PRACA MAGISTERSKA - PROJEKT KONCEPCYJNY OŚRODKA HARCERSKIEGO W TECHNOLOGII SUPERADOBE

Z1-I1-P-AR-1

WYDANIE N5

P O L I T E C H N I K A W Y D Z I A Ł

K A T E D R A A R C H I I

P R O J

T E K T U R Y

U Ż Y T E C Z N

O Ś C I

Ś L Ą S K A

A R C H I T E K T U R Y

E K T O W

M I

Strona: 1 z 1

A N I

E S Z K A N I P U B L I

A

O W

E J

C Z N E J

OŚRODEK HARCERSKI « OSADA » Projekt koncepcyjny ośrodka harcerskiego Hufca ZHP Ziemi Gliwickiej

PRACA DYPLOMOWA MAGISTERSKA

Autor : inż. arch. Helena Kolman Promotor Pracy Dyplomowej : dr inż. arch. Jakub Czarnecki

Gliwice, 06 maja 2019

Kontakt z autorem telefon : (+48) 512-448-084

adres email : helena.kolman@zhp.net.pl

SPIS TREŚCI

STRESZCZENIE W JĘZYKU POLSKIM STRESZCZENIE W JĘZYKU ANGIELSKIM 1 WSTĘP..........….................................................................................................................................. 1 1.1 Temat pracy oraz uzasadnienie jego wyboru..….............................................................. 2 1.2 Cele i zakres pracy.......…....................................................................................................... 2 1.3 Przegląd wiedzy w badanym temacie..…........................................................................... 3 1.4 Teza pracy i pytania badawcze............................................................................................ 4 1.5 Określenie metod badawczych........................................................................................... 5 2 CZĘŚĆ STUDIALNA........................................................................................................................ 7 2.1 Studia nad układem funkcjonalno – przestrzennym ośrodków harcerskich............. 8 2.1.1 Zarys historii skautingu i harcerstwa.................................................................. 8 2.1.2 Potrzeby i możliwości Hufca ZHP Ziemi Gliwickiej w zakresie budowy ośrodka harcerskiego............................................................................................ 13 2.1.3 Analiza porównawcza ośrodków skautowych i harcerskich......................... 15 2.1.4 Rozpoznanie zapotrzebowania lokalowego na ośrodku harcerskim........... 40 2.1.5 Opis specyfiki obozowania harcerzy Chorągwi Śląskiej................................ 46 2.1.6 Opis specyfiki obozowania harcerzy Hufca Ziemi Gliwickiej....................... 49 2.2 Analiza porównawcza proponowanych technologii budowlanych............................. 55 2.3 Analiza stanu formalno-prawnego w zakresie dotyczącym projektowania ośrodków harcerskich..................................................................................................................... 62 2.4 Podsumowanie części studialnej i wytyczne projektowe.............................................. 63 3 CZĘŚĆ PROJEKTOWA................................................................................................................... 67 3.1 Analiza lokalizacji terenu opracowania.............................................................................. 68 3.2 Opis przyjętej koncepcji projektowej................................................................................. 77 3.3 Opis struktury i układu funkcjonalno-przestrzennego projektowanego ośrodka.... 80 3.3.1 Stan istniejący i projekt zagospodarowania terenu........................................ 80 3.3.2 Układy funkcjonalno-przestrzenne projektowanych budynków..…............ 85 3.4 Opis przyjętych rozwiązań konstrukcyjnych i materiałowych...................................... 95 3.4.1 Wstępna analiza literatury przedmiotu............................................................. 95 3.4.2 Konstrukcja nośna i przegrody budynku........................................................... 97 3.4.3 System ogrzewczy i instalacje............................................................................. 101 3.4.4 Bezpieczeństwo pożarowe.................................................................................. 105 3.4.5 Etapy wznoszenia budynku................................................................................. 106 4 WNIOSKI POPROJEKTOWE....................................................................................................... 109

SPIS ILUSTRACJI................................................................................................................................................

113

Rysunki.................................................................................................................................................... 113 Fotografie............................................................................................................................................... 115 SPIS TABEL.......................................................................................................................................................... 117 BIBLIOGRAFIA.................................................................................................................................................... 118 Dokumenty i materiały........................................................................................................................ 118 Opracowania książkowe...................................................................................................................... 118 Artykuły i periodyki..............................................................................................................................

118

Źródła internetowe..............................................................................................................................

119

CZĘŚĆ GRAFICZNA PROJEKTU

[definicje pojęć specjalistycznych podano na marginesach] 113

STRESZCZENIE W JĘZYKU POLSKIM Praca dotyczy projektowania ośrodków harcerskich uwzględniającego specyfikę działalności harcerzy. Stara się znaleźć optymalne rozwiązania pozwalające na zrealizowanie ich potrzeb lokalowych. Podejmuje próbę wykorzystania atutów harcerskiej społeczności poprzez zaproponowanie samodzielnego budowania ośrodka przy pomocy prostych, czasem wręcz prymitywnych, metod. Mając na uwadze dynamikę zdarzeń odbywających się na terenach ośrodków, gdzie tworzą się tymczasowe mikrospołeczności, projekt odnosi się do pojęcia „osada”. Czerpie z wzorców wypracowanych przez ludy z epoki przedceramicznej. Stara się wykreować przestrzeń przyjazną użytkownikom, zachęcającą do interakcji pomiędzy nimi.

W projekcie zaproponowano wykorzystanie konstrukcji typu superadobe, której zastosowanie mieści się w możliwościach finansowych gliwickich harcerzy i która nie wymaga specjalistycznej wiedzy budowlanej. Technologia ta jest tożsama ze skautowym poszanowaniem przyrody, ponieważ zakłada wykorzystanie jako budulca lokalnych i łatwo dostępnych surowców. Projekt traktuje proces budowy jako niezwykle istotną okazję do wzmacniania więzi w społeczności gliwickich harcerzy. słowa kluczowe: ośrodek harcerski, obóz harcerski, osada, architektura prymitywna, superadobe

STRESZCZENIE W JĘZYKU ANGIELSKIM The thesis concerns the design of scout centers, taking into account the specificity of scouts' activities. The author tries to find optimal solutions to meet scouts' housing needs. She at tempts to use the advantages of the scout community by proposing independent building of the center using simple, sometimes even primitive, methods. Bearing in mind the dynamics of events taking place in the areas of centers, where temporary micro-communities are created, the project refers to the concept of a "settlement". The project draws from the patterns developed by people from the pre-ceramic era. It tries to create a user-friendly space that encourages interaction between people.

The project proposes the use of superadobe constructions, the use of which is in the financial possibilities of Gliwice scouts and which does not require specialized construction knowledge.

This technology is compatible to the scouting love of nature, because it assumes the use of local and easily available raw materials as a building material. The project treats the construction process as an extremely important opportunity to strengthen ties in the community of Gliwice scouts. keywords:

scout center, scout camp, settlement, primitive architecture, superadobe

1. WSTĘP

1

1.1.

TEMAT PRACY ORAZ UZASADNIENIE JEGO WYBORU

Przedmiotem niniejszej pracy dyplomowej magisterskiej jest projekt koncepcyjny z zakresu architektury. Tematem tej pracy jest koncepcyjny projekt ośrodka harcerskiego1 przeznaczonego dla Hufca2 ZHP Ziemi Gliwickiej, zlokalizowanego w Łączy k. Gliwic.

1 ośrodek harcerski – stała baza obozowa hufca lub chorągwi. Zazwyczaj jest to położony w terenie leśnym, ogrodzony kompleks złożony z budynków, placów namiotowych oraz dodatkowych urządzeń.

2 hufiec – jednostka organizacyjna ZHP działająca zwykle na terenie jednego powiatu, zrzeszająca podstawowe jednostki harcerskie, czyli drużyny, gromady zuchowe, kręgi instruktorskie itd. Hufce zrzeszone są w chorągwiach, które obejmują teren jednego województwa. [4] 3 metoda harcerska – to „sposób działania, będący systemem wspierania samorozwoju harcerzy i instruktorów poprzez: Przyrzeczenie i Prawo, uczenie w działaniu, pracę w małych grupach, stale doskonalony i pobudzający do rozwoju program.” [4]

Temat pracy został wybrany jako próba odpowiedzi na trudną sytuację Hufca ZHP Ziemi Gliwickiej, która jest związana z brakiem własnego, dobrze funkcjonującego ośrodka harcerskiego. Taki stan rzeczy, utrzymujący się od grudnia 2016 roku [4], ogranicza gliwickim harcerzom sprawne funkcjonowanie, między innymi poprzez: • brak możliwości organizacji na własnym terenie wydarzeń, takich jak: zbiórki, obozy, biwaki, szkolenia, warsztaty, rajdy, obchody świąt, uroczystości, zloty, zjazdy i spotkania harcerskie; • utrudnienie składowania majątku hufca, w tym namiotów i sprzętu ciężkiego; • brak możliwości pozyskiwania funduszy z tytułu wynajmowania terenu ośrodka.

Autorka pracy, będąc aktywnie działającą instruktorką ZHP, zgromadziła wieloletnie doświadczenie w stosowaniu metody harcerskiej 3 i wiedzę z zakresu działania struktur Związku, które pomogą jej w opracowaniu koncepcyjnego projektu stanicy dla społeczności gliwickich harcerzy.

1.2.

CELE I ZAKRES PRACY

Głównym celem opracowania jest poszukiwanie modelowego rozwiązania ośrodka harcerskiego, uwzględniającego potrzeby jego użytkowników.

Poboczne cele opracowania: • rozpoznanie i systematyka potrzeb użytkowników ośrodków harcerskich; • sformułowanie wytycznych do projektowania ośrodków harcerskich.

Zakres pracy: • omówienie historii i specyfiki działalności ruchu skautowego i harcerskiego oraz przedstawienie roli ośrodków w życiu harcerzy; • charakterystyka społeczności Hufca ZHP Ziemi Gliwickiej i określenie jego unikalnych potrzeb w aspekcie ośrodka; 2

• analiza literaturowa i badania własne jakościowe przykładowych istniejących ośrodków skautowych i harcerskich pod kątem wybranych zagadnień architektonicznych i wnioski projektowe na podstawie badań; • analiza literaturowa przepisów prawa oraz dokumentów wewnętrznych ZHP dotyczących projektowania i budowy obiektów o funkcji szkoleniowo-wypoczynkowej; • opracowanie wytycznych do projektowania architektonicznego ośrodków harcerskich sformułowane na podstawie wniosków wyciągniętych z analizy powyższych zagadnień; • opracowanie koncepcyjnego projektu architektonicznego ośrodka harcerskiego Hufca ZHP Ziemi Gliwickiej w Łączy na podstawie wyżej wspomnianych wytycznych.

1.3.

PRZEGLĄD WIEDZY W BADANYM TEMACIE

Dostępny jest dość szeroki wybór literatury dotyczącej projektowania ośrodków wypoczynkowych. Przytoczyć można na przykład książkę „Architektura wolnego czasu” [16] Jerzego Mokrzyńskiego lub, tego samego autora, „Domki rekreacyjne” [17]. Książki te zawierają bogaty zbiór przykładów zrealizowanych placówek wypoczynkowych o różnych skalach wielkości i skomplikowania projektu. Znajdują się w niej także opisy technologii odpowiednich do wznoszenia tego typu budynków.

Pod innym kątem temat ten opisał Błażej Ciarkowski w artykule pt.: „Architektura wypoczynkowa w służbie polityki – kłopotliwe dziedzictwo ośrodków wypoczynkowych z czasów Polski Ludowej” [22]. Skoncentrował się on na dzisiejszym postrzeganiu owych placówek, które często uznaje się za elementy „niepożądanego dziedzictwa” 4. Ze względu na to, że większość ośrodków harcerskich powstała właśnie w PRL-u, także do nich można odnieść to pojęcie.

Dostępne są również artykuły na temat specyfiki turystyki i wypoczynku młodzieży, w tym: „Zachowania turystyczne młodzieży” [24] Krystyny Żelaznej i Hanny Górskiej-Warsewicz oraz „Wybrane aspekty zorganizowanej turystyki dzieci i młodzieży szkolnej w Polsce” [20] Eweliny Błaszczak. Autorki obydwu artykułów zwracają uwagę na fakt, iż zachowania turystyczne młodzieży odzwierciedlają cechy tej grupy społecznej. Składają się na nie między innymi: preferowanie wypoczynku aktywnego, duże możliwości czasowe oraz jednoczesne ograniczenia ekonomiczne. Znając specyfikę obozów harcerskich można stwierdzić, że odpowiadają one na zasygnalizowane w powyższych artykułach potrzeby młodzieży.

3

4 niepożądane dziedzictwo (undesirable heritage) – „fizyczne pozostałości minionych epok reprezentujące wartości, z którymi większość współczesnego społeczeństwa nie chce się utożsamiać, mimo świadomości faktu, że stanowią one nierozerwalny element jego historii”. [22]

5 instruktor harcerski – jedna z funkcji w strukturach ZHP. „Instruktorem zostaje się po zdobyciu stopnia instruktorskiego i złożeniu Zobowiązania Instruktorskiego […].” [4] „Instruktorzy mają obowiązek […] szczególnej troski o powierzone im dzieci i młodzież, zwłaszcza o ich harcerskie wychowanie zgodnie z Prawem i Przyrzeczeniem, zdrowie i bezpieczeństwo.” [4]

Istnieje także szereg publikacji na temat obozów skautowych i harcerskich napisanych i wydanych przez samych członków organizacji.

Zaczynając od najstarszych, należy wspomnieć o książce „Z życia obozowego skautów” [13] Edmunda Jezierskiego z 1913 roku oraz o „Obozownictwie” [11] Stanisława Gibessa z 1924 roku. Ta pierwsza jest kierowana bezpośrednio do chłopców i mieści w sobie wskazówki odnośnie zasad obowiązujących skautów. Nie ma w niej jednak żadnych wzmianek dotyczących technicznych aspektów budowy obozów. Druga pozycja jest natomiast adresowana do instruktorów 5 i zawiera zbiór praktycznych porad dotyczących konstruowania obozowiska i planowania harmonogramu zajęć podczas obozu.

Również współcześnie wydawane są książki o tematyce biwakowej.

Przykładem może być „Podręcznik ekologicznego obozowania” [15] Krzysztofa Kowalczyka. Autor porusza w niej kwestie związane z planowaniem i przeprowadzeniem obozu z poszanowaniem dla środowiska przyrodniczego. Pomimo, że wszystkie przytoczone publikacje dotyczą funkcjonowania obozu, żadna z nich nie wspomina o obozowaniu na terenie ośrodka harcerskiego.

Podsumowując przegląd dostępnej literatury w badanym temacie, należy stwierdzić brak publikacji traktujących stricte o projektowaniu ośrodków harcerskich.

1.4.

TEZA PRACY I PYTANIA BADAWCZE

Tezę niniejszej pracy stanowi zdanie: Potrzeby lokalowe harcerzy mogą zostać zaspokojone dzięki zastosowaniu prymitywnych technologii budowlanych.

Przez ten termin autorka rozumie takie technologie wznoszenia budynków, które są obecne w historii ludzkości od wielu wieków oraz które dają się zastosować w dzisiejszych czasach w formie oryginalnej bądź w niedużym stopniu przekształconej.

Pytania badawcze brzmią: • Z jakich elementów powinien się składać modelowy program funkcjonalny ośrodka harcerskiego?

• Jak powinien wyglądać schemat rozmieszczenia obiektów i innych elementów programu funkcjonalnego na terenie ośrodka?

• Jaki rodzaj technologii budowlanej umożliwi harcerzom samodzielną realizację programu funkcjonalno-przestrzennego ośrodka?

4

1.5.

OMÓWIENIE METOD BADAWCZYCH

Autorka będzie poszukiwać odpowiedzi na postawione powyżej pytania badawcze za pomocą badań własnych prowadzonych metodą mieszaną z zastosowaniem różnorodnych technik.

Schemat procesu badawczego i treści zawartych w pracy został przedstawiony w poniższej tabeli: etap pracy

tabela 1 Schemat procesu badawczego [opracowanie własne]

zastosowane techniki badawcze

STUDIA OGÓLNE TEMATU badania wstępne

• opis zadania badawczego; • studia literatury przedmiotu.

• studia literatury dotyczącej historii skautingu i harcerstwa; • analiza porównawcza wybranych ośrodków skautowych i harcerskich (w tym: analiza źródeł oraz wizja lokalna); • wywiad ukierunkowany z kwatermistrzem studia nad układem Hufca ZHP Częstochowa dotyczący grup funkcjonalnoużytkowników i spektrum aktywności mająprzestrzennym cych miejsce na terenie ośrodków harcerośrodków harcerskich skich w ujęciu ogólnym; • analiza dokumentów traktujących o specyfice obozowania harcerzy z Chorągwi Śląskiej ZHP; • obserwacja bezpośrednia uczestnicząca zgrupowania obozów letnich Hufca ZHP Ziemi Gliwickiej. poszukiwanie odpowiedniej technologii budowlanej

• analiza porównawcza wybranych technologii budowlanych.

badania stanu formalno-prawnego pod kątem budowy i użytkowania ośrodków wypoczynkowych dla dzieci i młodzieży

• analiza odpowiednich dokumentów ZHP; • analiza odpowiednich przepisów prawa budowlanego; • synteza wymagań Głównego Inspektoratu Sanitarnego odnośnie przebiegu obozów; • synteza przepisów Ministerstwa Edukacji Narodowej odnośnie organizowania wypoczynku dla dzieci i młodzieży.

EFEKT: rozpoznanie i synteza potrzeb użytkowników ośrodków harcerskich EFEKT: sformułowanie ogólnych wytycznych projektowych do projektowania ośrodków harcerskich

5

STUDIUM PRZYPADKU • analiza struktury rozmieszczenia ośrodków harcerskich Chorągwi Śląskiej ZHP; • analiza walorów turystycznych okolic terenu opracowania; studia nad lokalizacją • analiza dostępności komunikacyjnej pomięterenu opracowania dzy siedzibą Hufca ZHP Ziemi Gliwickiej a terenem opracowania; • analiza stanu istniejącego zagospodarowania terenu opracowania. poszukiwania • studia nad zjawiskiem „osady” koncepcji projektowej próba zaimplementowania cech charakterystycznych dla pierwotnych osad w projekcie koncepcyjnym ośrodka harcerskiego próba dopasowania modelowego układu funkcjonalno-przestrzennego do warunków lokalnych próba zastosowania wybranej technologii budowlanej w warunkach lokalnych EFEKT: opracowanie modelowego rozwiązania ośrodka harcerskiego WNIOSKI POPROJEKTOWE

6

2. CZĘŚĆ STUDIALNA

7

2.1.

POSZUKIWANIE UKŁADU FUNKCJONALNO-PRZESTRZENNEGO OŚRODKA HARCERSKIEGO

2.1.1. ZARYS HISTORII SKAUTINGU I HARCERSTWA 6 Robert Stephenson Smyth Baden-Powell (22.02.1857– 08.01.1941) – zasłużony generał brytyjskiej armii podczas wojen w Indiach, Afganistanie i Afryce Południowej. Mąż Olave Baden-Powell. Twórca skautingu, laureat wielu prestiżowych odznaczeń zarówno wojskowych, jak i cywilnych. Wielokrotnie nominowany do Pokojowej Nagrody Nobla. [12]

Ruch skautowy, który dziś zrzesza ponad 50 milionów osób aktywnie działających w ponad 200 krajach, został zapoczątkowany przez jednego człowieka, a był nim lord Robert Baden-Powell z Gilwell6, brytyjski wojskowy i pisarz. Podczas działań wojennych zauważył on, że z wykonaniem części zadań lepiej od żołnierzy radzą sobie młodzi chłopcy – zazwyczaj są oni mniej zmęczeni, a także bardziej chętni do pracy, jeżeli traktuje się ich poważnie. Wkrótce po tym spostrzeżeniu, w 1907 roku, zorganizował eksperymentalny obóz dla chłopców, który okazał się ogromnym sukcesem i dowiódł skuteczności treningu i metody opracowanej przez Baden-Powella. Metoda ta, wykorzystując służbę społeczeństwu i bezpośredni kontakt z naturą, miała służyć wychowaniu chłopców na odpowiedzialnych obywateli.

Najlepiej obrazują to słowa Baden-Powella: „Skauting to braterstwo w służbie i świeże powietrze”. [12]

7 Andrzej Juliusz Małkowski (31.10.1888 – 15.01.1919) – żołnierz Armii Polskiej, twórca i propagator skautingu na ziemiach polskich. Mąż Olgi Drahonowskiej-Małkowskiej.

Autor pierwszej polskiej książki o skautingu, członek Naczelnej Komendy Skautowej we Lwowie. Odznaczony medalem „Za zasługi” z rąk BadenPowella. [14]

Rok po pierwszym obozie Baden-Powell wydał podręcznik pt.: „Skauting dla chłopców”, który odniósł natychmiastowy sukces i przysłużył się do rozpowszechniania idei ruchu skautowego na całym świecie. Pierwsze wzmianki o skautingu dotarły do polskich ziem za pośrednictwem Andrzeja Małkowskiego7 w 1909 roku i trafiły tam na podatny grunt. Pierwszy rozkaz tworzący oficjalnie cztery drużyny skautowe został wydany 22. maja 1911 roku, co uznaje się za symboliczną datę powstania harcerstwa [27]. Wówczas polegało ono głównie na przygotowaniu młodzieży do walki o niepodległość Polski, w tym na nauce musztry, łączności, technik obozownictwa czy udzielania pierwszej pomocy przedmedycznej. Jednocześnie wpajano młodzieży wartości moralne, takie jak: karność, braterstwo, poczucie obowiązku, umiłowanie przyrody, pogoda ducha [13].

8 Zjazd ZHP – organ najwyższej władzy Związku Harcerstwa Polskiego. [4]

Tuż przed uzyskaniem niepodległości, na zjeździe8 w Lublinie połączono istniejące na ziemiach polskich organizacje skautowe w jedną wspólną – Związek Harcerstwa Polskiego. Z powodu osiągnięcia głównego celu pierwszych lat harcerstwa – odzyskania niepodległości Polski, po 1918 roku nastąpił znaczny odpływ młodzieży z organizacji. ZHP musiało wytyczyć sobie nowe cele. Powstały wówczas dwie organizacje – Wolne Harcerstwo, skupiające się na ideach puszczańskich9 oraz Czerwone Harcerstwo – ruch działający w środowiskach robotniczych. Wtedy też, korzystając z pomocy władz państwowych, zaczęły powstawać pierwsze ośrodki – były to budowane samodzielnie przez harcerzy szkoły instruktorskie.

9 puszczaństwo (woodcraft) – zapoczątkowany przez Ernesta Thompsona Setona w 1902 roku ruch postulujący wychowanie człowieka poprzez rekreację na łonie przyrody. [19]

8

fotografia 1 Centralna Szkoła Instruktorska w Górkach Wielkich [fotografia autorska] Jest to jeden z pierwszych w historii harcerskich budynków. Obiekt autorstwa architekta Bogdana Laszki został zbudowany pracą własnych rąk dziesiątek harcerzy. Mieli oni duży wpływ na rozwój okolicy: zbudowali wieżę ciśnień, prowadzili metodą harcerską przedszkola. Od czasów II WŚ obiekty CSI niszczeją i popadają w ruinę.

Rozwój harcerskiej infrastruktury zatrzymał wybuch II wojny światowej, w której harcerze wzięli czynny udział. Po zakończeniu wojny, na wyzwolonych terenach powstawały nowe drużyny, a do odradzającego się ZHP wracała przedwojenna kadra. Harcerze aktywnie dołączyli do odbudowy kraju. W szeregach Związku rosła opozycja dla ruchów komunistycznych, a wielu harcerzy zaczęło działać w organizacjach konspiracyjnych. Wkrótce komuniści rozpoczęli stopniową likwidację ZHP, przejmując nad nim kierownictwo i podporządkowując go władzom Związku Młodzieży Polskiej.

Reaktywacja ZHP nastąpiła w połowie lat 50' na fali odwilży. Ceną za przywrócenie Związku była konieczność ścisłej współpracy z PZPR. Czasy PRL-u okazały się dla harcerstwa bardzo niejednoznaczne. Z jednej strony, rozkwitło harcerstwo na wsi i w małych miejscowościach, przeszkolono wielu nowych, młodych instruktorów oraz rozszerzono działalność wychowawczą o nowe treści, dostępne także dla młodzieży z niepełnosprawnościami. Rosły w siłę drużyny specjalnościowe10, na czele ze specjalnością wodną. Wtedy też, przy okazji budowy zakładowych ośrodków wczasowych i letnisk (lata 70' bywają określane mianem „dekady budownictwa wypoczynkowego” [17]), powstało bardzo dużo ośrodków i stanic harcerskich. W większości przypadków, nadal są one wykorzystywane. Z drugiej strony, PZPR stale wywierała znaczący wpływ na działalność ZHP, co spowodowało znaczący rozdział w strukturach Związku – jego władze pochodziły z nadania Partii, a jednostki podstawowe działały niezależnie, posługując się niezmienną metodą harcerską.

Zmiany dla ZHP nadeszły razem ze zmianami politycznymi w roku 1980. Powstało porozumienie KIHAM, którego celem była moralna odnowa i przywrócenie wolnych od komunistycznych wpływów 9

10 drużyna specjalnościowa – taka drużyna harcerska, która w pogłębiony sposób zajmuje się wybraną dziedziną harcerskiego programu wychowawczego. Wyróżnia się między innymi: drużyny wodne, ratownicze, artystyczne, turystyczne, jeździeckie, ekologiczne, łącznościowe, pożarnicze i inne.

[7]

11 World Organisation of the Scout Movement – niezależne, apolityczne, pozarządowe stowarzyszenie złożone ze 164 narodowych organizacji skautowych. Celem WOSM-u jest propagowanie jednolitego rozumienia skautowych wartości oraz promowanie ruchu skautowego.

WOSM skupia głównie skautów, ale czasem także skautki, kiedy dana organizacja narodowa jest koedukacyjna oraz nie jest równocześnie członkiem WAGGGS. ZHP jest pod tym względem wyjątkiem, ponieważ jako organizacja koedukacyjna, należy jednocześnie do WOSM, jak i do WAGGGS (jest członkiem – założycielem obydwu tych organizacji). [84] 12 World Association of Girl Guides and Girls Scouts – największa na świecie organizacja pozarządowa kobiet i dziewcząt. Reprezentuje ją ponad 10 milionów skautek ze 150 krajów.

WAGGGS wspiera wszechstronny rozwój dziewcząt, pomagając im zdobyć umiejętności i pewność siebie, dzięki którym są one później w stanie zainicjować pozytywne zmiany w swoich środowiskach. [89]

metod wychowawczych. Działalność reformatorska została zahamowana przez wprowadzenie stanu wojennego. Brak zmian wpłynął na powstanie wielu samodzielnych, często nielegalnych, organizacji harcerskich. Ostatecznie, o obliczu ZHP zadecydowały Zjazdy z lat 1989 i 1990. Ten ostatni zapoczątkował odrodzenie ZHP poprzez przywrócenie tradycyjnego Przyrzeczenia i Prawa Harcerskiego oraz dokonanie zmian w systemie sprawowania władzy. Ze względu na różnice światopoglądowe poszczególne drużyny oddzielały się od głównego nurtu i tworzyły oddzielne organizacje harcerskie. Bardzo istotnym wydarzeniem dla ZHP było przywrócenie jego członkostwa w organizacjach skautowych: WOSM11 i WAGGGS12, co miało miejsce w 1996 roku. Od tego momentu Związek aktywnie działa na arenie międzynarodowej [26].

Ruch skautowy rośnie nieustannie na całym świecie, zrzeszając obecnie ponad 40 milionów członków w 224 krajach [84].

Obecnie w strukturach Związku jest ponad 105 000 członków zrzeszonych w sześciu tysiącach gromad i drużyn, co sprawia, że ZHP jest jedną z największych organizacji pozarządowych w Polsce [55].

Związek nieustannie się rozwija, by jak najlepiej odpowiadać na aktualne potrzeby młodzieży. Dzięki pracy Harcerskiego Instytutu Badawczego powstał dokument „Strategia ZHP na lata 2018-2025” [9].

Szczególny nacisk jest w nim położony na świadomość historycznej tożsamości Związku, służbę i kontakt z przyrodą.

Historię harcerstwa w pewnym stopniu odzwierciedla stan liczebny i jakościowy ośrodków harcerskich. Początkowo były one budowane pracą własnych rąk i przypominały typowe obiekty oświaty. Później, w czasie wojny i w trudnych latach powojennych, zaprzestano budowy nowych ośrodków. Odrodzenie harcerskiego budownictwa miało miejsce w PRL-u, kiedy to powstała większość funkcjonujących obecnie stanic i baz harcerskich. Składają się one zazwyczaj z kompleksu obiektów usługowych, jak na przykład: kuchnia ze stołówką, łaźnie i magazyny oraz z domków letniskowych. Jako budulec najczęściej wybierano żelbet lub cegłę. Niska jakość materiałów budowlanych i rozwiązań konstrukcyjnych odbiła się na kondycji budowanych wówczas obiektów, co stanowi dzisiaj wielkie wyzwanie dla ich właścicieli. Nieliczne ośrodki wybudowane po transformacji w 1989 roku różnią się formalnie od tych wcześniejszych. Dalej stosuje się zaplecze usługowo-techniczne, jednak domki letniskowe zamiast z żelbetu lub cegły, częściej wykonane są w lekkiej konstrukcji drewnianej. Zazwyczaj też nie są one trwale wiązane z gruntem.

Można zauważyć następujący trend: obiekty wchodzące w skład ośrodków harcerskich stają się coraz bardziej mobilne, pozwalając na aranżację miejsca obozowania zgodnie z bieżącymi potrzebami.

10

Przed rozpoczęciem badania potrzeb użytkowników ośrodków harcerskich warto zapoznać się z ogólną charakterystyką działania oraz strukturą organizacyjną ZHP w obecnym kształcie.

Statut organizacji (uwzględniający zmiany przyjęte przez XXXIX Zjazd Nadzwyczajny) podaje, że Związek Harcerstwa Polskiego jest: „ogólnopolskim, patriotycznym stowarzyszeniem, [które] prowadzi działalność pożytku publicznego”[4]. Jest to stowarzyszenie o charakterze apolitycznym i dobrowolnym, otwartym dla wszystkich ludzi bez względu na ich pochodzenie czy wyznanie. Swoją misję ZHP definiuje jako „wychowywanie młodego człowieka, czyli wspieranie go we wszechstronnym rozwoju i kształtowaniu charakteru poprzez stawianie wyzwań” [4] w taki sposób, aby stał się prawym, aktywnym, odpowiedzialnym i zaradnym obywatelem. Główne cele ZHP to: • „stwarzanie warunków do wszechstronnego, intelektualnego, społecznego, duchowego, emocjonalnego i fizycznego rozwoju człowieka; • nieskrępowane kształtowanie osobowości człowieka odpowiedzialnego, przy poszanowaniu jego prawa do wolności i godności, w tym wolności od wszelkich nałogów; • upowszechnianie i umacnianie w społeczeństwie przywiązania do wartości: wolności, prawdy, sprawiedliwości, demokracji, samorządności, równouprawnienia, tolerancji i przyjaźni; • stwarzanie warunków do nawiązywania i utrwalania silnych więzi międzyludzkich ponad podziałami rasowymi, narodowościowymi i wyznaniowymi; • upowszechnianie wiedzy o świecie przyrody, przeciwstawianie się jego niszczeniu przez cywilizację, kształtowanie potrzeby kontaktu z nieskażoną przyrodą” [4].

Cele te są realizowane na różnorakie sposoby, a przede wszystkim poprzez zrzeszanie członków w podstawowych jednostkach i prowadzenie całorocznej aktywności wychowawczej. Harcerze w swoich działaniach wykorzystują niezmienną od początku harcerską metodę wychowawczą. Jest to specyficzny sposób działania, który cechuje: pozytywność, indywidualność, naturalność, wzajemność oddziaływań, pośredniość, dobrowolność i świadomość celów. Najważniejszymi zasadami harcerskiego wychowania są: służba, braterstwo i praca nad sobą. Indywidualny program działania, z zachowaniem metody i uwzględnieniem zasad wychowania, powstaje samorządnie w jednostkach podstawowych. W jednostkach tych występuje podział na poszczególne metodyczne grupy wiekowe tak, aby program był jak najlepiej dopasowany do bieżących potrzeb i możliwości harcerzy.

Taki sposób działania wymaga wykształcenia rozwiniętej struktury organizacyjnej. Obecnie, struktura ZHP przedstawia się następująco: 11

WŁADZE

JEDNOSTKI

POZIOM KRAJOWY

WALNY ZJAZD ZHP PRZEWODNICZĄCY ZHP NACZELNIK ZHP

GŁÓWNA KWATERA

- CENTRALNA KOMISJA REWIZYJNA - NACZELNY SĄD HARCERSKI - HARCERSKI INSTYTUT BADAWCZY - inne referaty, wydziały i zespoły

POZIOM WOJEWÓDZKI

V V

ZJAZD CHORĄGWI KOMENDA CHORĄGWI

CHORĄGIEW

- KOMISJA REWIZYJNA - SĄD HARCERSKI - KOMISJA STOPNI INSTRUKTORSKICH - inne referaty, wydziały i zespoły

V V

ZJAZD HUFCA KOMENDA HUFCA POZIOM POWIATOWY / GMINNY

- KOMISJA REWIZYJNA - SĄD HARCERSKI - KOMISJA STOPNI INSTRUKTORSKICH - NAMIESTNICTWA METODYCZNE - inne referaty, wydziały i zespoły

HUFIEC

- KRĄG INSTRUKTORSKI - KRĄG STARSZYZNY - KRĄG AKADEMICKI - KRĄG SENIORÓW - DRUŻYNA NIEPRZETARTEGO SZLAKU - GROMADA ZUCHOWA - DRUŻYNA HARCERSKA - DRUŻYNA STARSZOHARCERSKA - DRUŻYNA WĘDROWNICZA - SZCZEP (kręgi, gromady i drużyny) - ZWIĄZEK DRUŻYN (gromady i drużyny)

V V

J. PODSTAWOWE

tabela 1 Schemat struktury organizacyjnej ZHP [opracowanie własne]

12

RADA DRUŻYNY DRUŻYNA NS

zastęp

harcerz

GROMADA ZUCHOWA

szóstka

zuch

DRUŻYNA HARCERSKA

zastęp

harcerz

D. STARSZOHARCERSKA

zastęp

harcerz starszy

DRUŻYNA WĘDROWNICZA

zastęp

wędrownik

2.1.2 MOŻLIWOŚCI I POTRZEBY HUFCA ZHP ZIEMI GLIWICKIEJ W ZAKRESIE BUDOWY OŚRODKA HARCERSKIEGO Hufiec ZHP Ziemi Gliwickiej im. generała J.H. Dąbrowskiego jest jednym z większych hufców Chorągwi Śląskiej ZHP, zrzeszającym obecnie ponad 650 członków. Działa na terenie Miasta Gliwice, Knurowa, gminy Toszek, Brzezinki i Kleszczowa. Gliwickie harcerstwo, którego tradycje sięgają 1920 roku, prężnie się rozwija i rokrocznie zwiększa swe szeregi. W jego skład wchodzą cztery szczepy oraz następujące jednostki podstawowe: • sześć gromad zuchowych; • piętnaście drużyn harcerskich; • cztery drużyny starszoharcerskie; • dwie drużyny wędrownicze; • jedna drużyna o specjalności wodnej. [53] Gliwicki hufiec ma długą i skomplikowaną historię związaną z ośrodkiem harcerskim w Łączy. Inicjatywa jego budowy wyszła ze strony KM PZPR w 1967 roku i zakładała wykorzystanie zasobów gliwickich zakładów pracy: Montochemu, Fabryki Drutu i HPR-u w ramach tak zwanego „czynu społecznego”. Docelowo ośrodek miał służyć nie tylko harcerzom, ale też na potrzeby organizacji wypoczynku dla dzieci spoza ZHP. W przeciągu dwóch lat zbudowano domki campingowe, studnię głębinową oraz pawilon mieszczący kuchnię i jadalnię, który został zaprojektowany przez inżynierów „Miastoprojektu”.

Latem 1969 roku przeprowadzono „obóz 25-lecia” i pierwszy kurs drużynowych, a rok później Rada Przyjaciół Harcerstwa oficjalnie przekazała teren ośrodka w Łączy Hufcowi ZHP Ziemi Gliwickiej.

Kolejne lata przyniosły harcerzom wiele zmian. W 1973 roku ZHP, które już wcześniej borykało się z upolitycznieniem, zostało wcielone do Federacji Socjalistycznych Związków Młodzieży Polskiej. Wprowadzono wówczas program Harcerskiej Służby Polsce Socjalistycznej, zmieniono umundurowanie. Nalegano, aby uczniowie należeli do FSZMP, w związku z czym powstały tak zwane „klasodrużyny” [52].

Równolegle, w latach siedemdziesiątych życie w ośrodku w Łączy kwitło. Miał on wiele atutów. Położony na terenie okazałego kompleksu leśnego, który ciągnął się od Starej Kuźni i Kotlarni przez Rudzieniec i Tworóg, aż do Rud Wielkich, był jednocześnie położony niedaleko Gliwic i dogodnie z nimi skomunikowany. Zachwycał pod względem krajobrazowym ze względu na przecinający jego teren strumień, tworzący wiele cyplów i „półwyspów”. Szybko stał się częstym miejscem przeprowadzania biwaków zastępów i drużyn, a wyjazdy te nigdy nie stworzyły zagrożenia pożarowego dla okolicznego lasu.

13

Sytuacja skomplikowała się w 1991 roku, gdy po zmianie ustrojowogospodarczej wynikły problemy związane z kwestią praw własności Ośrodka Harcerskiego w Łączy. Znacząco utrudniło to przeprowadzenie planowanej modernizacji, w następstwie czego obiekt powoli podupadał. Ostatecznie ustalono, że grunt należy do Nadleśnictwa Rudziniec. Proces degradacji ośrodka został przyspieszony przez „pożar stulecia”, który miał miejsce w sierpniu 1992 roku. Pomimo tego, że sam ośrodek nie odniósł znaczących szkód, zaprzestano wykorzystywać go jako miejsce przeprowadzania obozów, a było to spowodowane wyjątkowo złym stanem lasu.

W 2015 roku zlecono wykonanie ekspertyzy technicznej dotyczącej stanu budynków znajdujących się na terenie ośrodka [2]. Wynikło z niej, że konieczny do przywrócenia ich do dobrego stanu remont kosztowałby ponad dwa i pół miliona złotych. Wówczas zdecydowano się przystać na propozycję Nadleśnictwa i rozwiązać umowę dzierżawy gruntu w Łączy, co nastąpiło 1-go grudnia 2016 roku. Po rozwiązaniu umowy, ośrodek przeszedł rozległą metamorfozę. Nadleśnictwo dokonało rozbiórki istniejących budynków i wyrównało teren. Po roku powrócono do rozmów z Nadleśnictwem i, po długiej debacie wśród członków Hufca, postanowiono ponownie zawrzeć umowę dzierżawy gruntu w Łączy, co nastąpiło w kwietniu 2018 roku [2]. Przygotowując się do takiego rozwoju wypadków, w grudniu 2017 roku Komenda Hufca podjęła uchwałę o utworzeniu rezerwy finansowej na rzecz stworzenia bazy biwakowej w Łączy na kwotę czterdziestu tysięcy złotych.

Z obawy przed wysokimi kosztami, Komenda Hufca nie planuje realizacji obiektów stale związanych z gruntem. Plan Komendy dotyczący zagospodarowania terenu ośrodka obecnie obejmuje: • ogrodzenie, drewnianą bramę i oświetlenie wzdłuż ogrodzenia; • przyłącze wodne oraz elektryczne; • krąg ogniskowy i drewniany maszt flagowy; • szambo prefabrykowane do 10m3; • dwa kontenery morskie w ramach magazynu na sprzęt; • cztery drewniane domki o powierzchni do 35m2, nietrwale związane z gruntem [2].

W Hufcu ZHP Ziemi Gliwickiej nadal toczy się debata dotycząca zagospodarowania ośrodka w Łączy. Niniejsza praca dyplomowa, proponująca nieszablonowe podejście do tematu budowy obiektów na ośrodku jest próbą zabrania głosu w tej dyskusji.

14

2.1.3 ANALIZA PORÓWNAWCZA OŚRODKÓW SKAUTOWYCH I HARCERSKICH Głównym celem wykonania analizy porównawczej wybranych ośrodków skautowych i harcerskich jest rozpoznanie różnic i tendencji w obszarze budowy oraz użytkowania owych ośrodków w odniesieniu do czasu i miejsca ich powstania. Przed przystąpieniem do wykonania analizy założono, że jej wyniki posłużą do opracowania wytycznych projektowych odnośnie: • wyboru miejsca odpowiedniego na lokalizację nowo projektowanego ośrodka harcerskiego; • preferowanego stosunku ilości miejsc noclegowych do powierzchni działki; • preferowanego stosunku ilości miejsc noclegowych pod namiotem do miejsc noclegowych pod dachem; • optymalnego sposobu rozmieszczenia na terenie ośrodka głównych typów budynków oraz innych miejsc istotnych; • rodzajów oferowanych aktywności dodatkowych i częstotliwości ich występowania; • optymalnego sposobu rozmieszczenia na terenie ośrodka punktów obsługowych (sanitariatów, kranów, śmietników, parkingów).

Do analizy wyselekcjonowano dziesięć obiektów, z czego osiem to ośrodki skautowe, a dwa - polskie. Głównym kryterium wyboru była dostępność rzetelnych danych źródłowych, a pobocznym – lokalizacja obiektu. Wybór ośrodków skautowych zawężono do tych usytuowanych na terenie krajów anglosaskich: Anglii, Stanów Zjednoczonych i Kanady, gdyż tam skauting przetrwał do obecnych czasów w najmniej przeobrażonej formie. Wyjątkiem wśród wybranych do analizy obiektów jest Kandersteg International Scout Centre położone w Szwajcarii. Będąc głównym ośrodkiem WOSM gości ono skautów ze wszystkich stron świata i zostało dołączone do listy analizowanych obiektów jako miejsce szczególnie istotne. Wybór ośrodków harcerskich (czyli polskich) zawężono do tych obiektów, które należą do hufców zrzeszonych w Chorągwi Śląskiej ZHP. fotografia 2 Skauci zgromadzeni podczas wspólnego apelu w Kandersteg International Scout Centre w Szwajcarii [63]

15

rysunek 1 Lokalizacja Youlbury SAC na terytorium Anglii [opracowanie własne]

rysunek 2 Otoczenie Youlbury SAC [opracowanie własne]

YOULBURY SCOUT ADVENTURE CENTRE DANE OGÓLNE zarządzanie: The Scout Association data założenia: 1913 lokalizacja: Boars Hill, Oksford OX1 5HD, Anglia typ budynków: nowe BADANE WSKAŹNIKI powierzchnia / m. noclegowe: 17 ha / 976 os. = 174 m2/os. m. pod namiotem / m. pod dachem: 860 / 116 = 7,4 OTOCZENIE I UKŁAD FUNKCJONALNO-PRZESTRZENNY

rysunek 3 Układ funkcjonalno - przestrzenny Youlbury SAC [opracowanie własne]

16

TEREN OŚRODKA fotografia 3 Domek letniskowy „Centenary Lodge” w Youlbury SAC [33]

fotografia 4 Domek letniskowy „Bear's Den” w Youlbury SAC [82]

rysunek 4 Układ pomieszczeń w „Bear's Den” w Youlbury SAC [82]

AKTYWNOŚCI DOSTĘPNE NA TERENIE OŚRODKA

AKTYWNOŚCI DOSTĘPNE W OKOLICY

PODSUMOWANIE – Ośrodek ma dwa, połączone ścieżką, centra.

– Pola namiotowe ułożone są raczej chaotycznie.

– Występuje mała ilość sanitariatów.

– Zmodernizowane budynki mają prosty układ pomieszczeń.

– Główne oferowane aktywności to strzelectwo i wspinaczka.

[źródła informacji na temat Youlbury SAC: [81] ]

17

rysunek 5 Lokalizacja Gilwell Park SAC na terytorium Anglii [opracowanie własne]

GILWELL PARK SCOUT ADVENTURE CENTRE DANE OGÓLNE zarządzanie: The Scout Association data założenia: 1919 lokalizacja: Gilwell Ln, Waltham Abbey, London E4 7Qw, Anglia typ budynków: adaptowane i nowe BADANE WSKAŹNIKI powierzchnia / m. noclegowe: 44 ha / 2804 os. = 157 m2/os. m. pod namiotem / m. pod dachem: 2600 / 204 = 12,7 OTOCZENIE I UKŁAD FUNKCJONALNO-PRZESTRZENNY

rysunek 6 Otoczenie Gilwell Park SAC [opracowanie własne]

rysunek 7 Układ funkcjonalno - przestrzenny Gilwell Park SAC [opracowanie własne]

18

TEREN OŚRODKA fotografia 5 Pensjonat i centrum konferencyjne „White House” w Gilwell Park SAC [54]

fotografia 6 Domek letniskowy „Peter Harrison Lodge” w Gilwell Park SAC [71]

rysunek 8 Układ pomieszczeń w „Peter Harrison Lodge” w Gilwell Park SAC [80]

AKTYWNOŚCI DOSTĘPNE W OKOLICY

AKTYWNOŚCI DOSTĘPNE NA TERENIE OŚRODKA

PODSUMOWANIE – Centrum usługowe rozdziela pola namiotowe na dwie grupy.

– Pola namiotowe ułożone są bardzo gęsto, ale mają łatwy dostęp do sanitariatów i punktów zbierania śmieci.

– Oprócz domków letniskowych na terenie znajdują się też centra konferencyjne i pensjonat.

19

[źródła informacji na temat Gilwell Park SAC: [79] ]

rysunek 9 Lokalizacja Downe SAC na terytorium Anglii [opracowanie własne]

rysunek 10 Otoczenie Downe SAC [opracowanie własne]

DOWNE SCOUT ADVENTURE CENTRE DANE OGÓLNE zarządzanie: The Scout Association data założenia: 1929 lokalizacja: Bird House Ln, Downe, Orpington BR6 7LJ, Anglia typ budynków: nowe BADANE WSKAŹNIKI powierzchnia / m. noclegowe: 35 ha / 1444 os. = 242 m2/os. m. pod namiotem / m. pod dachem: 1340 / 104 = 12,9 OTOCZENIE I UKŁAD FUNKCJONALNO-PRZESTRZENNY

rysunek 11 Układ funkcjonalno - przestrzenny Downe SAC [opracowanie własne]

20

TEREN OŚRODKA fotografia 7 Domek letniskowy „Jubilee Lodge” w Downe SAC [78]

rysunek 12 Układ pomieszczeń w „Jubilee Lodge” w Downe SAC [78]

fotografia 8 Skauci przed namiotem w Downe SAC [77]

AKTYWNOŚCI DOSTĘPNE NA TERENIE OŚRODKA

AKTYWNOŚCI DOSTĘPNE W OKOLICY

PODSUMOWANIE – Nie ma wyraźnego centrum usługowego.

– W centrum założenia umieszczone są atrakcje, a wokół nich rozłożone są pola namiotowe, łatwo dostępne ze ścieżek.

– Sanitariaty rozmieszczone są równomiernie.

– Zmodernizowane budynki mają prosty układ pomieszczeń.

21

[źródła informacji na temat Downe SAC: [77] ]

rysunek 13 Lokalizacja Camp Workcoeman na terytorium USA [opracowanie własne]

rysunek 14 Otoczenie Camp Workcoeman [opracowanie własne]

CAMP WORKCOEMAN DANE OGÓLNE zarządzanie: Boy Scouts of America, Connecticut Rivers Council data założenia: 1924 lokalizacja: 169 Camp Workcoeman Rd, N. Hartford, CT 06057, USA typ budynków: nowe i tymczasowe BADANE WSKAŹNIKI powierzchnia / m. noclegowe: 172 ha / 566 os. = 3039 m2/os. m. pod namiotem / m. pod dachem: 450 / 116 = 3,9 OTOCZENIE I UKŁAD FUNKCJONALNO-PRZESTRZENNY

rysunek 15 Układ funkcjonalno - przestrzenny Camp Workcoeman [opracowanie własne]

22

TEREN OŚRODKA fotografia 9 Domek letniskowy „Weed Lodge” w Camp Workcoeman [42]

fotografia 10 Wnętrze „Weed Lodge” w Camp Workcoeman [42]

fotografia 11 Skauci podczas apelu w Camp Workcoeman [85]

AKTYWNOŚCI DOSTĘPNE NA TERENIE OŚRODKA

AKTYWNOŚCI DOSTĘPNE W OKOLICY

PODSUMOWANIE – Usługi zlokalizowane są wzdłuż wybrzeża i głównej drogi, a pola namiotowe znajdują się w głębi terenu.

– Sanitariaty rozmieszczone są równomiernie; brak danych na temat miejsc ogniskowych, punktów zbierania śmieci i recyklingu.

– Występuje duża różnorodność dostępnych aktywności.

23

[źródła informacji na temat Camp Workcoeman: [41] ]

rysunek 16 Lokalizacja Avondale SR na terytorium USA [opracowanie własne]

AVONDALE SCOUT RESERVATION DANE OGÓLNE zarządzanie: Boy Scouts of America, Istrouma Area Council data założenia: 1959 lokalizacja: 14433 LA-10, Clinton, LA 70722, USA typ budynków: nowe BADANE WSKAŹNIKI powierzchnia / m. noclegowe: 220 ha / 344 os. = 6395 m2/os. m. pod namiotem / m. pod dachem: 320 / 24 = 13,3 OTOCZENIE I UKŁAD FUNKCJONALNO-PRZESTRZENNY

rysunek 17 Otoczenie Avondale SR [opracowanie własne]

rysunek 18 Układ funkcjonalno - przestrzenny Avondale SR [opracowanie własne]

24

TEREN OŚRODKA fotografia 12 Jeden z budynków w Avondale SR [90]

fotografia 13 Skauci przed wędkowaniem w Avondale SR [47]

fotografia 14 Skauci w rezerwacie przyrody w Avondale SR [58]

AKTYWNOŚCI DOSTĘPNE W OKOLICY

AKTYWNOŚCI DOSTĘPNE NA TERENIE OŚRODKA

PODSUMOWANIE – Usługi zlokalizowane są wzdłuż głównej ścieżki, prowadzącej do aktywności skumulowanych wokół jeziora.

– Brak wystarczających danych na temat sanitariatów, miejsc ogniskowych, punktów zbierania śmieci i recyklingu.

– Pola namiotowe zlokalizowane są na uboczu.

25

[źródła informacji na temat Avondale SR: [58] ]

rysunek 19 Lokalizacja Kandersteg ISC na terytorium Szwajcarii [opracowanie własne]

KANDERSTEG INTERNATIONAL SCOUT CENTRE DANE OGÓLNE zarządzanie: KISC Association we współpracy z WOSM data założenia: 1923 lokalizacja: Wagetiweg 7, 3718 Kandersteg, Szwajcaria typ budynków: adaptowane i nowe BADANE WSKAŹNIKI powierzchnia / m. noclegowe: 17 ha / 1556 os. = 109 m2/os. m. pod namiotem / m. pod dachem: 1200 / 356 = 3,4 OTOCZENIE I UKŁAD FUNKCJONALNO-PRZESTRZENNY

rysunek 20 Otoczenie Kandersteg ISC [opracowanie własne]

rysunek 21 Układ funkcjonalno - przestrzenny Kandersteg ISC [opracowanie własne]

26

TEREN OŚRODKA fotografia 15 Widok na domy letniskowe „Old Chalet” i „New Chalet” w Kandersteg ISC [62]

fotografia 16 Wnętrze „Old Chalet” w Kandersteg ISC [62]

fotografia 17 Skauci podczas międzynarodowego ogniska w Kandersteg ISC [64]

AKTYWNOŚCI DOSTĘPNE W OKOLICY

AKTYWNOŚCI DOSTĘPNE NA TERENIE OŚRODKA

PODSUMOWANIE – Ośrodek jest podzielony torami kolejowymi na dwie części.

– Większość budynków to zaadaptowane pozostałości po lokum robotników budujących tunel przez góry w 1908 roku.

– Przeważająca część pól namiotowych oraz aktywności zlokalizowana została w południowej części terytorium.

27

[źródła informacji na temat Kandersteg ISC: [62] ]

rysunek 22 Lokalizacja Camp Attawandaron na terytorium Kanady [opracowanie własne]

CAMP ATTAWANDARON DANE OGÓLNE zarządzanie: Scouts Canada data założenia: 1948 lokalizacja: 8916 Lakeshore Rd, Port Franks, ON N0M 2L0, Kanada typ budynków: adaptowane i nowe BADANE WSKAŹNIKI powierzchnia / m. noclegowe: 77 ha / 955 os. = 806 m2/os. m. pod namiotem / m. pod dachem: 750 / 205 = 3,7 OTOCZENIE I UKŁAD FUNKCJONALNO-PRZESTRZENNY

rysunek 23 Otoczenie Camp Attawandaron [opracowanie własne] rysunek 24 Układ funkcjonalno - przestrzenny Camp Attawandaron [opracowanie własne]

28

TEREN OŚRODKA fotografia 18 Domek letniskowy „Beaver's Lodge” w Camp Attawandaron [29]

fotografia 19 Domek letniskowy „Dunlop Cabin” w Camp Attawandaron [30]

fotografia 20 Zadaszone schronienie w Camp Attawandaron [31]

AKTYWNOŚCI DOSTĘPNE W OKOLICY

AKTYWNOŚCI DOSTĘPNE NA TERENIE OŚRODKA

PODSUMOWANIE – Większość obiektów umieszczona jest wzdłuż głównej drogi; – Występuje małe zagęszczenie pól namiotowych; – Występuje mała liczba pryszniców, kranów i śmietników; – Oferta aktywności dostępnych na miejscu jest stosunkowo uboga i mało zróżnicowana.

29

[źródła informacji na temat Camp Attawandaron: [28] ]

rysunek 25 Lokalizacja Camp Impeesa na terytorium Kanady [opracowanie własne]

CAMP IMPEESA DANE OGÓLNE zarządzanie: Scouts Canada data założenia: 1967 lokalizacja: 8916 Lakeshore Rd, Port Franks, ON N0M 2L0, Kanada typ budynków: nowe BADANE WSKAŹNIKI powierzchnia / m. noclegowe: 126 ha / 1611 os. = 782 m2/os. m. pod namiotem / m. pod dachem: 1520 / 91 = 16,7 OTOCZENIE I UKŁAD FUNKCJONALNO-PRZESTRZENNY

rysunek 26 Otoczenie Camp Impeesa [opracowanie własne]

rysunek 27 Układ funkcjonalno - przestrzenny Camp Impeesa [opracowanie własne]

30

TEREN OŚRODKA fotografia 21 Skaut przed jednym z domków letniskowych w Camp Impeesa [39]

fotografia 22 Wnętrze jednego z domków letniskowych w Camp Impeesa [39]

fotografia 23 Skauci zgromadzeni wokół ogniska w Camp Impeesa [40]

AKTYWNOŚCI DOSTĘPNE W OKOLICY

AKTYWNOŚCI DOSTĘPNE NA TERENIE OŚRODKA

PODSUMOWANIE – Większość obiektów i aktywności zlokalizowana jest przy drodze wjazdowej, a miejsca noclegowe położone są w głębi założenia; – Występuje mała liczba pryszniców; brak danych na temat kranów czy śmietników; – Oferta aktywności dostępnych na miejscu jest bardzo różnorodna.

31

[źródła informacji na temat Camp Impeesa: [38], [83] ]

rysunek 28 Lokalizacja HOSW Pająk na terenie woj. śląskiego [opracowanie własne]

HARCERSKI OŚRODEK SZKOLEN.-WYPOCZYNKOWY PAJĄK DANE OGÓLNE zarządzanie: Hufiec ZHP Częstochowa data założenia: 1964 lokalizacja: 42-274 Konopiska, Polska typ budynków: nowe BADANE WSKAŹNIKI powierzchnia / m. noclegowe: 19 ha / 552 os. = 335 m2/os. m. pod namiotem / m. pod dachem: 420 / 132 = 3,2 OTOCZENIE I UKŁAD FUNKCJONALNO-PRZESTRZENNY

rysunek 29 Otoczenie HOSW Pająk [opracowanie własne]

rysunek 30 Układ funkcjonalno - przestrzenny HOSW Pająk [opracowanie własne]

32

TEREN OŚRODKA fotografia 24 Widok na domki letniskowe w HOSW Pająk [48]

fotografia 25 Domek dla kadry w HOSW Pająk [48]

fotografia 26 Wnętrze stołówki w HOSW [48]

AKTYWNOŚCI DOSTĘPNE W OKOLICY

AKTYWNOŚCI DOSTĘPNE NA TERENIE OŚRODKA

PODSUMOWANIE – Usługi i domki letniskowe usytuowane są wzdłuż głównej drogi; – Pola namiotowe położone są w głębi założenia; – Sanitariaty są rozłożone równomiernie, natomiast występuje mała ilość pryszniców; – Oferta aktywności jest mało zróżnicowana.

33

[źródła informacji na temat HOSW Pająk: wizja lokalna, wywiad ukierunkowany z władzami Hufca ZHP Częstochowa, [32] ]

rysunek 31 Lokalizacja HOSW Amonit na terenie woj. śląskiego [opracowanie własne]

HARCERSKI OŚRODEK SZKOLEN.-WYPOCZYNKOWY AMONIT DANE OGÓLNE zarządzanie: Hufiec ZHP Ziemi Myszkowskiej data założenia: 1975 lokalizacja: ul. Spacerowa 1b Przyłubsko, 42-425 Kroczyce, Polska typ budynków: nowe i tymczasowe BADANE WSKAŹNIKI powierzchnia / m. noclegowe: 2 ha / 342 os. = 58 m2/os. m. pod namiotem / m. pod dachem: 220 / 122 = 1,8 OTOCZENIE I UKŁAD FUNKCJONALNO-PRZESTRZENNY

rysunek 32 Otoczenie HOSW Amonit [opracowanie własne]

rysunek 33 Układ funkcjonalno - przestrzenny HOSW Amonit [opracowanie własne]

34

TEREN OŚRODKA fotografia 27 Widok na szereg domków letniskowych w HOSW Amonit [50]

fotografia 28 Wnętrze stołówki z wyjściem na werandę w HOSW Amonit [50]

fotografia 29 Harcerze po apelu w HOSW Amonit [51]

AKTYWNOŚCI DOSTĘPNE W OKOLICY

AKTYWNOŚCI DOSTĘPNE NA TERENIE OŚRODKA

PODSUMOWANIE – Aktywności i usługi zlokalizowane są w jednym paśmie.

– Występuje wyjątkowo prosty układ domków letniskowych i pól namiotowych, które zostały usytuowane wzdłuż brzegów działki.

– Pomimo niewielkiej przestrzeni, oferowany jest szeroki i zróżnicowany wybór aktywności.

35

[źródła informacji na temat HOSW Amonit: wizja lokalna, wywiad ukierunkowany z władzami Hufca ZHP Ziemi Myszkowskiej, [67] ]

ZESTAWIENIE DANYCH NA TEMAT LOKALIZACJI I OTOCZENIA WYBRANYCH OŚRODKÓW

Avondale SR

Kandersteg ISC

C. Attawandaron

C. Impeesa

HOSW PAjąk

HOSW Amonit

SUMA

Polska

Kanada

C. Workcoeman

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

10

USA Downe SAC

rzeka / zalew / jezioro

Gilwell Park SAC Anglia

AKTYWNOŚCI DOSTĘPNE W OKOLICY

Youlbury SAC

tabela 4 Zestawienie aktywności dostępnych w okolicy ośrodków [opracowanie własne]

Szwajcaria

tabela 3 Zestawienie schematów najbliższego otoczenia ośrodków [opracowanie własne]

jaskinie / skałki wyżyny / góry

x

x

x

x

x

x

x

6

x

x

x

x

x

x

7

x

x

5 10

zabytki

x

x

x

szlaki turystyczne

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

SUMA

3

3

3

3

4

4

4

4

5

5

Wszystkie badane kompleksy usytuowane są w odległości od kilkunastu do kilkudziesięciu kilometrów od dużych miast, zazwyczaj w terenie zalesionym. Ośrodkom najczęściej towarzyszą akweny i cieki wodne oraz szlaki turystyczne.

36

ZESTAWIENIE DANYCH NA TEMAT UKŁADU FUNKCJONALNO-PRZESTRZENNEGO I PROGRAMU OFEROWANYCH AKTYWNOŚCI tabela 5 Zestawienie schematów układu funkcjonalno-przestrzennego ośrodków [opracowanie własne]

37

x

plac apelowy

x

x x

park linowy

x

x

x

techniki wspinaczki

x

x

x

techniki survivalu

SUMA

x

HOSW Amonit

x

HOSW PAjąk

x

tor przeszkód

C. Impeesa

x

C. Attawandaron

x

Kandersteg ISC

C. Workcoeman

x

Avondale SR

boisko sportowe

x

x

x

x

x

x

x

9

x

x

x

x

x

x

9

x

x

6

x

x

8

x

4

x

x

8

x

x

3

x

4

x x

x

x

pionierka obozowa x

x

x

x x

x x

x

x

x

x

x

strzelectwo

x

x

x

x

x

x

x

x x

sauna

5

x

2 x

8

x

7

x

3

x

3 1

x

kaplica

x

amfiteatr

x

rękodzieło

x x

sanki tyrolka

x

x

kuźnia / konie

gokarty

2

x

x

x

x

4

łucznictwo

wędkarstwo

x

x

x

tomahawki

x

SUMA 10

38

x

x

ogród botaniczny

rysunek 34 Zestawienie powierzchni, liczby miejsc noclegowych i stosunku powierzchni do liczby miejsc noclegowych [opracowanie własne]

x

x

sporty wodne rezerwat przyrody

x

x

budowa szałasów

Polska

x

Kanada

Downe SAC

x

Szwajcaria

Gilwell Park SAC Anglia

miejsce ogniskowe

AKTYWNOŚCI DOSTĘPNE NA TERENIE OŚRODKA

USA

Youlbury SAC

tabela 6 Zestawienie aktywności dostępnych na terenie ośrodków [opracowanie własne]

x

x

x

x

x

x

13

12

x

x x

x x

x

2

x

4 x

3

x

x

x

5 4 2

x 11

13

10

x 7

15

x 9

12

6

Rysunek 35 Zestawienie wartości stosunku liczby miejsc noclegowych pod namiotem do miejsc noclegowych pod dachem [opracowanie własne]

Układy funkcjonalno-przestrzenne ośrodków przeważnie cechują się stosunkowo chaotyczną strukturą, przy czym można odnaleźć kilka powtarzających się rozwiązań. Budynki usługowo-techniczne często sytuowane są przy wjeździe na teren działki. Zazwyczaj skoncentrowane są w jednym punkcie bądź tworzą pasmo. W niedalekiej odległości od takich „centrów usługowych” stawiane są domki letniskowe. Pola namiotowe natomiast zazwyczaj można spotkać w głębi działki lub wręcz wzdłuż jej brzegów.

Atrakcje lokalizowane są w pasmach bądź nieregularnie. W prawie każdym kompleksie wydzielono miejsca ogniskowe oraz place apelowe. Bardzo często ośrodki umożliwiają zajęcia sportowe, jak np. tory przeszkód, ścianki wspinaczkowe czy sporty strzeleckie. Rzadziej można spotkać aktywności związane z kulturą, ochroną przyrody bądź rzemiosłem.

x

SUMA 3

x

x

1964

1967

1948

1923

1959

1929

1919

HOSW Amonit

HOSW PAjąk

x

C. Impeesa

x

Polska

Kanada

Szwajcaria

Avondale SR

USA x

x

x 1913

tymczasowe ROK ZAŁOŻENIA OŚRODKA

C. Workcoeman

Downe SAC x

x

tabela 7 Zestawienie aktywności dostępnych na terenie ośrodków [opracowanie własne]

x

10

x

2

1975

x

C. Attawandaron

x

1924

nowe

x

Kandersteg ISC

adaptowane

Gilwell Park SAC Anglia

TYP BUDYNKÓW

Youlbury SAC

ZESTAWIENIE DANYCH NA TEMAT TYPÓW BUDYNKÓW

Budynki adaptowane lub tymczasowe występują sporadycznie. Zazwyczaj stosuje się lokalne metody konstrukcyjne i rozwiązania materiałowe, jak np. budownictwo drewniane.

39

2.1.4 ROZPOZNANIE ZAPOTRZEBOWANIA LOKALOWEGO NA OŚRODKU HARCERSKIM Rodzaj zapotrzebowania lokalowego, które występuje na terenie ośrodków harcerskich można określić z dwóch perspektyw, to znaczy ze względu na potrzeby towarzyszące różnym typom: • grup użytkowników; • wydarzeń, które mają miejsce na terenie ośrodków.

13 kwatermistrz – instruktor ZHP mianowany rozkazem komendanta hufca na funkcję kwatermistrza. Do zakresu jego obowiązków należy dbanie o majątek materialny hufca (w tym o ośrodek harcerski). [4]

Poniższe dane wynikowe zostały uzyskane: • na drodze wcześniejszej analizy porównawczej baz skautowych i harcerskich; • na podstawie ekspertyzy własnej autorki pracy; • po przeprowadzeniu wywiadu ukierunkowanego z kwatermistrzem13 Hufca ZHP Częstochowa.

Hufiec ten posiada jeden z największych w Chorągwi Śląskiej ośrodków – liczący 18 hektarów powierzchni HOSW „Pająk”. Pomimo, że baza nie jest dostępna w okresie zimowym, na jej terenie odbywa się szeroki przekrój wydarzeń harcerskich, a także imprezy o charakterze komercyjnym. W związku z tym, wywiad z kwatermistrzem owej bazy stanowi dobre źródło wiedzy na temat funkcjonowania dużych i skomplikowanych funkcjonalnie ośrodków harcerskich.

Podczas wywiadu poruszono następujące zagadnienia: • tryb pracy komendy i miejsce przyjmowania interesantów; • rodzaje i częstotliwość prac związanych z utrzymaniem stanu technicznego budynków i mienia na ośrodku; • konieczność zatrudnienia dozorcy do pilnowania ośrodka; • rodzaj i liczba innych pracowników zatrudnionych do obsługi ośrodka w sezonie wakacyjnym; • tryb pracy personelu medycznego, miejsce przyjmowania chorych; • typowe zapotrzebowanie zgłaszane do kwatermistrza przez obozujących; • różnice w sposobie obozowania różnych grup metodycznych; • sposoby pozyskiwania dodatkowych funduszy dzięki ośrodkowi; Aby ustalić potrzeby związane ze specyfiką konkretnych grup użytkowników, należy najpierw te grupy określić. Można próbować wydzielić je na podstawie wielu różnych przyjętych do badania cech, na przykład ze względu na status przynależności do ZHP lub czas przebywania na terenie ośrodka. W celu uzyskania układu funkcjonalno-przestrzennego modelowego ośrodka harcerskiego, najbardziej przydatny wydaje się podział na dwie kategorie: osób obsługujących wydarzenia oraz osób w nich uczestniczących. Podział ten został zilustrowany za pomocą następującego grafu: 40

rysunek 36 Podział użytkowników ośrodków harcerskich na grupy [opracowanie własne]

Jedną z cech metody harcerskiej jest naturalność, co oznacza między innymi dopasowanie programu i sposobu działania do etapu rozwoju psychofizycznego dzieci i młodzieży. Konsekwencją tego jest wydzielenie czterech podstawowych grup metodycznych, to jest: • zuchów w wieku od 6 do 10 lat; • harcerzy w wieku od 10 do 13 lat; • harcerzy starszych w wieku od 13 do 16 lat; • wędrowników w wieku od 16 do 21 lat; Na zuchy oddziałuje się poprzez zabawę, a na harcerzy poprzez grę.

Harcerze starsi wciąż chętnie podejmują gry, mają one jednak konkretny cel, którym jest poszukiwanie swojej osobowości i miejsca w społeczeństwie. Wędrownicy natomiast odnajdują się w służbie i wyczynie, czyli poszerzaniu horyzontów i przełamywaniu słabości.

Kolejne etapy harcerskiej ścieżki rozwoju to: • instruktorzy w wieku od 16 lat; • starszyzna, czyli osoby które skończyły 21 lat i nie zostały instruktorami ZHP; • seniorzy, czyli starszyzna lub instruktorzy, którzy ukończyli 55 lat.

41

Poniższa tabela prezentuje zapotrzebowanie lokalowe dotyczące opisanych wcześniej grup użytkowników. tabela 8 Zapotrzebowanie lokalowe towarzyszące grupom użytkowników [opracowanie własne]

typ użytkownika

zapotrzebowanie lokalowe

obsługa wewnętrzna - dozorca

- wartownia

- komendant ośrodka - inni członkowie komendy - kwatermistrz

- osobne pokoje lub namioty - miejsce do pracy biurowej - miejsce na przechowywanie sprzętu

- grupa kwatermistrzowska

- wspólny pokój lub namiot

obsługa zewnętrzna - pracownicy kuchni - ratownik wodny

- osobne pokoje lub namioty

- lekarz

- osobny pokój lub namiot - ambulatorium - miejsce na leki (z lodówką) - izolatka

harcerze - kadra

- wspólny pokój lub namiot sypialny - pokój lub namiot na sprzęt

- zuchy

- jeden pokój na szóstkę - pokoje niekoedukacyjne - umywalka w pokoju - dostęp do łazienki wewnątrz domku - w pokoju miejsce na: - łóżka i szafki na ubrania - spotkania i zabawy

- harcerze - harcerze starsi - wędrownicy

- jeden pokój lub namiot na zastęp - pokoje lub namioty niekoedukacyjne - w pokoju lub namiocie miejsce na: - łóżka lub łóżka polowe - szafki na ubrania lub plecaki

- instruktorzy - starszyzna - seniorzy

- jeden pokój lub namiot na zastęp - pokoje lub namioty koedukacyjne - w pokoju lub namiocie miejsce na: - łóżka lub łóżka polowe - szafki na ubrania lub plecaki

osoby prywatne - wynajmujący

- osobne lub wspólne pokoje lub namioty - dostęp do osobnych sanitariatów

- odbiorcy usług

- szatnia i przebieralnia

Dodatkowo należy zaznaczyć, że podczas projektowania powinno się zapewnić osobne sanitariaty dla obsługi i dla uczestników.

42

Pomiędzy wypisanymi powyżej grupami zachodzą różnego rodzaju powiązania, które mają znaczący wpływ na układ funkcjonalno-przestrzenny ośrodków. Na bazie analizy porównawczej przykładowych stanic skautowych i harcerskich oraz na podstawie ekspertyzy własnej autorka podjęła próbę ustalenia optymalnego układu powiązań pomiędzy poszczególnymi grupami użytkowników ośrodków harcerskich. Został on przedstawiony na poniższym grafie: rysunek 37 Układ powiązań pomiędzy grupami użytkowników ośrodków harcerskich [opracowanie własne]

Szczególnie istotne wydaje się zapewnienie dwóch bram i dróg: czystej i brudnej oraz usytuowanie podobozów jak najdalej od wejścia na ośrodek.

43

Poniższe dwa wykazy prezentują przewidywane zapotrzebowanie lokalowe towarzyszące różnym typom wydarzeń, które mają miejsce na terenie ośrodków harcerskich.

Pierwsza tabela zawiera wydarzenia harcerskie, a druga komercyjne. tabela 9 Zapotrzebowanie lokalowe towarzyszące wydarzeniom harcerskim, które odbywają się na terenie ośrodków harcerskich [opracowanie własne]

14 Zjazd Hufca – organ najwyższej władzy w hufcu. [4] 15 biwak - „odpoczynek w namiotach podczas wycieczki turystycznej” [86]; w harcerstwie: kilkudniowa forma zorganizowanego wypoczynku młodzieży.

16 rajd [harcerski] - „kilkuetapowa, piesza lub rowerowa wyprawa turystyczna”. [87] 17 kwaterka – biwak grupy kwatermistrzowskiej, której zadaniami są: konserwacja budynków, urządzeń i sprzętów znajdujących się na terenie ośrodka oraz zarządzanie tym sprzętem w trakcie sezonu obozowego, utrzymanie porządku na terenie ośrodka.

typ wydarzenia

zapotrzebowanie lokalowe

wydarzenia trwające mniej niż jedną dobę - zbiórka harcerska

- brak zapotrzebowania lokalowego

- warsztaty kształceniowe - spotkanie instruktorskie - Zjazd Hufca14

- sala seminaryjna z rzutnikiem - zaplecze sanitarne (bez pryszniców) - aneks kuchenny

- obchody świąt

- plac apelowy - zaplecze sanitarne (bez pryszniców)

- ognisko środowiska

- krąg ogniskowy

wydarzenia trwające od 1 do 7 dni - biwak15 - przystanek lub meta rajdu16 - kurs lub inna dłuższa niż warsztaty forma kształceniowa

- pole namiotowe lub domki letniskowe - zaplecze sanitarne (z prysznicami) - zaplecze kuchenne - krąg ogniskowy

- zlot hufca

- pole namiotowe lub domki letniskowe - zaplecze sanitarne (z prysznicami) - zaplecze kuchenne - krąg ogniskowy - plac apelowy

- kwaterka17

- pole namiotowe lub domki letniskowe - zaplecze sanitarne (z prysznicami) - zaplecze kuchenne - magazyn ze sprzętem remontowym, pionierskim i środkami czystości

wydarzenia trwające ponad 7 dni - obóz - kolonie - zimowisko

44

- pole namiotowe lub domki letniskowe - zaplecze sanitarne (z prysznicami) - zaplecze kuchenne - krąg ogniskowy - plac apelowy - ambulatorium i izolatka

Jak można zauważyć, wiele z powyższych pozycji powiela się. Najczęściej w zestawieniu występują: zaplecze sanitarne, zaplecze kuchenne, pole namiotowe lub domki letniskowe oraz krąg ogniskowy.

Te elementy stanowią rdzeń każdego ośrodka harcerskiego. źródło funduszy

zapotrzebowanie lokalowe

- wynajem lokali i terenu na małe imprezy prywatne

- sala seminaryjna lub altana - zaplecze sanitarne (bez pryszniców) - zaplecze kuchenne

- wynajem lokali i terenu na duże imprezy prywatne

- pole namiotowe lub domki letniskowe - zaplecze sanitarne (z prysznicami) - zaplecze kuchenne

- wynajem sprzętu

- magazyn na wynajmowany sprzęt

- udostępnianie parku linowego

- park linowy - magazyn na sprzęt wspinaczkowy

tabela 10 Zapotrzebowanie lokalowe towarzyszące wydarzeniom komercyjnym, które odbywają się na terenie ośrodków harcerskich [opracowanie własne]

- kursy wspinaczki - ścianka wspinaczkowa lub tym podobne na ściance lub innych - magazyn na sprzęt wspinaczkowy urządzeniach - organizowanie paintballu

- plac paintballowy - magazyn na sprzęt do paintballu

- kursy strzeleckie

- strzelnica - magazyn na sprzęt strzelecki

45

2.1.5 Opis specyfiki obozowania harcerzy Chorągwi Śląskiej ZHP 18 HALiZ – „formy pracy jednostek ZHP w okresie wakacji letnich oraz ferii zimowych […]”. [4]

Najbardziej aktywnym czasem dla ośrodków harcerskich jest niewątpliwie okres Harcerskich Akcji: Letniej i Zimowej 18. Żeby ustalić potrzeby lokalowe dla ośrodka gliwickiego hufca, warto przestudiować strukturę wyjazdów organizowanych w ramach HAL i HAZ przez jednostki Chorągwi Śląskiej. Pozwoli to sprawdzić, które grupy wiekowe młodzieży i w jakich ilościach najczęściej obozują wspólnie.

Dzięki temu można będzie oszacować liczbę i typ wymaganych miejsc noclegowych potrzebnych dla obsługi tych wyjazdów. Ze względu na odmienne warunki letniego obozowania najmłodszej grupy metodycznej – zuchów, czyli nocleg w domkach letniskowych a nie w namiotach, struktura ich wyjazdów została przedstawiona w odrębnej tabeli.

Dwa pierwsze zestawienia zawierają dane odnośnie wyjazdów letnich, a trzecie – odnośnie wyjazdów zimowych.

tabela 11 Struktura wyjazdów zuchów w ramach HAL 2015-2017 [opracowanie własne na podstawie [3] ]

drużyna / krąg

szczep / związek drużyn

komenda hufca

komenda chorągwi

RAZEM

kadra

uczestnicy

RAZEM

w tym NS19

typ uczestników wyjazdu

2015

4

0

0

0

4

7

102

109

0

2016

0

0

0

0

0

0

0

0

0

2017

2

2

4

0

8

19

184

203

0

2015

12

0

17

0

29

90 1050 1140

0

2016

10

0

16

0

26 173 1451 1624 20

2017

4

4

16

0

24 103 1056 1159 12

rok

forma wyjazdu biwak kolonia

19 NS, Nieprzetarty Szlak – „działalność Związku Harcerstwa Polskiego na rzecz osób niepełnosprawnych. […] skupia dzieci i młodzież od 6 roku życia, bez względu na rodzaj i stopień niepełnosprawności”.

[95]

liczba wyjazdów zorganizowana przez dany typ jednostki

Najwięcej zuchów uczestniczy w koloniach, a zatem w formach dłuższych. Mają również miejsce wyjazdy drużyn Nieprzetartego Szlaku.

Badane parametry: • w biwaku zuchowym bierze udział średnio: 26 osób; • w kolonii zuchowej bierze udział średnio: 50 osób; • stosunek liczby kadry do uczestników wynosi średnio: 1 do 9.

46

liczba wyjazdów zorganizowana przez dany typ jednostki

tabela 12 Struktura wyjazdów harcerzy, harcerzy starszych i wędrowników w ramach HAL 2015-2017 [opracowanie własne na podstawie [3] ]

drużyna / krąg

szczep / związek drużyn

komenda hufca

komenda chorągwi

RAZEM

kadra

uczestnicy

RAZEM

w tym NS

0

0

0

6

7

90

97

0

2016

6

0

0

0

6

38

372

410

0

2017

5

0

0

0

5

19

184

203

0

obóz wędr. obóz stały

2015

26

16

45

0

87 212 2400 2612

0

2016

50

0

23

1

74 420 4700 5120

0

2017

66

30

41

0

137 595 5578 6173

0

2015

5

0

0

0

5

8

55

63

0

2016

8

0

4

0

12

42

257

299

0

2017

12

0

3

0

15

45

299

344

0

zgrupow.

2015

0

0

16

0

16 180 3500 3680

0

2016

0

0

23

0

23 150 1620 1770

0

2017

0

0

6

0

6

65

700

765

18

2015

0

0

0

0

0

0

0

0

0

2016

0

0

1

0

1

2

18

20

0

2017

0

0

1

0

1

2

18

20

0

biwak

rok

6

forma wyjazdu

2015

szkolenia

typ uczestników wyjazdu

Pozostałe grupy metodyczne także najchętniej wybierają stacjonarne dłuższe formy wypoczynku. Coraz częściej starsza młodzież wyrusza na obozy wędrowne. Spada natomiast zainteresowanie wyjazdami na zgrupowania, czyli wspólne obozowanie kilku drużyn z jednego hufca. Należy również zauważyć znacznie mniejszy udział drużyn NS w wyjazdach grup wiekowych starszych od zuchów.

Badane parametry: • w biwaku bierze udział średnio: 42 osoby; • w obozie stałym bierze udział średnio: 48 osób; • w obozie wędrownym bierze udział średnio: 20 osób; • w zgrupowaniu obozów bierze udział średnio: 145 osób; • w szkoleniach bierze udział średnio 20 osób: • stosunek liczby kadry do uczestników wynosi średnio: 1 do 10.

47

Noclegi podczas zimowych wyjazdów zazwyczaj odbywają się w jednakowych warunkach, czyli pod dachem, zarówno w przypadku zuchów jak i pozostałych grup wiekowych. W związku z tym, wyjazdy w ramach HAZ zostały podsumowane w jednej tabeli. tabela 13 Struktura wyjazdów zuchów, harcerzy, harcerzy starszych i wędrowników w ramach HAZ 2015-2018 [opracowanie własne na podstawie [3] ]

komenda hufca

komenda chorągwi

RAZEM

kadra

uczestnicy

RAZEM

w tym NS

2015

0

0

3

0

3

12

112

124

0

2016

0

19

2

0

21

7

70

77

0

2017

0

0

5

0

5

12

112

124

0

2018

0

0

6

0

6

12

112

124

0

2015

0

0

2

0

2

4

26

30

0

2016

0

0

3

0

3

21

270

291

0

2017

0

0

2

0

2

4

26

30

0

2018

0

0

4

0

4

4

35

39

0

2015

0

0

38

0

38 171 1573 1744

0

2016

0

37

27

0

64 220 1985 2205

0

2017

0

0

38

0

38 222 1661 1883

0

2018

0

0

44

0

44 128 1330 1458

0

2015

0

0

4

1

5

14

114

128

0

2016

0

0

3

1

4

20

163

183

0

2017

0

0

4

0

4

14

110

124

0

2018

0

0

2

0

2

8

46

54

0

rok

szczep / związek drużyn

typ uczestników wyjazdu

drużyna / krąg

szkolenia

zimowisko

biwak

kolonia zuch.

forma wyjazdu

liczba wyjazdów zorganizowana przez dany typ jednostki

Prawie wszystkie zimowe wyjazdy harcerskie organizowane są z ramienia komend hufców.

Badane parametry: • w zimowej kolonii zuchowej bierze udział średnio: 23 osoby; • w zimowym biwaku bierze udział średnio: 34 osób; • w zimowisku bierze udział średnio: 41 osób; • w zimowych szkoleniach bierze udział średnio 32 osób: • stosunek liczby kadry do uczestników wynosi średnio: 1 do 9.

48

Powyższe zestawienia wykazały, że preferowane są dłuższe formy wypoczynku, takie jak kolonia zuchowa, biwak, obóz lub zgrupowanie obozów. Bardziej kameralne wyjazdy, w tym obozy wędrowne czy szkolenia, organizowane są dla zdecydowanie mniejszej liczby uczestników. Te ostatnie odbywają się dużo częściej w porze zimowej. Aby ośrodek harcerski mógł w pełni sprawnie funkcjonować, powinien umożliwiać zarówno przeprowadzenie wyjazdu zimowego, jak i letniego. Oznacza to, że powinien udostępniać co najmniej 40 miejsc noclegowych pod dachem (w celu organizacji średniej wielkości zimowiska) oraz co najmniej 150 miejsc noclegowych pod namiotem (w celu organizacji średniej wielkości zgrupowania obozów).

Jednocześnie należy zapewnić miejsca noclegowe w osobnych namiotach/pomieszczeniach dla uczestników oraz dla kadry, która stanowi zazwyczaj 10% liczby wszystkich osób.

Zastanawiający wydaje się fakt bardzo niskiej frekwencji w wyjazdach u osób zrzeszonych w gromadach i drużynach Nieprzetartego Szlaku. Jednym z powodów takiego stanu rzeczy może być niedostosowanie warunków pobytowych na ośrodkach harcerskich do potrzeb osób z niepełnosprawnościami, zwłaszcza w zakresie trudności w poruszaniu się lub ograniczonego widzenia. Projektując nowe obiekty wypoczynku należy wziąć pod uwagę te potrzeby, aby mieć na uwadze jedną z trzech głównych zasad wychowawczych ZHP braterstwo i nie wykluczać osób z niepełnosprawnościami z udziału w harcerskich aktywnościach.

2.1.6. Opis specyfiki obozowania harcerzy Hufca ZHP Ziemi Gliwickiej Jedną z ważniejszych części studiów wykonanych na potrzeby niniejszego opracowania była obserwacja uczestnicząca ukierunkowana na rozpoznanie specyfiki obozowania harcerzy Hufca ZHP Ziemi Gliwickiej w kontekście wszelkich działań mogących mieć wpływ na układ funkcjonalno-przestrzenny ośrodków harcerskich. Na omawiane studium składały się następujące elementy: • szczegółowa obserwacja organizacji podobozów, w tym: – optymalnej liczby osób zamieszkujących jeden namiot; – preferowanego typu namiotów; – optymalnego ułożenia namiotów na podobozie i związanego z nim zapotrzebowania na przestrzeń; • szczegółowa obserwacja zachowań i zwyczajów harcerzy, w tym: – typowego harmonogramu dnia; – optymalnych odległości pomiędzy podobozem a „centrum usługowym” ośrodka; – obrzędowości i zwyczajów.

49

Obserwacja miała miejsce podczas obozu 12 Gliwickiej Drużyny Harcerskiej „Mistral” w dniach: 15.-29. lipca 2018 roku. Drużyna ta charakteryzuje się specjalnością wodną. Podobóz „Mistral” był częścią zgrupowania obozów różnych drużyn Hufca ZHP Ziemi Gliwickiej, co pozwoliło na stosunkowo szeroki zakres obserwacji. Zgrupowanie odbywało się na terenie ośrodka harcerskiego Hufca ZHP Czechowice-Dziedzice w Podlesicach, w regionie Jury Krakowsko-Częstochowskiej.

20 oboźny – członek kadry wydarzenia harcerskiego odpowiedzialny za pilnowanie porządku, przeprowadzanie apeli, nadzorowanie posiłków itp.

21 wachta (w drużynie wodnej ZHP) – podstawowa jednostka wewnątrz drużyny, prowadzona przez wachtowego. Liczy do ośmiu osób. W drużynach, które nie mają specjalności wodnej odpowiednikiem wachty jest zastęp.

Studium miało charakter bezpośredni (co oznacza, że co najmniej część uczestników wyjazdu zdawała sobie sprawę z przeprowadzanego badania [źr]), a autorka w pełni uczestniczyła w życiu obozu dzięki pełnieniu funkcji oboźnej20. Oprócz niej, kadrę podobozu „Mistral” stanowili: komendantka, zastępczyni komendantki i instruktor programowy. Byli oni odpowiedzialni za osiemnaścioro uczestników wyjazdu, w tym: dziesięcioro harcerzy i ośmioro harcerzy starszych.

Uczestnicy byli podzieleni na cztery wachty 21: młodszych dziewcząt, starszych dziewcząt, młodszych chłopców i starszych chłopców.

Każda wachta zajmowała osobny namiot. Autorka zaobserwowała, że jest to typowe rozwiązanie – jeden namiot na zastęp/wachtę, z zachowaniem podziału na dziewczęta i chłopców. Zastęp/wachta liczy zazwyczaj 6-8 osób, a najczęstszy typ zajmowanego przez nich namiotu to BT-10 (nazywany potocznie „dychą”), BT-12 lub NS-64 (nazywany potocznie „beczką”). Kadra najczęściej nocuje w jednym, koedukacyjnym namiocie 10-osobowym. Popularne są także namioty typu N6/72, tzw. „oficerki”, służące często za magazyn sprzętu obozowego. Ze względu na stosunkowo wysoką cenę namiotów sportowych, harcerze najczęściej preferują namioty wojskowe, pochodzące z demobilu. Podsumowując temat wyboru namiotów, typowym rozwiązaniem podczas obozów jest zastosowanie: po jednym namiocie na każdy zastęp, co najmniej jednego namiotu dla kadry i co najmniej jednego namiotu magazynowego.

fotografia 30 Wnętrze namiotu wachty młodszych dziewcząt (typ: niskie BT-10) na podobozie „Mistral” podczas obozu w Podlesicach [fotografia autorska]

50

Wymiary jednego namiotu w rzucie wynoszą: 4m x 5m. Zazwyczaj namioty ustawia się na planie okręgu lub prostokąta w taki sposób, aby były skierowane wejściami do centrum podobozu, gdzie urządzany jest plac apelowy. Namiot kadrowy i magazynowy często stawia się w pobliżu bramy i jednocześnie pośrodku innych namiotów, rozdzielając w ten sposób zastępy dziewczęce od chłopięcych. Namioty powinny stać w odległości co najmniej dwóch metrów od siebie nawzajem, co pozwala na odpowiednie ułożenie naciągów. Ze względów bezpieczeństwa przeciwpożarowego, namioty nie mogą dotykać drzew. Należy także zapewnić swobodne przejście od bramy do placu apelowego. Teren podobozu wydziela się płotem wykonanym z gałęzi. Inne elementy wyposażenia podobozu to: • punkt ochrony p-poż. (minimum: wiadro z piaskiem, łopata, gong); • zadaszona i osłonięta ściankami wartownia; • kosze na śmieci, sznurki do suszenia prania; • mała architektura, np. tablica ogłoszeń, ławki i stoliki; • miejsce na rozwieszenie hamaków. fotografia 31 Widok na bramę wejściową na podobóz „Mistral” podczas obozu w Podlesicach na fotografii widać od lewej: • namiot kadrowy komendanta całego zgrupowania (typ: „oficerka”); • maszt do wciągania bandery na placu apelowym; • brama z wartownią; • kosz na śmieci; • namiot kadrowy komendy podobozu „Mistral” (typ: wysokie BT-10). [fotografia autorska] fotografia 32 Widok na część podobozu „Mistral” podczas obozu w Podlesicach na fotografii widać od lewej: • namiot wachty młodszych chłopców (typ: niskie BT10); • punkt ochrony przeciw-pożarowej zawierający: łopatę, gong, wiadro z piaskiem i wiadro z wodą. [fotografia autorska]

51

•

•

• •

•

•

•

rysunek 38 Plan podobozu „Mistral” podczas obozu w Podlesicach legenda oznaczeń: K1: namiot kadry podobozu „Mistral”, nocowały 4 osoby (4mx5m); K2: namiot komendanta zgrupowania, nocowała 1 osoba (3mx3m); M: magazyn (3mx3m); W1: namiot wachty chłopców starszych, nocowało 5 osób (4mx5m); W2: namiot wachty chłopców młodszych, nocowało 6 osób (4mx5m); W3: namiot wachty dziewcząt starszych, nocowały 3 osoby (4mx5m); W4: namiot wachty dziewcząt młodszych, nocowały 4 osoby (4mx5m). [opracowanie własne]

Przedstawiony powyżej plan zagospodarowania podobozu „Mistral” ukazuje sposób ułożenia namiotów względem siebie nawzajem oraz względem istniejących drzew, a także umiejscowienie bramy z wartownią. Warto zaznaczyć, że kształt podobozu jest zbliżony do prostokąta o stosunku długości boków 3:2, co pozwoliło uzyskać wygodny, położony w centrum założenia, plac apelowy. Omawiany podobóz zajmował w przybliżeniu 750m 2, a na jego terenie obozowały 23 osoby. Zastosowano stosunkowo luźne ułożenie namiotów, a dodatkowo były one zapełnione w niewielkiej części, bo w 56% (zakładając, że maksymalna liczba osób nocujących w jednym namiocie wynosi 8). Gdyby zatem dołożyć do istniejących namiotów dwa dodatkowe i uzupełnić stan liczebny uczestników oraz kadry, okazałoby się, że na terenie 750m 2 można urządzić nawet 55-osobowy obóz. Na tej podstawie należy stwierdzić, że średniej wielkości, czyli od 40 do 60-osobowy, obóz zajmuje około 700-800 m2 powierzchni.

Podczas obozu obowiązywał ramowy harmonogram dnia.

tabela 14 Ramowy harmonogram dnia na podobozie „Mistral” podczas obozu w Podlesicach [opracowanie własne]

07:00 – 08:00 pobudka obozu, gimnastyka, toaleta poranna 08:00 – 08:25 apel z wciągnięciem bandery na maszt 08:25 – 09:00 śniadanie 09:00 – 13:20 zajęcia poranne 13:20 – 15:00 obiad i cisza poobiednia 15:00 – 18:30 zajęcia popołudniowe 18:30 – 19:05 kolacja 19:05 – 21:30 ognisko lub zajęcia wieczorne 21:30 – 21:50 toaleta wieczorna 21:50 – 22:00 pożegnanie dnia i opuszczenie bandery 22:00 – 07:00 cisza nocna 52

Gimnastyka miała charakter rozgrzewki i była prowadzona na terenie placu apelowego, na podłożu piaszczystym i trawiastym. W celu wykonania toalety harcerze wychodzili do łaźni usytuowanej w odległości około 300 metrów od bramy podobozu. Apel miał miejsce na obszarze położonym centralnie pomiędzy namiotami. Podczas apelu harcerze stali w szyku apelowym, formując czworobok. Najważniejszym momentem apelu było wciągnięcie bandery na maszt, za który służyła gałąź wysokiego drzewa. fotografia 33 Harcerze w trakcie apelu podobozu „Mistral” podczas obozu w Podlesicach [fotografia autorska]

Po odbyciu apelu, harcerze udawali się na śniadanie. Wszystkie posiłki spożywane były w blaszanej stołówce, położonej około 400 metrów od bramy podobozu. Zajęcia programowe odbywały się równie często na terenie podobozu, jak poza nim. Ośrodek oferował obozującym dwa wydzielone miejsca ogniskowe. Zazwyczaj przy ognisku zbierały się co najmniej dwa podobozy (liczące wspólnie około 50 osób), a najczęściej odbywało się ognisko całego zgrupowania (około 120 osób). Miejsca ogniskowe zlokalizowane były na polanach, z dala od linii drzew i daleko od podobozów. fotografia 34 Harcerze w trakcie ogniska całego zgrupowania podczas obozu w Podlesicach [fotografia autorska]

53

W związku z tym, że harcerze dość często opuszczają terytorium swojego podobozu, czas przejścia od bramy do „centrum usługowego” nie powinien być zbyt długi (optymalnie – do dziesięciu minut).

Dodatkowo, podobozy muszą być sytuowane w pewnym odosobnieniu, tak aby zachować kameralny charakter i sobie wzajemnie nie przeszkadzać. Optymalny wydaje się zatem dystans do 500 metrów od „centrum usługowego” ośrodka i około 10 metrów od sąsiednich podobozów.

Obserwacja wykazała, że obrzędowość i zwyczaje gliwickich harcerzy nie różnią się zanadto od innych środowisk harcerskich. Występuje natomiast kilka elementów nie opisanych wcześniej, które mogą mieć wpływ na kształtowanie ośrodków harcerskich. Należy rozpocząć od tego, że gliwiccy harcerze zaczynają obozy od prac pionierskich, w trakcie których własnoręcznie wykonują część elementów wyposażenia podobozów, takie jak na przykład: wartownia i płot, prycze, półki i inne meble. W związku z tym trzeba zapewnić odpowiednio dużo miejsca na prace z wykorzystaniem narzędzi stolarskich, składowanie tych narzędzi oraz materiałów budowlanych. Kolejną ważną częścią każdego obozu są tak zwane „chatki”, czyli czas, kiedy harcerze opuszczają podobóz i udają się na zajęcia w zbudowanych przez siebie w lesie szałasach. Warto zatem zadbać o to, by sytuować ośrodek harcerski w terenie umożliwiającym budowanie szałasów, czyli w sąsiedztwie gęstych, krzewiastych lasów. Jednocześnie, należy wystrzegać się obszarów, na których bytują dziki, lisy, wolno żyjące psy i inna zwierzyna potencjalnie zagrażająca bezpieczeństwu „chatkowników”. Ostatnim istotnym wydarzeniem podczas każdego obozu gliwickich harcerzy jest uroczysta watra, podczas której harcerze spędzają całą noc przy ogniu. Projektując ośrodki harcerskie oraz obiekty o podobnej funkcji należy myśleć o miejscach ogniskowych jako o punktach o wyjątkowym znaczeniu dla kreowania więzi społecznych pomiędzy ich użytkownikami. fotografia 35 Harcerze w trakcie obrzędowego rozpalania watry podczas obozu w Podlesicach [fotografia autorstwa druhny Katarzyny Moskały]

54

2.2.

ANALIZA PORÓWNAWCZA WYBRANYCH TECHNOLOGII BUDOWLANYCH

Zgodnie z postawioną we wstępie pracy tezą, jej autorka uważa, że zastosowanie prymitywnych technologii budowlanych może być kluczem do zaspokojenia potrzeb lokalowych harcerzy. Aby spośród wielu takich technik wybrać tę odpowiednią dla warunków występujących na terenie opracowania, autorka przeprowadziła analizę porównawczą, a następnie jej wyniki skonsultowała z władzami Hufca ZHP Ziemi Gliwickiej.

Kryterium wyboru i oceny stanowiły: • odpowiedniość w stosunku do regionalnych warunków klimatycznych;

LEGENDA

• możliwość wykorzystania jako budulca naturalnie występujących w lokalnym środowisku przyrodniczym surowców; • możliwość wzniesienia budynku odpowiedniego do użytku w ciągu całego roku, a nie tylko w sezonie wiosenno-letnim; • brak konieczności używania specjalistycznego ciężkiego sprzętu budowlanego; • możliwość udziału w pracach budowlanych osób w różnym wieku, w tym dzieci i młodzieży; • prawdopodobieństwo możliwości uzyskania budowli spełniającej polskie wymogi prawne w zakresie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie oraz wytycznych sanitarnych.

Doprecyzowując, jako regionalne warunki klimatyczne należy rozumieć specyfikę klimatu Dfb20, czyli wilgotnego kontynentalnego z łagodnym latem i częstymi opadami. Charakteryzuje się on: • średnią temperaturą najzimniejszego miesiąca wynoszącą -3 O C bądź mniej; • średnią temperaturą najcieplejszego miesiąca wynoszącą powyżej 10O C; • brakiem miesiąca o średniej temperaturze większej niż 22 O C; • równomiernym rozłożeniem opadów w ciągu całego roku. [65] Za naturalnie występujące w lokalnym środowisku przyrodniczym surowce mogące posłużyć jako materiał budowlany autorka uznaje: ziemię, glinę, piasek, drewno, wiklinę, słomę, kamień.

55

20 klimat Dfb – jeden z typów klimatu kontynentalnego wyróżniony w klasyfikacji klimatów Koppena. [93]

ZGODNOŚĆ Z KRYTERIAMI

OCENA PRZYDATNOŚCI DO PROJEKTU dostępność budulca: szybkość budowy: łatwość budowy: długowieczność: koszt budowy:

oooo oooo oooo oooo oooo

TRULLO DANE OGÓLNE miejsce występowania: Włochy, region Apulia budulec: kamień typ dachu: kopuła Domy typu trullo budowano jako tymczasowe schrony i magazyny, ale także jako stałe mieszkania robotników rolnych albo drobnych właścicieli ziemskich. Czasem rozkwitu dla trulli były ostatnie dziesięciolecia XIX wieku, kiedy silnie rozwijały się w rejonie Apulii uprawy winorośli. Pomieszczenia w obiektach były okrągłe i przekryte każde osobną kopułą, która jest charakterystyczną cechą tego typu budowli. Większe pomieszczenia dopełniały alkowy. Trulli budowano bez zaprawy ze z grubsza kwadratowych kamieni, a wnętrze pokrywano obudową wypełnioną kamiennym gruzem. Zewnętrze czasem tynkowano aż do wysokości kopuły, która złożona była z trzech warstw kamieni. Grubość i gęstość powłoki budynku pozwalała utrzymywać we wnętrzach umiarkowaną temperaturę. Utrudnione natomiast było przewietrzanie obiektu i zapobieganie zbieraniu się wilgoci. [23]

rysunek 39 Przekrój przez trullo [opracowanie własne na podstawie: [92] ]

fotografia 36 Zabudowa typu trullo [59]

56

SOD HOUSE DANE OGÓLNE miejsce występowania: Ameryka Północna budulec: darń typ dachu: najczęściej dwuspadowy lub płaski

ZGODNOŚĆ Z KRYTERIAMI

Kiedy amerykańscy lub kanadyjscy pionierzy nie znajdowali na prerii podstawowych typów budulca: drewna i kamieni, budowali domy z darni – sod houses. Preriowa trawa ze względu na gęsty system korzeniowy stanowiła solidny materiał budowlany. Darń często cięto w kostki o wymiarach wynoszących w przybliżeniu: 60cm x 30cm x 15 cm, z których później układano mur. Na nim opierano dach, który mógł być płaski lub dwuspadowy, najczęściej także pokryty darnią.

Budowle tego typu były dużo tańsze od domów w konstrukcji szkieletowej drewnianej, jednak wymagały stałej konserwacji. Były też stosunkowo mało odporne na deszcz, zwłaszcza jeśli miały dach wykonany w większości z darni. Żeby zabezpieczyć zewnętrzne warstwy budynku przed wymywaniem, czasem pokrywano ściany stiukiem. [60]

OCENA PRZYDATNOŚCI DO PROJEKTU dostępność budulca: szybkość budowy: łatwość budowy: długowieczność: koszt budowy:

oooo oooo oooo oooo oooo

rysunek 40 Schematyczny przekrój przez budynek typu sod house [opracowanie własne na podstawie: [60] ]

fotografia 37 Pionierzy z Nebraski przed swoim domem typu sod house, około r. 1907 [76]

57

ZGODNOŚĆ Z KRYTERIAMI

OCENA PRZYDATNOŚCI DO PROJEKTU dostępność budulca: szybkość budowy: łatwość budowy: długowieczność: koszt budowy:

oooo oooo oooo oooo oooo

PUEBLO DANE OGÓLNE miejsce występowania: tereny Indian Pueblo, USA budulec: adobe (cegła otrzymana z połączenia gliny z trawą lub słomą, uformowana w prostopadłościan i suszona na słońcu) typ dachu: płaski Pueblo jest typem domu wypracowanym przez rdzennych mieszkańców Ameryki Północnej zamieszkujących południowo-zachodnie tereny USA. Składa się ono z wielopiętrowych, trwale połączonych ze sobą budynków tworzących wspólnie strukturę tarasową. Tradycyjnie pueblos budowane były z bloków wapienia bądź z cegły adobe.

Obecnie wykorzystuje się połączenie materiałów tradycyjnych ze współczesnymi. Otaczające wewnętrzny dziedziniec pueblo może mieć nawet pięć pięter, z którego te najniższe przeznaczone jest zazwyczaj na magazyn dostępny jedynie od góry. Przemieszczanie się pomiędzy poziomami odbywa się za pomocą drewnianych drabin lub, od niedawna, klatek schodowych. W jednym, rozrastającym się wedle potrzeb obiekcie mieszka naraz kilka rodzin. [35]

rysunek 41 Schematyczny przekrój przez zabudowę typu pueblo [opracowanie własne na podstawie: [88] ]

fotografia 38 Zabudowa typu pueblo w Taos, Nowy Meksyk [88]

58

HOGAN DANE OGÓLNE miejsce występowania: tereny Indian Navajo, USA budulec: kamień lub drewno oblepione ziemią typ dachu: spłaszczony kopulasty

ZGODNOŚĆ Z KRYTERIAMI

Hogan to nazwa domostwa ludu Navajo zamieszkujących południowo-zachodnią część USA. Jego konstrukcja składa się z kamieni lub żerdzi drewnianych obficie oblepionych z zewnątrz gliniastą ziemią.

Takie użycie materiałów sprawia, że budynek jest dobrze izolowany od warunków zewnętrznych, a zwłaszcza od lokalnych gorących temperatur. Z drugiej strony, ciepło wytwarzane przez zapalane wieczorem ognisko akumuluje się w ścianach, które oddają je przez całą noc. Hogans uważa się czasem za prototypy domów pasywnych.

Wnętrze obiektu stanowi jedno duże pomieszczenie z miejscem na ognisko w centrum. Na uwagę zasługuje misterne sklepienie wykonywane z drewnianych beli. Obecnie lud Navajo rzadko używa hogans w celach mieszkalnych; częściej praktykuje się w nich rytuały religijne. [69]

OCENA PRZYDATNOŚCI DO PROJEKTU dostępność budulca: szybkość budowy: łatwość budowy: długowieczność: koszt budowy:

oooo oooo oooo oooo oooo

rysunek 42 Schematyczny przekrój aksonometryczny przez budynek typu hogan [opracowanie własne na podstawie: [69] ]

fotografia 39 Wnętrze budynku typu hogan [73]

59

ZGODNOŚĆ Z KRYTERIAMI

OCENA PRZYDATNOŚCI DO PROJEKTU dostępność budulca: szybkość budowy: łatwość budowy: długowieczność: koszt budowy:

oooo oooo oooo oooo oooo

SUPERADOBE DANE OGÓLNE miejsce występowania: punktowo w wielu miejscach świata budulec: worki z gliną, ziemią wymieszaną ze słomą, cementem itp. typ dachu: kopulasty lub płaski Budowle tworzone z worków z ziemią lub piaskiem były często wykorzystywane jako bunkry lub schronienia w czasie wojen. Termin superadobe został spopularyzowany przez irańskiego architekta Nadera Khalili'ego, który w 1995 roku wzniósł w tej technologii 15 schronisk dla uchodźców. W ostatnich latach wzrasta zainteresowanie tego typu konstrukcjami wśród sympatyków budownictwa proekologicznego. Konstrukcje superadobe można wznosić na dwa sposoby: albo z oddzielnych worków z budulcem albo z jednego bardzo długiego worka, który układany spiralnie tworzy ściany. Do worków wsypuje się ziemię lub glinę pomieszaną ze słomą (adobe), ale także pokruszony gruz bądź żwir. Pomiędzy kolejne warstwy worków wkłada się drut kolczasty, który działa jak swoiste zbrojenie. Po zakończeniu etapu konstrukcji, budynki pokrywa się warstwą tynku.

Można przedtem zabezpieczyć ściany okrywając je membraną. [37]

rysunek 43 Schematyczny przekrój przez konstrukcję typu superadobe [opracowanie własne na podstawie: 37]

fotografia 40 Dom wzniesiony w technologii typu superadobe w Omanie [36]

60

możliwość wykorzystania jako budulca naturalnie występujących w lokalnym 0,5 środowisku przyrodniczym surowców możliwość wzniesienia budynku odpowiedniego do użytku w ciągu całego roku

1

brak konieczności używania specjalistycznego ciężkiego sprzętu budowlanego 0,5

hogan

pueblo

3,5

1

0,5

1

1

4

0,5

1

1

1

4,5

1

1

1

1

4,5

5

prawdopodobieństwo uzyskania budowli spełniającej polskie wymogi prawne

1

0

1

0,5

1

3,5

SUMA (x/6)

5

4

5

5

6

SUMA (x/20)

1

superadobe

1

hogan

1

pueblo

1

sod house

1

trullo

II

1

możliwość udziału w pracach budowlanych osób w różnym wieku, w tym dzieci i młodzieży

dostępność budulca

1

3

2

4

4

14

szybkość budowy

2

3

2

3

4

14

łatwość budowy

1

2

1

1

4

9

długowieczność

4

1

3

2

3

13

SUMA (x/16)

8

9

8

10

15

koszt budowy

3

1

3

2

1

KRYTERIA OCENY

I

0,5 0,5 0,5

SUMA (x/5)

1

superadobe

odpowiedniość w stosunku do regionalnych warunków klimatycznych

sod house

STOPIEŃ SPEŁNIENIA KRYTERIUM WYBORU

trullo

ZESTAWIENIE DANYCH NA TEMAT WYBRANYCH TECHNOLOGII BUDOWLANYCH

10

Zestawienie danych wskazuje, że należy odrzucić technologię typu sod house ze względu na małe prawdopodobieństwo zgodności z polskim prawem budowlanym. Zdecydowanie najlepiej w zestawieniu wypadła technologia superadobe. Jest to przekształcona forma ziemianki i, jako forma unowocześniona, jest najlepiej dostosowana do obecnych warunków. Jednocześnie stwarza warunki do pracy w grupie, podnoszenia zdolności manualnych, nauki praktycznych umiejętności oraz kreatywnego zdobnictwa.

61

tabela 15 Zestawienie danych na temat stopnia spełnienia kryteriów wyboru przez wybrane technologie budowlane [opracowanie własne]

tabela 16 Zestawienie danych na temat wybranych technologii budowlanych [opracowanie własne]

2.3.

ANALIZA STANU FORMALNO-PRAWNEGO W ZAKRESIE DOTYCZĄCYM PROJEKTOWANIA OŚRODKÓW HARCERSKICH

W rozumieniu ustaleń „Warunków Technicznych (...)” wydanych w formie Rozporządzenia Ministra Infrastruktury i Budownictwa [10] ośrodki harcerskie należą do kategorii obiektów zamieszkania zbiorowego przeznaczonych do celów turystyki i wypoczynku. W aspekcie bezpieczeństwa pożarowego zaliczają się do kategorii zagrożenia ludzi ZL V i powinny spełniać stojące za tym wymagania. Wyjątek stanowi sytuacja, gdy omawiane budynki są wolnostojące i charakteryzują się kubaturą mniejszą niż 1500m 3 – wówczas nie określa się ich klasy odporności pożarowej.

Szczegółowe wymagania stawiane obozom harcerskim określa „Instrukcja w sprawie wymagań higieniczno-sanitarnych dla stacjonarnych obozów pod namiotami” wydana przez Główny Inspektorat Sanitarny [1]. Nakazuje ona między innymi lokalizację obozów z dala od obiektów uciążliwych dla otoczenia, na terenie, którego wielkość umożliwia swobodne rozmieszczenie niezbędnej do przeprowadzenia wypoczynku infrastruktury. Wedle „Instrukcji (...)”, część żywieniowa obozu powinna zawierać: • miejsce do mycia rąk i menażek; • magazyn żywnościowy; • punkt obierania warzyw i miejsce do dezynfekcji jaj; • miejsce do przygotowywania posiłków; • zadaszoną kuchnię i zadaszoną jadalnię; • zmywalnię naczyń; • wydzielone miejsce dla osób przygotowujących posiłki.

W temacie urządzeń sanitarnych „Instrukcja (...)” nakazuje organizację osobnych umywalni dla dziewcząt i chłopców, z dopuszczeniem jednej umywalni o wyodrębnionych porach korzystania z niej. Obiekty te powinny być usytuowane w odległości większej niż 15 m od strefy żywieniowej i noclegowej obozu oraz większej niż 20 m od miejsca pobierania wody. „Instrukcja (…)” przewiduje także możliwość budowy latryn.

W części mieszkalnej obozu można stosować namioty i/lub zadaszone konstrukcje służące do noclegu zbudowane przez uczestników obozu. Ustawienie namiotów powinno umożliwiać swobodne przejście między nimi. Nie zezwala się na łączenie namiotów wspólnymi linami.

W obozie należy zapewnić wydzielone miejsce do suszenia mokrych rzeczy.

62

2.4.

PODSUMOWANIE CZĘŚCI STUDIALNEJ I WYTYCZNE PROJEKTOWE

Przeprowadzenie części studialnej pozwoliło uzyskać wiele wskazówek i wytycznych do projektowania ośrodków harcerskich.

Można je podzielić na dwie kategorie. Pierwsza z nich to wytyczne ogólne, opisujące atmosferę i klimat, jakie powinny towarzyszyć ośrodkom harcerskim i innym obiektom tego typu. Druga kategoria to wskazania bardziej konkretne, zawierające między innymi: spis potrzebnych do obsługi ośrodka obiektów wraz z odpowiadającym im zapotrzebowaniem powierzchniowym. Poniższe wytyczne zostały uszeregowane w kolejności odpowiadającej cyklowi życia obiektów: od planowania, poprzez budowę i użytkowanie po rozbiórkę.

Ośrodki harcerskie powinny być przede wszystkim przyjazne zarówno dla ich użytkowników, jak i dla środowiska przyrodniczego, w którym są umieszczone. Obiekt przyjazny dla użytkownikaharcerza to taki, który między innymi: • umożliwia przeprowadzenie podstawowych typów wydarzeń harcerskich: obozów, biwaków, zimowisk; • szanuje harcerską obrzędowość i zapewnia miejsce na jej kultywowanie, na przykład poprzez wydzielenie placu apelowego o odpowiedniej wielkości czy przygotowanie miejsc ogniskowych; • jest w stanie dostosować się do bieżących potrzeb użytkowników, na przykład poprzez umożliwienie re-aranżacji podobozów; • zapewnia szczególną atmosferę i klimat miejsca, wzmacnia więzi braterskie, inspiruje do integracji, wyzwala kreatywność oraz zaradność.

Wzmacnianie więzi międzyludzkich i zachęcanie do integracji można uzyskać dzięki zastosowaniu różnych metod. W przypadku obiektów nastawionych na harcerzy odpowiednie wydaje się: • zastosowanie architektury o tzw. „ludzkiej skali” w celu wykreowania kameralnej atmosfery; • stosowanie budynków o formach raczej obłych niż prostopadłościennych oraz pomieszczeń o okrągłych rzutach; • zapewnienie możliwości wspólnej służby (warty, przygotowywanie posiłków, utrzymywanie czystości itp.); • zapewnienie możliwości wspólnej nauki i przeżywania przygód (zajęcia warsztatowe, zajęcia w terenie, wycieczki, wędrówki, pionierka, rękodzieło); • zapewnienie możliwości wspólnego odpoczynku (sporty grupowe, gry, kręgi ogniskowe, amfiteatr, altany, hamaki); • rezygnacja z odosobnionych miejsc noclegowych na rzecz wspólnych pomieszczeń sypialnych lub namiotów.

63

Przez budynki przyjazne środowisku przyrodniczemu należy rozumieć takie, które jak najmniej mu szkodzą w trakcie całego swojego cyklu istnienia. Oznacza to zastosowanie jak najbardziej naturalnych, nieprzetworzonych i lokalnych materiałów budowlanych, użytkowanie nie powodujące zbytnich emisji szkodliwych substancji oraz możliwość rozbiórki z odzyskaniem przynajmniej części budulca. Przy okazji omawiania wpływu na środowisko warto również zaznaczyć, że ośrodki harcerskie powinny traktować otaczający je krajobraz z poszanowaniem i odpowiednio się do niego dostosowywać. Co za tym idzie, sugeruje się jak najmniejszą wycinkę drzewostanu obecnego na działce czy jak najmniejszą ingerencję w tektonikę obszaru, ale także wykorzystywanie naturalnych materiałów wykończeniowych i neutralnej palety barw.

Przechodząc do tematu lokalizacji nowo projektowanych ośrodków, można wspomnieć o kilku kryteriach, którymi warto się kierować.

Przede wszystkim, należy wybierać obszary zalesione i raczej suche, ponieważ tereny podmokłe oznaczają dokuczanie owadów oraz mikroklimat sprzyjający roznoszeniu się chorób [źr]. Z punktu widzenia logistyki podróży, korzystne jest sytuowanie tego typu obiektów poza obszarem miejskim i w pobliżu szlaków turystycznych, wciąż jednak w zasięgu komunikacji podmiejskiej lub kolejowej. Lokalizacja ośrodka powinna także oferować punkty widokowe i bliskość krajobrazowych atrakcji, jak na przykład: akweny czy cieki wodne, skałki, jaskinie lub góry. Korzystnie jest także wtedy, gdy wybrana pod budowę ośrodka harcerskiego działka odznacza się ciekawym ukształtowaniem terenu, dzięki któremu można uzyskać atrakcyjne punkty widokowe. W przypadku planowania budowy bazy harcerskiej o całorocznym profilu działalności, przy wyborze działki trzeba wziąć pod uwagę możliwość doprowadzenia na jej teren mediów. W związku z tym, że aby ośrodek funkcjonował w pełni musi oferować zakwaterowanie o wszystkich porach roku - także w zimie, należy zawczasu przemyśleć kwestie ogrzewania obiektów.

Co więcej, trzeba przygotować ośrodek do przeprowadzania na jego terenie podstawowych harcerskich wydarzeń. W tych wymagających noclegu pod dachem średnio bierze udział: • w zimowym biwaku / zimowisku: od 30 do 40 osób; • w zimowej kolonii zuchowej: około 20 – 25 osób; • w kolonii zuchowej: 50 osób.

W wydarzeniach, podczas których nocuje się w namiocie, średnio bierze udział: • w biwaku: od 20 do 40 osób; • w obozie stałym: około 50 osób; • w zgrupowaniu obozów: około 150 osób; Stosunek liczby kadry do liczby uczestników zwykle wynosi 1:10.

64

Znając liczbę użytkowników można podjąć próbę oszacowania zapotrzebowania powierzchniowego na poszczególne grupy funkcjonalne obiektów.

GRUPA OBIEKTÓW

TYP OBIEKTU (namiot bądź pokój) biuro pracy komendy

4 m2/os.

magazyn sprzętu

40 m2

kwatery pracowników zewnętrznych

domek letniskowy

podobóz

miejsce ogniskowe

4 m2/os.

6 m2/os.

wartownia

4 m2

centrala ogrzewania

4 m2

magazyny żywności

20 m2

miejsce na składowanie odpadów

6 m2

gastronomia kompostownik

pomoc medyczna

10 m2

kwatery komendy zarządzanie kwatery grupy kwatermistrzowskiej

sanitariaty

MINIMALNY METRAŻ

6 m2

kuchnia

30 m2

stołówka

1,5 m2/os.

podwójna toaleta z umywalką

10 m2/szt.

łaźnie z prysznicami

16 m2/8 stanow.

zlew do mycia menażek

8 m2

ambulatorium

6 m2

miejsce składowania leków

3 m2

izolatka

6 m2

osobny pokój dla kadry

20 m2

1 pokój na każdy zastęp

25 m2/zastęp

łazienka (min.: toaleta + umywalka)

1,5 m2

osobny namiot dla kadry

20 m2

1 namiot na każdy zastęp

20 m2

namiot magazynowy

9 m2

wewnętrzny plac apelowy

60 m2

krąg ogniskowy z siedziskami

90 m2

drewutnia

10 m2

Korzystając z powyższych danych można oszacować, że na usytuowanie budynków oraz pól namiotowych obsługujących w pełni funkcjonalny ośrodek harcerski oraz należy wygospodarować przynajmniej 2500 m2 powierzchni działki. Do tego należy doliczyć 65

tabela 17 Zapotrzebowanie powierzchniowe grup funkcjonalnych [opracowanie własne]

niezbędną komunikację oraz wolne przestrzenie, takie jak łąki czy polany. Układ funkcjonalno-przestrzenny powinien być przede wszystkim intuicyjny z jednoczesnym zachowaniem ciekawych wizualnie ścieżek i zaułków. Korzystnie jest ustanowić jedno lub dwa „centra usługowe”, np. gastronomiczne i sanitarne, osobno centrum zarządzania ośrodkiem i osobno pola namiotowe. Te ostatnie powinny być sytuowane jak najbardziej w głębi działki i rozmieszczone w sposób nieregularny, dopasowany do warunków przyrodniczych. Do każdego podobozu powinien prowadzić odrębny odcinek ścieżki, tak aby nie musieć przechodzić przez jedno pole, by dotrzeć do kolejnego.

W ramach programu dotyczącego aktywności dodatkowych, na terenie ośrodków powinno się zapewnić miejsce na: • aktywności sportowe ze wskazaniem na: tor przeszkód, wspinaczkę, strzelectwo oraz sporty wodne; • aktywności związane z kulturą, rękodziełem, rzemiosłem, spotkaniami, medytacją i tym podobnym.

Aby uzyskać jak największy stopień samowystarczalności ośrodka harcerskiego warto urządzić ogród owocowo-warzywny, lub wręcz małe gospodarstwo z kurami i kozami, które dostarczałoby nie tylko produktów spożywczych takich jak jaja czy mleko, ale także okazji do nauki harcerzy opieki nad zwierzętami. W takim przypadku trzeba zapewnić zwierzynie odpowiednią opiekę, co wiązałoby się z wygospodarowaniem lokum dla osoby odpowiedzialnej za gospodarstwo.

Ta osoba mogłaby jednocześnie pełnić funkcję dozorcy ośrodka.

Dalej w temacie użytkowania ośrodka należy wspomnieć o pozyskiwaniu energii i gospodarce odpadami. Warto brać pod uwagę wszelkie rozwiązania ograniczające zapotrzebowanie na energię i minimalizujące marnowanie surowców. Na szczególną uwagę w tym aspekcie może zasługiwać budownictwo pasywne, w tym wykorzystanie technologii superadobe.

66

3. CZĘŚĆ PROJEKTOWA

67

3.1.

ANALIZA LOKALIZACJI TERENU OPRACOWANIA

Teren opracowania znajduje się w miejscowości Łącza w powiecie gliwickim, województwie śląskim. Działka jest użytkowana przez Hufiec ZHP Ziemi Gliwickiej na mocy umowy dzierżawy z Nadleśnictwem Rudziniec, które jest właścicielem gruntu [2]. Łącza jest zlokalizowana w południowej części Polski, nieopodal granicy województw: śląskiego i opolskiego. rysunek 44 Lokalizacja terenu opracowania na mapie Polski [opracowanie własne]

Ośrodek harcerski w Łączy jest jednym z trzydziestu czterech ośrodków, baz i stanic Chorągwi Śląskiej ZHP. Dwadzieścia pięć z nich znajduje się na terytorium województwa śląskiego, a dziewięć – poza nim, między innymi nad morzem oraz w Bieszczadach. rysunek 45 Struktura lokalizacji ośrodków, baz i stanic harcerskich Chorągwi Śląskiej ZHP [opracowanie własne] [ośrodek w Łączy zaznaczono kolorem czarnym, a inne ośrodki Ch. Śl. zaznaczono kolorem czerwonym]

68

Leżące najbliżej Łączy inne ośrodki Chorągwi Śląskiej to: • Stanica 6 Harcerskiej Drużyny Żeglarskiej Hufca ZHP Rybnik (około 20 km); • Ośrodek Harcerski „Borowiany” Hufca ZHP Tarnowskie Góry (około 30 km); • Stanica Obozowa Hufca ZHP Piekary Śląskie „Posmyk” (około 35 km); • Ośrodek Szkoleniowo-Wypoczynkowy „Kokotek” Hufca ZHP Lubliniec (około 35 km); • Baza Obozowa Hufca ZHP Bytom „Kokotek” (około 35 km).

Ośrodek w Łączy jako jedyny znajduje się w centralno-zachodniej części województwa, co zwiększa jego atrakcyjność. Jednocześnie, będąc usytuowanym w połowie drogi, może stanowić pomost pomiędzy ośrodkami znajdującymi się na północy i południu województwa. Dystans dzielący go od innych ośrodków można pokonać w średnim tempie w ciągu około połowy dnia marszu.

Położenie Łączy jest korzystne dla usytuowania ośrodka także w zakresie pojmowanych szerzej walorów turystycznych okolicy. W niedalekiej odległości znajdują się trzy rezerwaty przyrody i aż dwa parki krajobrazowe: • PK „Góra św. Anny” • PK „Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich”. rysunek 46 Formy ochrony przyrody w okolicy Łączy [opracowanie własne] [ośrodek w Łączy zaznaczono kolorem czarnym, a parki krajobrazowe i najbliższe rezerwaty przyrody – kolorem zielonym]

69

W okolicy Łączy, oprócz rezerwatów przyrody i parków krajobrazowych znajdują się także inne osobliwości przyrodnicze zwiększające potencjał turystyczny miejscowości jako bazy wycieczkowej. rysunek 47 Osobliwości przyrodnicze w okolicy Łączy [opracowanie własne na podstawie: [66] ] [ośrodek w Łączy zaznaczono kolorem czarnym, a osobliwości przyrodnicze – kolorem czerwonym]

Na ilustracji zaznaczono lokalizację następujących miejsc: 1 - „Siedem Źródeł” [Leśnica].

Jest to miejsce, gdzie w Parku Krajobrazowym „Góra św. Anny” wypływające spod skał siedem źródeł tworzy strumyk, który zarówno w lecie jak i w zimie ma jednakową temperaturę 9,4O C. 2 - „Kanał Gliwicki” [Kędzierzyn-Koźle].

Wybudowany w latach 30' XX wieku łączy port w Łabędach z portem rzecznym w Koźlu; liczy 41 km długości. Słynie ze śluz wyrównujących różnicę poziomów wody oraz syfonu w Lenartowicach, czyli dwupoziomowego skrzyżowania wód.

3 - „Odra rzeką integracji europejskiej” [Kędzierzyn-Koźle].

To oficjalna nazwa corocznej imprezy - „Tradycyjnego Spływu Pływadeł”. Oprócz niej, miejsce to oferuje żeglarską bazę wypadową, z której można bezpośrednio dopłynąć nawet do Pragi.

4 – Granitowy głaz narzutowy z epoki lodowcowej [Racibórz].

Ważący prawie 43 tony, pochodzący ze Skandynawii kamień jest zaliczany do największych polskich pomników przyrody nieożywionej.

5 - „Źródło młodości” [Tarnowskie Góry].

Do otoczenia popularnego wśród lokalnej ludności źródełka wykorzystano kamienie graniczne z przedwojennej granicy polsko-niemieckiej, co stanowi ciekawostkę historyczną.

70

6 – Zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Żabie Doły” [Bytom]. Żabie Doły obejmują zespół kilkunastu stawów, gdzie można obserwować licznie rezydujące tam ptactwo.

7 – Pomnik przyrody „Dęby Ornontowieckie” [Ornontowice].

Jest to aleja licząca 1120 metrów, przy której rośnie 74 okazów dębów szypułkowych, o obwodach do około 360 cm. Ozdabiają one rowerową część tzw. „Trasy Zachodniej”.

8 - „Dupina w Katowicach” [Katowice].

Nazwano w ten sposób kompleks trzech stawów o pochodzeniu antropogenicznym, siedlisko wielu gatunków roślin i zwierząt, w tym rzadkich ptaków takich jak: płaskonosy, zimorodki czy bączki.

Przez okolice Łączy przebiega wiele szlaków pieszych, które można wykorzystać jako trasę harcerskiej wędrówki. Tuż obok ośrodka przebiegają dwa szlaki: niebieski - „Szlak Powstańców Śląskich”, którego długość wynosi 192 km oraz żółty - „Szlak Okrężny Wokół Gliwic”. Bardziej oddalone od ośrodka są między innymi szlaki: • „Szlak Husarii Polskiej” [kolor czerwony]; • „Szlak Cystersów” [kolor zielony]; • „Czarny Szlak Uroczyska Buk” [kolor czarny]; • „Szlak Polskich Szkół Mniejszościowych [kolor żółty]; • „Czarny Szlak Siedliski” [kolor czarny].

rysunek 48 Szlaki turystyczne przebiegające w okolicy Łączy [opracowanie własne na podstawie: [56] ] [ośrodek w Łączy zaznaczono kolorem czarnym]

71

Kolejnym atutem okolic Łączy jest mnogość zabytków, które również mogą być celem wycieczek harcerzy. Wiele z nich znajduje się w zasięgu kilkugodzinnego spaceru z terenu ośrodka. rysunek 49 Zabytki i miejsca pamięci w okolicy Łączy [opracowanie własne na podstawie [66] ] [ośrodek w Łączy zaznaczono kolorem czarnym, a zabytki i miejsca pamięci – kolorem czerwonym]

1 – Pałac z otoczeniem parkowym – XIX w. [Rudziniec] 2 – Drewniany kościół – pw. św. Michała Archanioła, XVII w. [Rudziniec] 3 – Pomniki pamięci – poświęcone ofiarom I i II WŚ [Rudno] 4 – Pomnik pamięci – poświęcony ofiarom II WŚ [Bojszów] 5 – Drewniany kościół – pw. Wszystkich Świętych, XV w. [Bojszów] 6 – Późnogotycki drewniany kościół – pw. Narodzenia NMP, XV w. [Łącza] 7 – Drewniany kościół leśny „Magdalenka” - wielokrotnie ocalały od pożarów, XVIII w. [Goszyce] 8 – Pozostałości dworu – XVII w. [Sierakowice] 9 – Drewniany kościół – pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej, XVII w.

[Sierakowice] 10 – Pomnik pamięci – poświęcony ofiarom I i II WŚ [Rachowice] 11 – Drewniany spichlerz – XIX w. [Rachowice] 12 – Obelisk – poświęcony pamięci doktora J. Rogera [Rachowice] 13 – Drewniane domy – XIX w. [Sośnicowice] 14 – Późnobarokowy pałac – XVIII w. [Sośnicowice] 15 – Pomnik Powstańców Śląskich [Sośnicowice] 16 – Późnogotycki kościół – pw. św. Jakuba, XV w. [Sośnicowice] 72

Mnogość występujących w okolicy terenu opracowania zabytków, miejsc pamięci, ciekawych miejsc przyrodniczych oraz szlaków pieszych sprawia, że jego lokalizacja jest atrakcyjna turystycznie. Zgodnie z powyższym, lokalizacja ta może zostać uznana za korzystną w celu usytuowania ośrodka harcerskiego, który powinien między innymi stanowić bazę wypadową na wycieczki po okolicznych terenach.

Oprócz walorów turystycznych, dla lokalizacji ośrodka harcerskiego istotna jest również odległość pomiędzy nim a siedzibą hufca. W badanym przypadku, odległość ta wynosi 24 km. Można pokonać tę trasę samochodem w około pół godziny, jadąc kolejno ulicami (od strony Gliwic): DK78, DK88, Kozielską i Sportową. Gliwiccy harcerze najczęściej na swój ośrodek dojeżdżają pociągiem. Wysiadają na stacji Rudziniec Gliwicki i dalszą trasę, około 7 km, przemierzają pieszo.

W tym przypadku podróż pociągiem trwa około 20 minut, a wędrówka – około 1,5 godziny. rysunek 50 Komunikacja z Gliwic do ośrodka harcerskiego w Łączy [opracowanie własne] [ośrodek w Łączy zaznaczono kolorem czarnym]

Ocenia się, że teren opracowania jest dogodnie skomunikowany z centrum Gliwic, gdzie znajduje się siedziba hufca. W związku z tym, lokalizacja terenu opracowania może być uznana za korzystną w celu usytuowania na nim ośrodka harcerskiego dla Hufca ZHP Ziemi Gliwickiej. Nie zachodzi zatem potrzeba poszukiwania alternatywnej lokalizacji dla w/w ośrodka.

73

Najbliższe otoczenie terenu opracowania stanowi wieś Łącza oraz okoliczne lasy, należące do Nadleśnictwa Rudziniec. Nazwa wsi pochodzi pierwotnie od słów „leśna wieś”, co dobrze oddaje charakter tego miejsca. Biegną przez nią dwie ulice, wytyczone równolegle po dwóch stronach wąskiej rzeki. Pomiędzy tymi ulicami usytuowane są gospodarstwa domowe, przy czym przeważa zabudowa zagrodowa.

Prostopadle od ulic rozciągają się pola uprawne. Od strony zachodniej wieś dochodzi do kompleksu leśnego. Tam, w niewielkim oddaleniu od zabudowań usytuowana jest leśniczówka oraz przyległy do niej teren ośrodka harcerskiego. Łącza nie prezentuje szerokiej oferty usługowej dla mieszkańców czy turystów. Jako jej ważniejsze elementy można wyliczyć: • boisko sportowe do piłki nożnej; • kościół rzymskokatolicki; • plac zabaw; • sklep spożywczy; • dwa przystanki autobusowe; • obszerny parking na skraju lasu.

Pomimo ubogiej oferty miejscowości, powinna ona być wystarczająca dla potrzeb użytkowników ośrodka harcerskiego. Jednocześnie, duża ilość gospodarstw rolnych stwarza okazję dla harcerzy jako miejsce ich służby. rysunek 51 Najbliższe otoczenie terenu opracowania – wieś Łącza [opracowanie własne] [ośrodek w Łączy zaznaczono kolorem czerwonym]

74

Warunki dotyczące zagospodarowania terenu w obszarze sołectwa Łącza reguluje uchwała Miejscowy Plan Ogólnego Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Rudzieniec z 23. lutego 2004r.

Teren opracowania znajduje się w obszarze „UI”. Jest on otoczony terenami leśnymi, w których przeważa zadrzewienie iglaste. rysunek 52 MPOZP obowiązujący w sołectwie Łącza [opracowanie własne na podstawie: [8] ] [ośrodek w Łączy zaznaczono kolorem czerwonym]

rysunek 53 MPOZP obowiązujący w sołectwie Łącza - szczegół [opracowanie własne na podstawie: [8] ] [ośrodek w Łączy zaznaczono kolorem czerwonym]

75

Dla terenu opracowania MPOZP jako przeznaczenie podstawowe wyznacza „usługi inne”. W ramach przeznaczenia uzupełniającego dopuszcza: • obiekty zaplecza administracyjno - socjalnego; • parkingi, garaże oraz dojazdy niewydzielone; • urządzenia i sieci uzbrojenia terenu; • zieleń towarzyszącą usługom.

Zasady dotyczące kształtowania zabudowy na terenie opracowania wynikające z MPOZP: • dopuszcza się utrzymanie, przebudowę i rozbudowę istniejących usług oraz realizację nowych usług; • nakazuje się zapewnienie realizacji potrzeb parkingowych na obszarze działki; • przy przebudowie i rozbudowie preferuje się stosowanie dachów dwuspadowych symetrycznych (lub naczółkowych i czterospadowych) o kącie nachylenia połaci głównych od 30 do 45 stopni. [8]

76

3.2.

OPIS PRZYJĘTEJ KONCEPCJI PROJEKTOWEJ

Ideą przewodnią niniejszego projektu jest wykorzystanie prostych, prymitywnych technik budowlanych w celu zaspokojenia podstawowych potrzeb hufcowej społeczności. Efektem końcowym procesu budowy ma być kompleks obiektów oferujący jego użytkownikom nie tylko schronienie przed nieprzyjaznymi warunkami atmosferycznymi, ale też miejsce zachęcające do integracji. Ośrodek harcerski powinien funkcjonować jako pewien rodzaj „osady”, której tymczasowi mieszkańcy wspólnie spędzają czas, przygotowują posiłki, razem pracują i odpoczywają.

Rozpoczynając pracę nad projektem, naturalne wydaje się zatem poszukiwanie inspiracji w formie prymitywnych osad z epoki przedceramicznej.

Specyficzną cechą pierwotnego budownictwa jest wykorzystanie motywu owalu. Schronienia o owalnym charakterze, takie jak szałas, jurta, wigwam czy tipi, które towarzyszyły ludzkości jeszcze w czasach koczowniczych, zostały zaimplementowane podczas zmiany trybu życia na stały. Pierwsi budowniczowie, chcący wyodrębnić swój fragment przestrzeni, otaczali swe siedziby dookoła murem wyznaczając tak zwany „promień prywatności”, czyli dystans regulujący relacje między członkami społeczności. Forma budowli była jednakże bezpośrednio związana z rodzajem wykorzystanego budulca. Obiekty kamienne, o konstrukcji złożonej z niewielkich elementów, najłatwiej było układać w owalne formy. Natomiast budynki wznoszone z drewna, ze względu na linearny kształt belek były najczęściej prostopadłościenne. Zaproponowana w projekcie ośrodka konstrukcja typu superadobe, ze względu na wykorzystanie jako budulca wielu małych elementów tworzących ściany nośne, podobna jest w swoim charakterze raczej do pierwotnych obiektów kamiennych niż drewnianych. W związku z tym, jako determinantę struktury ośrodka przyjęto owalny plan budynków.

Początkowo ludzie budowali pojedyncze, odosobnione schronienia.

W miarę jak przybywało mieszkańców osady i rosła potrzeba magazynowania coraz większych ilości dóbr, zabudowa stawała się coraz bardziej zbita. Ostatecznie powstawał klaster będący sumą przylegających do siebie izb mieszkalnych, magazynów i innych pomieszczeń.

Zasada ta została przeniesiona na projekt ośrodka, gdzie gradacja przebiega wraz z wchodzeniem w głąb działki. Bezpośrednio przy elewacji frontowej usytuowana została niewielka, półotwarta budowla – wartownia. Głębiej znajdują się pojedyncze budynki złożone z jednego pomieszczenia: magazyn, sanitariaty. Im dalej od wejścia, 77

tym zabudowa staje się coraz bardziej złożona, a kończy się na głównym budynku – kompleksie, w którego skład wchodzą domki letniskowe, stołówka oraz kuchnia z zapleczem.

rysunek 54 [po lewej] Plan zabudowań w Hatoul F, [po prawej] Plan zabudowań w Netiv Hagdud (ponad 7500 lat p.n.e.) [opracowanie własne na podstawie różnych źródeł internetowych]

rysunek 55 Plan zabudowań w Nahal Oren (ponad 7500 lat p.n.e.) [opracowanie własne na podstawie różnych źródeł internetowych]

rysunek 56 Plan zabudowań w Shkarat Msaied (ok. 7590-6880 lat p.n.e.) [opracowanie własne na podstawie różnych źródeł internetowych]

78

rysunek 57 Plan zabudowań w Skara Brae (ok. 3180-2500 lat p.n.e.) [opracowanie własne na podstawie różnych źródeł internetowych]

rysunek 58 Schemat formowania struktury ośrodka [opracowanie własne]

79

3.3.

OPIS STRUKTURY I UKŁADU FUNKCJONALNOPRZESTRZENNEGO PROJEKTOWANEGO OŚRODKA

3.3.1. Stan istniejący i projekt zagospodarowania terenu Obecnie na działce znajduje się jeden obiekt. Jest to domek letniskowy wybudowany w konstrukcji lekkiej drewnianej, nietrwale związany z gruntem. Jego powierzchnia użytkowa wynosi mniej niż 35 m 2.

Teren jest ogrodzony na całej długości płotem z drewnianych słupków i rozciągniętej pomiędzy nimi linki. Od południowej strony działki, przy leśniczówce, znajdują się trzy drobne budynki inwentarskie, z czego jeden jest usytuowany w granicy. rysunek 59 Teren opracowania stan istniejący [opracowanie własne na podstawie kopii mapy zasadniczej uzyskanej w Biurze Komendy Hufca ZHP Ziemi Gliwickiej]

fotografia 41 Dokumentacja fotograficzna stanu istniejącego [harcerze porządkujący teren ośrodka, widok ze środka działki w kierunku południowym; źródło: [49] ]

80

Decyzje projektowe warunkujące zagospodarowanie działki:

rysunek 60 Schemat formowania zagospodarowania działki I [opracowanie własne]

SAMOWYSTARCZALNOŚĆ | OGIEŃ W CENTRUM ZAŁOŻENIA Przyjęto założenia, że ośrodek będzie funkcjonował w formie quasi-agroturystyki. Na jego terenie znajdzie się między innymi ogród warzywny, sad owocowy oraz zagroda dla zwierząt, np. kur lub kóz, o które będą dbali harcerze. W ośrodku stale będzie przebywał dozorca sprawujący pieczę nad zwierzyną.

Ognisko i obrzędowość z nim związana pełni wyjątkową rolę w życiu harcerzy. Wytyczone miejsce ogniskowe powinno znajdować się w centrum ośrodka, w pobliżu pól namiotowych i domków letniskowych. Jednocześnie powinno być ono odseparowane od drzew.

W projekcie główne miejsce ogniskowe jest zespolone ze stołówką.

rysunek 61 Schemat formowania zagospodarowania działki II [opracowanie własne]

OTWARCIE NA LAS | ROZWÓJ Teren ośrodka będzie ogrodzony od otoczenia z trzech stron: od drogi dojazdowej, od leśniczówki i od zbiornika wodnego. Będzie się natomiast otwierał na las, od strony południowo-zachodniej.

Projekt zakłada rozwój ośrodka w czasie, za zgodą nadleśnictwa, które jest właścicielem terenu. Podczas obozów będzie można ustawiać pola namiotowe coraz dalej w głąb lasu, oddalając się stopniowo od zabudowań głównego kompleksu. Dzięki takiemu ułożeniu, podobozy będą miały zapewnioną niezbędną prywatność.

81

rysunek 62 Schemat strefowania przestrzeni w zagospodarowaniu działki [opracowanie własne]

• Pierwsza strefa stanowi bufor oddzielający ośrodek od drogi dojazdowej. Zlokalizowano tam miejsca postojowe i wartownię.

• Kolejna jest strefa obsługująca. Jej zabudowa składa się z jednolub kilkuelementowych obiektów. Są to: magazyn, sanitariaty oraz kwatery pracowników rezydujących na ośrodku.

• Jako następną wyznaczono przestrzeń półpubliczną. Znajduje się w niej budynek komendy i wewnętrzny plac z zielenią urządzoną.

• Dalej ma miejsce strefa prywatna. Znajduje się w niej jeden, złożony z wielu elementów budynek. Mieści on w sobie funkcje domków letniskowych, kuchni i stołówki/amfiteatru. Jest to centralny punkt założenia, oddzielający poprzedzające go budynki od pól namiotowych, zapewniając im prywatność.

• Ostatnia jest strefa leśna, wolna od zabudowy. Nie ma wyznaczonego końca tej strefy. rysunek 63 Schemat ścieżek użytkowników na działce [opracowanie własne]

82

• Ścieżki użytkowników w głównej mierze koncentrują się wokół budynku głównego, który stanowi serce ośrodka.

• Pomiędzy polami namiotowymi jest zostawione na tyle miejsca, ile jest potrzebne do zorganizowania apelu. Przestrzeń ta może także służyć za alternatywne miejsce ogniskowe.

• Harcerze idąc na posiłek najpierw udają się do zorganizowanych przy budynku stołówki zlewów, gdzie myją ręce i menażki; dopiero po tym idą odebrać jedzenie i wybierają miejsce do siedzenia.

• W przypadku dużego obłożenia, harcerze mogą oczekiwać na wolne miejsce (na przykład na stołówce lub w sanitariatach) na wewnętrznym placyku. Oprócz siedzisk zlokalizowano tam inne elementy małej architektury, jak na przykład huśtawki.

• Pracownicy kuchni mają możliwie krótką drogę do przebycia do miejsca pracy. Po drodze mogą wstąpić do ogrodu warzywnego i zebrać stamtąd produkty.

• Osoby z zewnątrz chcące skorzystać z usługi – wspinaczki nie muszą zagłębiać się w tym celu zanadto w terenie ośrodka.

• Odpady pochodzące z kuchni można szybko przetransportować do altany śmietnikowej zlokalizowanej w pobliżu wjazdu technicznego na działkę.

rysunek 64 Schemat dostępności i bezpieczeństwa na ośrodku [opracowanie własne]

• Projekt ośrodka zaplanowano w taki sposób, aby jego większość była dostępna dla osób z niepełnosprawnością ruchową.

• Odstępy pomiędzy budynkami wynoszą ponad 5 metrów, dzięki czemu możliwy jest przejazd samochodów uprzywilejowanych. Na teren prowadzą dwa wjazdy – jeden główny a drugi techniczny.

• Punkt udzielania pierwszej pomocy przedmedycznej jest usytuowany w taki sposób, żeby droga dojścia do niego z podobozów lub domków letniskowych była jak najkrótsza.

83

rysunek 65 Projekt zagospodarowania terenu ośrodka [opracowanie własne]

BILANS TERENU: • POWIERZCHNIA DZIAŁKI ............................ 4927,83m2 = 100,00% • powierzchnia zabudowy …................................ 935,29m 2 = 18,98% • powierzchnia utwardzona ….......................... 1598,20m2 = 32,43% • powierzchnia biologicznie czynna …............ 3329,63m 2 = 48,59% ELEMENTY ZAGOSPODAROWANIA TERENU DZIAŁKI: • budynki: • magazyn (b. istniejący); • sanitariaty; • łaźnia; • dom letniskowy: kwatery pracowników / do wynajęcia; • budynek komendy; • budynek główny.

• budowle: • wartownia; • altana śmietnikowa; • elementy małej architektury: • ławki; • urządzenia do zabawy: huśtawki itp.; • urządzenia do wspinaczki; • wyznaczone miejsca ogniskowe; • maszt flagowy na placu apelowym; • kurnik; • grządki.

• zieleń: • zachowane w całości zadrzewienie istniejące; • dosadzenie nowej zieleni niskiej i wysokiej.

• wyznaczone pola namiotowe.

84

3.3.1. Układy funkcjonalno-przestrzenne projektowanych budynków Wszystkie projektowane budynki są jednokondygnacyjne, o formie wzajemnie przecinających się kopuł. Budynki, które w swojej funkcji przewidują nocleg, zawierają antresole z kwaterami sypialnymi. Każdy obiekt jest zwieńczony świetlikiem okrągłym kopułkowym, który skutecznie doprowadza do wnętrz światło naturalne.

1. SANITARIATY ZESTAWIENIE POWIERZCHNI: • 0/1 – 0/6 toaleta pow. posadzki = 6x 2,20m2 | pow. użytkowa = 6x 2,00m2 • 0/7 toaleta dla OZN pow. posadzki = 5,29m2 | pow. użytkowa = 3,91m2 • 0/8 pomieszczenie gospodarcze pow. posadzki = 5,29m2 | pow. użytkowa = 3,91m2 • SUMA POWIERZCHNI UŻYTKOWEJ: 19,82m2 • POWIERZCHNIA CAŁKOWITA: 42,13m2 Poszczególne toalety są dostępne z zewnątrz obiektu. Zainstalowane są w nich toalety suche kompostujące. Dostęp do pojemników z kompostem został zapewniony poprzez wycięcie z formy obiektu wewnętrznego pola, do którego przechodzi się przez pomieszczenie gospodarcze.

rysunek 66 Sanitariaty – rzut 1:100 [opracowanie własne]

85

2. ŁAŹNIA ZESTAWIENIE POWIERZCHNI: • 0/1 przedsionek pow. posadzki = 8,29m2 | pow. użytkowa = 3,14m2 • 0/2 łazienka dla OZN pow. posadzki = 9,62m2 | pow. użytkowa = 4,52m2 • 0/3 łaźnia pow. posadzki = 28,64m2 | pow. użytkowa = 22,89m2 • SUMA POWIERZCHNI UŻYTKOWEJ: 30,55m2 • POWIERZCHNIA CAŁKOWITA: 67,87m2 Bryłę budynku stanowią trzy przecinające się kopuły. Obiekt zawiera przedsionek z umywalkami, toaletę przystosowaną do używania przez osoby z niepełnosprawnością oraz łaźnię. W łaźni mieści się sześć stanowisk prysznicowych oraz dwie przebieralnie. W celu uzyskania maksymalnej prywatności wnętrza, w obiekcie nie zastosowano okien innych niż świetliki sufitowe.

rysunek 67 Łaźnie – rzut 1:100 [opracowanie własne]

86

3. DOM LETNISKOWY ZESTAWIENIE POWIERZCHNI: • 0/1 pomieszczenie ogólne pow. posadzki = 60,79m2 | pow. użytkowa = 56,72m2 • 0/2 łazienka pow. posadzki = 9,62m2 | pow. użytkowa = 4,52m2 • 1/1 antresola sypialna pow. posadzki = 44,15m2 | pow. użytkowa = 25,24m2 • SUMA POWIERZCHNI UŻYTKOWEJ: 86,48m2 • POWIERZCHNIA CAŁKOWITA: 97,47m2 Dom letniskowy składa się z dwóch elementów. W jednym z nich mieści się pomieszczenie ogólne z aneksem kuchennym i antresolą sypialną, a w drugim – łazienka. Antresola jest dostępna ze schodów zewnętrznych. Strop nad pomieszczeniem ogólnym ma w części centralnej otwór, dzięki któremu na dół dociera światło ze świetlika. Na antresoli wydzielone są cztery komory sypialne. Obiekt ten może pełnić funkcję kwatery dla pracowników ośrodka (np. kucharzy) lub może być wynajmowany turystom.

rysunek 68 Dom letniskowy - rzut parteru 1:100 [pomniejszony do 90%] [opracowanie własne]

87

4. BUDYNEK KOMENDY ZESTAWIENIE POWIERZCHNI: • 0/1 pomieszczenie ogólne do pracy biurowej pow. posadzki = 60,79m2 | pow. użytkowa = 56,72m2 • 0/2 łazienka pow. posadzki = 9,62m2 | pow. użytkowa = 4,52m2 • 0/3 pomieszczenie do udzielania pierwszej pomocy przedmedycznej pow. posadzki = 37,81m2 | pow. użytkowa = 33,17m2 • 0/4 izolatka pow. posadzki = 12,56m2 | pow. użytkowa = 7,35m2 • 0/5 łazienka przy izolatce pow. posadzki = 9,62m2 | pow. użytkowa = 4,52m2 • 1/1 kwatery sypialne pow. posadzki = 44,15m2 | pow. użytkowa = 25,24m2 • 1/2 antresola sypialna pow. posadzki = 12,75m2 | pow. użytkowa = 6,60m2 • SUMA POWIERZCHNI UŻYTKOWEJ: 138,12m2 • POWIERZCHNIA CAŁKOWITA: 175,87m2 Budynek komendy jest rozwiniętą wersją opisanego wcześniej domu letniskowego. Mieści w sobie biuro komendy ośrodka, gabinet udzielania pierwszej pomocy przedmedycznej, izolatkę oraz dwie łazienki.

W pomieszczeniu ogólnym jest odpowiednio dużo miejsca, aby przyjmować interesantów, prowadzić prace biurowe i magazynować dokumentację. W centrum tego pomieszczenia, które jest dostępne także od strony ambulatorium, znajduje się aneks kuchenny i duży stół umożliwiający przeprowadzanie spotkań w większym gronie.

Podobnie jak w przypadku domu letniskowego, strefa sypialna znajduje się na antresolach. Sypialnia komendy jest dostępna ze schodów zewnętrznych, natomiast do sypialni pielęgniarki prowadzą schody wewnętrzne. rysunek 69 Budynek komendy schemat funkcjonalno-przestrzenny [opracowanie własne] 1 – biuro i sypialnia komendy 2 – łazienka 3 – gabinet i sypialnia pielęgniarki 4 – izolatka 5 – łazienka przy izolatce

88

rysunek 70 Budynek komendy - rzut parteru 1:200 [opracowanie własne]

rysunek 71 Budynek komendy - rzut antresoli 1:200 [opracowanie własne]

rysunek 72 Budynek komendy - przekrój 1:200 [opracowanie własne]

89

rysunek 73 Budynek komendy fragment rzutu parteru 1:100 [opracowanie własne]

rysunek 74 Budynek komendy - wizualizacja [opracowanie własne]

90

5. BUDYNEK GŁÓWNY ZESTAWIENIE POWIERZCHNI: • 0/1 wiatrołap pow. posadzki = 28,64m2 | pow. użytkowa = 22,89m2 • 0/2, 0/3 pomieszczenie ogólne zajęciowe pow. posadzki = 2x 60,79m2 | pow. użytkowa = 2x 56,72m2 • 0/4 łazienka pow. posadzki = 9,62m2 | pow. użytkowa = 4,52m2 • 0/5 stołówka pow. posadzki = 119,67m2 | pow. użytkowa = 106,76m2 • 0/6 amfiteatr – miejsce ogniskowe pow. posadzki = 34,19m2 | pow. użytkowa = 29,87m2 • 0/7 kuchnia pow. posadzki = 34,19m2 | pow. użytkowa = 32,15m2 • 0/8 zmywalnia naczyń kuchennych pow. posadzki = 11,93m2 | pow. użytkowa = 7,35m2 • 0/9 magazyn jarzyn i owoców pow. posadzki = 9,62m2 | pow. użytkowa = 4,52m2 • 0/10 magazyn mięsa i jaj pow. posadzki = 12,81m2 | pow. użytkowa = 7,50m2 • 0/11 zaplecze socjalne pracowników kuchni pow. posadzki = 16,40m2 | pow. użytkowa = 14,49m2 • 0/12 łazienka pracowników kuchni pow. posadzki = 6,72m2 | pow. użytkowa = 3,84m2 • 1/1, 1/2 kwatery sypialne harcerzy pow. posadzki = 2x 44,15m2 | pow. użytkowa = 2x 25,24m2 • SUMA POWIERZCHNI UŻYTKOWEJ: 397,81m2 • POWIERZCHNIA CAŁKOWITA: 515,95m2 Bryła budynku głównego jest złożona z wielu przenikających się elementów. Zawiera w sobie trzy główne funkcje: dom letniskowy złożony z dwóch odrębnych jednostek, stołówkę oraz kuchnię z zapleczem. Stołówka jest półotwarta, z otwartym dachem. W jej centrum znajduje się amfiteatr z wydzielonym miejscem ogniskowym.

91

rysunek 75 Budynek główny schemat funkcjonalno-przestrzenny [opracowanie własne] 1 – wiatrołap 2 – dom letniskowy 3 – łazienka 4 – stołówka z amfiteatrem 5 – magazyn jarzyn i owoców 6 – kuchnia 7 – zmywalnia naczyń 8 – zaplecze socjalne 9 – magazyn mięsa i jaj 10 – łazienka pracowników

rysunek 76 Budynek główny fragment rzutu parteru 1:200 – część z domem letniskowym [opracowanie własne]

rysunek 77 Budynek główny fragment przekroju 1:200 [opracowanie własne]

92

rysunek 78 Budynek główny fragment rzutu parteru 1:100 – część z kuchnią z zapleczem [opracowanie własne]

rysunek 79 Budynek główny - wizualizacja [opracowanie własne]

93

rysunek 80 Budynek główny fragment rzutu piętra 1:100 – kwatery sypialne harcerzy [opracowanie własne]

rysunek 81 Ośrodek harcerski - wizualizacja [opracowanie własne]

94

3.4.

OPIS PRZYJĘTYCH ROZWIĄZAŃ KONSTRUKCYJNYCH I MATERIAŁOWYCH

3.4.1. Wstępna analiza literatury przedmiotu Wybrana w procesie analitycznym konstrukcja typu superadobe jest stosowana od relatywnie niedługiego czasu, bo od lat 80' ubiegłego wieku. Ze względu na małą ilość publikacji naukowych na temat tej technologii, większość projektów ją wykorzystujących bazuje jedynie na wiedzy empirycznej. W ostatnich latach przybyło jednakże artykułów opisujących właściwości konstrukcji superadobe. Dwa z nich okazały się przydatne podczas opracowywania konstrukcji w projekcie ośrodka.

W 2016 w periodyku „Materials and Design” Uniwersytetu Longborough został opublikowany artykuł pt.: „Comprehensive design method for earthbag and superadobe structures” [21]. Jego autorzy wskazali we wstępie na potrzebę opracowania konkretnej metody obliczania właściwości mechanicznych konstrukcji superadobe w celu osiągania bezpiecznych i przewidywalnych efektów budowy. Z artykułu wynika, że jedynie w Kalifornii, po przeprowadzeniu w 1998 roku serii udanych eksperymentów badających reakcję na obciążenia mechaniczne i wstrząsy sejsmiczne, uznano superadobe za pełnoprawny system konstrukcyjny. W dalszej części artykułu autorzy opisali typową budowlę superadobe wraz z równaniami opisującymi kształt przekroju kopuły, po czym przeprowadzili szereg badań o charakterze parametrycznym. Ostatecznie, autorzy przedstawili kompleksową metodę obliczeń właściwą dla superadobe, które należy wykonać przed przystąpieniem do rysowania projektu wykonawczego.

rysunek 82 Podstawowe właściwości konstrukcyjne superadobe [21]

rysunek 83 Rodzaje łuków tworzących kopuły superadobe [21]

95

W projekcie ośrodka zastosowano kopułę zaostrzoną /pointed arch/, której kształt nawiązuje do krzywej łańcuchowej. Ze względu na koncepcyjny charakter projektu, ograniczono się do zastosowania równań na kształt kopuły, bez przeprowadzenia kompleksowych obliczeń podanych przez autorów wspominanego artykułu.

Kolejną publikacją dotyczącą omawianego tematu był artykuł pt.: „Generative tool to support architectural design decision of earthbag buidling domes” [25], wydany w 2017 roku. Towarzyszył on XXI Kongresowi Iberoamerykańskiego Towarzystwa Grafiki Cyfrowej organizowanego przez Wydział Architektury, Urbanistyki i Geografii Uniwersytetu de Concepción w Chile. Autorka artykułu opisała w nim stworzony przez siebie program komputerowy o nazwie „Cicero”, który pozwala na modelowanie kopuł superadobe z jednoczesnym obliczeniem: wysokości obiektu, liczby warstw worków i ich ilości, objętości mieszanki ziemi, długości drutu kolczastego i wielkości powierzchni zewnętrznej. To niewątpliwie przydatne narzędzie ma jednak duże ograniczenie, a mianowicie przewiduje kompleks złożony wyłącznie z jednej kopuły i, ewentualnie, dołączonych do niej absyd. Nie przewiduje natomiast bardziej złożonych struktur, przez co nie można było go zastosować podczas projektowania ośrodka.

Omawiany artykuł był jednak przyczynkiem do wyznaczenia maksymalnej rozpiętości projektowanych obiektów. Po konsultacji z jego autorką, architektką Deborah Macedo dos Santos, ustalono że kopuły superadobe wolnostojące mogą mieć rozpiętość do 6 metrów, natomiast, gdy kopuła jest wspierana przez absydy, może ona osiągać nawet do 10 metrów rozpiętości. Jednocześnie, przy użyciu maksymalnej rozpiętości, konieczne jest zastosowanie ściany nośnej, której grubość będzie wynosić co najmniej 60 cm. Wytrzymałość takiej konstrukcji można także zwiększyć poprzez ułożenie ostatnich warstw worków w sposób łukowy, a więc tak jak w przypadku tradycyjnych kopuł ze zwornikiem.

rysunek 84 Kształt kopuł zastosowanych w projekcie ośrodka [opracowanie własne na podstawie: [25] ]

96

3.4.2. Konstrukcja nośna i przegrody budynku 1. ŚCIANY NOŚNE W projekcie zastosowano konstrukcję nośną w formie ścian pełnych o grubości 65 cm tworzących przenikające się wzajemnie kopuły typu zaostrzonego. Ściany wykonane są z worków rolniczych poliuretanowych wypełnionych mieszanką ziemi, układanych warstwowo i pokrywanych z obu stron ściany tynkiem. Zbrojeniem stabilizującym konstrukcję jest drut kolczasty dwużyłowy ocynkowany układany w dwóch liniach pomiędzy warstwami worków. rysunek 85 Zbrojenie wykonane z drutu kolczastego [opracowanie własne na podstawie różnych źródeł internetowych]

Sugerowany w projekcie skład surowca wypełniającego worki został oparty między innymi na informacjach zawartych we wspomnianym wcześniej artykule „Generative tool (...)”. Podano tam, że optymalna mieszanka składa się w 30% z ziemi gliniastej i 70% ziemi piaszczystej. Chcąc uzyskać dodatkowe właściwości, takie jak: • lepsza izolacyjność cieplna; • wzmocniona stabilizacja konstrukcji; • zapobieganie kompostowania mieszanki w projekcie zaproponowano następujący skład mieszanki: rysunek 86 Skład mieszanki wypełniającej worek [opracowanie własne na podstawie m.in.: [25] ]

Największe zaprojektowane budynki mają rozpiętość 8,80 m (licząc przy poziomie podłogi na gruncie). Aby to umożliwić, zastosowano układ polegający na wspieraniu kopuły głównej przez otaczające ją absydy. Aby dodatkowo zwiększyć stabilność tego układu, najwyżej położone warstwy worków powinny zostać ułożone w sposób łukowy. Funkcję zwornika kopuły przejmuje okrągły świetlik.

Wyjątek w tym zakresie stanowi konstrukcja stołówki, zaprojektowanej jako pomieszczenie półotwarte, z siedmiobocznym otworem o powierzchni 31,58m2 w dachu. Ściany stołówki mają w przekroju kształt połowy kopuły zaostrzonej.

97

Osiągają one wysokość 6 m. Otwór w czaszy kopuły jest zabezpieczony siedmioma belkami drewnianymi o przekroju 18x22 cm opartymi na drewnianych słupach i mieczach. rysunek 87 Ściana nośna stołówki [opracowanie własne]

2. INNE ELEMENTY NOŚNE • FUNDAMENTY Ściany nośne posadowione na fundamencie ciągłym wykonanym w tej samej technologii co ściany nośne, zagłębionym poniżej poziomu przemarzania gruntu. Fundament zabezpieczony folią PE. Słupy i kominki zewnętrzne posadowione na stopach fundamentowych z bloczków betonowych.

• SŁUPY Słupy podtrzymujące stropy w budynkach z antresolą i otwór w dachu stołówki – o przekroju okrągłym o średnicy co najmniej 30 cm. Mocowanie belek do słupów za pomocą blaszek gwoździowych i/lub łączeń ciesielskich. Słupy podpierające spocznik schodów zewnętrznych – kwadratowe o przekroju 15x15 cm.

• BELKI Belki drewniane o przekrojach prostokątnych.

• NADPROŻA DRZWIOWE Nadproża drzwiowe w ścianach nośnych zewnętrznych – łukowe z worków tworzących ściany. Nadproża drzwiowe w ścianach nośnych wewnętrznych – z belek drewnianych o przekroju 20x18 cm.

• NADPROŻA OKIENNE Jednorodne w konstrukcji ściany nośnej, z worków układanych w sposób łukowy (podczas wznoszenia ścian worki układać wokół opony samochodowej o rozmiarze tożsamym z rozmiarem okna).

98

• SCHODY Schody wspornikowe z desek o grubości 5cm kotwione w ścianach nośnych zewnętrznych. Deski mocowane kotwami do drewna przez podkładki z desek drewnianych do worków wypełnionych mieszanką ziemi. rysunek 88 Detal – mocowanie schodów wspornikowych [opracowanie własne]

3. PRZEGRODY PIONOWE PROJEKTOWANYCH OBIEKTÓW • ŚCIANY NOŚNE ZEWNĘTRZNE (65cm) Z worków rolniczych poliuretanowych 65x100cm wypełnionych mieszanką ziemi układanych warstwami, zbrojone drutem kolczastym, obłożone tynkiem cementowo-wapiennym i malowane farbą.

W miejscach newralgicznych (cokół budynku; miejsce zewnętrznego styku trzech kopuł) dodatkowo zabezpieczone przed przesiąkaniem wilgoci masą bitumiczną.

• tynk zewnętrzny cementowo-wapienny na siatce – 2,5cm • worek poliuretanowy wypełniony mieszanką ziemi – 60cm • tynk wewnętrzny cementowo-wapienny na siatce – 2,5cm • farba wewnętrzna – • ŚCIANY NOŚNE WEWNĘTRZNE (65cm) Z worków rolniczych poliuretanowych 65x100cm wypełnionych mieszanką ziemi układanych warstwami, zbrojone drutem kolczastym, obłożone tynkiem cementowo-wapiennym i malowane farbą.

• farba wewnętrzna – • tynk wewnętrzny cementowo-wapienny na siatce – 2,5cm • worek poliuretanowy wypełniony mieszanką ziemi – 60cm • tynk wewnętrzny cementowo-wapienny na siatce – 2,5cm • farba wewnętrzna – 99

• ŚCIANY DZIAŁOWE (ok. 15cm) Wznoszone w konstrukcji szkieletowej plecionej z wikliny lub podobnego materiału, opartej o drewniane słupki i wypełnianej pacą, czyli mieszanką gliny i sieczki [34].

4. PRZEGRODY POZIOME PROJEKTOWANYCH OBIEKTÓW • PODŁOGA NA GRUNCIE W STOŁÓWCE (20cm) Powierzchnia utwardzona – żwir ubity z cementem.

• drobny żwir ubity z cementem – 5cm • podsypka z grubszego żwiru i piasku – 15cm • grunt rodzimy po zdjęciu humusu – rysunek 89 Detal – podłoga na gruncie i palenisko w amfiteatrze [opracowanie własne]

• PODŁOGA NA GRUNCIE W INNYCH BUDYNKACH (115cm) Podłoga jako część systemu ogrzewania podpodłogowego.

Elementy nośne z pustaka MegaMAX i cegły pełnej podpierające płyty podłogowe ceramiczno-betonowe własnego wyrobu.

• płyta podłogowa ceramiczno-betonowa – 8cm • pustka powietrzna / cegła pełna – 10cm • blacha trapezowa – • pustka powietrzna / pustak MegaMAX + zaprawa – 43cm • cegła szamotowa – 6cm • chudy beton z granulatem z wełny mineralnej – 10cm • piasek zagęszczony warstwami – 20cm • podsypka żwirowa – 18cm • grunt rodzimy po zdjęciu humusu – • STROP (43cm) W budynkach z antresolą strop nad parterem w konstrukcji drewnianej. Belki stropowe o przekroju prostokątnym 12x18cm w roz100

stawie co 76cm oparte na podciągach. Podciągi z belek drewnianych o przekroju prostokątnym 16x22cm oparte na słupach drewnianych o okrągłym przekroju o średnicy 30cm. Słupy posadowione na stopach fundamentowych z betonowych bloczków fundamentowych.

• deski podłogowe – 3cm • pustka powietrzna – 5cm • piasek – 6cm • papa podkładowa – • deski – 3cm • pustka powietrzna – 5cm • [podciąg – 22cm]

3.4.3. System ogrzewczy i instalacje 1. SYSTEM OGRZEWCZY – OGRZEWANIE PODPODŁOGOWE Ze względu na „prymitywny” charakter przedsięwzięcia budowlanego, z góry odrzucono wszelkie zaawansowane technicznie systemy grzewcze, takie jak np. kotły centralnego ogrzewania, pompy grzewcze czy panele solarne. Jednocześnie, ze względu na restrykcyjne przepisy przeciwpożarowe dotyczące budynków zamieszkania zbiorowego [źr], należało również odrzucić kominki i piece kaflowe.

W związku z powyższym, w celu zaprojektowania odpowiedniej instalacji ogrzewczej, zainspirowano się tradycyjnym koreańskim systemem ondol.

Ze względu na użycie paleniska na zewnątrz budynku oraz odizolowanie wnętrza obiektu od dymu, system ondol może mieć szansę zostać zaakceptowany jako odpowiedni do zastosowania w budynku zamieszkania zbiorowego.

101

rysunek 90 Detal – mocowanie podciągu w ścianie nośnej [opracowanie własne

Technologia grzewcza ondol, której początki datuje się na ok. 1000 lat p.n.e. jest wykorzystywana w Korei do dzisiejszych czasów. Jest to rodzaj ogrzewania podpodłogowego, w pewnym stopniu będący protoplastą rzymskiego hypocaustum.

Pierwotnie system ondol składał się z następujących elementów [91]: • pieca zewnętrznego (używanego również do gotowania); • kamiennych filarków podtrzymujących podłogę; • podłogi złożonej z: kamiennych płyt, warstwy gliny i nasączonego olejem papieru lub innej warstwy izolacyjnej; • pionowego komina.

Z analizy źródeł internetowych wynika, że obecnie, zamiast kamiennych filarków buduje się słupki z cegieł, a na nich układa się płyty ceramiczno - betonowe własnego wyrobu. Proces powstawania takich płyt przebiega następująco: rysunek 91 Proces wytwarzania płyt ceramiczno-betonowych [opracowanie własne na podstawie: [94] ]

[1] uporządkowanie fragmentu terenu o podłożu piaszczystym; [2] wygrodzenie kwadratu za pomocą czterech desek; [3] ułożenie wewnątrz desek cegieł; [4] zalanie cegieł mieszanką betonową; [5] oznaczenie na tężejącej powierzchni płyty jej numeru; [6] suszenie płyty.

102

Zaproponowany w projekcie system ogrzewczy składa się z: • pieca zewnętrznego w formie kominka z wkładem zamkniętym; • filarów podtrzymujących podłogę w formie pustaka MegaMAX; • pustki powietrznej odizolowanej od dymu warstwą blachy trapezowej; • podłogi złożonej z płyt ceramiczno – betonowych własnego wyrobu, wytwarzanych koreańskim sposobem; • pionowego komina dymowego w postaci rury stalowej ocynkowanej izolowanej warstwą wełny mineralnej o grubości co najmniej 5cm. rysunek 92 Schemat systemu ogrzewczego budynków w projekcie ośrodka - rzut [opracowanie własne]

rysunek 93 Schemat systemu ogrzewczego budynków w projekcie ośrodka - przekrój [opracowanie własne]

103

rysunek 94 Schemat systemu ogrzewczego budynków w projekcie ośrodka - przekrój przez podłogę [opracowanie własne]

rysunek 84 Detal – kominek zewnętrzny [opracowanie własne]

Proponowany system działałby w następujący sposób: odprowadzone z paleniska gorące powietrze wraz z dymem meandruje pomiędzy filarami z pustaków, aby dotrzeć do komina dymowego. Jednocześnie nagrzewa ono od spodu blachę trapezową, która przekazuje ciepło wyżej. Powietrze do przestrzeni znajdującej się ponad blachą jest wprowadzone za pomocą nawiewników w ścianie zewnętrznej i odprowadzone do pomieszczenia poprzez perforacje w płytach podłogowych. Wentylowanie pomieszczeń odbywa się grawitacyjnie za pomocą okien i drzwi i powinno być wspomagane wywiewnikami grawitacyjno - mechanicznymi montowanymi w ścianach zewnętrznych.

2. INSTALACJE PRZEWIDZIANE W BUDYNKU • INSTALACJA ELEKTRYCZNA Doprowadzona do budynków z przyłącza sieci elektrycznej, prowadzona w budynku w rurach typu peszel po wewnętrznej stronie ścian nośnych.

• INSTALACJA WODOCIĄGOWA Doprowadzona do budynków z przyłącza sieci wodnej.

104

• KANALIZACJA SANITARNA Odprowadzona do szczelnego zbiornika na nieczystości ciekłe o pojemności do 10m3. W projekcie przewiduje się zastosowanie toalet suchych: separujących i kompostujących. Wytworzony kompost będzie można zebrać i wykorzystać do użyźnienia ziemi w ogrodzie warzywnym.

• KANALIZACJA DESZCZOWA W miejscu styku trzech kopuł woda deszczowa odprowadzona nierdzewną rurą spustową R140 w głąb budynku i przeprowadzona ze spadkiem na zewnątrz. Początek rury zabezpieczony przed wpadaniem do środka liści itp. sitkiem. Miejsce styku trzech kopuł zabezpieczone dodatkową izolacją przeciwwodną w postaci warstwy masy bitumicznej. Rura układana pomiędzy workami na etapie budowy ścian nośnych. Po wyprowadzeniu rury z budynku zakończenie w postaci łańcucha rynnowego. Odprowadzenie wody do gruntu w obrębie działki.

• KLIMATYZACJA Za pomocą drzwi i okien oraz grawitacyjno-mechaniczna przez wywiewniki montowane w ścianach zewnętrznych.

Wszystkie instalacje, których elementy przechodzą przez podłogę na gruncie /system ogrzewczy/ należy zabezpieczyć przed gorącem obudowując kanałami z cegły szamotowej i izolując wełną mineralną.

3.4.4. Bezpieczeństwo pożarowe W rozumieniu przepisów „Warunków Technicznych (...)”, ośrodek harcerski należy rozpatrywać jako obiekt zamieszkania zbiorowego przeznaczony do celów turystyki i wypoczynku. Wszystkie projektowane budynki są jednokondygnacyjne i wszystkie, z wyjątkiem budynku głównego mają kubaturę brutto mniejszą niż 1500m3.

Powołując się na paragraf 213 „Warunków Technicznych (...)” można stwierdzić, że wymagania dotyczące klasy odporności pożarowej w przypadku projektowanego ośrodka dotyczą jedynie budynku głównego. Kwalifikuje się on do kategorii zagrożenia ludzi ZL V i ma wymaganą klasę odporności pożarowej „C”. W związku z tym, elementy budynku głównego muszą spełniać poniższe wymagania: • główna konstrukcja nośna: R 60; • konstrukcja dachu: R 15; • strop: REI 60; • ściana zewnętrzna: EI 30; • ściana wewnętrzna: EI 154; • przekrycie dachu RE 15.

105

3.4.1. Etapy wznoszenia budynków superadobe – dokumentacja fotograficzna przykładowych realizacji Na poniższych ilustracjach zaprezentowane zostały kluczowe etapy technologii superadobe. Jak widać, do wznoszenia takich obiektów wystarczy niewielka liczba ludzi, a do budowy ścian wystarczą jedynie dwie osoby. Po zapoznaniu się z tymi materiałami można stwierdzić, że technika superadobe ma szansę spełnić wymagania harcerzy odnośnie samodzielnego budowania swojego ośrodka.

STAN ZERO fotografia 42 [po lewej] Izolacja przeciwwodna [43] fotografia 43 [po prawej] Zasypanie fundamentów żwirem [46]

fotografia 44 [po lewej] Wypełnianie worków mieszanką ziemi [46]

SUROWY OTWARTY

fotografia 45 [po prawej] Układanie i łączenie worków [75]

fotografia 46 [po lewej] Układanie drutu kolczastego [68] fotografia 47 [po prawej] Ubijanie ułożonych worków [75]

106

fotografia 48 [po lewej] Ustawienie ramy ościeżowej [46] fotografia 49 [po prawej] Obudowanie ościeża workami [75]

fotografia 50 [po lewej] Łączenie ościeża z workami - szczegół [75] fotografia 51 [po prawej] Ustawienie belki nadprożowej [46]

fotografia 52 [po lewej] Konstruowanie łuków okiennych [44] fotografia 53 [po prawej] Wykorzystanie opon w konstrukcji otworów okiennych [75]

fotografia 54 [po lewej] Mocowanie schodów w ścianie nośnej I [72] fotografia 55 [po prawej] Mocowanie schodów w ścianie nośnej II [45]

107

fotografia 56 [po lewej] Mocowanie belek stropowych [44] fotografia 57 [po prawej] Zamykanie kopuły [70]

fotografia 58 [po lewej] Ścianki działowe z wikliny i gliny [74]

STAN SUROWY ZAMKNIĘTY

fotografia 59 [po prawej] Tynkowanie wewnętrzne [46]

fotografia 60 [po lewej] Tynkowanie zewnętrza [37]

PRACE WYKOŃCZENIOWE

fotografia 61 [po prawej] Tynkowanie zewnętrza [57]

fotografia 62 [po lewej] Prace wykończeniowe przy elewacji [61] fotografia 63 [po prawej] Prace wykończeniowe przy elewacji [36]

108

4. WNIOSKI POPROJEKTOWE

109

PODSUMOWANIE PRACY Główny cel opracowania, jakim było poszukiwanie modelowego rozwiązania ośrodka harcerskiego uwzględniającego potrzeby jego użytkowników został osiągnięty poprzez przeprowadzenie szeregu analiz studialnych i wyciągnięcie z nich wniosków. Jednocześnie w wyniku tego procesu osiągnięte zostały cele poboczne: rozpoznanie i systematyka potrzeb użytkowników ośrodków harcerskich oraz sformułowanie wytycznych do projektowania tego typu kompleksów. Wykonane zostały wszystkie elementy wchodzące w zakres pracy.

Zaprojektowany ośrodek spełnia większość wytycznych projektowych powstałych w wyniku podsumowania części studialnej.

Można stwierdzić, że zaprojektowany kompleks jest przyjazny dla użytkownika – harcerza poprzez: • umożliwienie przeprowadzenia podstawowych typów wydarzeń harcerskich: obozów, biwaków – na polach namiotowych i zimowisk – w przystosowanych do całorocznego użytkowania domach letniskowych; • szacunek dla harcerskiej obrzędowości – wydzielenie placu apelowego i wyznaczenie miejsca ogniskowego w centrum założenia; • umożliwienie swobodnego kształtowania i rearanżacji podobozów dzięki nie ustanawianiu nieprzekraczalnej granicy lokalizacji pól namiotowych; • zachęcanie do integracji poprzez odpowiednie kształtowanie przestrzeni w budynkach; • zapewnienie możliwości wspólnej służby (na przykład w wartowni lub na kuchni), wspólnej nauki i przeżywania przygód (możliwość przeprowadzenia zajęć w terenie czy wycieczek) oraz wspólnej zabawy (przy ognisku, na huśtawkach, w parku linowym itd.).

Projekt zawiera elementy mające na celu zminimalizowanie krzywdy wyrządzonej środowisku podczas budowy i eksploatacji ośrodka, takie jak: • wykorzystanie lokalnych materiałów budowlanych – żwiru, piasku i ziemi; • wykorzystanie docieplenia z granulatu wełny mineralnej z odzysku; • stosowanie ciężkich ścian pełnych skutecznie izolujących wnętrze od otoczenia, zapewniających chłód w lecie i kumulujących ciepło w sezonie grzewczym; • brak wycinki istniejącego drzewostanu i brak znaczących ingerencji w tektonikę obszaru.

Niemożliwe natomiast byłoby odzyskanie materiału budowlanego po rozbiórce zaprojektowanych budynków.

110

Zastana lokalizacja spełnia sformułowane wytyczne projektowe, oferując atrakcyjne tło do przeprowadzania harcerskich wydarzeń. Jedyną wadą terenu opracowania jest niewielka powierzchnia działki, która wymusiła kreatywne podejście do wyznaczania stref funkcjonalnych kompleksu.

Zaprojektowane budynki spełniają większość wymagań dotyczących wielkości poszczególnych pomieszczeń. Domy letniskowe nie zawierają osobnego dużego pokoju dla kadry. Zamiast niego, z pomieszczenia ogólnego wygrodzono dwie małe kwatery sypialne. Mogą one służyć zarówno kadrze, jak i niepełnosprawnemu uczestnikowi obozu, który nie jest w stanie korzystać ze strefy sypialnej na antresoli.

Układ funkcjonalno-przestrzenny ośrodka dzięki odpowiedniemu strefowaniu przestrzeni jest czytelny i łatwy w nawigacji. Funkcje podstawowe, takie jak sanitariaty czy gastronomia, zostały skumulowane we frontowej części założenia przesłaniając domy letniskowe oraz schowane w głębi, wchodzące w las pola namiotowe. Pola namiotowe leżą w układzie nieprzechodnim, wzmacniającym prywatność obozowiczów. Samowystarczalność ośrodka została zwiększona poprzez wydzielenie ogrodu warzywnego i kurnika.

Projekt stara się wykorzystać atuty struktury organizacyjnej Związku Harcerstwa Polskiego, w tym między innymi sprawne zarządzanie małymi oddziałami ludzi. Obecny w pracy motyw samodzielności i pracy własnych rąk w służbie większej społeczności przyczynił się do wyboru technologii wznoszenia budynków – superadobe. Pozwala ona na wznoszenie budynków przez niewielką liczbę ludzi, przy czym w procesie budowy mogą uczestniczyć nawet dzieci, jeśli tylko ich praca jest dobrze zarządzana i gdy kadra czuwa nad ich bezpieczeństwem. Wybór tego typu konstrukcji umożliwił kreowanie przestrzeni spełniających sformułowane wcześniej wytyczne. Nie jest to jednak idealne rozwiązanie, ponieważ ze względu na duży eksperymentalny aspekt superadobe, jak i brak rozwiązań typowych, każda taka inwestycja wymagałaby wielu konsultacji z wykwalifikowanymi specjalistami w dziedzinie konstrukcji budowlanych.

Jednym z najtrudniejszych etapów opracowywania projektu był wybór systemu ogrzewania. Restrykcyjne wymogi bezpieczeństwa przeciwpożarowego zakazujące stosowania kominków wewnątrz budynków zamieszkania zbiorowego wymusiły zwrócenie się ku bardziej pierwotnym metodom. Zaowocowało to zaprojektowaniem systemu grzewczego inspirowanego technologią ondol. Takie rozwiązanie, choć niewątpliwie zachowujące prymitywny charakter założenia, zdecydowanie zwiększyłoby koszty, utrudniły i przedłużyły proces budowy.

111

WNIOSKI • Podczas projektowania ośrodka harcerskiego należy brać pod uwagę specyfikę działalności konkretnego hufca, a zwłaszcza jego możliwości kadrowe i finansowe.

• Projektowanie ośrodka ma dużo cech wspólnych z projektowaniem małej osady, z tą różnicą, że pobyt w ośrodku ma charakter tymczasowy.

• Podczas projektowania ośrodka należy wziąć pod uwagę potrzeby użytkowników – harcerzy i ich opiekunów, a więc osób w różnym wieku i o różnych stopniach sprawności. Ośrodki powinny stać w zgodzie ze skautową zasadą braterstwa i nie wykluczać nikogo z nich użytkowania.

• Technologia budowlana superadobe wymaga pogłębionych badań w celu uzyskania statusu pełnoprawnego systemu konstrukcyjnego akceptowanego przez Inspektorat Nadzoru Budowlanego.

• Technologia budowlana superadobe, będąca unowocześnioną wersją pierwotnej ziemianki może spełnić specyficzne wymagania harcerzy w zakresie budowy ich ośrodków. Podtrzymuje to tezę postawioną we wstępie pracy.

112

SPIS ILUSTRACJI RYSUNKI 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

23.

24.

25.

26.

27.

28.

29.

30.

31.

32.

33.

34.

35.

36.

37.

38.

39.

40.

41.

42.

43.

Lokalizacja Youlbury SAC na terytorium Anglii – str. 16 Otoczenie Youlbury SAC – str. 16 Układ funkcjonalno-przestrzenny Youlbury SAC – str. 16 Układ pomieszczeń w „Bear's Den” w Youlbury SAC – str. 17 Lokalizacja Gilwell Park SAC na terytorium Anglii – str. 18 Otoczenie Gilwell Park SAC – str. 18 Układ funkcjonalno-przestrzenny Gilwell Park SAC – str. 18 Układ pomieszczeń w „Peter Harrison Lodge” w Gilwell Park SAC – str. 19 Lokalizacja Downe SAC na terytorium Anglii – str. 20 Otoczenie Downe SAC – str. 20 Układ funkcjonalno-przestrzenny Downe SAC – str. 20 Układ pomieszczeń w Jubilee Lodge” w Downe SAC Lokalizacja Camp Workcoeman na terytorium USA – str. 22 Otoczenie Camp Workcoeman – str. 22 Układ funkcjonalno-przestrzenny Camp Workcoeman – str. 22 Lokalizacja Avondale SR na terytorium USA – str. 24 Otoczenie Avondale SR – str. 24 Układ funkcjonalno-przestrzenny Avondale SR – str. 24 Lokalizacja Kandersteg ISC na terytorium Szwajcarii – str. 26 Otoczenie Kandersteg ISC – str. 26 Układ funkcjonalno-przestrzenny Kandersteg ISC – str. 26 Lokalizacja Camp Attawandaron na terytorium Kanady – str. 28 Otoczenie Camp Attawandaron – str. 28 Układ funkcjonalno-przestrzenny Camp Attawandaron – str. 28 Lokalizacja Camp Impeesa na terytorium Kanady – str. 30 Otoczenie Camp Impeesa – str. 30 Układ funkcjonalno-przestrzenny Camp Impeesa – str. 30 Lokalizacja HOSW Pająk na terenie woj. śląskiego – str. 32 Otoczenie HOSW Pająk – str. 32 Układ funkcjonalno-przestrzenny HOSW Pająk – str. 32 Lokalizacja HOSW Amonit na terenie woj. śląskiego – str. 34 Otoczenie HOSW Amonit – str. 34 Układ funkcjonalno-przestrzenny HOSW Amonit – str. 34 Zestawienie powierzchni, liczny miejsc noclegowych i stosunku powierzchni do liczby m. noclegowych – str. 38 Zestawienie stosunku liczby miejsc noclegowych pod namiotem do miejsc noclegowych pod dachem – str. 39 Podział użytkowników ośrodków harcerskich na grupy – str. 41 Układ powiązań pomiędzy grupami użytkowników ośrodków harcerskich – str. 43 Plan podobozu „Mistral” podczas obozu w Podlesicach – str. 52 Przekrój przez trullo – str. 56 Schematyczny przekrój przez budynek typu sod house – str. 57 Schematyczny przekrój przez zabudowę typu pueblo – str. 58 Schematyczny przekrój aksonometryczny przez budynek typu hogan – str. 59 Schematyczny przekrój przez konstrukcję typu superadobe – str. 60

113

44.

45.

46.

47.

48.

49.

50.

51.

52.

53.

54.

Lokalizacja terenu opracowania na mapie Polski – str. 68

55.

56.

57.

58.

59.

60.

61.

62.

63.

64.

65.

66.

67.

68.

69.

70.

71.

72.

73.

74.

75.

76.

77.

78.

79.

80.

81.

82.

83.

84.

85.

86.

87.

88.

Plan zabudowań w Natal Oren (ponad 7500 lat p.n.e.) - str. 78

Struktura lokalizacji ośrodków, baz i stanic harcerskich Chorągwi Śląskiej ZHP – str. 68 Formy ochrony przyrody w okolicy Łączy – str. 69 Osobliwości przyrodnicze w okolicy Łączy – str. 70 Szlaki turystyczne przebiegające w okolicy Łączy – str. 71 Zabytki i miejsca pamięci w okolicy Łączy – str. 72 Komunikacja z Gliwic do ośrodka harcerskiego w Łączy – str. 73 Najbliższe otoczenie terenu opracowania – wieś Łącza – str. 74 MPOZP obowiązujący w sołectwie Łącza – str. 75 MPOZP obowiązujący w sołectwie Łącza – szczegół – str. 75 [po lewej] Plan zabudowań w Hatoul F, [po prawej] Plan zabudowań w Netiv Hagdud (ponad 7500 lat p.n.e.) str. 78 Plan zabudowań w Shkarat Msaied (ok. 7590-6880 lat p.n.e.) - str. 78 Plan zabudowań w Skara Brae (ok. 3180-2500 lat p.n.e.) - str. 79 Schemat formowania struktury ośrodka – str. 79 Teren opracowania – stan istniejący – str. 80 Schemat formowania zagospodarowania działki – str. 81 Schemat formowania zagospodarowania działki II – str. 81 Schemat strefowania przestrzeni w zagospodarowaniu działki – str. 82 Schemat ścieżek użytkowników na działce – str. 82 Schemat dostępności i bezpieczeństwa na ośrodku – str. 83 Projekt zagospodarowania terenu ośrodka – str. 84 Sanitariaty – rzut 1:100 – str. 85 Łaźnie – rzut 1:100 – str. 86 Dom letniskowy – rzut parteru 1:100 (pomniejszony do 90%) - str. 87 Budynek komendy – schemat funkcjonalno-przestrzenny – str. 88 Budynek komendy – rzut parteru 1:200 – str. 89 Budynek komendy – rzut antresoli 1:200 – str. 89 Budynek komendy – przekrój 1:200 – str. 89 Budynek komendy – fragment rzutu parteru 1:100 – str. 90 Budynek komendy – wizualizacja – str. 90 Budynek główny – schemat funkcjonalno-przestrzenny – str. 91 Budynek główny – fragment rzutu parteru 1:200 – część z domem letniskowym – str. 92 Budynek główny – fragment przekroju 1:200 – str. 92 Budynek główny – fragment rzutu parteru 1:100 – część z kuchnią i zapleczem – str. 93 Budynek główny – wizualizacja – str. 93 Budynek główny – fragment rzutu piętra 1:100 – kwatery sypialne harcerzy – str. 94 Ośrodek harcerski – wizualizacja – str. 94 Podstawowe właściwości konstrukcyjne superadobe – str 95 Rodzaje łuków tworzących kopuły superadobe – str. 95 Kształt kopuł zastosowanych w projekcie ośrodka – str. 96 Zbrojenie wykonane z drutu kolczastego – str. 97 Skład mieszanki wypełniającej worek – str. 97 Ściana nośna stołówki – str. 98 Detal – mocowanie schodów wspornikowych – str. 99

114

89.

90.

91.

92.

93.

94.

95.

Detal – podłoga na gruncie i palenisko w amfiteatrze – str. 100 Detal – mocowanie podciągu w ścianie nośnej – str. 101 Proces wytwarzania płyt ceramiczno-betonowych – str. 102 Schemat systemu ogrzewczego budynków w projekcie ośrodka – rzut – str. 103 Schemat systemu ogrzewczego budynków w projekcie ośrodka – przekrój – str. 103 Schemat systemu ogrzewczego budynków w projekcie ośrodka – przekrój przez podłogę – str. 104 Detal – kominek zewnętrzny – str. 104

FOTOGRAFIE 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

23.

24.

25.

26.

27.

28.

29.

30.

Centralna Szkoła Instruktorska w Górkach Wielkich – str. 9

31.

32.

33.

34.

Widok na bramę wejściową na podobóz „Mistral” podczas obozu w Podlesicach – str. 51

Skauci zgromadzeni podczas wspólnego apelu w Kandersteg International Scout Centre w Szwajcarii – str. 15 Domek letniskowy „Centenary Lodge” w Youlbury SAC – str. 17 Domek letniskowy „Bear's Den” w Youlbury SAC – str. 17 Pensjonat i centrum konferencyjne „White House” w Gilwell Park SAC – str. 19 Domek letniskowy „Peter Harrison Lodge” w Gilwell Park SAC – str. 19 Domek letniskowy „Jubilee Lodge” w Downe SAC – str. 21 Skauci przed namiotem w Downe SAC – str. 21 Domek letniskowy „Weed Lodge” w Camp Workcoeman – str. 23 Wnętrze „Weed Lodge” w Camp Workcoeman – str. 23 Skauci podczas apelu w Camp Workcoeman – str. 23 Jeden z budynków w Avondale SR – str. 25 Skauci przed wędkowaniem w Avondale SR – str. 25 Skauci w rezerwacie przyrody w Avondale SR – str. 25 Widok na domy letniskowe „Old Chalet” i „New Chalet” w Kandersteg ISC – str. 27 Wnętrze „Old Chalet” w Kandersteg ISC – str. 27 Skauci podczas międzynarodowego ogniska w Kandersteg ISC – str. 27 Domek letniskowy „Beaver's Lodge” w Camp Attawandaron – str. 29 Domek letniskowy „Dunlop Cabin” w Camp Attawandaron – str. 29 Zadaszone schronienie w Camp Attawandaron – str. 29 Skaut przed jednym z domków letniskowych w Camp Impeesa – str. 31 Wnętrze jednego z domków letniskowych w Camp Impeesa – str. 31 Skauci zgromadzeni wokół ogniska w Camp Impeesa – str. 31 Widok na domki letniskowe w HOSW Pająk – str. 33 Domek dla kadry w HOSW Pająk – str. 33 Wnętrze stołówki w HOSW Pająk – str. 33 Widok na szereg domków letniskowych HOSW Amonit – str. 35 Wnętrze stołówki z wyjściem na werandę w HOSW Amonit – str. 35 Harcerze po apelu w HOSW Amonit – str. 35 Wnętrze namiotu wachty młodszych dziewcząt (typ: niskie BT-10) na podobozie „Mistral” podczas obozu w Podlesicach – str. 50 Widok na część podobozu „Mistral” podczas obozu w Podlesicach – str. 51 Harcerze w trakcie apelu podobozu „Mistral” podczas obozu w Podlesicach – str. 53 Harcerze w trakcie ogniska całego zgrupowania podczas obozu w Podlesicach – str. 53

115

35.

36.

37.

38.

39.

40.

41.

42.

43.

44.

45.

46.

47.

48.

49.

50.

51.

52.

53.

54.

55.

56.

57.

58.

59.

60.

61.

62.

63.

Harcerze w trakcie obrzędowego rozpalania watry podczas obozu w Podlesicach – str. 54 Zabudowa typu trullo – str. 56 Pionierzy z Nebraski przed swoim domem typu sod house, około r. 1907 – str. 57 Zabudowa typu pueblo w Taos, Nowy Meksyk – str. 58 Wnętrze budynku typu hogan – str. 59 Dom wzniesiony w technologii superadobe w Omanie – str. 60 Dokumentacja fotograficzna stanu istniejącego – str. 80 Izolacja przeciwwodna – str. 106 Zasypanie fundamentów żwirem – str. 106 Wypełnianie worków mieszanką ziemi – str. 106 Układanie i łączenie worków – str. 106 Układanie drutu kolczastego – str. 106 Ubijanie ułożonych worków – str. 106 Ustawienie ramy ościeżowej – str. 107 Obudowanie ościeża workami – str. 107 Łączenie ościeża z workami – str. 107 Ustawienie belki nadprożowej – str. 107 Konstruowanie łuków okiennych – str. 107 Wykorzystanie opon w konstrukcji otworów okiennych – str. 107 Mocowanie schodów w ścianie nośnej I – str. 107 Mocowanie schodów w ścianie nośnej II – str. 107 Mocowanie belek stropowych – str. 108 Zamykanie kopuły – str. 108 Ścianki działowe z wikliny i gliny – str. 108 Tynkowanie wewnętrzne – str. 108 Tynkowanie zewnętrza I – str. 108 Tynkowanie zewnętrza II – str. 108 Prace wykończeniowe przy elewacji I – str. 108 Prace wykończeniowe przy elewacji II – str. 108

116

SPIS TABEL 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

Schemat procesu badawczego – str. 5 Schemat struktury organizacyjnej ZHP – str. 12 Zestawienie schematów najbliższego otoczenia ośrodków – str. 36 Zestawienie aktywności dostępnych w okolicy ośrodków – str. 36 Zestawienie schematów układu funkcjonalno-przestrzennego ośrodków – str. 37 Zestawienie aktywności dostępnych na terenie ośrodków – str. 37 Zestawienie aktywności dostępnych na terenie ośrodków – str. 39 Zapotrzebowanie lokalowe towarzyszące grupom użytkowników – str. 42 Zapotrzebowanie lokalowe towarzyszące wydarzeniom harcerskim, które odbywają się na terenie ośrodków harcerskich – str. 44

10. Zapotrzebowanie lokalowe towarzyszące wydarzeniom komercyjnym, które odbywają się na terenie ośrodków harcerskich – str. 45

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

Struktura wyjazdów zuchów w ramach HAL 2015-2017 – str. 46 Struktura wyjazdów harcerzy, harcerzy starszych i wędrowników w ramach HAL 2015-2017 – str. 47 Struktura wyjazdów zuchów, harcerzy, harcerzy starszych i wędrowników w ramach HAL 2015-2018 – str. 48 Ramowy harmonogram dnia na podobozie „Mistral” podczas obozu w Podlesicach – str. 52 Zestawienie danych na temat stopnia spełnienia kryteriów wyboru przez wybrane techn. budowlane – str. 61 Zestawienie danych na temat wybranych technologii budowlanych – str. 61 Zapotrzebowanie powierzchniowe grup funkcjonalnych – str. 65

117

BIBLIOGRAFIA DOKUMENTY I MATERIAŁY 1.

Instrukcja w sprawie wymagań higieniczno-sanitarnych dla obozów pod namiotami wydana przez Główny Inspektorat Sanitarny, Warszawa, czerwiec 2016

2.

Oświadczenie Komendy Hufca ZHP Ziemi Gliwickiej w sprawie ośrodka harcerskiego w Łączy z dnia 11 maja 2018 (14)

3.

Sprawozdanie z działalności komendantki i komendy Chorągwi Śląskiej ZHP w Katowicach za okres 25.10.2014 – 17.09.2018

4.

5.

Statut ZHP (tekst jednolity po zmianach dokonanych przez XXXIX Zjazd Nadzwyczajny ZHP 9 kwietnia 2017)

6.

Uchwała Komendy Hufca ZHP Ziemi Gliwickiej nr 21/2016 z dnia 19 listopada 2016 roku w sprawie Ośrodka Harcerskiego w Łączy (2)

7.

Uchwała nr 12/XXXVIII Rady Naczelnej ZHP z dnia 24 maja 2014 roku w sprawie sposobu realizacji wychowania w harcerskich specjalnościach

8.

Uchwała nr XIV/136/04 Rady Gminy Rudziniec z dnia 23 lutego 2004r w sprawie zmiany miejscowego planu ogólnego zagospodarowania przestrzennego gminy Rudziniec

Uchwała Głównej Kwatery ZHP nr 4/2018 z dnia 11 kwietnia 2018r. w sprawie „Instrukcji Harcerskiej Akcji Letniej i Zimowej” (46)

9. Uchwała XL Zjazdu ZHP nr 12 z dnia 10 grudnia 2017 roku w sprawie Strategii ZHP 2025 10. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz. U. Z 2015r. poz. 1422 i z 2017r. Poz. 2285) – tekst jednolity

OPRACOWANIA KSIĄŻKOWE 11. Gibess S., Obozownictwo, Kraków: Impuls, 2014 (reprint wydania z 1924 roku), ISBN 978-83-7850-680-5 (4) 12. Hansen W., Wilk, który nigdy nie śpi. Pełne przygód życie lorda Baden-Powella, Warszawa: Harcerskie Biuro Wydawnicze Horyzonty, 2004, ISBN 83-89037-88-2

13. Jezierski E., Z życia obozowego skautów, Kraków: Impuls, 2015 (reprint wydania z 1913 roku), ISBN 978-837850-615-7

14. Kamiński A., Andrzej Małkowski, Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX, 1979, ISBN 83-211-0076-7 15. Kowalczyk K., Podręcznik ekologicznego obozowania, Warszawa: Niezależne Wydawnictwo Harcerskie, 2014, ISBN 978-83-930870-9-9

16. Mokrzyński J., Architektura wolnego czasu, Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 1990, ISBN 83-213-3344-3 17. Mokrzyński J., Domki rekreacyjne, Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 1977, ISBN 18. Niezabitowska E., Metody i techniki badawcze w architekturze, Gliwice: Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, 2014, ISBN 978-83-60560-44-0

19. Seton E.T., Zwój kory brzozowej, Kraków: Oficyna Wydawnicza Text, 2009, ISBN 978-83-60560-44-0

ARTYKUŁY I PERIODYKI 20. Błaszczak E., Wybrane aspekty zorganizowanej turystyki dzieci i młodzieży szkolnej w Polsce, „ZNUV” 2017, nr 54, ISSN 2353-268814

21. Canadell S., Blanco A., Cavalaro S.H., Comprehensive design method for earthbag and superadobe structures, „Materials and Design” 2016, nr 96, ISSN 0264-1275

118

22. Ciarkowski B., Architektura wypoczynkowa w służbie polityki [...], „Wiadomości Konserwatorskie” 2017, nr 49, ISSN 2544-8870

23. Di Turi S., Fato I., Stefanizzi P., Energy and Environmental Performance of Trullo Stone Building. An Experimental and Numerical Survey, „International Journal of Heat and Technology” 2016, vol. 34, strony: 397-398, ISSN 0392-8764

24. Górska-Warsewicz H., Żelazna K., Zachowania turystyczne młodzieży, „Inżynieria Rolnicza” 2013, nr 2, ISSN 2449-5999

25. Macedo dos Santos D., Dinis Cabral Beirao J.N., Generative tool to support architectural design decision of earthbag building domes, SIGraDi 2017, XXI Congreso de la Sociedad Ibero-americana de Grafica Digital 2017, Concepcion, Chile (96, 97)

26. Marszałek K., Dziedzictwo, którego nie można odrzucić. Próba interpretacji wybranych źródeł z lat 1918-2015 do dziejów Związku Harcerstwa Polskiego, Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls, 2016, ISBN 978-83-7850-889-2

27. Popiel M., Rozkaz dzienny – pierwszy dokument harcerski, „Skaut. Harcerskie Pismo Historyczne” 2016, nr 3 (numer nadzwyczajny), ISSN 1898-7729 (

ŹRÓDŁA INTERNETOWE 28.

29.

30.

31.

32.

33.

34.

35.

36.

37.

38.

39.

40.

41.

42.

43.

44.

45.

46.

47.

48.

49.

50.

www.attawandaron.com/ [dostęp: 13.11.2018] www.attawandaron.com/pictures/beaver-building/ [dostęp: 13.11.2018] www.attawandaron.com/pictures/dunlop-cabin/ [dostęp: 13.11.2018] www.attawandaron.com/pictures/tenting-areas/ [dostęp: 13.11.2018] www.bazapajak.zhp.pl [dostęp: 23.02.2019] www.beardconstruction.co.uk/ [dostęp: 13.11.2018] http://www.biohabitat.pl/tradycyjne.html [dostęp: 17.03.2019] www.britannica.com/technology/pueblo-architecture [dostęp: 05.12.2018] www.calearth.org/alumni-projects2 [dostęp: 05.12.2018] www.calearth.org/intro-superadobe/ [dostęp: 17.03.2019] www.campimpeesa.ca [dostęp: 08.11.2018] www.campimpeesa.ca/photos.html?tag=1/ [dostęp: 08.11.2018] www.campimpeesa.ca/photos.html?tag=3/ [dostęp: 08.11.2018] www.campworkcoeman.org [dostęp: 08.11.2018] www.campworkcoeman.org/short-term-camping/weed-lodge/ [dostęp: 08.11.2018] http://www.earthbagbuilding.com/projects/casavergarar.htm dostęp: 13.03.2019] https://earthbagbuilding.wordpress.com/ [dostęp: 05.02.2019] http://www.ecorefab.co.uk/portfolio/earthbag-dome/ dostęp: 13.03.2019] http://www.ecosnippets.com/diy/earthbag-round-house-for-less-than-5000/ dostęp: 13.03.2019] www.facebook.com/CampAvondale/ [dostęp: 08.11.2018] www.facebook.com/pg/baza.pajak/photos/?ref=page_internal [dostęp: 05.12.2018] www.facebook.com/pg/HufiecZiemiGliwickiej/photos/?ref=page_internal [dostęp: 05.12.2018] www.facebook.com/pg/O%C5%9Brodek-Szkoleniowo-Wypoczynkowy-AMONIT-w-Siamoszycach472872636093644/photos/?ref=page_internal [dostęp: 05.12.2018]

51. www.facebook.com/pg/RajdKozielewski/photos/?tab=album&album_id=1008693089208445 [dostęp: 05.12.2018]

52.

53.

54.

55.

https://gliwice.zhp.pl/hufiec/historia-gliwickiego-harcerstwa/ [dostęp: 05.12.2018] https://gliwice.zhp.pl/hufiec/informacje-ogolne/ [dostęp: 05.12.2019] www.hidden-london.com/gazetteer/gilwell-park [dostęp: 13.11.2018] www.hib.zhp.pl/zhp-w-liczbach/ [dostęp: 10.12.2018]

119

56.

57.

58.

59.

60.

61.

62.

63.

64.

65.

66.

67.

68.

69.

70.

71.

72.

https://hiking.waymarkedtrails.org/#routelist?map=11!50.2976!18.6441 dostęp: 13.03.2019]

73.

74.

75.

76.

77.

78.

79.

80.

81.

82.

83.

84.

85.

86.

87.

88.

89.

90.

91.

92.

93.

94.

95.

http://paleyphoto.photoshelter.com/image/I0000NGjD8w9vt.g [dostęp: 05.02.2019]

https://home.howstuffworks.com/earthbag-home3.htm [dostęp: 23.02.2019] www.iacbsa.org/avondalesr [dostęp: 13.11.2018] www.italianhousesforsale.com/property-in-italy/property-for-sale-in-puglia-ostuni-italy-85/ [dostęp: 17.01.19] http://jikopic.pw/Image-result-for-icelandic-turf-house-plans-Home-t.html [dostęp: 23.02.2019] http://jvillafanivega.blogspot.com/p/blog-page.html [dostęp: 05.02.2019] www.kisc.ch/programme-adventure/chalet-tour [dostęp: 21.01.2019] www.kisc.ch/programme-adventure/flag-break-and-leaders-gathering [dostęp: 21.01.2018] www.kisc.ch/programme-adventure/international-campfire [dostęp: 21.01.2019] http://klimat.pogodynka.pl/pl/climate-maps/ [dostęp: 28.01.2019] http://mapa.polskaniezwykla.pl/ dostęp: 13.03.2019] www.myszkow.zhp.pl/oswamonit/ [dostęp: 23.02.2019] http://www.naturalbuildingblog.com/weaving-barbed-wire-corners/ dostęp: 13.03.2019] https://navajopeople.org/navajo-hogans.htm [dostęp: 23.02.2019] www.offthegridnews.com/how-to-2/how-to-build-an-off-grid-home-from-dirt/ dostęp: 13.03.2019] www.orbitarchitects.com/peter-harrison-lodge-gilwell-park [dostęp: 17.11.2018] http://ozarkmoma.blogspot.com/2010/11/happy-thanksgiving-to-all-so-far-this.html?m=1 [dostęp: 17.11.2018] https://pl.pinterest.com/pin/387098530470543659/ [dostęp: 23.02.2019] https://project.theownerbuildernetwork.co/2014/12/13/diy-earthbag-round-house/ [dostęp: 13.03.2019] https://www.researchgate.net/publication/263216964 [dostęp: 05.02.2019] www.scoutadventures.org.uk/centre/downe/ [dostęp: 17.11.2018] www.scoutadventures.org.uk/centre/downe/facilities [dostęp: 17.11.2018] www.scoutadventures.org.uk/centre/gilwell-park/ [dostęp: 17.11.2018] www.scoutadventures.org.uk/centre/gilwell-park/facilities [dostęp: 17.11.2018] www.scoutadventures.org.uk/centre/youlbury/ [dostęp: 17.11.2018] www.scoutadventures.org.uk/centre/youlbury/facilities [dostęp: 17.11.2018] www.scoutdocs.ca/Camps/Camps.php?camp=impeesaab&edit=1 [dostęp: 05.12.2018] www.scout.org/node/67 [dostęp: 10.12.2018] www.simsburyscouting.org/camp-workcoeman-2016/ [dostęp: 05.12.2018] www.sjp.pwn.pl/sjp/biwak;2445007.html [dostęp: 11.12.2018] https://sjp.pwn.pl/sjp/rajd;2573384.html [dostęp: 11.12.2018] www.urbanprairie.org/peterson/weekly-update-18/ [dostęp: 14.01.2019] www.wagggs.org/en/about-us/who-we-are/ [dostęp: 10.12.2018] www.waymarking.com/waymarks/WM5XDG_Avondale_Scout_Reservation_Clinton_LA [dostęp: 05.12.2018] https://en.wikipedia.org/wiki/Ondol [dostęp: 23.02.2019] https://en.wikipedia.org/wiki/Trullo [dostęp: 23.02.2019] https://pl.wikipedia.org/wiki/Klasyfikacja_klimat%C3%B3w_K%C3%B6ppena [dostęp: 23.02.2018] https://www.youtube.com/watch?v=64jjkx18VpA [dostęp: 05.02.2019] www.zhp.pl/program/nieprzetarty-szlak/ [dostęp: 20.12.2018]

120