslenskir sjávarhættir III, bls. 342.

11 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu II. Óli Sandholt til sýslumanns 19/6 1823.

12 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu III.9. Bréfabók 18201824.

13 ÞÍ. Sálnaregistur Útskálasóknar 1784-1880.

14 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu IM.17 Bréfabók 1835-1838. Kaupmenn til sýslumanns 9. júlí 1836.

15 Fjölnir II. árg. (1837), bls. 18.

16 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu IM.17 Bréfabók 1835-1838. Sýslumaður til stiftamtmanns 18/8 1836.

17 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu I. Rentukammerið til sýslumanns 3/6 1837.

18 Trausti Einarsson: Hvalveiðar við Ísland, bls. 43-44.

10. kafli Enn um verslunarhætti, bls. 121-134

1 Íslensk sendibréf I. Biskupinn í Görðum, bls. 29.

2 Lovsamling for Island VII, bls. 121-123.

3 ÞÍ. Rentukammerskjöl LJ. 10, nr. 953. Stiftamtmaður til Rentukammers 17/8 1799.

4 ÞÍ. Skjalasafn stiftamtmanns II. Christen Adolph Jacobæus til stiftamtmanns 17/2 1796.

5 ÞÍ. Rentukammerskjöl Isl. Journal 8, nr. 267. Stiftamtmaður til Rentukammersins 5/2 1789; Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu. Umboðsskjöl II.1 Úttekt á Ytri-Njarðvík 26/9 1796. Hard. Lbs.: Lbd. 1027, 4to. Bæjaannáll.

6 Jón Helgason: Þegar Reykjavík var fjórtán vetra, bls. 29.

7 Sigurður Skúlason: Saga Hafnarfjarðar, bls. 294.

8 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu I. 5/3 1836.

9 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu XIX.1 Afsals- og veðmálabók 1807-1839.

10 Jón Helgason: Þegar Reykjavík var fjórtán vetra, bls. 31.

11 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu IN. 30/8 1836 og Sigurður Skúlason: Saga Hafnarfjarðar, bls. 294-295.

12 Claus Bjarn: Fra reaktion til grundlov 1800-1850, bls. 229.

13 Sigfús Haukur Andrésson: Verslunarsaga Íslands II, bls. 491.

14 ÞÍ. Skjalasafn Landsyfirréttarins. Veðmála- og auglýsingabók 1801-1807, 31/12 1811 og Jón Helgason: Þegar Reykjavík var fjórtán vetra, bls. 28.

15 Klemens Jónsson: Saga Reykjavíkur I, bls. 160 og Jón Helgason: Þegar Reykjavík var fjórtán vetra, bls. 56.

16 Jón Þorkelsson: Saga Jörundar hundadagakóngs, bls. 30.

17 Óðinn, 3:1 bls. 1-7 og Jón Helgason: Þegar Reykjavík var fjórtán vetra, bls. 65.

18 Matthías Þórðarson: Dansk-Islandsk Samhandel, bls. 45.

19 ÞÍ. Hagsögudeild V, 5 H.C. Jensens og P.P. Schmidts Handel í Keblevig. Regnskab 1834.

20 ÞÍ. Hagsögudeild V, 5 H.C. Jensens og P.P. Schmidts Handel í Keblevig. Regnskab 1834.

21 Klemens Jónsson: Saga Reykjavíkur 1, bls. 161; Bjarni Guðmarsson: Byggðin undir Borginni, bls. 81.

22 Sigfús Haukur Andrésson: Verslunarsaga Íslands II, bls. 478.

23 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu XIX.1 Afsals- og veðmálabók 1807-1839, 1/8 1832 og Sigurður Skúlason: Saga Hafnarfjarðar, bls. 272.

24 Benedikt Gröndal: Dægradvöl. Ævisaga mín, bls. 114.

25 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu XIX.1 Afsals- og veðmálabók 1807-1839, 29/8 1834 og 11/7 1835 og Sunnanpósturinn 2:1, bls. 16.

26 Lovsamling for Ísland X, bls. 824-843.

TILVÍSANASKRÁ

11. kafli Íbúar og atvinnuhópar, bls. 135-152

1 Björn Þorsteinsson og Bergsteinn Jónsson: Íslands saga til okkar daga, bls. 271-273.

2 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu II. 26 Bréf 1847- 1848 (Jón Norðfjörð til sýslumanns 7/5 1848).

3 Manntöl 1835-1890.

4 Manntalið 1845, Suðuramt, bls.

5 Júníus H. Kristinsson: Vesturfaraskrá 1870-1914, bls. IX, X og 17.

6 Manntalið 1801.

7 Manntölin 1840 og 1890.

8 Kaupstaður í hálfa öld, bls. 77.

9 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu XXXIX.2 Kjörskrá 1864.

10 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu Il1.28 Bréfabók 1864-1868. Sýslumaður til hreppstjóra 11/1 1868.

11 ÞÍ. Rentukammerskjöl Isl. Journal 7, nr. 1015. Skýrsla Skúla fógeta um iðnaðarmenn í Gullbringusýslu 3/9 1787.

12 Manntöl 1835-1890 og Marta Valgerður Jónsdóttir: Keflavík í byrjun aldar II, bls. 578-579 og 585

13 Kaupstaður í hálfa öld, bls. 283 og ÞÍ. Skjalasafn Gullbringuog Kjósarsýslu II.20 Bréf 1839. Arnór Gunnarsen til sýslumanns 20/6 1839.

14 Lovsamling for Island VII, bls. 330.

15 Lovsamling for Ísland XVIII, bls. 549-553.

16 Reykjavíkurpósturinn 3. árg. 4. tbl. bls. 50 og 52-53.

17 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu XXIV.3 Búnaðarskýrsla Rosmhvalaneshrepps 1850.

18 Sigurður B. Sívertsen: Suðurnesjaannáll, bls. 122.

19 Sálnaregistur Útskála 1789-1889; Marta Valgerður Jónsdóttir: Keflavík í byrjun aldar II, bls. 563-566.

20 Þí. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu 1.21. Sigurður B. Sívertsen til sýslumanns 24/11 1840.

21 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu I.28 Hreppstjóraeiður Helga Teitssonar 1854; Lýður Björnsson: Saga sveitarstjórnar á Íslandi I, bls. 154-159; Sigurður B. Sívertsen: Suðurnesjaannáll, bls. 122 og Marta Valgerður Jónsdóttir: Keflavík í byrjun aldar II, bls. 563.

22 Guðmundur Jónsson: Vinnuhjú á 19. öld, bls. 12.

23 Ármann á Alþingi, 4. árg. bls. 10-11.

24 Lovsamling for Ísland II, bls. 605-620.

25 Guðmundur Jónsson: Vinnuhjú á 19. öld, bls. 35 og 48-52.

26 Lovsamling for Ísland VII, bls. 327.

27 Alþingistíðindi 1869, bls. 97-101.

28 Alþingistíðindi 1869, bls. 53-61.

29 Alþingistíðindi 1869, bls. 321-327.

30 Þjóðólfur 21:10-11, bls. 41.

31 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu XXXIX.2 Kjörskrá 1844.

32 Lovsamling for Island XII, bls. 499-501.

33 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu XXXIX.2 Kjörskrá 1852.

34 Einar Arnórsson: Réttarsaga Alþingis, bls. 399-400 og 484.

35 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu XXXIX.2 Kjörskrá 1864.

36 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu XXXIX.2 Kjörskrá til sveitarstjórnarkosningar 1874 og Lýður Björnsson: Saga sveitarstjórnar á Íslandi I, bls. 251.

37 Sigurður B. Sívertsen: Suðurnesjaannáll, bls. 157-158.

TILVÍSANASKRÁ

12. kafli Alþýðuhagir um miðja 19. öld, bls. 153-172

1 Sigurður Sívertsen: Suðurnesjaannáll, bls. 83 og 85.

2 Pétur Guðmundsson: Annáll 19. aldar II, bls. 369.

3 Baldur 1. árg. 16.-17. tbl. bls. 63.

4 Baldur 2. árg. 2. tbl. bls. 7.

5 Norðanfari 20. árg. 31.-32. tbl. bls. 63-64.

6 Jón Blöndal og Sverrir Kristjánsson: Alþingi og félagsmálin, bls. 18-19.

7 Gísli Ágúst Gunnlaugss.: Ómagar og utangarðsfólk, bls. 26-28.

8 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu XXII.7 Tíundar- og hreppsreikningar 1845.

9 Lýður Björnsson: Saga sveitarstjórnar I, bls. 174.

10 Lýður Björnsson: Saga sveitarstjórnar I, bls. 174-175.

11 Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu XXIII Fátækramál 1862-1872.

12 Lýður Björnsson: Saga sveitarstjórnar I, bls. 176.

13 Borgfirskar æviskrár V, bls. 401 og Manntal 1845, V.amt, bls. 34.

14 Marta Valgerður Jónsdóttir: Keflavík í byrjun aldar II, bls. 443.

15 Borgfirskar æviskrár V, bls. 401.

16 ÞÍ. Ministerial Útskála 1850-1880.

17 Lýður Björnsson: Saga sveitarstjórnar 1, bls. 241.

18 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu. Hreppsbók Rosmhvalaneshrepps 1851-1860

19 Sigurður B. Sívertsen: Suðurnesjaannáll, bls. 87-88.

20 ÞÍ. Ministerial Útskála 1850-1880.

21 Sigurður B. Sívertsen: Suðurnesjaannáll, bls. 144.

22 ÞÍ. skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu III. 29 Bréfabók 1868-1870. Sýslumaður til hreppstjóra 22/7 1868.

23 Borgfirskar æviskrár V, bls. 401.

24 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu V.5 Aukadóms málabók 1835.

25 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu V.5 Aukadóms málabók 1835.

26 Gísli Ágúst Gunnlaugsson: Því dæmist rétt vera, bls. 29 og 66-67.

27 Gísli Ágúst Gunnlaugsson: Því dæmist rétt vera, bls. 57.

28 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu V.5 Aukadóms málabók 1835.

29 ÞÍ. Skjalasafn sáttanefnda VII. B.1 Rosmhvalaneshreppur 1843-1889, 24/7 1848.

30 ÞÍ. Skjalasafn sáttanefnda VII. B.1 Rosmhvalaneshreppur 1843-1889, 4/7 1850.

31 Jón Espólín: Íslands Árbækur XII, bls. 4.

32 Lbs. 304a, fol. Sigurður Sívertsen til Magnúsar Eiríkssonar 15/8 1833.

33 ÞÍ. Biskupsskjalasafn CV. 82A Bréf til biskups (Skýrsla prófasts 8/8 1873)

34 Lbs 1027, 4to; Ministerialbók Útskála 1784-1880 og manntöl 1840-1860.

85 Sigurður B. Sívertsen: Suðurnesjaannáll, bls. 87

36 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu XIX.4 Afsals- og veðmálabók 1861-1868. (19/10 1860)

37 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu XV.39d Dánarbú 1888-1889.

13. kafli Bjargræði af sjó og landi, bls. 173-200

1 Guðmundur A. Finnbogason: Njarðvíkingar á 19. öld, bls. 50

2 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu XXIV.3

Búnaðarskýrsla Rosmhvalaneshrepps 1852.

3 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu XXIV.3

Búnaðarskýrsla Rosmhvalaneshrepps 1872.

4 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu XIX.3 Afsals- og veðmálabók 1848-1861(18/6 1850).

5 Skýrslur um heilbrigði árið 1886, bls. 78.

6 Lbs. 429, 8vo.

7 Sjósókn. Endurminningar Erlends Björnssonar, bls. 78.

8 Norðanfari 17: 47-48, bls. 98.

9 Lúðvík Kristjánsson: Íslenskir sjávarhættir II, bls. 458.

10 Þjóðólfur 12: 12, bls. 48.

11 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu.

Rosmhvalaneshreppur 7; Uppskrifta- og uppboðsbók (31/10 1874).

12 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu. Rosmhvalaneshreppur 7; Uppskrifta- og uppboðsbók (31/10 1874).

13 Heimir Þorleifsson: Seltirningabók, bls. 177-180.

14 Ísafold 17/2 1886, bls.

15 Hrefna Róbertsdóttir: Opnir bátar á skútuöld, bls. 39.

16 Heimir Þorleifsson: Seltirningabók, bls. 176-177.

17 Kristleifur Þorsteinsson: Úr byggðum Borgarfjarðar, bls. 221.

18 Þjóðólfur 38:55, bls. 220 og Þórður Ólafsson og Geir „Sigurðsson: Fiskveiðar Reykvíkinga, bls. 58.

19 Ísafold 6: 21, bls. 82.

20 Þjóðólfur 37:21, bls. 82.

21 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu XXXII.1 Gjörðabók sýslunefndar og Stjórnartíðindi 1885.

22 Þjóðólfur 7/3 1885, bls. 38.

23 Guðjón Friðriksson: Bærinn vaknar, bls. 94.

24 Kristleifur Þorsteinsson: Úr byggðum Borgarfjarðar IL, bls. 221.

25 Ísafold 13:14, bls. 55.

26 Sigurður B. Sívertsen: Suðurnesjaannáll, bls. 210.

27 Sigurður B. Sívertsen: Suðurnesjaannáll, bls. 213-214.

28 Hrefna Róbertsdóttir: Opnir bátar á skútuöld, bls. 41-43 og Helgi Skúli Kjartansson: Fólksflutningar til Reykjavíkur 1850-1930, bls. 285.

29 Stjórnartíðindi fyrir Ísland 1875, A-deild, bls. 114.

30 Ragnar Guðleifsson: Örnefni við Keflavíkurhöfn, bls. 36-37.

31 Úr fórum Jóns Árnasonar, bls. 11.

32 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu XXIV.3 Búnaðarskýrsla 1850.

33 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu XXIV.3 Búnaðarskýrsla 1870-1874.

34 Hrefna Róbertsdóttir: Opnir bátar á skútuöld, bls. 38.

35 Hrefna Róbertsdóttir: Opnir bátar á skútuöld, bls. 38 og Ísafold 12:19, bls. 73.

36 Böðvar Jónsson: Þættir um kjör verkafólks á síðari hluta 19. aldar, bls. 65.

37 Sjósókn. Endurminningar Erlends Björnssonar, bls. 58.

38 Böðvar Jónsson: Þættir um kjör verkafólks á síðari hluta 19. aldar, bls. 65.

39 Lúðvík Kristjánsson: Íslenskir sjávarhættir IM, bls. 217.

40 Sjósókn. Endurminningar Erlends Björnssonar, bls. 66.

41 Þjóðólfur 15:12-13, bls. 49.

42 Böðvar Jónsson: Þættir um kjör verkafólks á síðari hluta 19. aldar, bls. 65-66.

43 Sjósókn. Endurminningar Erlends Björnssonar, bls. 80.

44 Sjósókn. Endurminningar Erlends Björnssonar, bls. 63; Ólafur Þorvaldsson: Áður en fífan fýkur, bls. 16 og Lúðvík Kristjánsson: Íslenskir sjávarhættir IL, bls. 369.

45 Lúðvík Kristjánsson: Íslenskir sjávarhættir II, bls. 369.

46 Þjóðólfur 18:27-28, bls. 112.

47 Bjarni Sæmundsson: Fiskarnir, bls. 415.

48 Jón Sigurðsson: Lítil Varníngsbók, bls. 116

49 Ísafold 7:6, bls. 23 og Lúðvík Kristjánsson: Íslenskir sjávar hættir IV.bls. 41-43.

50 Þjóðólfur 22: 12/1 1870

51 Dagbókarbrot Árna Pálssonar í Narfakoti, bls. 53-54.

52 Þjóðólfur 36:5 og Lúðvík Kristjánsson: Íslenskir sjávarhættir IV, bls. 48.

53 Þjóðólfur 37:45, bls. 178 og Lúðvík Kristjánsson: Íslenskir sjávarhættir IV, bls. 48.

54 Heimir Þorleifsson: Seltirningabók, 199-201; Guðjón Friðriksson: Bærinn vaknar, bls. 95-97; Sigurður Skúlason: Saga Hafnarfjarðar, bls. 340-341 og Hrefna Róbertsdóttir: Opnir bátar á skútuöld, bls. 36.

55 Gunnar Jónsson: Frá konungsútgerð til skútualdar, bls. 64 og 100.

56 Gunnar Jónsson: Frá konungsútgerð til skútualdar, bls. 36-41 og 49.

57 Gunnar Jónsson: Frá konungsútgerð til skútualdar, bls. 60 og 91.

58 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu IV.15Dómabók 1840-1850. (30/6 1840).

59 Björn Pálsson: Kálfatjarnarsókn á 19. öld, bls. 115.

60 Þorkell Bjarnason: Um fiskiveiðar Íslendinga og útlendinga við Ísland, bls. 215.

61 Baldur 1: 6, bls. 24 og 2: 10, bls. 16 og 19.

62 Þjóðólfur 6:143, bls. 199.

63 Sigurður B. Sívertsen: Suðurnesjaannáll, bls. 83.

64 Íslendingur 1:23 og 2:1, bls. 8.

65 ÞÍ. E-275. Fiskifélagið við Faxaflóa.

66 Gils Guðmundsson: Skútuöldin III, bls. 132.

67 Marta Valgerður Jónsdóttir: Keflavík í byrjun aldar II, bls. 965.

68 Árni Daníel Júlíusson og Jón Ólafur Ísberg: Íslenskur söguatlas I, bls. 136.

69 Skýrslur um landshagi á Íslandi I, bls. 92 og 608. Verslunarskýrslur fyrir árin 1880-1882, bls. 91 og Verslunarskýrslur fyrir árið 1890, bls. 13.

70 Árni Daníel Júlíusson og Jón Ólafur Ísberg: Íslenskur söguatlas I, bls. 140.

71 Lúðvík Kristjánsson: Frá heimsborg í Grjótaþorp II.

72 Gestur Pálsson: Blautfiskverslun og bróðurkærleiki, bls. 4.

73 Þjóðólfur 39:55, bls. 218.

74 Fiskimat í 80 ár, bls. 17.

75 Reykjavíkurpósturinn 2:6, bls. 88-91.

76 Þjóðólfur 15:16-17, bls. 66.

77 Fiskimat í 80 ár, bls. 18-19.

78 Þjóðólfur 20:15-16, bls. 57.

79 Þjóðólfur 17:16-17, bls. 61.

80 Sigurður B. Sívertsen: Suðurnesjaannáll, bls. 164.

81 Magnús Jónsson: Saga Íslendinga IX.1, bls. 362.

82 Rauðskinna IX, bls. 134.

83 Magnús Jónsson: Saga Íslendinga IX.1, bls. 362.

TILVÍSANASKRÁ

84 Þórður Þorbjarnarson: Þróun fiskimjöls- og lýsisframleiðslunnar, bls. 147 og Þjóðólfur 20:3-4, bls.13.

85 Þjóðólfur 20:9, bls. 33.

86 Þórður Þorbjarnarson: Þróun fiskimjöls- og lýsisframleiðslunnar, bls. 148.

14. kafli

1 Lbs 1027 4to.

Versluninfrá 1837 til um 1890, bls. 201-234

2 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu XIX.1 Afsals- og veðmálabók 1807-1839.

3 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu XIX.1 Afsals- og veðmálabók 1807-1839.

4 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu VI. Dómabók 18401857 (30/6 1840)

5 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu IV.15 Dómabók 1840-1865. (30/6 1840).

6 Jón Þ. Þór: Saga Ísafjarðar I, bls. 114-121.

7 Jón Helgason: Íslendingar í Danmörku, bls. 173.

8 Pjetur Guðmundsson: Annáll 19. aldar I, bls.164.

9 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu 11.23 Bréf 1842-1843. (Martin Smith til sýslumanns 14/11 1842).

10 Lbs. 1027, 4to. Uppteiknan um ýmsa merka menn.

11 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu XXII.7 Tíundar- og hreppsreikningar 1845.

12 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu IV.15 Dómabók 1840-1850. (25/6 1844.)

13 Jón Helgason: Þeir sem settu svip ábæinn, bls. 77 og Magnús Jónsson: Saga Íslendinga IX, bls. 400.

14 Jón Helgason: Þegar Reykjavík var fjórtán vetra, bls. 43.

15 Dansk Biografisk Lexikon VIII, bls. 96.

16 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu II. 8 Bréf 1823. Holger Jacobæus til sýslumanns 23/7 1823 og I11.9.

17 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu XIX.1 Afsals- og veðmálabók 1807-1839. (31/7 1833).

18 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu I.18 Siemsen og Biering til sýslumanns 17/7 1837.

19 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu HI. 17 Bréfabók 1835-1837. Sýslumaður til E. Hansens 18/8 1837.

20 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu II. 17 Bréfabók 1835-1837. Sýslumaður til E. Hansens 28/9 1837.

21 Klemens Jónsson: Saga Reykjavíkur, bls. 161.

22 Kaupstaður í hálfa öld, bls. 66.

23 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu XIX.1 Afsals- og veðmálabók 1807-1839 (24/4 1832).

24 Lbs, 1027 4to. Bæjaannáll.

25 Jón Helgason: Þegar Reykjavík var fjórtán vetra, bls. 43.

26 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsarsýslu XIX.3 Afsals- og veðmálabók 1848-1862 (4/4 1848) og Lbs. 1027, 4to. Bæjannáll.

27 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu XIX.3 Afsals- og veðmálabók 1848-1862 (4/4 1848).

28 Sigurður Sívertsen: Suðurnesjannáll, bls. 244.

29 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu XIX.3 Afsals- og veðmálabók 1848-1862.

30 Sigurður Sívertsen: Suðurnesjannáll, bls. 144.

31 Dansk Biografisk Lexikon IX, bls. 292-293.

32 Arthur Dillon: A Winter in Iceland, I, bls. 81.

33 Árni Óla: Reykjavík fyrri tíma II, bls. 45.

TILVÍSANASKRÁ

34 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu II. 22 Bréf 1842 (Stiftamtmaður til sýslumanns 5/9 1841).

35 Sigurður Sívertsen: Lýsing Útskálasóknar, bls. 177.

36 Árni Óla: Reykjavík fyrri tíma II, bls. 44.

37 Sigurður Hansen: Um verðlagsskrár á Íslandi, bls. 281.

38 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu XIX.3 Afsals- og veðmálabók 1848-1862 (28/9 1847).

39 Lbs. 1027, 4to. Bæjaannáll.

40 Sigurður B. Sívertsen: Suðurnesjaannáll, bls. 102.

41 Lbs. 1027, 4to. Hreppstjóratal.

42 Magnús Jónsson: Saga Íslendinga IX, bls. 227-228.

43 Þ.Í. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu XIV. 10 Skiptabók 1858-1868 (14/10-5/11 1868); Þjóðólfur 20:46, bls. 188 og Sigurður Sívertsen: Suðurnesjaannáll, bls. 94.

44 Þ.Í. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu XIV. 10 Skiptabók 1858-1868 (14/10-5/11 1868) og III.29 Bréfabók 1868-1870 (5/ 11 og 5/12 1868, 5/2 1869).

45 Sigurður B Sívertsen: Suðurnesjaannáll, bls. 102 og Þ.Í. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu 111.31 Bréfabók 18721873 (5/11 1872).

46 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu XXXIV. 9 Borgerfor handlingsprotocol1837-1878 (19/6 1837) og Kaupstaður í hálfa öld, bls. 68.

47 Sighvatur Bjarnason: Verslunarlífið í Reykjavík um 1870, bls. 136 og Jón Helgason: Þeir sem settu svip á bæinn, bls. 75.

48 Sjá t.d. Klemens Jónsson: Saga Reykjavíkur I, bls. 277-278 og Árni Óla: Fortíð Reykjavíkur, bls. 59-60.

49 Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu XXXIV. 9 Borgerfor handlingsprotocol 1837-1878 (21 /7 1870).

50 Sigurður B. Sívertsen: Suðurnesjaannáll, bls. 125.

51 Árni Óla: Svipur Reykjavíkur, bls. 217.

52 Matthías Þórðarson: Dansk-islandsk samhandel, bls. 35 og Jón Helgason: Þeir sem settu svip á öldina, bls. 80.

53 Þjóðólfur 29:3, bls. 9.

54 Sigurður Sívertsen: Suðurnesjaannáll, bls. 144.

55 Sigurður Sívertsen: Suðurnesjaannáll, bls. 179.

56 Marta Valgerður Jónsdóttir: Keflavík í byrjun aldar IM, bls. 1037.

57 Björn Bjarnason: Brandsstaðaannáll, bls. 100, 113 og 129.

58 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu XIX.3 Afsals- og veðmálabók 1848-1862 (3/6 1848) og 11.26 Bréf 1846-1849 (skuldaviðurkenning Duus 1/8 1848).

59 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu XIX.3 Afsals- og veðmálabók 1848-1862 (18/6 1850).

60 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu V.9 Aukadómsmálabók 1848-1854 (9/11950).

61 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu VI. 3 Dómsbók 1840-1857 (16/7 1853).

62 Gunnar M. Magnúss: Undir Garðskagavita, bls. 194.

63 Sigurður Sívertsen: Suðurnesjaannáll, bls. 99 og 125-126.

64 Morgunblaðið 23:266, bls. 5.

65 Þjóðólfur 21:12-13, bls. 50.

66 Baldur 2:1, bls. 4.

67 Þjóðólfur 20:28-29, bls. 110. og Sigurður Sívertsen: Suðurnesjaannáll, bls. 93.

68 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu XIX.5 Afsals- og veðmálabók 1869-1877 (16/4 1874).

69 Jón Helgason: Íslendingar í Danmörku, bls. 189.

70 Ísafold 11:34, bls. 133 og 135.

71 Árni Óla: Svipur Reykjavíkur, bls. 218.

72 Þjóðólfur 41:1, bls. 3.

73 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu II. 23 Bréf 1842-1843 (Stiftamtmaður til sýslumanns 17/6 1843).

74 Alþingistíðindi 1849, bls. 114, 485, 503 og 549.

75 Þjóðfundartíðindi 1851, bls. 243.

76 Alþingistíðindi 1887 B-deild, bls. 95.

77 Alþingistíðindi 1887 B-deild, bls. 92.

78 Alþingistíðindi 1887 B-deild, bls. 95.

79 Þjóðólfur 38:7, bls. 27.

80 Ísafold 20:51, bls. 203.

81 Páll Líndal: Bæirnir byggjast, bls. 50-51.

82 Ísafold 5:26, bls. 102.

83 Árni Daníel Júlíusson og Jón Ólafur Ísberg: Íslenskur söguatlas I, bls. 154.

84 Baldur 1:12, bls. 47.

85 Sigurður B. Sívertsen: Suðurnesjaannáll, bls. 140.

86 Alþingismannatal 1845-1975, bls. 94 og Óðinn 13:3, bls 20.

87 Sigurður B. Sívertsen: Suðurnesjaannáll, bls. 167.

88 ÞÍ. Skjalasafn landshöfðingja, Verslunarskýrslur II, séröskjur. (Skýrslur um aðfluttar og útfluttar vörur til og frá verslunarfélagi Eggerts Gunnarssonar 1881).

89 ÞÍ. Skjalasafn landshöfðingja, Verslunarskýrslur II, séröskjur. (Verslunarskýrslur frá Keflavík árið 1881) og Gunnar M. Magnúss: Undir Garðskagavita, bls. 323.

90 Skuld 5: 147, bls. 27.

91 Sigurður B. Sívertsen: Suðurnesjaannáll, bls. 174 og 188.

92 Sigurður B. Sívertsen: Suðurnesjaannáll, bls. 197.

93 Óðinn 13:3, bls 20.

15. kafli Lífið í þorpinu, bls. 235-268.

1 Marta Valgerður Jónsdóttir: Keflavík í byrjun aldar I, bls. 41 og II, bls. 499-500.

2 Skýrslur um húseignir og húsaskatt á Íslandi árin 1879-1881, bls. 7.

3 Skýrslur um húseignir á Íslandi árin 1884-1887, bls. 22 og 25 og Skýrslur um húseignir á Íslandi árin 1888-1891, bls. 120.

4 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu. Uppskrifta- og uppboðsbók Rosmhvalaneshrepps 1875-1879 (Fundargerð 20/4 1875).

5 Þórður Jónasson: Stutt lýsing á Gullbringu- og Kjósarsýslu 1852, bls. 47.

6 Marta Valgerður Jónsdóttir: Keflavík í byrjun aldar I, bls. 55.

7 Lýður Björnsson: Saga sveitarstjórnar á Íslandi I, bls. 195-197 og Magnús Jónsson: Saga Íslendinga IX, bls. 211-213.

8 Ævi- og útfararminning Jóns Sighvatssonar.

9 Sigurður B. Sívertsen: Suðurnesjaannáll, bls. 115.

10 Skýrslur um landshagi á Íslandi II, bls. 578. og Verslunarskýrslur 1880-1882, bls. 130-132.

11 Verslunarskýrslur 1890, bls. 29.

12 Vilhjálmur Jónsson: Um póstmál á Íslandi, bls. 177-189.

13 Þjóðólfur 28:7, bls. 27.

14 Þjóðólfur 28:25, bls. 106.

15 Suðri 4:17, bls. 65.

16 Manntöl 1860 og 1870.

17 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu XIX.5 Afsals- og

veðmálabók 1869-1877 (5/1 1873).

18 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu XXXIV.9 Borgerforhandlingsprotocol 1837-1878 (Veitingaleyfi fyrir Clausen 12/10 1870).

19 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu XIX.5 Afsals- og veðmálabók 1869-1877 (5/1 1873).

20 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu XII.8 Uppboðsbók 1884-1889 (13/7 1887).

21 Sigurður Skúlason: Saga Hafnarfjarðar, bls. 358-359.

22 Marta Valgerður Jónsdóttir: Keflavík í byrjun aldar I, bls. 384.

23 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu XV.39d Dánarbú 1888-1889.

24 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu XV.39d Dánarbú 1888-1889.

25 Ísafold 14:16, bls. 61 og Þjóðólfur 39:14, bls. 55.

26 Júníus Kristinsson: Vesturfaraskrá, bls. 358 og Marta Valgerður Jónsdóttir: Keflavík í byrjun aldar 1, bls. 358.

27 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu XIX.5 Afsals- og veðmálabók 1869-1877 (15/6 1888).

28 Vilmundur Jónsson: Skipun heilbrigðismála á Íslandi, bls. 1112.

29 Vilmundur Jónsson: Skipun heilbrigðismála á Íslandi, bls. 1415 og 22.

30 Lárus H. Blöndal og Vilmundur Jónsson: Læknar á Íslandi I, bls. 69.

31 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu IV.10 Dómabók 1803-1810.

32 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu II.4 Bréf 1810-1814 (Afrit dómsskjala 1811).

33 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu IL.8 (Kvittun Ingibjargar Skaftadóttur 2/7 1824) og Ljósmæður á Íslandi I, bls. 320.

34 Sálnaregistur Útskála 1820.

35 Þjóðólfur 25:24-25, bls. 99.

36 Ljósmæður á Íslandi I, bls. 320.

37 Ljósmæður á Íslandi II, bls. 369 og 372.

38 Sigurður B. Sívertsen: Lýsing Útskálasóknar. Landnám Ingólfs IM, bls. 178.

39 Jón Steffensen: Alþýðulækningar, bls. 115.

40 Edvard Ehlers: Holdsveikimálið, bls. 22.

41 Skýrslur um heilbrigði manna á íslandi árin 1881-1890, bls. 53:

42 Vilmundur Jónsson: Skipun heilbrigðismála á Íslandi, bls. 9

43 Vilmundur Jónsson: Skipun heilbrigðismála á Íslandi, bls. 17.

44 Skýrslur um heilbrigði manna á íslandi árið 1889,bls. 107.

45 Sigurður B. Sívertsen: Suðurnesjaannáll, bls. 78-79.

46 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu I11.22 Bréfabók 1849-1852 (sýslum. til stiftamtmanns 2/9 1851) og Vilmundur Jónsson: Skipun heilbrigðismála á Íslandi, bls. 18.

47 Sigurjón Jónsson: Alþingi og heilbrigðismálin, bls. 12-13.

48 Sigurður B. Sívertsen: Suðurnesjaannáll, bls.

49 ÞÍ. Skjalasafn landshöfðingja N, nr. 254 1884. (St. Thorarensen 18/4 1879).

50 Læknar á Íslandi, bls. 695.

51 Læknar á Íslandi, bls. 700.

52 Þorsteinn Thorarensen: Eldur í æðum, bls. 95. '

53 Vilmundur Jónsson: Skipun heilbrigðismála á Íslandi, bls. 2223.

54 Morgunblaðið 23:266, bls. 5.

TILVÍSANASKRÁ

55 Árni Daníel Júlíusson og Jón Ólafur Ísberg: Íslenskur söguatlas II, bls. 190.

56 Guðmundur Finnbogason: Alþingi og menntamálin, bls. 98.

57 Annálar 1400-1800 IV, bls. 581.

58 Sigurður B. Sívertsen: Suðurnesjaannáll, bls. 72.

59 Þjóðólfur 25:47-48, bls. 191.

60 Lýður Björnsson: Saga sveitarstjórnar á Íslandi II, bls. 241.

61 Þjóðólfur 28:16, bls. 70

62 Ísafold 6:9, bls. 35.

63 Björn Magnússon: Guðfræðingatal 1847-1947, bls. 222 og Guðni Magnússon: Bindindishreyfingin á Suðurnesjum, bls. 143.

64 Ögmundur Sigurðsson: Um skóla á Suðurnesjum, bls. 95.

65 Ólafur Þ. Kristjánsson: Kennaratal á Íslandi I, bls. 173.

66 Ögmundur Sigurðsson: Um skóla á Suðurnesjum, bls. 95.

67 Ögmundur Sigurðsson: Um skóla á Suðurnesjum, bls. 96-97.

68 Sigurður B. Sívertsen: Lýsing Útskálasóknar, bls. 178.

69 Pétur Guðmundsson: Annáll 19. aldar II, bls. 167.

70 Þorsteinn Thorarensen: Eldur í æðum, bls. 88-94.

71 Marta Valgerður Jónsdóttir: Keflavík í byrjun aldar HI, bls. 1058.

72 BS. Protocol for Keblavig og Omegns Riffelskytteforening, fundargerð 21/11 1869.

73 Kristian Hvidt: Det folkelige Gennembrud, bls. 15.

74 Árni Óla: Reykjavík fyrri tíma. Fyrsta bindi, bls. 549-550.

75 Árni Óla: Reykjavík fyrri tíma. Fyrsta bindi, bls. 551-552.

76 BS. Protocol for Keblavig og Omegns Riffelskytteforening, Félagslög.

77 BS. Protocol for Keblavig og Omegns Riffelskytteforening. Félagslög og ÞÍ. E-250, nr 30. Lög Skotfélagsins í Keflavík.

78 BS. Protocol for Keblavig og Omegns Riffelskytteforening. Félagslög.

79 BS. Protocol for Keblavig og Omegns Riffelskytteforening, fundargerð 11/6 1871.

80 BS. Protocol for Keblavig og Omegns Riffelskytteforening, fundargerð 9/2 1872.

81 ÞÍ. E-250, nr. 30. Skuldaviðurkenning.

82 Sigurður B. Sívertsen: Suðurnesjaannáll, bls. 99.

83 Guðni Magnússon: Bindindishreyfingin á Suðurnesjum, bls. 143.

84 Helgi S. Jónsson: Skotfélagið, bls. 60

85 Árni Óla: Strönd og Vogar, bls. 60.

86 Gömul Reykjavíkurbréf, bls. 239.

87 Morgunblaðið 23:266, bls. 5.

88 Fundargerðarbók Vonarinnar 1885-1892, stofnfundargerð 27 / 12 1885.

89 Fundargerðarbók Vonarinnar 1885-1892, stofnfundargerð 27 / 12 1885.

90 Fundargerðarbók Vonarinnar 1885-1892, fundargerð 24/12 1886.

91 Fundargerðarbók Vonarinnar 1885-1892, fundargerð 30/5 1886.

92 Fundargerðarbók Vonarinnar 1885-1892, fundargerðir 26 /4 og 2/5 1886

93 Guðni Magnússon: Bindindishreyfingin á Suðurnesjum, bls. 129.

94 Fundargerðarbók Vonarinnar 1885-1892, fundargerð 28/11 1886.

TILVÍSANASKRÁ

95 Guðni Magnússon: Bindindishreyfingin á Suðurnesjum, bls. 143.

96 Fundargerðarbók Vonarinnar 1885-1892, fundargerð 30/10 1887.

97 Fundargerðarbók Vonarinnar 1885-1892, fundargerð 28/2 1886.

98 Guðni Magnússon: Bindindishreyfingin á Suðurnesjum, bls. 144.

99 Fundargerðarbók Vonarinnar 1885-1892, fundargerðir 17/1, 31/1 og 14/2 1886.

100 Guðni Magnússon: Bindindishreyfingin á Suðurnesjum, bls. 159.

16. kafli Sóknarprestur lítur um öxl, bls. 269-274

1 Sigurður B. Sívertsen: Suðurnesjaannáll, bls. 154-157.

2 Árni Daníel Júlíusson og Jón Ólafur Ísberg: Íslenskur söguatlas II, bls. 106.

3 Lýður Björnsson: Saga sveitarstjórnar á Íslandi II, bls. 55.

4 Alþingistíðindi 1891 B-deild, bls. 402.

5 Fjallkonan 8:4, bls. 15.

6 Ísafold 18:4, bls. 14.

7 ÞÍ. Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu IM.41 Bréfabók 18951897. Sýslumaður til P.J. Petersen 24/1 1896.

8 Fjallkonan 5:36, bls. 142.

Heimildaskrá

Óprentaðar heimildir

Bókasafn Stórstúku Íslands

Fundargerðarbók Vonarinnar N* 15 1885-1892.

BS.=Byggðasafn Suðurnesja, Keflavík

Protocol for Keblavig og Omegns Riffelskytteforening.

Hdrd. Lbs.=Handritadeild

Landsbókasafns Íslands

Filmur úr Rigsarkivet í Kaupmanahöfn

nr. 37 Brevcopibog 1763-1769

nr. 38. Brevcopibog 1763-1769 0g1770-1774. nr. 42. Directionsprotokol 1746-1766, Resolutionsprotocol 1763-1774.

nr. 68. Protocol over Belöbet af alle isl. Retourvarer 1764-1784.

nr. 76. Brevcopibog 1778-1779. nr. 77. Isl. Brevcopibog 1782 og 1783. nr. 93. Accordt Protokol 1763-1785.

ÍBR. 112, 8vo Formannavísur úr Keflavík 1819.

Lbs. 1027, 4to Suðurnesjaannáll, Uppteiknan um ýmsa merka menn, Bæjaannáll og Hreppsstjóratal

Lbs. 2671, 4to Suðurnesjaannáll. Lbs. 304, fol. Sendibréf til Magnúsar Eiríkssonar. Lbs. 429, 8vo Suðurnesjaannáll.

ÞI. = Þjóðskjalasafn Íslands

Biskupsskjalasafn

ATI. nr. 8a. (Prestastefnumál sr. Egils Eldjárnssonar.)

CV.82A Bréf til biskups frá prestum og leikmönnum í Kjalarnesþingi.

Einkasöfn

E-250 Skotfélagið í Keflavík og nágrenni hennar.

E-275 Fiskifélagið við Faxaflóa.

Hagsögudeild

V.5 H.C. Jensens # P.P. Schmidts Handel í Keblevig. Regnskab 1834.

V.20a Slveinbjörn| Olavsen í Keflavík. Höfuðbók 1858-1861.

Kirknasafn

Ministerial Reykjavíkur 1769-1797. Ministerialbækur Útskála 1784-1880.

Sálnaregistur Útskála 1789-1889.

Manntöl

Manntöl 1825-1890. Vélrit á sal Þjóðskjalasafns.

Rentukammerskjöl

IV.1 Skýrslur um skipaútveg 1762.

3.18 Innkomin bréf 1769-1777. Yfirlit um vertíðina 1771.

Isl. Journal 4, nr. 495.

Isl. Journal 5, nr. 618.

Isl. Journal 6, nr. 1093.

Isl. Journal 7, nr. 254, 1015 og 1402.

Isl. Journal 8, nr. 2346 og 2388.

Isl. Journal 10, nr. 17, 398 og 953.

Isl. Journal 18, nr. 113

Isl. Journal B, nr. 2072

Skjöl landsnefndarinnar fyrri 1770-1771

Skjöl landsnefndarinnar síðari 1785-1794.

Skjalasafn amtmanns

I.16 Bréfabók 1762-1764.

I. 91 B-92 Bréf kaupmanna 1763-1765.

Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu

II.1 Bréf 1767-1803.

1.3 Bréf 1806-1809.

I1.4 Bréf 1810-1814.

1.8 Bréf 1823.

H.11 Bréf 1826.

1I.18 Bréf 1835-1837.

II.19a Bréf 1837-1838.

11.20 Bréf 1839.

11.22 Bréf 1842.

11.23 Bréf 1842-1843.

I1.26 Bréf 1847-1849.

HEIMILDASKRÁ

11.28 Bréf 1852-1854.

II.1 Bréfabók 1791-1800.

111.3 Bréfabók 1803-1805.

III.9 Bréfabók 1820-1824.

I1I.17 Bréfabók 1835-1837.

I1I.22 Bréfabók 1849-1852.

I1I.25 Bréfabók 1856-1860.

I1I.28 Bréfabók 1864-1868.

I11.29 Bréfabók 1868-1870.

111.31 Bréfabók 1872-1873.

111.34 Bréfabók 1878-1879.

I1I.41 Bréfabók 1895-1897.

IV.1Dóma- og þingbók 1775-1785.

IV.6Dóma- og þingbók 1763-1775.

IV.7Dóma- og þingbók 1775-1785.

IV.8Dóma- og þingbók 1785-1794.

IV.10Dóma- og þingbók 1803-1810.

IV.12 Dóma- og þingbók 1816-1829.

IV.15Dómabók 1840-1865.

V.5 Aukadómsmálabók 1835.

V.9 Aukadómsmálabók 1848-1854.

VI.3 Dómabók 1840-1857.

XII.8 Uppboðsbók 1884-1889.

XHI.1 Uppboðsskjöl 1786-1814.

XIV.10 Skiptabók 1858-1868.

XV.39d Dánarbú 1888-1889.

XIX.1 Afsals- og veðmálabók 1807-1839.

XIX.3 Afsals- og veðmálabók 1848-1862.

XIX.4 Afsals- og veðmálabók 1861-1868.

XIX.5 Afsals- og veðmálabók 1869-1877.

XXII.7 Tíundar- og hreppsreikningar 1840-1849.

XXIII.1 Fátækramál 1862-1872.

XXIV.1 Búnaðarskýrslur 1781-1782, 1785 og 1787.

XXIV.3 Búnaðarskýrslur 1851-1855.

XXIV.5 Búnaðarskýrslur 1868-1872.

XXXI. 1 Gjörðabók sýslunefndar 1874-1902.

XXXIV. 5 Skjöl um hús og skuldir 1787.

XXXIV.9 Borgerforh.protocol for de authoris. Handelsstæder 1837-1878.

XXXIX.2 Kjörskrár 1844-1874.

Rosmhvalaneshreppur Hreppsbók Rosmhvalaneshrepps 1851-1860. Uppskrifta- og uppboðsbók Rosmhvalaneshrepps 1875-1879.

Skjalasafn Gullbringu- og Kjósarsýslu.

Umboðsskjöl

III.1 Bréf 1794-1803.

V. 18 Gjaldabækur 1768.

VIII. 1 Specificationer over Landskyld, Skat, Tiende og Gievtold 1750-1768. VIII. 2 Landsskyldsfisk í Guldbringsyssel 1765-1789.

VIII.4 Restancer í Guldbringesyssel. 1786-1793.

VII. 7 Byggingarbréf 1742-1765.

IX. 3 Jarðagóss. Keflavík 1750-1791.

Skjalasafn landshöfðingja

N, nr. 254 1884.

Verslunarskýrslur II, séröskjur.

Skjalasafn landsyfirréttarins

Veðmála- og auglýsingabók 1801-1807.

Skjalasafn sáttanefnda

VI.BI Sáttanefnd Rosmhvalaneshrepps 1843-1889.

Skjalasafn stiftamtmanns

1.23Bréfabók stiftamts og suðuramts 1787-1788.

1.24 Bréfabók stiftamts og suðuramts 1789-1791. 1.42 Bréfabók 1801-1810.

IL.6 Stiftamtmanns Journal 1803-1809.

III. 144, 145, 161, 194 og 213. Bréf til stiftamtmanns (1787, 1788, 1789 og 1803)

Ymislegt

Gunnar Jónsson: Frá konungsútgerð til skútualdar. Þættir úr sögu þilskipaútgerðar við Faxaflóa. Oprentuð ritgerð til B.A.-prófs í sagnfræði við Háskóla Íslands 1987.

Úttekt á verslunarhúsum í Keflavík 1774. Ljósrit úr Rigsarkivet í Kaupmannahöfn í eigu Sigfúsar Hauks Andréssonar.

HEIMILDASKRÁ

hluta 19. aldar. Andvari 78. árg. (1953).

Prentaðar heimildir

Alþingi og fjárhagsmálin. Rvík 1953.

Alþingisbækur Íslands XIV, Rvík 1977.

Alþingismannatal 1845-1975. Rvík 1978.

Alþingistíðindi , 1849, 1869 og 1887. Rvík 18491889.

Andvari 27. og 78. árg. (1901 og 1953).

Annálar Íslands 1400-1800 I-V. Rvík 1922-1955.

Árbók Suðurnesja 2.-3. árg. (1984-1985).

Ármann á Alþingi, 4. árg. (1832).

Árni Daníel Júlíusson og Jón Ólafur Ísberg: Íslenskur söguatlas I og IL. Rvík 1989 og 1992.

Árni Óla: Reykjavík fyrri tíma. Fyrsta og annað bindi. Rvík 1984-1985.

Árni Óla: Strönd og Vogar. Úr sögu einnar sveitar í landnámi Ingólfs. Rvík 1961.

Árni Óla: Svipur Reykjavíkur. Sögukaflar. Rvík 1968.

Baldur, 1. og 2. árg. (1868-1869).

Benedikt Gröndal: Dægradvöl. Ævisaga mín. Rvík 1925.

Bjarni Einarsson: Um Terreneufs- og Klippfisk Verkun. Rit þess Islenska Lærdóms-Lista Félags IM. árg. (1782).

Bjarni Guðmarsson: Byggðin undir Borginni. Saga Skagastrandar og Höfðahrepps. Ak. 1989.

Bjarni Sæmundsson: Fiskarnir. Rvík 1926.

Björn Bjarnason: Brandsstaðaannáll. Rvík 1941.

Björn Th. Björnsson: Minningarmörk í Hólavallagarði. Rvík 1988.

Björn Magnússon: Guðfræðingatal 1847-1947. 2. útg. Rvík 1954.

Björn Pálsson: Kálfatjarnarsókn á 19. öld. Landnám Ingólfs. Nýtt safn til sögu þess I. árg. (1983).

Björn Þorsteinsson: Enskar heimildir um sögu Íslendinga á 15. og 16. öld. Rvík 1969.

Björn Þorsteinsson og Bergsteinn Jónsson: Íslandssaga til okkar daga. Rvík 1990.

Bjarn, Claus: Fra reaktion til grundlov 1800-1850. Gyldendals og Politikens Danmarks Historie. Bind 10. Kh. 1990.

Blanda. Fróðleikur gamall og nýr. III. árg. (19241927).

Borgfirskar æviskrár IV. Akranes 1975.

Böðvar Jónsson: Þættir um kjör verkafólks á seinni

Dagbókarbrot Árna Pálssonar í Narfakoti. Faxi

XXVI. árg. 4.-6.tbl. (1966).

Dansk Biografisk Lexikon, 7.-11. bindi. 3. útg. Kh. 1981-1982.

Dillon, Arthur: A Winter in Iceland. London 1840.

Ehlers, Edvard: Holdsveikimálið. Kh 1895.

Einar Arnórsson: Réttarsaga Alþingis. Rvík 1945.

Einar Bjarnason: Lögréttumannatal. Rvík 1952-1955.

Einar Laxness: Íslandssaga A-Ö. Alfræði

Menningarsjóðs. Rvík 1974-1977.

Eyjólfur Guðmundsson: Lengi man til lítilla stunda. Rvík 1948

Faxi XI-XXXII. árg. (1951-1972).

Ferðabók Eggerts Ólafssonar og Bjarna Pálssonar um ferðir þeirra á Íslandi 1752-1757 II. Rvík 1974.

Fiskimat í 80 ár. Fréttabréf Ríkismats sjávarafurða 5. árg. 1. tbl. (jan. 1990).

Fjallkonan, 5. og 8. árg. (1888-1891).

Fjölnir I. árg. (1837).

Fréttabréf Ríkismats sjávarafurða 5. árg. 1. tbl. (janúar 1990).

Gestur Pálsson: Blautfiskverslun og bróðurkærleiki. Rvík 1888.

Gils Guðmundsson: Skútuöldin IM. Rvík 1977.

Gísli Gunnarsson: Upp er boðið Ísaland. Einokunarverslun og íslenskt samfélag 1602-1787. Rvík 1982.

Gísli Ágúst Gunnlaugsson: Family and Household in Iceland 1801-1930. Uppsala 1988.

Gísli Ágúst Gunnlaugsson: Ómagar og utangarðsfólk. Fátækramál Reykjavíkur 17861907. Safn til sögu Reykjavíkur. Rvík 1982.

Gísli Ágúst Gunnlaugsson: Því dæmist rétt vera. Afbrot, refsingar og íslenskt samfélag á seinni hluta 19. aldar. Ritsafn Sagnfræðistofnunar 28. Rvík 1990.

Guðjón Friðriksson: Bærinn vaknar. Saga Reykjavíkur 1870-1940. Fyrri hluti. Rvík 1991.

Guðmundur Finnbogason: Alþingi og menntamálin. Rvík 1947.

Guðmundur A. Finnbogason: Njarðvíkingar á 19. öld. Faxi XXX. árg. 4. tbl. (1970).

Guðmundur Hálfdanarson: Takmörkun öreigagiftinga eða einstaklings frelsi. Tímarit

289

HEIMILDASKRÁ

Máls og menningar 47. árg. 4. tbl. (1986).

Guðmundur Hálfdanarson: Mannfall í Móðuharðindum. Skaftáreldar 17831784. Ritgerðir og heimildir. Rvík 1984.

Guðmundur Jónsson: Vinnuhjú á 19. öld. Ritsafn

Sagnfræðistofnunar 5. Rvík 1981.

Guðni Magnússon: Bindindishreyfingin á Suðurnesjum. Faxi XXIX. árg 9. 10. 11. og 12. tbl. (1969); XXX. árg. 1. 2. 3. 5. 6. 10. og 11. tbl. (1970); XXXI. árg. 11. og 12. tbl. (1971); XXXII. árg. 1. 2. 3. tbl. (1972).

Gunnar M. Magnúss: Undir Garðskagavita. Héraðssaga Garðs og Leiru. Rvík 1963.

Gömul Reykjavíkurbréf 1835-1899. Íslensk sendibréf VI. Rvík 1965.

Halldór Kiljan Laxness: Sjömeistarasagan. Rvík 1978.

Hannes Finnsson: Um mannfækkun af hallærum. Rit þess Islenska Lærdóms-Lista Félags XIV. árg. (1798).

Hannes Finnsson: Mannfækkun af hallærum. Rvík 1970.

Harald Gustafson: Fiskveiðiákvæðin 1762, Saga XIX (1981).

Heimir Þorleifsson: Seltirningabók. Rvík 1992.

Helgi P. Briem: Sjálfstæði Íslands 1809. Rvík 1936. Helgi S. Jónsson: Skotfélagið. Faxi XI. árg. 2. 3. 6. tbl. (1951).

Helgi Skúli Kjartansson: Fólksflutningar til Reykjavíkur 1850-1930. Reykjavík í 1100 ár. Safn til sögu Reykjavíkur. Rvík 1974. Holland, Henry: Dagbók úr Íslandsferð 1810. Steindór Steindórsson þýddi. Rvík 1960. Hrefna Róbertsdóttir: Opnir bátar á skútuöld. Sagnir. Tímarit um söguleg efni, 5. árg. (1984). Hvidt, Kristian : Det folkelige Gennembrud og dets mænd 1850-1900. Gyldendals og Politikens Danmarkshistorie XI. Kbh. 1990 lacobæus, Hlolger): En lærd families liv og livsvilkaar í det sekstende og syttende aarhundrede. Kulturhistorisk studie. Kbh. 1931. Islandske Maaneds-Tidender I. Hrappey 1773. Ísafold, 5.-20. árg. (1878-1896).

Íslendingur, 1. og 2. árg. (1860-1861).

Íslensk þjóðmenning VII. Alþýðuvísindi, 290

raunvísindi og dulfræði. Rvík 1990.

Íslenskar æviskrár I. Rvík 1948.

Íslensk sagnablöð I. Kh. 1816.

Íslensk sendibréf II. Biskupinn í Görðum. Rvík 1959.

Íslensk sendibréf VI. Gömul Reykjavíkurbréf 18351899. Rvík 1965.

Íslensk sendibréf VII. Geir biskup góði í vinarbréfum. Rvík 1966

Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalín. II. bindi Gullbringu- og Kjósarsýslur. Ljóspr. Rvík 1982.

Jón J. Aðils: Einokunarverslun Dana 1602-1787. Rvík 1919.

Jón J. Aðils: Skúli Magnússon landfógeti. Rvík 1911.

Jón Blöndal og Sverrir Kristjánsson: Alþingi og félagsmálin. Rvík 1947.

Jón Eiríksson: Forberedelse, í Ólafur Olavius: Oekonomisk Reyse ... igennem Ísland. Kh. 1780.

Jón Espólín: Íslands Árbækur í sögu-formi, XI. deild. Kh. 1855.

Jón Helgason: Íslendingar í Danmörku fyrr og síðar. Rvík 1931.

Jón Helgason: Þegar Reykjavík var fjórtán vetra. Safn til sögu Íslands V. Rvík 1916.

Jón Helgason: Þeir sem settu svip á bæinn. Endurminningar frá Reykjavík uppvaxtarára minna. Rvík 1954.

Jón Hjaltalín: Tíðavísur yfir árin 1779-1834. Kh. 1836.

Jón Sighvatsson: Ævi- og útfararminning Jóns Sighvatssonar. Viðey 1842.

Jón Sigurðsson: Lítil varníngsbók handa bændum og búmönnum á Íslandi. Kh. 1861.

Jón Steffensen: Alþýðulækningar. Íslensk þjóðmenning VII. Alþýðuvísindi, raunvísindi og dulfræði. Rvík 1990.

Jón Steffensen: Menning og meinsemdir. Ritgerðasafn um mótunarsögu íslenskrar þjóðar og baráttu hennar við hungur og sóttir. Rvík 1975.

Jón Steingrímsson: Ævisagan og önnur rit. Rvík 1973.

Jón Þorkelsson: Saga Jörundar hundadagakóngs. Kh 1892.

Jón Þ. Þór: Saga Ísafjarðar og Eyrarhrepps hins

HEIMILDASKRÁ

forna I. Ísafj. 1984.

Júníus H. Kristinsson: Vesturfaraskrá 1870-1914. Rvík 1983.

Kaupstaður í hálfa öld 1786-1836. Safn til sögu Reykjavíkur. Rvík 1968.

Klemenz Jónsson: Saga Reykjavíkur I-II. Rvík 1929. Kristleifur Þorsteinsson: Úr byggðum Borgarfjarðar IH. Rvík 1972.

Landnám Ingólfs I-II. árg. (1935-1940).

Landnám Ingólfs. Nýtt safn til sögu þess I. árg (1983).

Landsnefndin 1770-1771 I-II. Sögurit XXIX. Rvík 1958-1961.

Lárus H. Blöndal og Vilmundur Jónsson: Læknar á Íslandi I. 2. útg. Rv. 1970.

Ljósmæður á Íslandi Í og II. Rvík 1979. Lovsamling for Island IHI-XVIH. Kh. 1854-1884.

Lúðvík Kristjánsson: Frá heimsborg í Grjótaþorp. Ævisaga Þorláks Ó. Johnson II. Hafn. 1963.

Lúðvík Kristjánsson: Íslenskir sjávarhættir II-IV. Rvík 1982-1986.

Lárus Sigurbjörnsson: Upphaf leiklistar í Reykjavík. Þættir úr sögu Reykjavíkur. Rvík 1936.

Læknar á Íslandi. 3. útg. Rvík 1984.

Lýður Björnsson: Saga sveitarstjórnar á Íslandi I og II. Rvík 1972-1975.

Mackenzie, George Steuart: Travels in the island of Iceland. Edinburg 1811.

Magnús Jónsson: Saga Íslendinga IX.1 Landshöfðingjatímabilið (1871-1903). Rvík 1957.

Magnús Stephensen: Eptirmæli Atjándu Aldar eptir Krists hingadburd, frá Ey-konunni Íslandi. Leirárgörðum við Leirá 1806.

Manntal 1801. Suðuramt. Rvík 1978.

Manntal 1816. Rvík 1947-1974.

Manntal 1845. Suðuramt. Rvík 1982.

Manntalið á Íslandi hinn 1. nóv. 1901. Kh. 1904.

Marta V. Jónsdóttir: Keflavík í byrjun aldar I-IH. Rvík 1989.

Marta María Stephensen: Einfalt Matreidslu Vasa Qver. Leirárgörðum 1800.

Matthías Þórðarson: Dansk-Islandsk Samhandel 1787-1942. Kbh. 1942.

Minnisverð tíðindi I-III. árg. (1796-1808).

Morgunblaðið, 23. árg. (1936)

Norðanfari, 20. árg (1881)

Ný Félagsrit VI. árg. (1847)

Óðinn, 3. árg. (1908).

Ólafur pm, „„ Og hér til gef ég þér jörðina er Hvalsnes heitir Árbók Suðurnesja 2.-3. árg. (1984-1985).

Ólafur Björnsson: Tekjuöflun hins opinbera. Alþingi og fjárhagsmálin. Rvík 1953.

Ólafur Þ. Kristjánsson: Kennaratal á Íslandi I. Rvík 1958, endurpr. 1985.

Ólafur Olavius: Oekonomisk Reyse .. land Kh. 1780.

igennem Is

Ólafur Olavius: Stutt ágrip um Fiski Veiðar. Kh. 1771.

Ólafur Stefánsson: Um jafnræði bjargræðisveganna. Rit þess Íslenska Lærdóms-Lista Félags VII. árg. (1787).

Ólafur Stefánsson: Um sjávarafla og vatnaveiðar. Rit þess Íslenska Lærdóms-Lista Félags VII. árg. (1787).

Ólafur Þorvaldsson: Áður en fífan fýkur. Hafnarfj. 1968.

Páll Líndal: Bæirnir byggjast. Yfirlit um þróun skipulagsmála á Íslandi til ársins 1938. Rvík 1982.

Páll Vídalín: Deo, regi, patriae. Udtog af afgangne Lavmand Povel Vidalins Afhandling om Islands Opkomst under titel Deo, regi, patriae. Sorg 1768.

Pálmi Hannesson: Landið okkar. Safn útvarpserinda og ritgerða. Rvík 1957.

Pétur Guðmundsson: Annáll 19. aldar I-IH. Ak. 1924-1941.

Pontoppidan, Carl: Samlinger til Handels-Magasin for Island I. Kh. 1787.

Ragnar Guðleifsson: Örnefni við Keflavíkurhöfn. Faxi XXVI. árg. 2. tbl. (1966).

Rauðskinna VII-XI. Rvík 1953-1958.

Reykjavíkurpósturinn, 3. árg. (1849)

Rit þess Íslenzka Lærdóms-Lista Felags II-XIV. árg. (1781-1793).

Sagnir. Tímarit um söguleg efni, 5. árg. (1984).

Sigfús Haukur Andrésson: Verslunarsaga Íslands 1774-1807. Upphaf fríhöndlunar og almenna bænarskráin I-II. Rvík 1988

Sighvatur Bjarnason: Verslunarlífið í Reykjavík. Landnám Ingólfs. Nýtt safntil sögu þess I. árg.

HEIMILDASKRÁ

(1984).

Sigurður Hansen: Um verðlagsskrár á Íslandi 18181856. Skýrslur um landshagi á Íslandi I. Rvík 1858.

Sigurður Pétursson: Ljóðmæli. Rvík 1844.

Sigurður B. Sívertsen: Lýsing Útskálasóknar. Landnám Ingólfs II. árg. (1940).

Sigurður B. Sívertsen: Suðurnesjaannáll. Rauðskinna VII. Rvík 1953.

Sigurður Skúlason: Saga Hafnarfjarðar. Rvík 1933.

Sigurjón Jónsson: Alþingi og heilbrigðismálin. Rvík 1950.

Sigurjón Jónsson: Sóttarfar og sjúkdómar á Íslandi 1400-1800. Rvík 1944.

Sjósókn. Endurminningar Erlends Björnssonar. Rvík 1945.

Skaftáreldar 1783-1784. Ritgerðir og heimildir. Rvík 1984.

Skuld, 5. árg. (1883).

Skúli Magnússon: Lýsing Gullbringu- og Kjósarsýslu. Landnám Ingólfs I. árg. (1935).

Skúli Magnússon: Sveitabóndi. Rit þess Íslenzka Lærdóms-Lista Felags I. árg. (1781).

Skýrslur um heilbrigði manna á Íslandi árin 18811890. Rvík 1965.

Skýrslur um húseignir á Íslandi 1884-1887.

Stjórnartíðindi fyrir Ísland árið 1889. C-deild. Rvík 1889.

Skýrslur um húseignir á Íslandi 1888-1891.

Stjórnartíðindi fyrir Ísland árið 1892. C-deild. Rvík 1892.

Skýrslur um húseignir og húsaskatt á Íslandi árin 1879-1881. Stjórnartíðindi fyrir Ísland árið 1883. C-deild. Rvík 1883.

Skýrslur um landshagji á Íslandi I-III. Kh. 1858-1866.

Stjórnartíðindi fyrir Ísland árið 1875-1892. Rvík 1875-1892.

Suðri, 4. árg. (1886).

Sunnanpósturinn, 2. árg. (1836).

Sveinn Pálsson: Ferðabók Sveins Pálssonar. Dagbækur og ritgerðir 1791-1797. Í. og II. bindi. 2. útg. Rvík 1983.

Sýslu- og sóknarlýsingar Hins Íslenska

Bókmenntafélags I. Húnavatnssýsla. Jón

Eyþórsson bjó til prentunar. Ak. 1950. Tímarit hins íslenska Bókmenntafélags 4. árg.

292 (1883).

Tímarit Máls og menningar 47:4 (1986).

Tímarit um uppeldi og menntamál III. Rvík 1890.

Trausti Einarsson: Hvalveiðar við Ísland 1600-1930. Sagnfræðirannsóknir 8. Rvík 1987. Úr fórum Jóns Árnasonar. Sendibréf. Finnur Sigmundsson bjó til prentunar. Fyrra bindi. Rvík 1950.

Verslunarskýrslur 1880-1892. Stjórnartíðindi fyrir Ísland 1885-1894. Rvík 1880-1894.

Vigfús Guðmundsson: Básendar við Faxaflóa. Blanda III. árg. (1940)

Vilhjálmur Jónsson: Um póstmál á Íslandi. Andvari XXVII. Rvík 1901.

Vilmundur Jónsson: Skipun heilbrigðismála á Íslandi. Rvík 1942.

Þjóðfundartíðindi 1851. Rvík 1851.

Þjóðólfur, 15. -41. árg. (1863-1889)

Þorgeir Markússon: Fáein ljóðmæli Þorgeirs Markússonar. Viðey 1841.

Þorkell Bjarnason: Um fiskiveiðar Íslendinga. Tímarit hins íslenska Bókmenntafélags 4. árg. (1883).

Þorkell Jóhannesson: Saga Íslendinga VII. Tímabilið 1770-1830. Upplýsingaröld. Rvík 1950.

Þorsteinn Thorarensen: Eldur í zðum. Myndir úr lífi og viðhorfum þeirra, sem voru uppi um aldamótin. Rvík 1967.

Þórður Ólafsson og Geir Sigurðsson: Fiskveiðar Reykvíkinga á síðari helmingi 19. aldar. Þættir úr sögu Reykjavíkur. Rvík 1936.

Þórður Jónasson: Stutt lýsing á Gullbringu- og Kjósarsýslu 1852. Landnám Ingólfs. Safn til sögu þess III. Sýslu- og sóknarlýsingar. Rvík 1937-1939.

Þórður Þorbjarnarson: Þróun fiskimjöls- og lýsisframleiðslunnar. Ægir —afmælisrit (1959). Ægir afmælisrit (1959).

Ögmundur Sigurðsson: Um skóla á Suðurnesjum. Tímarit um uppeldi og menntamál II. Rvík 1890.

Nafnaskrá

Mannanöfn

Andersen, Carl, 220.

Andersen, H. C. 205.

Andrés Grímsson, 266.

Andrés Oddsson, 170.

Andrés Sigurðsson, 14.

Anna Louisa Thoroddsen, 251, 256 og 266.

Anna Vilhjálmsdóttir, 199.

Ari Arason, 255.

Ari Sighvatsson, 190.

Arndís Teitsdóttir, 108.

Arnór Gunnarsen, 100, 109, 133, 208, 211 og 214.

Arntzen, Andreas, 213.

Árni Helgason, 97 og 121.

Árni Hildibrandsson, 158.

Árni Jónsson kaðlagerðarmaður, 140.

Árni Jónsson kaupmaður, 74.

Árni Óla, 214 og 253.

Árni Pálsson, 189.

Árni Þorvaldsson, 158.

Ársæll Jónsson, 257.

Ásta Tómasdóttir, 166, 220 og 221.

Ástríður Guðmundsdóttir, 108.

Baldvin Einarsson, 144.

Bartels, Henrik, 220 og 256.

Beckman, Dorothea, 20.

Benedikt Gröndal, 133 og 256.

Benjamín Halldórsson, 263.

Bergsteinn Ólafsson, 143.

Bernhöft, Daniel, 212 og 213.

Biering, Moritz, 165, 202 og 207.

Bjarni Einarsson, 51 og 52.

Bjarni Guðbrandsson, 108.

Bjarni Guðmundsson, 177.

Bjarni Jónsson, 17.

Bjarni Pálsson, 15.

Bjarni Pétursson, 108.

Bjarni Sívertsen, 69, 100, 124-125, 133, 208 og 214.

Bjarni Thorsteinsson, 121.

Björn Bjarnason, 77.

Björn Th. Björnsson, 108.

Björn Blöndal, 77.

Björn Gunnlaugsson, 118 og 242.

Björn Jónsson heimiliskennari, 254.

Björn Jónsson í Þórukoti, 231, 257 og 259.

Björn Ólafsson, 83 og 84.

Bogi Benediktsen, 203.

Busch, Jens Lassen, 74.

Christensen, Hans, 68.

Clausen, H. A. 205.

Clausen, Marteinn, 139, 152, 240-241, 257 og 260.

Dalstæd, 98.

Darwin, Charles, 93. Dillon, Arthur, 212.

Duus, Ásta, sjá Ásta Tómasdóttir.

Duus, Hans Peter, 175, 216, 220, 222, 224-226, 256-257 og 264.

Duus, Kristjana, 226 og 256.

Duus, Peter, 151-152, 173-175, 206, 214, 220-223 og 225.

Ebbesen, Claus W. 190.

Eggert Gunnarsson, 231, 233-234 og 256.

Eggert Ólafsson, 15.

Egill Eldjárnsson, 11, 59-60.

Egill Hallgrímsson, 231.

Egill Magnússon, 265.

Egill Sandholt, 125.

Egill Sveinbjörnsson, 42, 44, 76, 79-80 og 88.

Ehlers, Edvard, 248.

Einar Hannesson, 140.

Einar Hansen, 202, 207 og 254.

293

NAFNASKRÁ

Einar Helgason, 141.

Einar Teitsson, 142, 158 og 174

Einar Þórðarson, 221-222.

Eiríkur Gíslason, 15.

Eiríkur Guðmundsson, 165-166.

Erichsen, Ludvig, 82-83 og 116.

Erlendur Björnsson, 177 og 187. Eyjólfur Guðmundsson, 185.

Faber, Christian, 115 og 125.

Fasmer, Kasper, 65-67. Finnur Jónsson, 49. Finsen, 118.

Fischer, Frederic Crone, 219-220.

Fischer, Waldimar, 108, 217-218 og 220.

Friðrik V. 28.

Friðrik Christian, 93. Frohm, Anna Maria, 203.

Gadt, Jens Siversen, 27, 31-32.

Geir Zoega, 191 og 195.

Gestur Pálsson, 195.

Gissur Jónsson, 43-44.

Gísli Ágúst Gunnlaugsson, 164.

Gísli Iugason, 42 og 44.

Gísli Símonarson, 132 og 220.

Gróa Eiríksdóttir, 15.

Guðbrandur Stefánsson, 108 og 218.

Guðbrandur Teitsson, 108, 218 og 220.

Guðbrandur Þorsteinsson, 162.

Guðjón Jónsson, 159.

Guðlaug Arason, 255.

Guðlaug Guðbrandsdóttir, 68, 95 og 105.

Guðleif Ársælsdóttir, 266.

Guðleif Bjarnadóttir, 266.

Guðmundur Andrésson, 141.

Guðmundur Árnason, 265.

Guðmundur Brandsson, 141.

Guðmundur Böðvarsson, 256.

Guðmundur Gíslason, 265.

Guðmundur Hálfdanarson, 105.

Guðmundur Petersen, 127, 208, 215-216.

Guðmundur Runólfsson, 14 og 50.

Guðmundur Þorláksson, 34-35.

Guðmundur Ögmundsson, 265-266.

Guðný Jónsdóttir, 159 og 162.

Guðný Þorláksdóttir, 109.

Guðríður Einarsdóttir, 170

Guðrún Árnadóttir, 109.

Guðrún Guðbrandsdóttir, 218.

Guðrún Jónsdóttir, 159-160 og 162.

Gunnar A. Gunnarsen, 257.

Gunnar Halldórsson, 259. Guttormur, 98.

Haagen, Hans, 20.

Haagen, Johannes, 16-17, 20, 25-26 og 52. Halla Jónsdóttir, 159-161.

Halldór Kiljan Laxness, 9.

Halldóra Jónsdóttir, 159-160.

Halldóra Þorvaldsdóttir, 105.

Hallgrímur Pétursson, 186

Hallur Jónsson, 79.

Hannes Finnson, 57 og 86.

Hannes Höskuldsson, 14-15 og 17.

Hansen, Armaner, 248.

Hansen, Hans Símon, 74, 91 og 95.

Hansen, Henrik, 73-74 og 95.

Hansen, J. G. R. C. 208. Hansen, Sigríður, 74, 95-96.

Hansen, Símon, 74 og 125.

Hákon Vilhjálmsson, 102.

Helga Arinbjarnardóttir, 266. Helga Rannveig Jónsdóttir, 246-247.

Helga Þorvaldsdóttir, 255.

Helgi Helgason, 266.

Helgi S. Jónsson, 262.

Helgi Teitsson, 142-144, 147, 152, 165, 174 og 235.

Hildur Andrésdóttir, 170.

Hjörtur Jónsson, 99 og 235.

Hoeg, Niels Larsen, 33 og 45.

Holland, Henry, 61, 93-96, 103-104.

Hólmfastur Guðmundsson, 19.

Hönnöl, Christiane Frederike, 31.

Indriði Einarsson, 256. Ingibjörg Skaftadóttir, 245-246. Ingigerður Gunnarsdóttir, 266. Ingvar Ingvarsson, 244.

Isaachsen, Daniel, 65 og 67. Iversen, Jörgen, 118.

Ísleifur Einarsson, 88 og 90. Ívar Helgason, 190.

Jacobsen, Christina Fredrika, 105-106.

Jacobsen, Hans, 100.

Jacobsen, Jacob, 69, 83, 92, 95, 105, 115, 124, 133, 206.

Jacobsen, Jacob Aasmus, 109.

Jacobsen, Johan Vilhelm, 109.

Jacobsen, Sören, 220.

Jacobæus, Christen Adolph, 30, 33, 56-57, 6061, 63, 65-67, 69-72, 76, 79-80, 84, 87, 91, 9498, 100, 102, 104, 109, 122-124, 127, 132, 139, 190, 201-202, 204, 206, 218, 221, 223, 227, 249 og 254.

Jacobæus, Christine Marie, 30.

Jacobæus, Gottfrede Elisabeth, 30.

Jacobæus, Holger, 21, 23, 25-36, 38, 40, 41, 4346, 48-54, 59-60, 63, 70, 72, 140, 190, 201 og 254.

Jacobæus, Holger yngri, 23, 63, 114-115, 123124, 163, 165, 191, 201-206, 221 og 223.

Jacobæus, Johan Albert, 23.

Jacobæus, Regine Magdalene, 94-95, 103 og 204.

Jakob Guðmundsson, 229. Jakobson, Matthias, 23.

Jens Jakob Benedictsen, 203, 205-206.

Jens Pálsson, 234, 255-256. Jensen, H. C. 125. Jensen, Janus, 32.

Johnsen, Daníel, 224-225.

Jóhann Jóhannsson, 140.

Jóhannes Sigurðsson, 245.

Jón Arnason, 97 og 184.

Jón Ásgrímsson, 41.

Jón Breiðfjörð, 259

Jón Daníelsson, 190.

Jón Eiríksson, 50 og 82.

Jón Espólín, 67.

Jón Gíslason, 66.

Jón Gunnarsson, 226, 256, 265-267.

Jón Guðmundsson, 159-160.

Jón Helgason, 125, 203, 206, 217 og 226.

Jón Hjaltalín, 199.

Jón Jónsson, hákarlaveiðimaður, 119.

Jón Jónsson, hreppstjóri, 158.

Jón Jónsson, sjómaður, 96.

Jón Jónsson, tómthúsmaður, 152.

Jón Nikulásson, 257.

Jón Norðfjörð, 135.

Jón Oddsson, 170.

Jón Ólafsson í Hlíðarhúsum, 181.

Jón Ólafsson, útvegsbóndi, 262.

Jón Pétursson, 257 og 259.

Jón Sighvatsson, 102-103, 190, 202, 204 og 238.

Jón Sigurðsson, 189.

Jón Skúlason, 54.

Jón Steingrímsson, 55.

Jón Thoroddsen, 250.

Jón Þorsteinsson, 57.

Jón Þórarinsson, 273.

Jónas Hallgrímsson, 120.

Juhler, A. Ch. 68 og 122.

Jörgensen, Berent, 73, 95 og 123.

Jörgensen, Guðríður, 95

Jörgensen, Jörgen, 74, 86, 90-93, 106, 108, 110 og 125.

Jörundur hundadagakonungur, sjá Jörgensen, Jörgen.

Kahr, Christopher, 67.

Kjærulf, Christine Marie, 20.

Klemens Jónsson, 125.

Klerke, Jacob, 48.

Knudtzon, Nikolai, 211. 295

NAFNASKRÁ

Knudtzon, Peter Christian, 68, 124, 158, 173, 184-185, 191-192, 202-203, 206-212, 214, 216217, 220, 223, 235-236 og 240.

Koch, Christiane Marie, 23.

Kraft, Simon, 25.

Kraft, Suzanne, 25.

Kristjana Kristjánsdóttir, 109. Kristján IV. 23.

Kristján VII. 28 og 85. Kristján IX. 149.

Kristján Guðmundsson, 109.

Kristleifur Þorsteinsson, 179 og 182.

Kriiper, 253.

Kyhn, Georg Andreas, 33, 66, 69, 70-73, 132 og 227.

Lassen, Jens, 20. Lárus Pálsson, 247.

Levetzow, H. C. D. 64, 66, 76, 86-88 og 92. Levinsen, P. L. 257.

Lidou, Christian, 43-44.

Lidov, Henrich, 32.

Linnet, Hans, 124 og 204.

Ludvigsen, Just, 61, 63, 69-70, 123, 132 og 190.

Mackenzie, George Steuart, 93-96.

Magnús Ásgrímsson, 257.

Magnús Bjarnason, 255.

Magnús Eiríksson, 167.

Magnús Gíslason, 17-19, 25.

Magnús Hallgrímsson, 163-165.

Magnús Hjörtsson, 166.

Magnús Ólafsson, 242.

Magnús Pálsson, 154.

Magnús Pétursson, 27.

Magnús Stephensen, 47, 55, 75, 84, 92 og 110.

Malmquist, Guðrún, 106.

Malmquist, Ísak, 106 og 108.

Malmquist, Peter, 106-107.

Margrét Arinbjarnardóttir, 266.

Margrét Jónsdóttir, 266.

Marta Valgerður Jónsdóttir, 140, 193, 220 og

256.

Marta María Stephensen, 103.

Matthías Helgason, 14.

Matthías Jochumsson, 162.

Matthías Þórðarson, 217 og 226.

Meldal, Thomas, 70.

Meyer, 31.

Meyer, Hans Hermandsen, 27, 32-35.

Mohr, Claus, 109, 125 og 254.

Möller, Carel Axel, 256, 265-266.

Möller, Óli, 208.

Moltke, Christopher Ludvig, 112 og 116.

Muxoll, Else Margrethe, 57.

Muxoll, Jens Rahr, 45 og 57.

Muxoll, Johanne Margrethe, 57.

Muxoll, Sophia Amalia, 57.

Nikulás Árnason, 266.

Nikulás Halldórsson, 14.

Nikulás Snorrason, 76.

Oddbjörg Magnúsdóttir, 242-243.

Oddbjörg Snorradóttir, 102.

Oddbjörg Þorsteinsdóttir, 266.

Oddný Sigurbjörg Jónsdóttir, 247.

Oddur V. Gíslason, 188, 198-199.

Oddur Hjaltalín, 245.

Oddur Jónsson, 142, 159, 168-175, 235 og 262.

Ólafur Arinbjarnarson, 265.

Ólafur Ásbjörnsson, 105-106, 214.

Ólafur Jónsson, 165-166.

Ólafur Norðfjörð, 140, 152, 184,-185, 192, 211, 220, 240, 256-257.

Ólafur Ásbjörn Olavsen, 226 og 256.

Ólafur Sigurðsson, 34.

Ólafur Stefánsson, 38-39, 48, 67, 70-71, 75, 79, 81-83, 92, 97, 116, 119 og 188.

Ólafur Steingrímsson, 158.

Ólafur Þorleifsson, 240-244, 262 og 267.

Ólafur Gíslason Waage, 33, 60, 66, 70-71, 132 og 227.

Óli Sandholt, 119, 125, 163, 223 og 245.

Parker, John, 106.

Páll Briem, 229.

Pedersen, Christian, 61 og 125.

Petersen, Christen, 73, 106 og 108.

Petersen, Elisabeth Gerthrud Maria, 73.

Petersen, Hans Didrik, 73.

Petersen, Nikolai, 100 og 109.

Petersen, Peter J. 161-162, 259 og 274.

Petrónella Jónsdóttir, 266.

Petræus, Westy, 68, 72-73, 91, 105-106, 108, 115, 124-125.

Pétur Guðjohnsen, 256.

Pétur Pétursson, 255. Phelps, Samuel, 90.

Pontoppidan, Carl, 25, 27, 30-31, 34-35.

Ragnar Guðleifsson, 140.

Ragnheiður Bogadóttir, 205

Ryberg, Mette, 25.

Ryland, 67.

Savignac, J. 90-91 og 106.

Schade, Hans Jespersen, 27. Schmidt, P. P. 125.

Siemsen, Carl F. 119-120, 188, 202, 207, 215-216 og 220.

Siemsen, Edvard, 216.

Siemsen, Henrik, 217.

Sigfús Haukur Andrésson, 133. Sigfús Jónsson, 266.

Sighvatur, 144.

Sighvatur Einarsson, 166.

Sigríður Bjarnadóttir, 266.

Sigríður Eyjólfsdóttir, 142.

Sigríður Jónsdóttir, húsfreyja, 245.

Sigríður Jónsdóttir, vinnukona, 159-162.

Sigríður Sigurðardóttir, sjá Hansen, Sigríður.

Sigurður Bjarnason, 37.

Sigurður Eiríksson, 265.

Sigurður Hallsson, 265.

Sigurður Jónsson, 159 og 162.

Sigurður Ólafsson, 79-80.

Sigurður B. Sívertsen, 69, 152-153, 160-161, 167, 182-183, 192, 198, 201, 204, 208, 211, 213, 215, 231, 244, 247, 249, 254, 256, 261 og 269.

Sigurður Skúlason, 123 og 241.

Sigurður Thoroddsen, 250.

Sigurlína Magnúsdóttir, 162.

Sigþrúður Jónsdóttir, 159-162.

Sivertsen, Hans, 173-174, 209, 223.

Símon Bjarnason Dalaskáld, 177.

Skafti Sæmundsson, 245.

Skúli Magnússon, 17, 21, 44, 48, 59, 63-64, 77, 97, 119 og 140.

Skúli Thoroddsen, 250.

Smith, Marteinn, 205-206.

Snorri Gissurarson, 76.

Snorri Sæmundsson, 163 og 254.

Solveig Oddsdóttir, 106-109 og 218.

Sólveig Bjarnadóttir, 247.

Stefán Erlendsson, 265.

Stefán Gunnlaugsson, 163.

Stefán Stephensen, 92.

Stefán Þorvarðarson, 265.

Steindór Þórðarson, 140.

Steinunn Arinbjarnardóttir, 266.

Suhr, 259.

Súnckenberg, Johan Christian, 45, 67 og 71.

Svane, Peter Ludvig, 68 og 72.

Sveinbjörn Ólafsson, 105-106, 152, 158, 166-175, 192, 197, 208, 211, 214-217, 220-221, 225, 249, 257 og 264.

Sveinbjörn Þórðarson, 158.

Sveinn Jónsson, 244-245 og 247.

Sveinn Pálsson, 75, 78, 81, 96 og 119.

Sæmundur Sigurðarson, 265.

Sörensen, Niels, 26.

Teitur Finnbogason, 108 og 218.

Thaae, Carl, 213.

Thodal, L. A. 48 og 56.

Thomsen, Ditlev, 119-120, 125, 129, 188, 223,

NAFNASKRÁ 227-228.

Thomsen, Jens Peter, 233, 241 og 257.

Thomsen, Jess, 68, 124, 133 og 206.

Thomsen, Jess yngri, 91.

Thomsen, Marie, 206.

Thomsen, Thomas, 68, 118, 163, 206-207 og 212.

Tómas Bech, 220.

Tómas Sæmundsson, 120.

Trampe, Frederik Christoffer, 84 og 89.

Tryggvi Gunnarsson, 231.

Valdís Erlendsdóttir, 140. Vibe, 98.

Vigdís Þorkelsdóttir, 266.

Vilborg Oddsdóttir 170 og 172.

Vilborg Sigurðardóttir, 104 og 245.

Vilhjálmur Sigurðsson, 104 og 245.

Vilmundur Jónsson, 248.

Weinvich, 27, 33-35 og 48.

Weldingh, Regine Magdalene, 23.

Wulff, Jens Andr. 71. Wulff, P. 264.

Þjóðólfur 144.

Þorbjörg Ásbjörnsdóttir, 266.

Þorgeir Markússon, 20.

Þorgils Þorgilsson, 257.

Þorgrímur Guðmundsson, 254.

Þorkell Jónsson, 140.

Þorlákur Ó. Johnson, 195.

Þorsteinn Thorarensen, 253.

Þorvaldur Thoroddsen, 250.

Þorvarður Helgason, 236.

Þorvarður Þorvarðsson, 265.

Þóra Oddsdóttir, 170.

Þórarinn Böðvarsson, 151 og 229.

Þórarinn Þórarinsson, 185.

Þórður Guðmundsson, 250-251.

Þórður Ólafsson, 163.

Þórður Thoroddsen, 176, 234, 248, 250-252, 256, 265-266 og 268.

Þórunn Jónsdóttir, 170.

Þórunn Oddsdóttir, 170.

Ættfræði-Bjarni, sjá Bjarni Guðmundsson.

Ögmundur Sigurðsson, bóndi, 265.

Ögmundur Sigurðsson, kennari, 255. Onundur, 144.

Staðaheiti

Akranes, 162.

Akureyri, 70-71, 134 og 263. Almenningur, 237.

Als, 68.

Arnarhóll, 43.

Arnarhólsklettur, 106.

Austfirðir, 225.

Austurland, 137, 194.

Austurlönd, 129.

Álftanes, 48, 81, 162, 177 og 238.

Álftaneshreppur, 142 og 158.

Árbæjarsókn, 142.

Árnessýsla, 27, 97 og 239. Árósar, 257.

Bandaríki Norður-Ameríku, 53, 85, 135 og 263. Barcelona, 66, 121 og 131.

Barðaströnd, 251.

Bárugerði, 216.

Básendar, 19, 73-74, 88, 227 og 239.

Básendaverslunarumdæmi, 54.

Bergen, sjá Björgvin.

Berufjörður, 134.

Bessastaðir, 66 og 239.

Bilbao, 52, 118, 122, 127 og 131.

Bíldudalur, 24 og 134.

Björgvin, 25, 67, 191.

Blöndudalur, 77.

NAFNASKRÁ

Bolafótur, 266.

Bonn, 255.

Borgarfjarðarsýsla, 60, 97 og 249.

Borgarfjörður, 179 og 238.

Borgarnes, 159.

Brandsstaðir, 77.

Breiðabólsstaður, 177.

Brunnastaðahverfi, 19.

Brunnastaðir, 19 og 113.

Búðir, 20, 124 og 133.

Býjarsker, 40, 77, 88 og 244.

Býjarskerjaþingsókn, 65.

Danmörk15, 42, 48, 59, 85, 92, 101, 121,124, 137, 139, 201-202, 220.231, 239. 257-258, Djúpivogur, 74.

Duustún, 261.

Dýrafjörður, 24, 134 og 147.

Engey, 186.

England, 90, 199, 227, 231 og 233.

Eskifjörður, 134.

Eyrðpa12, 51,71, 85, 121 og 159.

Eyjafjöll, 54.

Eyrarbakki, 24, 32, 73, 90, 133, 206, 220-221 og 239.

Faxaflói, 48, 50, 53, 75, 81, 93, 112, 119-120, 145, 176, 180, 182-183, 186, 190, 192-195, 197, 226, 229, 231, 271-272.

Fell, 109.

Flankastaðir, 104 og 245.

Flatey, 134.

Flekkuvík, 190.

Flensborg, 125.

Fljótshlíð, 239 og 242.

Flói, 144.

Flugumýri, 255.

Foss, 169.

Frakkland, 135, 196 og 199. Færeyjar, 23 og 205.

Garðahreppur, 28.

Garðar, 121 og 162.

Garðsjór, 179-181.

Garðskagi, 19, 155 og 191.

Garður, 17-18, 60, 80, 84, 88, 112, 123, 155, 180181, 183, 191-192, 196, 227, 244, 254-255 og 257.

Gerðahreppur, 271.

Gerðar, 123 og 244.

Glöckstadt, 20, 25 og 27.

Grindavík, 19, 31, 74, 119, 198, 227, 229-231, 237, 239, 246 og 273.

Grindavíkurverslunarumdæmi, 19 og 54.

Grófin, sjá Keflavíkurgróf.

Grundarfjörður, 133.

Grænland, 25 og 120.

Gufuskálar, 112.

Gullbringusýsla, 11, 17, 44, 54-58, 65, 77-78, 9697,101, 110, 118-119, 137, 139-140, 146, 151, 164, 194, 208, 219, 230, 239, 246, 249-250, 253 og 273.

Hafnafjarðarverslunarumdæmi, 19, 54.

Hafnahreppur, 11.

Hafnarfjörður, 25, 27, 38, 48, 50, 55-57, 65, 6870, 74, 81, 90, 94, 110, 118, 123-124, 133, 142, 190, 192, 194, 201, 206, 227, 229-230, 237, 239, 241 og 272.

Hafnir, 10, 19, 119, 192, 199,-237 og 257.

Hagi, 251.

Hamborg, 216.

Háaleiti, 10-11.

Hákot, 250-251.

Hekla, 28.

Hofsós, 134.

Holstein, 20 og 135. Holt, 142.

Hólavöllur, 212.

Hólkot, 216.

Hólmabúð, 259.

Hólmífastskot, 216.

Hólmsberg, 11, 80, 84.

Hólmsverslunarumdæmi, 54.

Hólmur, sjá Stóri-Hólmur.

NAFNASKRÁ

Hólmurinn, sjá Reykjavík.

Hraun, 237 og 253.

Hraunsmið, 76.

Hróaskelda, 211.

Hrúðurnes, 11, 112, 124, 205 og 221.

Húnavatnssýsla, 109.

Húsavík, 26 og 143.

Hvaleyri, 56.

Hvalfjörður, 120 og 189.

Hvalsnes, 140.

Hvalsnessókn, 11, 56-57 og 72.

Hvassahraun, 11.

Höskuldarkot, 102, 242, 259, 26-266.

Höskuldsstaðir, 27.

Inn-Garður, 271.

Innnes, 75, 78, 110, 118, 178, 181-182 og 186.

Innri-Njarðvík, 75-77, 80, 84, 124, 190-191, 197, 216, 255, 266 og 267.

Innri-Skor, 80 og 84.

Ísafjarðardjúp, 48.

Ísafjarðarsýsla, 119.

Ísafjörður, 24, 33, 74, 134, 194, 203 og 225.

Ísland, 11, 15, 21-23, 26, 28, 32, 35-37, 40, 45, 5659, 61, 63-65, 67, 74-75, 81, 85-86, 92, 94-95, 108, 106, 121, 124, 157, 199, 201, 212, 226, 239, 242, 248, 266 og 272.

Járngerðarstaðaþinghá, 19.

Jótland, 135.

Jótlandsheiðar, 58.

Junkaragerði, 244.

Kaldaðarnes, 248.

Kaupmannahöfn, 10, 20-25, 29-30, 38-39, 51, 5663, 85-86, 88, 95, 120, 122-123, 126, 131-132, 135, 154, 158, 202-203, 208, 226, 239, 251 og 255.

Kálfatjörn, 195, 237, 239 og 250.

Keflavík, 9, 11, 14-15, 17, 19-45, 47-56, 59-84, 86, 88, 90-114, 116, 118-126, 129-130, 133-144,

147-148, 151-155, 158-173, 175, 178, 180, 183188, 190-198, 201-233, 235-251, 254-269, 271274.

Keflavíkurborg, 11.

Keflavíkurgróf, 11, 15, 222 og 237.

Keflavíkurhreppur, 271.

Keflavíkurverslunarumdæmi, 17-19, 54 og 58.

Keilisnes112 og 155.

Kirkjuból, 140.

Kirkjubólshverfi, 271.

Kirkjubæjarklaustur, 255.

Kirkjuvogssókn, 11 og 57.

Kirkjuvogur, 102, 199 og 259.

Kjalarnes, 220.

Kjós, 250.

Kjósarsýsla, 17, 44, 78, 97, 101, 119, 137, 152, 219, 249 og 253.

Kristjánssandur, 65 og 67.

Krísuvík, 19.

Krókur, 60.

Kúagerði, 259.

Kötluhóll, 216.

Lakagígar, 55.

Lambastaðir, 158.

Lambeth, 90.

Langeyri, 70 og 208.

Látrabjarg, 27.

Laufás, 231.

Leira, 11, 17-19, 41, 47, 75, 78-80, 84, 88, 112113, 124, 175, 180-181 og 183, 216, 222, 238 og 271.

Leirusjór, 179 og 181.

Leith, 233.

Litla-Hraun, 250. Liverpool, 126 og 233.

Lodda, sjá Loðvíksstofa.

Loðvíksstofa, 73.

Lundareykjadalur, 60.

Málmey, 132.

Meiðastaðir, 141, 162 og 233.

NAFNASKRÁ

Meiðastaðagerði, 162.

Melurinn, 236.

Miðjarðarhaf, 24, 50-51 og 196.

Miðnes, 19 og 104.

Miðneshreppur, 271.

Mosfellsheiði, 176.

Móar, 226.

Móberg, 109.

Móeiðarhvoll, 239.

Myllubakki, 211-214.

Mýrar, 159.

Mýrdalur, 109 og 169.

Narfakot, 75-76, 189 og 265.

Nástrandargróf, 11.

Nástrandarvör, 183-184.

Náströnd, 100, 163, 184, 207, 209, 233, 235-236 og 251.

Njarðvík, sjá einnig Innri- og Ytri Njarðvík, 10, 19, 47, 75, 78-79, 81-82, 88, 94, 102, 105, 112113, 116, 118, 180, 187-188, 195, 199, 207, 227, 229-231, 237, 244, 246-247, 250-251, 257, 265266 og 273.

Njarðvíkurbrúnir, 182.

Njarðvíkursókn, 11, 57, 246-247 og 250.

Norðfjörðsvör, 183-184.

Norður-Ameríka, 121 og 243.

Norður-Múlasýsla, 273.

Norðurland, 27, 29, 54, 57,78, 137, 194, 272273.

Nordborg, 68.

Noregur, 23, 48, 60, 65, 67, 139, 190, 206, 227 og 263.

Nýfundnaland, 27 og 51.

Nýja-England, 38.

Óðinsvé, 23. Ólafsvellir, 216.

Ólafsvík, 133 og 205.

Ósar, 11.

Patreksfjörður, 24 og 134.

Rangárvallasýsla, 27, 239.

Raufarhöfn, 134.

Reyðarfjörður, 70.

Reykjanes, 9.

Reykjaness við Ísafjarðardjúp, 48.

Reykjanesskagi, 27, 78, 93 og 227.

Reykjarfjörður, 74 og 134.

Reykjavík, 17, 24, 28, 38, 43, 56, 62-63, 65, 67-69, 72, 74, 77, 90-91, 93-95, 101, 106, 108, 123125, 127, 183, 141, 163, 178, 181, 190-195, 201, 206, 208-209, 211-212, 214, 216-217, 219-220, 224, 226, 229-230, 233, 239, 244, 247, 249, 253, 255, 257, 259, 265-266 og 272.

Reynissókn, 169.

Rosmhvalanes, 11 og 154.

Rosmhvalaneshreppur, 11, 42, 82, 88, 101, 139, 141-142, 144, 152-154, 157-158, 160, 162, 166, 173, 177, 184, 202, 215, 226, 231, 234, 237, 245-248 og 271.

Sandgerði, 104, 158, 208 og 245.

Sandvík, 23, 60 og 65.

Seltjarnarnes, 81, 178-179, 190, 195 og 242.

Selvogur, 253.

Seyðisfjörður, 70.

Siglufjörður, 70 og 134.

Síðuafréttur, 55.

Sjávarhólar, 220.

Skaftafellssýslur, 15 og 55.

Skagafjörður, 132, 144 og 255.

Skagaströnd, 27, 74, 134, 206 og 220.

Skeggjastaðir, 57.

Skotland, 85.

Slésvík, 125, 135 og 216.

Smiðjuhóll, 159.

Snæfellsjökull, 77.

Snæfellsnes, 16, 77, 93 og 146.

Spánn, 131, 194, 196-197.

Stafnes, 19, 73-74.

Stakksfjörður, 154 og 271.

Stakksrif, 84.

Stapakot, 76.

NAFNASKRÁ

Stapi (=Arnarstapi), 20.

Staður, 198-199.

Stokkavör, 15 og 183.

Stóri-Hólmur, 11, 17, 41, 112, 116 og 175.

Stóri-Kroppur, 178.

Stóru-Vogar, 190-191.

Strandarheiði, 237.

Stykkishólmur, 33 og 133.

Suðurland, 27, 80, 101, 197 og 273.

Suðurnes, 9, 18, 23, 30, 46-48, 50-51, 71-75, 7778, 80-81, 110, 120, 122, 140, 153-154, 159, 162, 167, 177-178, 180-182, 186, 196-199, 206, 208, 230, 233, 244, 247-248, 250, 253, 255-256, 269 og 273.

Sunnmæri, 48.

Tjarnarkot, 124, 265-266.

Út-Garður271.

Útnes, 76, 118.

Útskálar, 11, 19, 59, 108, 152, 160, 167, 201, 218, 234, 248, 254-255, 261, 269 og 271.

Útskálasókn, 11, 55-57, 72, 213.

Vatnsleysa, 113.

Vatnsleysustrandarhreppur, 11, 42, 82, 157, 191.

Vatnsleysuströnd, 19, 72, 75, 78, 81, 154, 180, 189-190, 230, 246, 257 og 263.

Vatnsnes, 11, 45, 66, 68, 70-71, 75-77, 132, 182, 188, 264 og 273.

Vatnsnesklettar, 154.

Vestfirðir, 34 og 197.

Vestmannaeyjar, 24, 27, 132-133, 203.

Vesturheimur, 137, 199, 234 og 250.

Vesturland, 137.

Viðey, 44.

Vogar, 79, 84, 112, 116, 127, 163, 180, 227, 229231, 237 og 273

Vogastapi, 19, 76, 78-81, 84, 182, 187, 224 og 237.

Vogavík, 79, 229-230.

Vopnafjörður, 134.

Ytri-Njarðvík, 33, 40-42, 45-46, 51, 75-76, 102, 1123, 135, 190-191, 202, 237-238, 242, 266 ög 268.

Ytri-Skógar, 154.

Þingeyjarsýsla, 273.

Þorlákshöfn, 124.

Þórshöfn, 227, 229-230 og 273.

Þórukot, 231, 246, 250-251, 259, 265-266.

Önundarfjörður, 134.

Oxará, 29.