Destanlarda Madenler ve Madencilik

DESTANLARDA MADENLER VE MADENCİLİK

Nadir AVŞAROĞLU

1

İÇİNDEKİLER NO DESTANLAR 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44

İÇİNDEKİLER SUNUŞ DESTANLARDA MADENLER ve MADENCİLİK İLYADA DESTANI ODYSSEIA DESTANI GILGAMIŞ DESTANI ŞEHNAME (ŞAHNAME) DESTANI ORTA ASYA DESTANLARI ERGENEKON DESTANI OĞUZ KAĞAN DESTANI ALP ER TUNGA DESTANI ALPAMIŞ DESTANI DEDE KORKUT HİKÂYELERİ ER SOGOTOH DESTANI ANADOLU DESTANLARI BATTAL GAZİ DESTANI (BATTALNAME) KÖROĞLU DESTANI DANİŞMEND GAZİ DESTANI (DANİŞMENDNAME) BABA İSHAK DESTANI KAFKAS DESTANLARI NART DESTANLARI MANAS DESTANI MIRKI BATIR DESTANI KIRGIZ-KOCACAŞ DESTANI GAGAVUZ TEPEGÖZ DESTANI AVRUPA DESTANLARI KALAVELA DESTANI DEMİRCİ EFSANESİ DEMİR KUMU EFSANESİ BIÇAK DERESİ DESTANI SİGURD VOLSUNG DESTANI ALMAN KAHRAMANLIK DESTANLARI NİBELUNGEN DESTANI WİELAND EFSANESİ (DESTANI) TANRI’NIN İNAYETİ EFSANESİ FORGERONS EFSANESİ BEOWULF DESTANI İRLANDA DESTANI AFRİKA DESTANLARI MVİNDO DESTANI SUNJATA DESTANI GASSİRE LAVTASI DESTANI SONUÇ YERİNE KAYNAKÇA

SAYFA NO 2 3 6 7 15 18 20 25 25 31 33 34 35 36 37 37 39 42 44 45 45 53 56 57 58 59 59 66 67 67 68 69 70 71 73 74 75 76 77 77 77 78 79 81

2

SUNUŞ Küçüklüğümden bu yana mitolojiye ve mitolojik öykülere karşı özel bir merakım vardır. Öğrencilik yıllarımda akşamları ders çalışırken, Dr. İhsan Ünlüer akşam saatlerinde radyodan mitolojik hikayeler anlatırdı, heyecan ve merakla dinlerdim. O yıllardan bu yana her zaman mitolojik bir unsur içeren bir yazı, kitap, film, dizi gibi bir şey görsem, ışıkta kalan tavşan gibi nefes almadan ilgi gösteririm.

Uzun yıllar boyu süren bu birikimimi ve mesleğime karşı olan ilgimi bir araya getirerek mitoloji ile birlikte madenciliği ele almaya çalıştım. Ancak o zaman anladım ki, bu durum altından kalkamayacağım bir gayya kuyusu. Dini konular, mitolojik öyküler, destanlar, efsaneler, masallar, hikayeler, anlatılar vb. hepsi çok derin konular ve çoğu birbirinin içine geçmiş bir halde. Bu durumda ben de bu çoğunluğu parça parça ele alarak bir kitap hazırlamak istedim ve bu çalışma hayat buldu.

Bana göre bu çalışmanın birçok eksiği var. Çünkü destan olarak bilinen bazı konu başlıklarını daha önemli bulduğumdan mitolojiyi ele aldığım çalışmada kullanmak zorunda kaldım. Bazı başlıkları destan mı, efsane mi olduğunu çok ayırt edemedim, aciz kaldım. Bazı hikâye ve masalları destan olarak aktarmaya çalıştım. Ancak her ne olursa olsun, elinizdeki bu çalışmayı hayata geçirebildim.

Corona virüsü nedeniyle evde kaldığım bir zaman diliminde ve yoğun bir çalışmaya hazırladığım bu çalışmayı sizlerle paylaşabilmekten mutluyum. Bu çalışma çok önemli bir konu başlığı ve birçok insanın işine yarayan bir şey olmayabilir. Ancak ben gençliğimden bu yana meramım olan bir konuyu kâğıda döktüm.

Bahtiyarım.

Nadir AVŞAROĞLU Maden Mühendisi MAYIS 2020

3

DESTANLARDA MADENLER ve MADENCİLİK Destanlar, özellikleri ve tarihsel gelişimi, kahramanlarının olağanüstü eylemlerini coşkulu, törensel bir üslupla anlatan ve genellikle birkaç bölümden oluşan manzum yapıtlardır. Bilinen en eski edebiyat türlerinden biridir. Yunanca “espos” sözcüğünden gelmektedir. Mitoloji, efsane, folklor ve tarihi öğeler içerir. Destanlar ve destansı öyküler ilkçağlardan beri dünyanın her yerinde gelenekleri sonraki kuşaklara aktarmak için kollektif olarak yaratılmış edebi biçimlerdir. Aslı Farsça olan destan (dâstân, destân), Fransızca épopée, Yunanca epos şiir karşılığıdır.

Destan, Farsça bir kelime olup milletlerin benliğinde derin tesirler bırakan savaş, göç gibi toplumsal; yangın, salgın hastalık, sel, deprem gibi doğal olayların etkisiyle söylenmiş hayali unsurlarla süslenmiş uzun manzum eserlerdir. Destan derin geçmişe sahip devletlere ait hikayelerdir. Çünkü savaş yaşamayan, doğal afetlerle karşılaşmayan milletlerde destan unsuru bulunmaz. Destanlar bir kavmin ya da ulusun yurt edinme ve kimlik kazanma mücadelesini ihtiva eder.

B. Ögel’e göre destan, tarihte yaşadığını bildiğimiz kahramanlara ait efsaneleri destan kategorisinde ifade etmektedir. O, batı dillerindeki karşılığını “legend” olarak kabul eder.

Destan veya masallarda olağanüstü kahramanlar ve hayvanlar görev üstlenmiştir. Destanda beşeri ve hayvani unsurlar esastır. Destanlar sözlü edebiyata kaynaklık etmiştir. Destan daha çok milletleri ilgilendiren boyutlara sahiptir. Destanlarda konu bütünlüğünün zaman zaman kaçtığı ve ilgisiz bağlantılar kurulduğu olmuştur.

Destanlar toplumların ortak düşünce ve yaşayışlarının dışa yansımasıdır. Yani aynı şeylere ağlayan ve aynı şeylere gülebilecek insanların birlikteliğidir. Olağanüstü özellik ve motiflerden oluşmaktadır. Her ne kadar belli bir millete hitap etmekle birlikte olağanüstü motiflerle zenginleştirilerek ulaşılamaz kılınmıştır. Destan kahramanlarının bazen yarı tanrısal özellikler sergilediği de olmuştur. Destan kahramanları büyük oranda yönetici kitleden seçilmiştir. Bunlar kral, han, hakan, sultan gibi yönetimin tepesindeki isimlerden oluşmuştur.

Sade ve ulusal dille ifade edilmiştir. Konu repertuarı oldukça uzun tutularak dolaylı anlatımlara fazlasıyla yer verilmiştir.

Türkçede destan, hem legende hem de epope karşılığıdır. Ayrıca Anadolu edebiyatında sosyal, tarihi ve mizahi konularda söylenen ulusal bir nazım şeklinin ve çeşidinin de adı destandır. Destanlar, ulusların, özellikle tarih yazımının henüz yaşam bulmadığı dönemlerine ışık tutmaları bakımından önemlidirler. Ayrıca, ulusların tarih sahnesine çıkışlarını, komşularıyla olan ilişkilerini ve kendi kültür dokularını var eden değerleri anlamak bakımından da önemli kaynaklardır. Sözlü kültür ürünü oldukları ve yazıya geç geçirildikleri için, destanların tamamı konusunda bilgimiz sınırlıdır. Eski destanlarının bugün elimizde bulunan parçaları çeşitli kaynaklardan derlenmiştir.

Bunlardan bir kısmı, araştırıcılar tarafından, doğrudan doğruya halk dilinde hâlâ yaşayan destanların derlenip yazılmasıyla elde edilmiş, bir kısmı ise eski Türk, Moğol, Çin, Arap, İran, Bizans ve Batı kaynaklarında bulunmuştur. Destanların ortak özellikleri: Hepsinde yarı tanrısal nitelikler taşıyan bir ya da birçok kahramandan söz edilir. Destan bu kahramanın eylemleri üzerine kurulmuştur. Olaylar çok geniş bir kozmik coğrafya üzerinde geçer. Bir destanın dünyası ortaya çıktığı zaman içinde düşünebilecek her şeyi barındıran bütünsel, çok yönlü bir dünyadır. Hemen bütün destanlarda uzun yolculuklar anlatılır. Çoğu destanda

4

olaylara doğaüstü yaratıklar da katılır. Kişiler, olaylar, doğal varlıklar hep gerçek yaşamdaki boyutlarından daha büyük, daha zengindir. Özellikle sözlü destanlarda uzun anlatı, betimleme (tanımlama) ve konuşma bölümleri bulunur. Öykü içinde öyküye yer verilir. Törensel söyleyişler ve kamusal duyarlılık hâkimdir. Destanlar temel olarak iki gruba ayrılır. Sözlü destanlar: Yazının henüz bulunmadığı ve yaygınlaşmadığı bir kültürde doğan ve kuşaktan kuşağa sözlü olarak aktarıldıktan sonra yazıya geçirilen destanlardır. Ozan ve şarkıcıların değişik zamanlarda söylediği şarkı ve şiirlerin bütünleşmesi ve işlenmesiyle oluşturulurlar. Örnekler olarak, Gılgamış: MÖ 3000 yıllarında Mezopotamya’da ortaya çıkmıştır. Bilinen en eski destandır. Babil ve Akad toplumlarınca da benimsenmiştir. Ama bugüne kalan en eksiksiz biçimi Sümer toplumunda ortaya çıkmıştır. Zalim Uruk kralı Gılgamış’in ölümsüzlük arayışını anlatır. Gılgamış ve arkadaşı Enkidu ile birlikte uzun arayışlardan sonra ölümsüzlük otunu bulur, ama bir yılana kaptırır. İlyada ve Odysseia: MÖ 11-12’nci yüzyıllarda geçtiği sanılmaktadır. Homeros destanları olarak bilinirler. Yunan Yarımadası’ndaki Akhalar’ın, Anadolu’daki İon krallıklarına saldırısı ve Akha kral ve prenslerinin daha sonraki serüvenleri anlatılır. Özellikle Odysseia, Yunan Tragedyası ve Batı edebiyatının önemli bir kaynağıdır.

Diğerleri: Eski İngilizce halk destanı Beowulf, Eski Almanca Heldenlieder (kahramanlık türküleri), Almanca Nibelungenlied , Kudrunlied, Fransa’da Chanson de Geste (kahramanlık şarkısı), Chanson de Roland (Frank kralı Charlemagne’ın savaşlarını anlatır), İspanya’da El Cantar de Mio Cid, Hindistan’da Mahabharata, Ramayana, Japonya’da Heike Monogatari.

Edebi destanlar; belirli bir yazar tarafından eski örneklere uygun olarak ve okunmak üzere kaleme alınmış destanlardır. Edebi destanlara örnekler aşağıdaki gibidir: Vergilius’un Aeneis’i: MÖ 29-19’uncu yüzyılları kapsar. Troyalı Aeneias’in uzun ve zorlu bir yolculuktan sonra Latin ülkesine gelerek Lavinium kentini kurması anlatılır. Lavinium sonradan Alba Langa ve Roma kentlerinin yerine kurulan ilk kenttir. Milton’un Paradise Lost’u: İnsanın cennetten kovuluşu ve tanrının şeytanla mücadelesini anlatır. Dante’nin La Divina Commedia’sı (İlahi Komedya): MS 1310-1321, Ariosto’nun Orlando Furioso’su (Çılgın Orlando) 1532, Camoes’in Os Lusidas’ı 1572.

5

Asya kıtasının çeşitli bölgelerinde yaşayan Türk boyları arasında zengin bir destan geleneği vardır. Bilinen Türk destanları arasında en eskisi Yaratılış Destanı’dır. Altay Türkleri arasında söylenmektedir. V. Radlov tarafından saptanıp yazıya geçirilmiştir. Saka Destanı, İskit Türkleri’ne aittir. Bu destan zinciri içinde Alp Er Tunga ve Şu parçaları bulunur. Bunlar Kaşgarlı Mahmud’u Divanü Lugat-ü Türk adlı eserinde yer almıştır. Oğuz Kağan Destanı 14’üncü yüzyılda derlenmiş özet nitelikte bir metindir. Oğuz Kağan’ın doğumu ve üstün nitelikleri, askeri başarıları ve ülkeyi oğulları arasında pay edişi anlatılır.

Oğuz Türkleri’nden günümüze gelen tek destan metni ise Dede Korkut Kitabı’dır. Bayındır Han soyundan geldikleri sanılan Akkoyunlular’ın egemen olduğu Kuzeydoğu Anadolu’daki olaylar ve Müslüman Oğuzlar’ın yaşamı anlatılır. Göktürk Destanları çeşitli parçalardan oluşmuştur. Bozkurt parçasında Göktürkler’in bir boz kurdun soyundan geldikleri, Ergenekon parçasında ise Ergenkon’a sığınmaları, çoğalıp buraya sığmayınca dağı eriterek dış dünyaya çıkmaları anlatılır. Köroğlu parçasında, göçebe Oğuzlar’ın Horasan ve Hazar’da İranlılarla savaşlarından söz edilir. Manas Destanı’nda Kırgız Türkleri’nin putperest Kalmuk ve Çinliler’le savaşları vardır. Cengiz Han Destanı, Moğol istilasından sonra Kıpçak bozkırlarında ve eski Uygurların yaşadığı bölgelerdeki olayları anlatır. Timur Destanı, Timur’un savaşları ve kişiliğine yer verir. Danişmend Gazi Destanı’nda Türklerin Anadolu’yu ele geçirmeleri anlatılır. Battal Gazi Destanı’nda da Anadolu’daki Türk-Bizans savaşları yer alır. Türk destanlarını İslamiyet öncesi ve İslamiyet sonrası diye iki bölümde değerlendirmek olasıdır. Böyle bir tasnifte, İslamiyet öncesi Türk destanları arasında şunları sayabiliriz: Yaradılış Destanı, Alp Er Tunga Destanı, Şu Destanı, Oğuz Kağan Destanı, Bozkurt Destanı, Ergenekon Destanı, Türeyiş Destanı, Atilla Destanı, Göç Destanı. İslamiyet sonrası Türk destanları arasında ise; Satuk Buğra Han Destanı, Manas Destanı, Timur Destanı, Battalgazi Destanı, Danişment Gazi Destanı, Dede Korkut Destanları, Genç Osman Destanı, Köroğlu Destanı sayılabilir. Bugüne değin yapılan çalışmalarla adları ve kimi parçaları belirlenen Türk destanlarının toplamı iki yüz dolayındadır.

Türk destanlarının belli başlı niteliklerini görmeye çalıştığımızda karşımıza, çoğu kez, kadın kişiliğinde odaklanmış bir güzellik, yiğitliğin, tarihin her döneminde başüstünde tutulmuşluğu, atın ve bozkurdun insana sadık bir yoldaş olması, kurdun ana, baba ve hatta tanrı olması, yurt kabul edilen coğrafyanın kutsallığı gibi unsurlar çıkar.1

1

www.turkcenindirilisi.comhttps://www.turkcenindirilisi.com/destanlar/destan-nedir-destanlarinozellikleri-vetarihsel-gelisimi-destan-h97776.html, Erişim tarihi; 24 Şubat 2019.

6

İLYADA DESTANI İlyada (Yunanca; Ἰλιάς, Iliás), Homeros’un Truva Savaşı’nı anlatan destanıdır. Yunanca’da Odysseus ile birlikte en eski edebiyat olduğu düşünülen epik bir şiirdir. Homeros, “İlyada”sında Truva Savaşı’nın tamamını anlatmamaktadır. 24 bölüm ve 16.000’den fazla dizeye sahip olan İlyada, Truva Savaşı’nın dokuzuncu yılında 51 günlük bir dönemi anlatmaktadır. Destan Achilleus’un öfkesi ile açılır ve Hektor’un cenazesi ile sona erer.

Destan söz konusu 51 günlük kısmı kapsamakla beraber, bu dönemin öncesi ve sonrasıyla, savaşın çeşitli merhaleleriyle ilgili birçok olaya atıfta bulunmaktadır. Sözlü gelenekten yazıya nasıl geçtiğini bilemediğimiz gibi, metinde geç dönemde yapılan değişikliklerin kesin amacını kestirmek de güçtür. Ama Homeros bir savaşın “toprağı bereketli Truva”da geçtiğini söylemektedir.2 Hem İlyada hem de Oysseisa, Truva Savaşı ve bu savaşta yer alan insanlarla ilgili söylenceleri dile getiren, koşukla (şiir biçiminde) yazılmış destanlardır. Tarihçiler Yunanistan’daki Akhalar ile Batı Anadolu’da yaşamış olan Truvalılar arasındaki bu savaşın yaklaşık MÖ 1199’da geçtiği görüşündedir. Akhalar’ın Truva’yı kuşatmalarının ise 10 yıl sürdüğü sanılmaktadır. Bu konuda o kadar çok öykü ve söylence vardır ki, hangisinin gerçek hangisinin uydurma olduğunu bilme olanağı yoktur. Yunanca’da Truva’nın bir adının da İlios olmasından dolayı Homeros’un destanı İlyada adını almıştır. Homeros, yaşadığı dönemde herkesin bu öyküyü bildiğini düşünerek, Truva kuşatmasını baştan sona anlatmaz; savaşın 10.yılında sadece dört gün içinde geçen olayları anlatır.

Savaş neredeyse bitmek üzeredir. Truva efsanesinin bu bölümü “Aşil’in Öfkesi” olarak bilinir.

Homeros’un İlyada’sında madenler ve madenciliği daha iyi anlayabilmek için o yıllardaki Helen ve Anadolu uygarlıklarını da bilmek gerekir.

Dönemin en gelişkin topluluğu Giritlilerdir. Giritliler uzun zamandan beri bağcılık, zeytincilik ve tahıl tarımı yapıyorlardı. Küçük ve büyük baş hayvan yetiştiriyorlardı. Birçok metali, altını, bakırı ve kalayı biliyorlardı.

Tunçtan silah yapıyorlardı. Ama demirden haberleri yoktu. Bu sırada yeni Hellen boyları, Eolia’lılar, lonia’lılar ve son olarak Dorlar-Akhaların ardından Yunan toprağını ele geçirdiler. En son gelen Dorların istilası MÖ 1100’lere doğrudur. Giritlilerle ilişkide olan Akhalar yarı yarıya uygarlaşmışken Dorlar çok ilkel kalmışlardı. Yine de 2

https://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0lyada, Er.tarihi 15.05.20.

7

demiri kullanmayı biliyorlardı: Bu metalden çeşitli silahlar yapmışlardı. Akhalarda demir henüz o kadar azdı ki altın ve gümüş kadar değerli bir metal sayılırdı. 3 Gerçek anlamıyla Yunanlılar her şeyden önce toprak adamıydılar. Avı ve de küçük sürülerini ihmal de etmeksizin, denizi öğrenmeden önce, toprağı işlemeyi öğrenmek zorundaydılar. Bir süre sonra salt tarımsal ekonomi onlara yetmez oldu. Yalnız doğunun onlara sağlayabileceği işlenmiş ve doğal ürünleri gereksinip istediler. Soylular külçe altın, mücevherler, işleme ya da renk renk boyama kumaşlar, güzel kokular istiyorlardı. Yunanlıları denize açılmaya yüreklendirmede, bazı metallere olan gereksinim, tüm başka şeylerden daha çok yardımcı oldu. Ülkede demir bol değildi. Hele, kalay, Yunanistan’da da komşu ülkelerde de hiç yoktu.

Oysa bakırla birlikte tunç bileşimine giren bu metal, bu alaşımla, dayanıklı olduğu kadar güzel bir bronz üretebilen tek metaldir.4 İlyada destanından anlaşıldığı kadarı ile Helen uygarlıklarında sert metallerden yapılan savaş silahlarına büyük önem verilmektedir. Gerçi demir kılıç, Dorların istilasından itibaren tunç hançeri alt etmişti ama daha sonraki yıllarda zırhlı ağır askerin koruyucu zırhının yapımında aranan metal hâlâ tunçtur. Destanda aktarılan dört parçalı zırh şöyledir: Tolga, omuzlardan karına koruyucu zırh, baldırlarda bacak zırhı, sol kolda kalkan. Savaş alanlarında bu soylu zırh egemen olduğu sürece kalay, bu zırhı taşıyanlar için zorunluydu.

O vakte kadar -Homeros’un şiirlerine bakılırsa- ticaret ancak takas usulüyle yapılıyordu: Şarap tahıl ile, zeytinyağı maden cevheri ile değiştiriliyor ve işler böyle gidiyordu. “Öküz değeri” olarak da hesap ediliyordu. Yavaş yavaş, değişimlere yarayan altın ve gümüş külçeler düşünülmüştü. Ama bu külçeler damgalanmış değildiler, her sefer onları tartmak gerekiyordu.

Sarraflar pazarlarda terazilerini hazırlıyorlardı. 5 İlyada destanının üçüncü bölümünde (adı geçen Azra Erhat çevirisi) savaşa hazırlanan Truvalılar ve onların maden, metal donanım kullanarak hazırladıkları silahlar hakkında aşağıdaki ifadeler kullanılmıştır.

“Atreusoğlu gürledi, buyurdu silah kuşanmayı.

Göz kamaştıran silahlarını takındı kendisi de: Önce geçirdi bilekleri gümüş halkalı güzel dizliklerini, Sonra da zırhını geçirdi göğsüne, Konukluk armağanı, diye Kinyres vermişti bu zırhı, Kinyres, Kıbrıs’a gelen büyük haberi duymuştu.

Akhalar, Truva’ya doğru gemilerle yola çıkacaktı, O da yaranmak için vermişti bu zırhı ona.

On sırası koyu göktaşındandı, On iki sırası altından, yirmi sırası kalaydan, İki yandan boyuna doğru üç yılan dolanıyordu, Kronosoğlu’nun ölümlü insanlara bir belirti, diye Bulutlara dayadığı gökkuşaklarımı andırıyordu.

Sonra attı omuzlarına kılıcını, Işıl ışıl yanıyordu kılıçta altın çiviler, Sırma kayışlarla bağlıydı gümüşten kını, 3

Homeros, “İlyada”, çev. Azra Erhat, Can Yayınları, Dünya Klasikleri, 24. Basım, 2008, s. 26.

Bonnard A., “Antik Yunan Uygarlığı, İlyada’dan Parthenon”, Civilisation Grecque, çev. Kerem Kurtgözü, Evrensel Basım Yayın, Birinci Basım, 2004. s.73.

5 Bonnard A., age. S. 82.

4

8

İyi işlenmiş kalkanını aldı sonra, Bütün gövdeyi kaplardı bu güçlü kalkan, Çevrelenmişti tunçtan on çemberle, Yirmi tane bezeği vardı ak kalaydan, Ortadaysa koyu göktaşından bir tane.

Korkunç suratı, acı bakışlarıyla Gorgo, Bir taç gibi duruyordu kalkanda, Bozgunla korku çevirmişti dört yanını.”

Helenlerin en eski cağlardan beri Anadolu’ya karşı bir ilgisi olmuştur. Bunun en önemli nedeni bereketli ve geniş toprakların yanısıra bu bölgelerde bulunan madenlerin çokluğudur.

Bugün Hititlerin bir Hint-Avrupa kavmi olduğuna inanan bilim, Helenlerin Anadolu’ya karşı olan bu ilgisinin Hititler zamanından başladığını ve Truva’nın da bu akımların birinde yok edildiğini ileri sürülmektedir. İlk Helenleri Anadolu’ya çeken başlıca öge, maden olsa gerektir. Homeros destanlarında tunç sözcüğü birçok dizede bir geçer. Ama tunçtan da daha değerli sayılan bir maden, demirdir. Efsanenin şiir ögeleriyle süsleye süsleye Homeros destanları haline getirdiği seferin ya da seferlerin gerçek amacı, bu madenleri elde etmek değil de nedir? Truva seferi, bir çapulculuk seferidir, nitekim Truva önünde dokuz yıl beklerken Akhalarm boş durmadıkları, ta Güney Anadolu’ya kadar sokulup Lykia gibi zengin bölgeleri yağma ettikleri, İlyada’da sık sık anlatılır.6 Homeros’un İlyada destanında birçok bölümde madenler ve madenlerden yapılmış silahlar ve malzemelerin adı geçer. Bu bölümler aşağıdaki şekildedir.

Destanda,Achilleus’a yeni silahlar yapılması başlıklı 18. bölümünde Achilleus’un yası, annesi ve su tanrıçası Thetis’i çağırıp yeni silahlar istemesi üzerine Thetis’in demirci tanrı Hephaistos’a başvurarak Ahilleus için yeni zırhlar ve yenilmez silahlar yapılması; “Atları iyi suren Truvalılar, atılın ileri, haydi, kalmayın Argoslulardan aşağı, onların derilerine ne taş ne demir, dayanamazlar et delen tunç kargılara. Güzel saclı Thetis’in oğlu bile, işte bakın, Akhilleus bile uzak duruyor savaştan, gemilerin yanında sindiriyor yürekler acısı öfkesini.” şeklinde aktarılmıştır.7 Destanın beşinci bölümünde Zeus’un eşi tanrıça Hera’nın altın, gümüş, tunç ve kalay kullanarak imal ettiği savaş arabası şu şekilde anlatılmıştır; “Bir yandan Hera, büyük Kronos’un kızı, saygılı tanrıca, koyuldu işe, altın kasnaklı atları koştu arabaya, bir yandan Hera, arabanın iki yanına, demir dingilin bir o yana, bir bu yana, sekiz tunç parmaklıklı yuvarlak tekerlekleri koydu. Tekerleklerin aşınmaz altın bir çemberi vardı, tunçtan çemberler geçirilmişti üstüne, eşi görülmedik bir şeydi bu. İki yanda dingil başlıkları 6 7

Homeros, age, s. 28-29.

Homeros, age, s. 146.

9

gümüştendi. Araba örülmüştü bir sıra altın, bir sıra gümüşle. Çifte parmaklık çepeçevre dolanıyordu arabayı. Gümüştendi arabanın oku da. Tanrıça kavgaya, savaş narasına susamıştı, güzel altın hamudu geçirdi okun ucuna, attı üstüne parlak, altın dizginleri, çevik ayaklı atları koştu.”8 Destanın altıncı bölümünde esir olan Andrestos’un bırakılması için Agamemnon’a vaatlerde bulunması; “Andrestos sarıldı dizlerine, yakardı, dedi ki: Atreusoğlu, kıyma bana, sana yaraşır kurtulmalıklar vereyim. Varlıklı babamın çok şeyleri var, tuncu var, altını var, işlenmiş demiri var, duyarsa Akhaların gemileri yanında sağ olduğumu kurtulmalık verir sana yığınla, gönlünü hoş tutar.” şeklinde ifade edilmiştir. Yine bu bölümde Akhalıların madencilikte ileri bir teknolojiye sahip olmalarını; “Gür saclı Akhalar aldılar şarabı, yerine kimi tunç verdi, kimi parlak demir, kimi deri, kimi canlı sığır, kimi köle. Görülmeye değer bir şölen yaptılar” ifadelerinden anlayabiliriz. Yine Akhalıların sahip oldukları maden varlıkları bu satırlarda şu şekilde ifade edilmiştir. “Keşke gelmez olaymışım. Altın götüreceğim buradan, götürdüğüm kadar, kırmızı bakır götüreceğim, boz demir, güzel kemerli kadınlar.”9 Homeros destanlarında “tunç” sözcüğü birçok yerde geçer. Ama tunçtan da daha değerli sayılan bir maden, demirdir. Efsanenin şiir öğeleriyle süsleye süsleye Homeros destanları haline getirdiği seferin ya da seferlerin gerçek amacı, bu madenleri elde etmek değil de nedir?

Truva seferi, bir çapulculuk seferidir, nitekim Truva önünde dokuz yıl beklerken Akhaların boş durmadıkları, ta Güney Anadolu’ya kadar sokulup Lykia gibi zengin bölgeleri yağma ettikleri, sık sık anlatılır. Bu seferlerde gelişmiş uygarlıkları yıkan Akhalar, zamanla, Anadolu kıyılarında ve adalarda tutunmak yolunu bulmuşlar ve kendi egemenliklerini kurmuş olacaklar ki, destan onlardan “üstün ırk” diye söz ediyor. İlk Helenlerin bu başarısı Hitit kaynaklarında da iz bırakmışa benziyor.

Homeros’un İlyada destanındaki ana konu Truva savaşıdır. İlk Helenleri Anadolu’ya çeken başlıca öge, maden olsa gerektir. Homeros’un İlyada destanında tunç sözcüğü birçok dizede geçer. Ama tunçtan da daha değerli sayılan bir maden, demirdir. Efsanenin şiir ögeleriyle süsleye süsleye Homeros destanları haline getirdiği seferin ya da seferlerin gerçek amacı, bu madenleri elde etmek değil de nedir? Truva seferi, bir çapulculuk seferidir, nitekim Truva önünde dokuz yıl beklerken Akhalarm boş durmadıkları, ta Güney Anadolu’ya kadar sokulup Lykia gibi zengin bölgeleri yağma ettikleri, İlyada’da sık sık anlatılır. Bu seferlerde gelişmiş uygarlıkları yıkan Akhalar, zamanla, Anadolu kıyılarında ve adalarda tutunmak yolunu bulmuşlar ve kendi egemenliklerini kurmuş olacaklar ki, destan onlardan üstün ırk diye söz ediyor.10 Silahlar inceden inceye betimlenir. Kalkanlar iki turlu olur: Homeros’un yusyuvarlak dediği küçük kalkan, bir de bütün bedeni örten kule gibi büyük bir kalkan. Büyük kalkanı Telamon’un oğlu Aias kullanır, yürüdükçe kalkanı ayak bileklerine çarpar. Üst üste gerilmiş birkaç kat sığır derisinden yapılan kalkan bir kat tunçla örtülüdür. Küçük Aias’ın kalkanı da zırhı da kendirden yapılmıştır. Homeros, altın kakmalı, kabartmalarla süslenmiş eşsiz bazı kalkanları anlatmakla bitiremez (örn. Akhilleus’un kalkanı: XVIII, 478-606). Kargı, kalkan kadar önemlidir. Her zaman tunçtan olduğu için Homeros kargı yerine bazen sadece tunç der.

Kargının nasıl uçup düşmanın neresine saplandığı da uzun uzun anlatılır, çoğu zaman kargının eti delmesiyle olumun insanın gözlerine inmesi bir olur. 11 8

Homeros, age, s. 169.

Homeros, age, s. 234.

10 Homeros, age, s. 28 11 Homeros, age, s. 54 9

10

Bronz veya tunç, bakırın önemli bir alaşımıdır. Önceleri bakır ve kalaydan meydana gelen bakır alaşımlarına bronz denilmekteydi. Tunç ya da bronz bakırdan daha serttir, daha kolay erir ve kalıba daha kolay dökülür. Bazı tunç malzemeler demirden de serttir. Bu tür tunçlar silah ve savaş aleti imalinde kullanmaktaydı. Bazı buluntulara göre milattan önce 3.500 yıllarında bile Ege kıyılarında tunç malzemelerin kullanıldığı anlaşılmaktadır. Alet ve silahlarda demir alaşımlarının daha çok kullanılmakta olması, demirin bakır ve kalaya oranla daha bol bulunmasındandır. Bu manada Homeros’un İlyada’sında adı en çok kullanılan maden tunç’dur. Kaynak olarak kullandığım destanda 38 kez Akhalılar “tunç zırhlı Akhalılar” olarak nitelenmiştir. Özellikle Truva ile yapılan savaşta Akhalılar tunç zırhları ile tanımlanmıştır.

Destanda, Agamemnon’un tunç kargısıyla Truva savaşına katıldığı ve Koon ile İphidamas başta olmak üzere birçok Truva’lıyı bu tunç kargısı (mızrak) öldürdüğü belirtilir. Ayrıca savaşta büyüklüğü (haşmeti) ile Truvalılara korku salan Aias’ın da tunçtan yapılma kalkanı aşağıdaki şekilde aktarılır.

“Aias yaklaştı kule gibi kalkanıyla, Usta derici Tykhios yapmıştı o tunç kalkanı, Kalkan yedi kat tosun derisindendi, Tykhios Hyle’deki evinde otururdu, Yedi kat tosun derisinden yapmıştı bu parlak kalkanı Bir kat da tunç geçirmişti yedincinin üstüne.

Telamonoğlu Aias göğsünün önünde taşıyıp onu Geldi Hektor’un yanında durdu” İlyada destanında tunçdan imaledilen birçok silah ve malzemenin adı geçer. Bunların çoğu Truva savaşı aktarılarken kullanılmıştır. Bu kısımda özellikle Hektor’un tunç tolgasına vurgu yapılmıştır. Bunların dışında destanda adı geçen tunç silah ve malzemeler; silahlar, kılıç, ok, balta, tolga,zırh, kargı, temren, atlar, dizgin, yürek, gömlek, küp, gök, çember, ses, dizlik, kap ve rende. Destanda tüm bu nesnelerin başında tunç ifadesi yer almaktadır. Görüldüğü gibi İlyada’da adı geçen en önemli alaşım, tunçtur.

11

İlyada Destanı’nda gümüş madenine de oldukça değinilmiştir. Destanın birçok yerinde altın ve mücevher ile birlikte zenginlik argümanı olarak gösterilse de özellikle tanrıların yaşantılarında ve Truva Savaşı’nda da gümüşten bahsedilmektedir. Altın ve mücevherlerden oluşan hazinelerin dışında gümüş kakmalı kılıçlar, gümüş kabzalı hançerler ve gümüşten yapılmış yaylarda da bahsedilir. İlyada destanında Apollon’dan da gümüş yaylı olarak bahsedilmektedir. Apollon Yunan mitolojisinde, ışık tanrısı olup, şiir, müzik, dans, aydınlık, durgunluk ve ölçülü gücü simgeler. Sembolleri ok ve lir olmasına rağmen destanda bir diğer sembolü olan gümüş yay’a özellikle vurgu yapılmaktadır.

Thetis, Yunan mitolojisinde su tanrıçası olarak bilinen ve tüm zamanların en iyi savaşçısı olan Achilleus’un (Aşil) annesidir. Homeros’un İlyada Destanı’nda “gümüş ayaklı Thetis” olarak geçer. Neden kendisine gümüş ayaklı dendiği konusunda bir bilgiye sahip değiliz. Ancak, İlyada’da Truva savaşında Yunanlıların tarafını tutmuştur. Oğlunun Truva savaşına gitmekten alıkoymak için önce ona geleceğini söylemiş. Truva savaşına giderse dönemeyeceğini, ama büyük bir ün kazanacağını; burada savaşa gitmezse ailesiyle birlikte mutlu olarak uzun yıllar yaşayacağını ona bildirmiş. Savaşta Achilleus, Agamennon tarafından aşağılanınca, gümüş ayaklı annesine yakarır. Annesi de Zeus’a yalvararak, Achilleus savaşa dönene kadar, Truva’nın düşmeyeceği sözünü alır. Achilleus’un tunçtan yapılmış silahlarını ve zırhını taşıyan arkadaşı öldürülünce, Achilleus’un ünlü silahları ve zırhı Hektor tarafından alıkonulur. Bunun üzerine gümüş ayaklı Thetis, topal demirci Hephaistos’tan yeni bir zırh ve silah istemiştir. Bu yeni zırhla Achilleus, Hektor’u öldürmüştür.

Günümüze ulaşan en eski yapıt olsa da Homeros’un büyük Truva efsanesinin yalnızca bir bölümünü anlatmış olması ve sonrasını okuyucuların bildiğini varsayması, İlyada’nın Yunanca yazılmış ilk edebiyat ürünü olmadığını gösterir. Homeros’un bu destanında yıllar önce, Truva savaşına ilişkin pek çok öykünün anlatıldığı sanılmaktadır. Bu konuyla ilgilenen bazı uzmanlar İlyada’nın yetenekli bir yazarın derlediği bir balatlar ya da destanlar bütünü olduğunu ileri sürer. Homeros diye birinin hiçbir zaman yaşamadığı, Homeros adının, destanda yer alan balatları söyleyen, adı belli olmayan kişiler için kullanıldığı kanısında olanlar da vardır. Ne var ki, yapıtın tamamını okuyanlar bunu yazarın yalnızca bir kişi olabileceğini kavramakta güçlük çekmezler.

12

ODYSSEIA DESTANI Odysseia ya da Odesa, Homeros’un ünlü destanlarından biridir. Diğeri de İlyada’dır. Modern Batı kültürünü oluşturan temellerden biridir ve İlyada destanından sonra günümüze ulaşan ikinci en eski Batı edebiyatı örneğidir. Bilim adamları MÖ 8. yüzyılın sonlarında, Anadolu’nun bir kıyı kenti olan İyonya’da oluşturulduğunu tahmin etmektedir. Destan daha çok Yunan kahramanı Odysseus’u ve onun Truva’nın düşmesinden sonra evine yaptığı dönüş yolculuğunu konu edinmiştir. On sene süren Truva Savaşı’ndan sonra Odysseus’un evinin bulunduğu İthake’ye dönmesi bir on sene daha alır. Öldüğü varsayılan Odysseus’un yokluğunda, karısı Penelope ve oğlu Telemakhos’in çektiği sıkıntılar aktarılmaktadır.

Odysseia destanı bir kahramanlık ve seyahat temelinde olduğu ve Odysseus’un seyahatlerini gemilerle yaptığı için çok fazla maden ve madencilikle ilgili materyaller bulunmamaktadır.

Destanda bulunan madenlerle ilgili ifadeler genellikle tunç, demir, bakır gibi silah ve savaş malzemeleri donanımları ile altın ve gümüş gibi zenginlik materyallerine aittir. Destanda yer alan Kyklops (Tepegöz) anlatıları Yunan mitolojisinde yere alan bir öğe olması nedeniyle başka bir çalışmamda derinlemesine ele alınmasından dolayı bu dizinde yer verilmemiştir.

Destanın ilk bölümünde Odysseus yaptığı seyahatle ilgili koruyucu tanrıçası Athena ile konuşur. Bu konuşmada seyahatin gerekçelerini anlatırken, şu ifadeleri kullanır; “Hay hay, sana bütün bunları açıkça söyleyeceğim! Akhialos’un oğlu olmakla övünürüm; bizim Taphos’un iyi kürekçi olan ahalisine başkanlık ederim. Şimdi buraya gemimle ve yarenlerimle geldim; şarap yüzlü denizin üzerinde, yabancı dil konuşanlar iline, Temese’ye sefer ediyorum: tunçla değiş tokuş etmek üzere parlak demir götürüyorum. Gemim şehirden uzak, kırlarda, bağlanmış: Reithros limanında, Neios dağının koruluğu altındadır”12. Burada da görüleceği gibi Odysseus’un seyahatinin amaçlarından birisi de tunç alıp demir vermek gibi gözüküyor.

Odysseus’un seyahatleri sırasında gemilerindeki zenginlikleri ve taşıdığı mallar hakkında destanda; “Odysseus’un biriktirmiş olduğu malları da bana gösterdi: Altını, tuncu, güçlükle işlenmiş demiri; o kadar boldu ki, on neslin erlerini geçindirmeğe yeterdi. Hanın konağında bu ağır pahalı mallardan bunca ve bunca vardı. Odysseus’un Dodone’ye gitmiş olduğunu söylüyorlardı”. Yine destanın ilerleye bölümlerinde demir ve demirden yapılmış silahlarla ilgili olarak; “bundan başka Zeus’un aklıma getirdiği daha büyük bir düşünce var: İçkili bir gününüzde, aranızda bir çekişme çıkabilir, birbirinizi yaralayabilirsiniz, bu yüzden sofra hakkı ve evlenme şerefi kirlenir diye korktum: Çünkü demir insanı kendine çeker. dersin, ikimiz için yalnız iki mızrak, iki kılıç ve elde tutulacak sığır derisinden iki kalkan bırakırsın”13. ifadelerine yer verilmiştir.

Destanın 15. bölümünde Odysseus’un eşi Penelopeia ve madenlerle ilgili olarak; “Bu ara gökgözlü tanrıça Athena, İkarios kızı Bilge Hatun Penelopeia’ya yayı ve parlak demirleri baltaları yavuklulara götürmesini hatırlattı. Hatun odasından çıkıp uzun merdivenleri indi.

Tombul eliyle ustaca kıvrılmış güzel tunç anahtarı tutuyordu, bunun kulpu fildişindendi. Oda kızlarıyla birlikte hazne odasının en dip bucağına gitti; burada Hanın ağır pahalı malları, altını, tuncu ve ustaca işlenmiş demiri yatardı; kemerli yay, okluk ve onu dolduran oklar da buradaydı: Bunlardan nice inleyişler ve hıçkırıklar çıkacaktı!”14 şeklinde belirtilmiştir.

12

Homeros, “Odysseia”, çev. Ahmet Cevat Emre, Varlık Yayınevi, Üçüncü Basım, Gül Mat., İst., 1971 s.60.

Homeros, “Odysseia”, çev. A.C. Emre,age. s. 217.

14 Homeros, “Odysseia”, çev. A.C. Emre,age. s. 294.

13

13

Destanda en çok adı geçen madenlerden birisi de gümüştür. Altın ve gümüş Odysseus’un seferlerinde yaptığı ticaret sonunda elde ettiği kar olarak gemilerinde görülmektedir. Bu ticari yaklaşımın dışında birçok savaş aleti ve materyalde gümüşten yapılmıştır. Destanda adı geçen gümüş malzemeler; gümüş yay, gümüş ok, sepet, leğen, hamam teknesi, tokmak, lenta, çivili koltuklar, sırım ve gümüş masalar olarak geçmektedir. Odysseus’un seyahatlerinde adı geçen savaş silahları ile ilgili; “Alkinoos Han, bütün halkın ulusu! konuğun gönlünü almak için, buyurduğun gibi, kendisine şu tunç kılıcı vereceğim: kabzası gümüşten, kını yeni oyulmuş fildişindendir; bunu kendine lâyık görür, sanırım. Böyle dedi ve gümüş çivili kılıcı Odysseus’un elleri arasına koydu ve ona seslenerek kanatlı sözler söyledi”.

Odysseus’un gemileri destanda başta maden ve yiyecek olmak üzere ticareti yapılan birçok emtiayı takas ederek seyahatlerine devam eder. Truva’dan çıkışta 12 gemisi vardır Odysseus’un. Çift sıra kürekli ve yelkenli gemilerdir bunlar, sancak ve iskelede onar kürekten yirmi kürekçi çalışır demek bu gemilerde. Aldığı yol, küreklerle yelkensiz gidildiği zaman saatte bir ile bir buçuk mil, yelkenle elverişli rüzgârda üç ile dört mil olarak hesaplanır.

Destanın geçtiği çağlarda gemilerinde demir yoktur. İlyada’da da sözü geçen ve Bodrum Müzesi’nde güzel örnekleri bulunan delikli taşlar kullanılır ki, mavi yolculuklarda kayıkla balığa çıkıldığı zaman bugün de Ege denizcilerinin kullandıkları bunlardır.

Kykloplar Yunan mitolojisinde alınlarının ortasında tek gözleri bulunan devlerdir ve Poseidon ile Amphitrite’nin oğullarıdır. Destanda anlatıldığı kadarı ile “Onlar tanrılardan korkmayan, zalim, insan etiyle beslenen yaratıklardır.” Homeros’a göre Kyklop’lar, mağaralarda yaşayan korsan çobanlardır. Odysseus adamları ile birlikte Truva savaşından vatanına dönerken dev Kyklop Polyphemos’a esir düşmüş ve onu öldürmek zorunda kalmıştır. Kyklop’lar, alınlarının ortasında tek gözleri bulunduğu için onlara tepegöz de denilmiştir.

Ozan Hesiodos’un yapıtlarında Olympos tanrılarından önce dünya egemenliğini ellerinde tutan tanrı soyları arasında Kyklopların da adı geçer ve bu devleri, Zeus yeraltına kapatmıştır.

Orada demircilik yapan Kykloplar, yanardağlardan fışkıran ateş kıvılcımları, yer sarsıntıları ve gürültüleriyle kendilerini belli ederler. Polyphemos da Etna ya da Stromboli yanardağlarının bir kişilendirilmesi, tek gözü de kraterin bir simgesi sayılmıştır. Oysa Polyphemos, hem Tanrı Poseidon’un oğlu, hem demirci değil de, sürü ve mandıra sahibi bir azman olarak canlandırılır. Sicilya folklorunda daha sonraları da rastlanan bu tek gözlü dev tipik bir masal kahramanı olmakla birlikte -Halikarnas Balıkçısı’nın belirttiği gibi- Hitit

14

kabartmalarında hep profilden gösterildiği için tek gözlü sanılabilen adamlarla ilişkili olabilir.

Bu konu bilginlerce daha incelenmiş değilse de Hitit ve Anadolu folkloruyla ilişkiyi belirtmek amacıyla Kyklop’a Tepegöz denilmektedir.15 Yunan mitolojisinde Hephaistos, demircilerin, ateşin ve madenlerin tanrısıdır. Nedeni ve nasıl olduğu belli olmasa da Afrodit, Hephaistos’la evlenir. Ancak güzel tanrıça, savaş tanrısı Ares’e aşıktır ve Ares ile Hephaistos’un yatağında gizlice sevişerek onu aldatır. Her şeyi gören Güneş tanrısı Helios ise bunu hemen Hephaistos’a bildirir. Bu acı haberi duyan topal tanrı demir ocağına gider ve kırılmaz ve çözülmez zincirden bir ağ örer. Bu ağı yatağına tuzak kurmak için kullanan Hephaistos, evinden Lemnos’a doğru yola çıkar. Pusuda Hephaistos’un gittiğini gören Ares ise hemen Afrodit’in yanına gider. Afrodit ve Ares sevişmek için yatağa uzandıklarında birden ağ üzerlerine kapanır. Uğraşsalar da ağın içinden kurtulamazlar.

Ares’in eve girdiğini gören Güneş tanrısı Helios ise Hephaistos’a hemen söyler gördüklerini.

Lemnos’a varmadan geri döner topal tanrı. Yüreğinde acılarla girer odasına ve bu rezilliğe tanık olsunlar diye diğer bütün Olimpus tanrıları evine çağırır. Bu mitolojik anlatı Odysseia destanında aşağıdaki satırlar ile aktarılmıştır.

“Demodokos, elinde sazı, güzel bir ezgiye koyuldu, Ares’le güzel belikli Aphrodite’nin sevgileri üstüne, bunlar Hephaistos’un evinde bir gün nasıl gizlice sevişmişlerdi, Ares bol armağanlar vermişti nasıl, ve nasıl kirletmişti yatağını Kral Hephaistos’un.

Güneş de o saat yetiştirmişti ona bunu, Birleştiklerini onların bir oydu gören, Bu acı haberi duyar duymaz Hephaistos Yürüdü gitti demir ocağına doğru, Çok kötü şeyler kuruyordu kafasında, Koca bir örs yerleştirdi orada kütüğe, Bir ağ ördü kırılmaz ve çözülmez zincirden, Kıskıvrak kapatacaktı içine iki sevgiliyi.

Bitirince bu tuzağı Ares’e köpüre köpüre, Gitti güzelim yatağının bulunduğu odasına, Demirleri yatağın ayaklarına çepeçevre doladı, Bir sürü zincir yaydı üstüne, dam yaptı, Bunlar örümcek ağı gibi inceciktiler”16 Odysseia’nın MÖ 800 ila 600 yılları arasında yazıldığı düşünülmektedir. Manzum eser İlyada’nın devamı niteliğindedir ve Yunan kahraman Odysseus’un Truva’nın düşüşünden sonra vatanı İthaka’ya yaptığı maceralarla dolu uzun yolculuğu anlatır. 10 yıl süren savaştan sonra Odysseus’un İthaka’ya dönmesi 10 yılını daha alır ve bu 20 yıllık uzaklığında oğlu Telemachus ve karısı Penelope’ye kavuşmayı planlamaktadır. İlyada 10 yıl süren Truva Savaşı, Odysseia, 10 yıl boyunca Odysseus’un başından geçenlerden ibarettir. İlyada, bir olayı, Odysseia ise bir kişinin destanını anlatır. Truva Destanında olaylar birbirini izleyecek şekilde anlatılır. Halbuki, Odysseia’da olaylar anılar, geriye dönüşler, atlamalarla canlandırılır ve dünya edebiyatının en önemli eserleri arasında yer alır.

15 16

Homeros, “Odysseia”, çev. Azra Erhat, A. Kadir, Can Yayınları, Dünya Klasikleri, İstanbul, 1970.

Homeros, “Odysseia”, çev. Azra Erhat, A. Kadir, age. s. 154-155.

15

GILGAMIŞ DESTANI Gılgamış Destanı, tarihin en eski yazılı destanın adı olup, 56 kil tablete Akad çivi yazısı ile kaydedilmiştir. Uruk kralı Gılgamış’ın ölümsüzlüğü arayışının öyküsünün anlatıldığı destan aynı zamanda Nuh Tufanı’nın en eski sürümünü de nâfile olduğunu ve Tanrı Enlil’“in öğütleriyle, insanın ancak büyük bir ad bırakmakla ölümsüzlüğe erişebileceğini kabul etmiştir. Gılgamış destanı Mezopotamya devletleri arasında en önemli eserlerden biridir ve Sümerler tarafından yazılmıştır.

Destan, tarihte bilinen en eski medeniyetlerden olan Sümerlerin yaşayışları hakkında bilgi verir ve kendisi de ilk yazılı destan olma özelliğini taşır. Destanın MÖ 2000’li yıllarda taş tabletlere kazındığı düşünülürse kısıtlı bir madencilikten ve maden kullanımından da rahatlıkla söz edilebilir. Gılgamış destanının Ninova’da bulunan tabletlerinde Enkidu için bir heykel yaptırmak istediği belirtilirken bu heykelin yapımı için Demirhanede bulunan ve silah yapmakla görevli ustalara söylediği ifade edilerek; “Tan yeri ağardığında Gılgamış ülkeye seslendi; Ey demirci ustaları (cevahirciler) Ey metal işçileri, ey kuyumcular Bir heykel yapın, Enkidu’ya” Destanın 17. tabletinde; "dostum Enkidu’nun (heykelinin) göğsüne takmak için 15 kiloluk bir altın külçesi ve 3600 ton demir, teslimatta gecikme olduğu takdirde müthiş bir misillemede bulunulacağı belirtiliyor.”17 Bu ifade o çağlar için oldukça önemli sayılabilecek ölçekte bir emtiayı işaret etmektedir. Bu talep o yıllarda rekabet içinde olunan Babil kralı için ifade edildiği düşünülmektedir.

Destanda adı geçen ve yenilmezliği ile ün salmış savaş tanrısı Ninurta’nın kılıcının “Ninurta kayası”ndan yapıldığı belirtilmektedir. Bu ifade birçok tercümede ve araştırmada “gökten inmiş kaya” şeklinde açıklanmakta ve savaş tanrısı Ninurta’nın kılıcının bu kayadan yapıldığından söz edilmektedir. Bu kılıcın aşrı dirençli, olağanüstü sağlamlığı ve gücünü belirtilerek bu kılıcın büyük bir olasılıkla bir göktaşından elde edilen demir cevheri ile imal edilmektedir.

Yine tabletlerde kral Gılmamış’ın düşmanlarına karşı savaşa giderken Demircilere gittiği ve onlara emirler vererek savaş için istediği silahları söylediği de ifade edilmektedir. Bu kısım destanda; “Haydi dostum gidelim Demirhaneye Gözümüzün önünde silahlar yapsınlar bize Böylece gittiler demirhaneye Oradaki ustalar biribirlerine danışarak 17

Gumey O. R., “A Ietter of Gılgamış, Anatolian Studies”, s. 127, VII, 1957

16

Herbiri doksan kiloluk kocaman baltala Herbiri altmış kilo ağırlığında Kocaman palalar yaptılar onlara On beş kiloydu her birinin kabzası Hançerler de yaptılar Herbiri on beş kilo altından Üç yüz kilo silah yüklenen Gılgamış ve Enkidu” Gılgamış destanında yine savaşa gitmeden önce Dev-Boğa’nın olağanüstü iki boynuzunu, lacivert taşı ve altınla kaplatmak istediği anlaşılmaktadır. Bu durum destanda; “Gılgamış maden ustalarını ve işçilerini çağırdı.

Hepsi de boğanın boynuzlarının iriliğini övdüler.

Lacivert taşından boynuzların her biri otuz kilo Ve bir kilo altınla kaplanmıştı.”

Yine bu bölümün devamında, Enkidu, Gılgamış’ı cesaretlendirmek için ona bazı tavsiyelerde bulunur. Bu kısım; “Ama Enkidu açtı ağzını ve söze başladı Yapılması gereken şudur sadece Eriyen bakır kalıba doğru yol almakta İki saat sürer akkorlaşması ve ardından soğuması Terk etme bu yerleri dön geri Daha sert vur baltanla…”18 Destanın bu kısmında bakır işleme tekniğine ilişkin bir imge, kızgın ateşte eritilen maden (işlemin süresi uzunluk ölçüsü olarak da kullanılan “beru” ile tanımlanmıştır.

Gerekli süre boyunca (iki saat) potada soğutulmaya bırakılır, sonra kalıba giden oluğa boşaltılır.

18

Ramazanoğlu M., “Gılgamış Destanı”, Cumhuriyet Yayıncılık, Dünya Klasikleri Serisi: 20, 1998.

17

ŞEHNAME (ŞAHNAME) DESTANI Şehname veya Şahname, Firdevsi’nin eski İran efsaneleri üzerine kurulu manzum destanıdır. İran edebiyatının en büyük eserlerinden biri olarak kabul edilir. 977 ila 1010 arasında yazılmıştır. 60.000 beyit civarında hacime sahiptir. Tek şair tarafından yazılan en uzun epik şiirlerdendir. Şehname, tarih öncesi zamanlardan başlayıp Sasani İmparatorluğu sonuna dek tüm eski İran krallarını inceler. Bunlar; Keyûmers (Kayômart), Hōşeng, Tahmûrâs, Cemşid, Zahhak, Feridūn, Menûçehr, Key Kubad, Key Kâvus, Key Hüsrev, Bahman, Dārā (Darius), Iskandar (Büyük İskender), Ardeşir, Şapur, Hürmüz, Behram, Hüsrev, Yezdigirt gibi krallar, ana tema Zabulistan prensi efsanevi kahramanı Rostam (Rüstem), Esfandiār (İsfendiyar) ve Afrāsiab gibi kahramanları ve suçluları içerir. 19 İran ulusunun hafızasındaki madenler ve özellikle demirle ilgili algıyı göstermesi bakımından önemli olan destanda geçen “kılıç çalmak” ve “demir kesildi” gibi deyimlerin kullanıldığı görülmüştür. İlgili yerler şöyledir: “İşte ben savaşa hazırım ve bayrağımı da açıyorum. Sen bilirsin ki ben savaşmaya karar verince, kılıcımın ateşinden suyun içindeki timsah bile kavrulur. Doğru sözlere kulak vermen gerekir ve İran’ın şu iki sebepten benim olduğunu bilmen gerekir: “İran’ın benim olmasının ilk sebebi, Feridunoğlu Tur soyundan gelmemdir. İkincisi ise, kılıç çalmakta eşsiz olan şu kollarım sayesinde İran’ı Araplardan boşaltmamdır.

Ben, elimdeki kılıçla dağların tepelerini bile zapteder ve kara bulutların içindeki kartalları avlarım.” dedi. Ve arkasından ok, mızrak, kılıç ve gürzlerle ordusunu baştan başa donatarak, hemen, o şanlı padişah Kâvus’un üzerine yürüdü. Savaşa hazırlanan Efrâsiyab, suyun tozunu havalarda savuruyordu. Cihan, davul ve boru sesleriyle doldu. Toprak, silahların çokluğundan baştan başa demir kesildi ve gökler abanoz rengini aldı. Ok ve baltaların açtıkları yaralardan, savaş meydanında kan deryaları coşup çoğaldı.”20 Destanda bazı benzetmeler demirle ilgilidir: “Sen demirden yapılmış bir kale bile olsan, felek seni yine toprakla bir yapar.”21 “Onunla aramızda sanki demirden yapılmış bir dağ peyda oldu.22 Eğer o, babasının yolundan ayrıldı ise, bu ayrılışın üzerinden fazla bir zaman geçmiş ve demir, tekrar parlamasından ümit kesilecek kadar, paslanmış değildir. Ben, onu yeniden düzeltirim.

“Ben, kimseye zararı olmayan bir demirci parçası olduğum halde, padişahın eliyle başıma ateşler yağıyor.” 23 “Demircilerin demir döverlerken önlerine örttükleri deriyi bir mızrağın ucuna geçirdi. Bunun üzerine, çarşı halkı birbirine girdi, bir toz dumandır yükseldi.” “Bu değersiz demirci derisine yeni yeni mücevherler astı.”24 “Feridun’un birbirine benzeyen ve yaşça kendisinden büyük olan, iki erkek kardeşi var. Birinin adı Kiyanuş, ötekinin adı da Purmaye idi. Feridun, onlara dedi ki: “Ey yiğitler, şen ve bahtiyar olun! Dünya, iyilik yapmak için de döner. Büyüklüğün külahı da yine bize gelir. Demircilerin usta olanlarını gidin buraya getirin de bize büyük bir 19

Lalani, Farah "A thousand years of Firdawsi’s Shahnama is celebrated". The Ismaili.http://www.theismaili.org/cms/998/A-thousand-years-of-Firdawsis-Shahnama-is-celebrated May.2010.

20 Lugal Necati, “Firdevsi, Şehname”, Ankara Maarif Vekaleti Yayınları, 1955. s. 70.

21 Lugal N., age. s.63.

22 Lugal N., age. s. 75.

23 Lugal N., age. s. 76.

24 Lugal N., age. s. 77.

18

gürz yapsınlar!” Feridun bu sözleri söyler söylemez, kardeşleri hemen demirciler çarşısına koştular. Bu sanatta tanınmış ne kadar demirci varsa, hepsi Feridun’un yanına geldi. Feridun hemen pergeli eline aldı ve onlara gürzün şeklini çizdi.

Toprağın üzerine çizdiği bu şekil, bir öküz başına benziyordu. Bunun uzerine demirciler derhal işe başladılar ve bitirir bitirmez, “Güneş gibi parıl parıl parlayan bu ağır gürzü cihan padişahına götürdüler. Feridun, demircilerin bu eserini çok beğendi; onlara elbise, altın ve gümüş bağışladı.”25 Destanda Feridun’un ülkesinde demircinin çok olduğu ve demircilere önem verildiği görülmektedir. Destanın ilgili kısmı şöyledir: “Kılıçların demiri, gürzler ve mızraklar hep canlı idiler sanki. 26 “Bir kahraman; dişleriyle ısırarak bir mızrağı ezse, sesiyle aslanın derisini çatlatsa ve dişleri de demircinin örsü kadar sağlam olsa bile, yine de Tanrı’nın buyruğuna boyun eğmeğe mecburdu?”27 “Üç yüz menlik gürzümü kaldırıp omuzuma attım. Demir gibi atımı harekete getirerek, gürzümü kafalarına indirdim ve heybetimle beyinlerini boşalttım.

Bütün savaş erleri, demir tolgalarını başlarına giydiler. O gece Efrasiyab’ın ordugâhında hiç kimse uyumamıştı. Bütün gece, ordunun hazırlanmasıyla uğraşılmış, kılıçları ve zıpkınları temizlemişlerdi. Ağır gürzlü ve zırhlı erler, dağdan dağa bütün ovayı kaplıyor.”28 Destanda geçen “Bu öğütler de bitince, davul sesleri yükselmeye başladı; yeryüzü demir, gök de abanoz rengini aldı.” ifadeleri demirin rengine işaret etmektedir. Tasvire göre; demir mavidir ve yeryüzü de mavi renk olmuştur. “Rudabe, doğum zamanına kadar, uyku ve rahat yüzü göremedi. Sanki derisinin içi taşla doldurulmuş veya karnındaki demirden bir yaratıkmış gibi bir hale gelmişti.” ifadesinde de “demirden bir yaratık” tan bahsedilmiştir. “Rüstem, bir aralıkta, kara ve sert taştan yapılmış bir ev gördü. Kapısı demirdendi; mühendisi onu böylece yapmıştı.” ifadesinde de taş evin “demir kapısı”nın olduğu vurgulanmıştır. 29

25

Lugal N., age. s. 78.

Lugal N., age. s. 183.

27 Lugal N., age. s. 257.

28 Lugal N., age. s. 384.

29 F.Uğur Çerikan Dr., “Türk Kültüründe Demir”, Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Halk Bilimi Programı Doktora Tezi, 2014.

26

19

Destanda geçen tüm bu ifadeler, İran’da demircilerin yaptığı demirden nesnelerin çok kullanıldığına ve demirciliğin oldukça gelişmiş olduğuna işaret etmektedir. Aynı zamanda İran Edebiyatı’nın en büyük eserlerinden biri olarak kabul edilen Şehname, demir ve çelik hakkında bilgi veren bir mitoloji kaynağıdır. İran mitolojisi ve inançlarında demir ve çelik, ayrıcalıklı bir metaldir. Ayrıca sadece Şahname’de değil, İran kültüründe ve edebiyatında da İran halkının, tarih boyunca çeliğe verdiği önemi doğrulayan birçok kaynak bulunmaktadır.

Hōşeng, ikinci İran hükümdarı, Keyûmers’in torunudur. İran rivayetlerinde, Persler, yedi ülkede egemenlik kurup devleri de egemenliği altına alan bilgin, ileri görüşlü ve tanrı inancı taşıyan adil bir hükümdar olan Hōşeng’i büyük peygamberler arasında sayar ve ona otuz sekiz âyetten oluşan kutsal kitap indiğini kabul ederler. Hōşeng’in adı Avesta’da “Haosyangha” olarak geçer. O, demiri ana kayadan ilk ayıran kişidir. Demiri bulduktan sonra balta, testere, kazma yapımında demircilik sanatını da icat eden kişi olmuştur. Firdevsi, Hōşengi’nin demircilik mesleğini icat eden kişi olduğunu şu sözleriyle söylemektedir: “Dünya hükümdarı akıllı, adil Hōşeng Kırk yıl hükümdarlık yaptı Adaletle doldurdu bütün yeryüzünü Demircilik mesleğini icat etti Demirden balta, testere ve keser yaptı.”30 Firdevsi, Keyûmers’in torununun oğlu Cemşit’i demir eritme tekniğini, miğfer (khud) yapma sanatını ve savaş zırhını (zereh) keşfeden olarak nitelendirmiştir. Cemşit ise, demiri silah ve zırha dönüştürebilen ilk hükümdardır ve genellikle Timur ve Safavi dönemi resimli el yazmalarında ön plana çıkmıştır. Kaynakların söylediğine göre Cemşit, elli yılını izabe tekniğini mükemmelleştirmeye adamış ve sonra da bu sanatı halkına öğretmiştir. 31 İran hükümdarı Zahhak (Dehhâk), Aryan mitolojisinde adından söz edilen üç başlı Dragon’a karşılık gelir ve mite göre bin yıl yaşamış, altı yüz yıl hükümdarlık sürmüştür. Dehhak, “Kawa” adlı bir demircinin kışkırttığı halk isyanıyla devrilir. Şahnâme’nin en önemli kaynakları arasında bulunan Avestâ ve Avestâ tefsirleriyle ilgili bilgi; “Bu eserlerde yoğun olarak Tanrı, Ehrimen, Zerdüşt ve Yaratılış destanından bahsedilmektedir. Avestâ, İran dilleri ve edebiyatının en eski ve en önemli eseridir. Avestâ’da yer verilen Zerdüştilik, Arapların İran’ı ele geçirmelerinden önceki dönemlerde İran’ın resmi devlet dinîdir ve bu dinle ilgili MÖ. VII. yüzyıla ait kutsal dini metinler mecmuası vardır. Bu belgelere yer veren Avestâ, birçok açıdan çok değerli bir kaynak olarak kabul edilir. Öyle ki, Orta Asya ve çevre bölgelerin coğrafyalarında yaşayan halkları çok yakından ilgilendiren başta tarih, kültür, medeniyet, din, siyasî ve sosyal konular, inançlar, gelenek ve görenekler, mitolojiler, kahramanlık anlatıları olmak üzere birçok alanda çok önemli ve başka kaynaklarda bulunamayacak bilgilere yer vermektedir. Böylesine önemli bir bilgi hazinesi olması nedeniyle Firdevsi’nin başvuru kaynakları arasında yer almıştır.”32 Böylece Kawa, ulusal kurtuluşun simgesi haline dönüşür. Feridun, Dehhak’ı yenilgiye maruz bırakarak Demawand Dağı’nın zirvesinde bir mağaraya hapsetmiş ve sonra tahta çıkmıştır.

Acemler, Zahhak’ın hâlâ demir bukağılara vurulmuş halde orada yaşadığına inanırlar. Hişam ise Feridun’un Zahhak’ın iki karısı ile evlendiğini, başına demir bir çomakla vurup 30

Çerikan Dr. F. Uğur, age. s. 92.

Allan J., Gilmour B., “Persian Steel The Tanavoli Collection (Oxford Studies in Islamic Art, 15), Oxford 2000.

32 http://nyildirim.wordpress.com/ firdevsi. Er. 01.05.2020 31

20

bayılttığını, sonra dağa götürüp bağladığını belirtir. Feridun ise; bugünü (Mihr-i Rûz) bayram ilan eder. Halk bugüne “Mihr-i Can” demiştir. 33 Demir ticaretinin efsanevi önemi, Şehname’de Kaveh’in, zorba hükümdar Zahhak’a başkaldırısının hikâyesi ile pekiştirilmiş olmasından gelmektedir. Öyle ki Kaveh, mızrağının ucuna demircilerin bacaklarını korumak için giydiği türden bir deri parçası bağlar ve bu parça yeni hükümdar Feridun tarafından İran’ın resmi sancağı olarak kabul edilir. “Durnfah-ı Kava” olarak adlandırılan bu sancağın Sa’d İbn Abi Wagas tarafından ele geçirildiği ve Umar halifesine gönderildiği sanılmaktadır. Şehname’de geçen bu olay Taşkent’te bulunan birçok 15. yy. el yazmasında da resmedilmiştir. 34 Şehname destanının 6. bölümünde Rüstem ile Hûşeng’in saltanatı kırk yılının anlatıldığı kısımda cihan padişahı, akıllı ve adaletli olan Hûşeng, saltanat tacını başına koyduğu ve büyük babasının yerine geçti. Başı akıl ve yüreği adaletle dolu olarak, kırk yıl padişahlık ettiği belirtilmiştir. Bu konu destanda; “Evvelâ eline bir töz geçirdi ve bilgisi sayesinde, Henüz taşla karışık bulunan demiri taştan ayırdı.

Su rengindeki demiri esas bir madde olarak kullandı ve onu sert taştan çekip çıkardı. ve demircilik sanatım icat ederek, Demirden keser, testere ve balta yaptı.”35 Cemşid’in padişahlığının yedi yüz yıl sürdüğü bu dönemde padişahlığın büyüklüğü ve kudreti ile demiri yumuşak, işlenmesi kolay bir hale getirdiği anlatılır. Ondan tolga, zırh ve zırhlı gömlek yaptığı, parlak zekâsı sayesinde, yine demirden, zırhlı kaftan ve elbise yapabildiği aktarılır. Feridun’un, birbirine benzeyen ve yaşça kendisinden büyük olan, iki erkek kardeşi vardır. Birinin adı Kiyanus, ötekinin adı da Pürmaye’dir. Feridun, onlara dedi ki: “Ey yiğitler, şen ve bahtiyar olun!

Dünya, iyilik yapmak için de döner.

Büyüklüğün külâhı da yine bize gelir.

Demircilerin usta olanlarını gidin buraya getirin de, Bize büyük bir gürz yapsınlar!”

Feridun bu sözleri söyler söylemez, kardeşleri hemen demirciler çarşısına koştular. Bu sanatta tanınmış ne kadar demirci varsa, hepsi Feridun’un yanma geldi. Feridun hemen pergeli eline aldı ve onlara gürzün şeklini çizdi. Toprağın üzerine çizdiği bu şekil, bir öküz başına benziyordu. Bunun üzerine demirciler derhal işe başladılar ve bitirir bitirmez, güneş gibi parıl parıl parlayan bu ağır gürzü cihan padişahına götürdüler. Feridun, demircilerin bu eserini çok beğendi; onlara elbise, altın ve gümüş bağışladı. 36 Şehname destanının 6. bölümünde Rüstem’in Efrâsiyâb ile savaşması anlatılır. Bu bölümde madenler ve madencilikle ilgili olarak;

33

Korkmaz M., “Mitolojik İran Efsaneleri”, Ankara, 2012, s. 25.

Allan J., Gilmour B., age. s. 150.

35 Lugal Necati, “Firdevsi, Şehname I”, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Şark-İslâm Klasikleri: 18, 1994. s.52.

36 Lugal N., “Firdevsi, Şehname I” s. 73.

34

21

“Onun bayrağı da, elbisesi de karadır Kollan demir kaplıdır, külâhı da demirdendir. Üzerindeki demir zııh altın işlemelidir, Tulgasmın üzerinde de kara bir bayrak vardır.

Ondan kendini iyi koru çünkü çok uyanık ve cesur bir pehlivandır!” 37 Destanda bu çatışma “ellerindeki mızrakların saplarıyla uçlarındaki demirler kırılıp dökülünceye kadar döğüştüler ve sonra atlarım sola doğru çevirerek, Hint kılıçlarıyla birbirlerine giriştiler. Kılıçların çarpışmasından kıvılcımlar saçılıyordu.” ifadeleri ile aktarılmıştır.

Destanın 12.bölümünde Furud ile Tuhar’ın İran ordusunu görmeğe gitmeleri bölümü; “İran ordusunun kahramanları, ilerleye ilerleye, nihayet iki dağ arasındaki vâdiye tabur tabur girdiler. Bunlarda o kadar çok altın tulga, kalkan, gürz ve balta vardı ki, adeta, altın madenlerindeki altınları tüketmişler, yetmemiş de, gökte bir bulut peyda olup yere altın yağdırmış gibiydi.” ifadeleri ile aktarılmıştır.

Behram-i Çubîn, IV. Hürmüz ve Hüsrev Pervîz’e karşı ayaklanmasının aktarıldığı bölümde; “Dördüncü isteğin ise, çok saçma. Çünkü senin, bu zırhın bir tek düğmesini bile çözmeğe gücün yetmez! O, öyle bir demirden yapılmıştır ki ona, sudan ve ateşten bir zarar gelmediği gibi, mızrak, kılıç ve hatta Hint kılıcı da işlemez, tutmuş, şu sudan geçmek için, onu karşılık olarak istiyorsun! Topuzlarınızı elinize alıp, demircilerin çekici örsün üzerine indirmeleri gibi, siz de onları düşmanların kafalarına indirin!” 38 şeklinde aktarılmıştır Şehnâme’nin Firdevsî tarafından 10. yüzyıl’ın sonunda kaleme alınmasından sonra, Doğu edebiyatlarında Şehnâme yazma geleneği başlamıştır. Pek çok şair, Şehnâme kahramanları etrafında oluşturdukları müstakil eserlerle bu geleneğin yerleşmesini ve devamını sağlamıştır.

Türk edebiyatında, Arapça ve Farsça tercümelere dayalı hikâyeler anlatan meddah tipindeki hikâyecilere Firdevsî’nin Şahnâme’sinden hareketle “Şâhnâme-hân (Şâhnâme) anlatıcısı” denildiğini de görmekteyiz. Evliya Çelebi’de, Şahname’nin Bursa içindeki kahvelerde meddahlar tarafından ezberden okunduğunu anlatır. Osmanlı şairlerinin de bu gelenekten oldukça etkilendikleri görülür. Özellikle Divan edebiyatının kuruluş ve gelişme yıllarında bu etki oldukça üst düzeydedir. Şiirde övülen kişiler Şehnâme kahramanlarıyla karşılaştırılmış; bu beyitlerin anlamsal kurguları, yine onlara telmihlerde bulunularak oluşturulmuştur.

37

Lugal N., “Firdevsi, Şehname II” s. 145.

Lugal Necati, “Firdevsi, Şehname III”, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, Şark-İslâm Klasikleri: 18, 1994. s.

12.

38

22

ORTA ASYA DESTANLARI ERGENEKON DESTANI 14. yüzyılda Reşidüddin Hamedani’nin kaleme aldığı Cami’üt-Teravih adlı eserinin “Mujallad-i Awwal”ın (Birinci Kitabı: Moğol tarihi) “Bāb-i Awwal”da (Birinci Bölüm: Türk ve Moğol kabilelerinin tarihi) Moğolların yaratılış destanı olarak anlatılan efsane, 39 17.

Yüzyılda Şiban’ın torunlarından ve Hiva Hanlığının hanı olan Ebu’l Gazi Bahadır’ın kaleme aldığı Şecere-i Türki adlı eserde de Moğolların yaratılış destanı olarak anlatılır 40, bazı kaynaklara göre ise bir Türk destanıdır. 41 Bahsi geçen iki tarihi kaynakta Nekuz (Nüküz) ve Qiyan (Kıyan) adlı kardeşler ile onların eşleri Tatarlar tarafından yenilince önce Ergene Kon (Ergene Qon) adı verilen dar ve sarp bir yere gitmiş, 400 yılda sülalesi çoğalıp oraya sığımaz olunca Ergenekon’dan çıkmıştır. Ergenekon’dan çıktıkları zaman yol göstericilerinin Börteçine olduğu düşünülmektedir.42 Başka kaynakçalara göre ise Ergenekon bölgesinde yaşayan Göktürk milletine o bölgenin sahibi olan ülke tarafından baskı yapılmış.

Ergenekonluların bulundukları bölgeden çıkmak imkansızmış. Çünkü etrafları dağlarla çevriliymiş. Ergenekonlular buradan çıkmak için büyük bir ateş yakıp bu dağları eritmiş ve kurtulmuşlardır.

Ancak Göktürklerin yaratılış destanıyla olan benzerlikleri gerekçe göstererek Türklere ait bir destan olduğunu iddia eden araştırmacılar da mevcuttur. Ayrıca Talât Sait Halman ise, bozkurt efsanesinin genişletilmiş bir versiyonudur; mitolojik bir varlık olan bozkurtun koruması sayesinde soylarının tükenmesi tehlikesinden kurtulan ve yine bozkurtun sayesinde geçit vermez dağlarla çevrili Ergenekon vadisinden çıkan bir Türk topluluğunun öyküsünü anlattığını iddia etmektedir.43 Diğer görüşlere göre ise Türkler ve Moğollar arasında benzer şekilde anlatılan efsaneler söz konusudur. Efsane kimi zaman Nevruz ile de ilişkilendirilmiştir. Önce sözlü olan efsane daha sonra çeşitli kaynaklarda bahsedilerek yazılı hale getirilmiştir.

Tamamı hakkında fikir birliği olmadığı ve yazılı metinlerde kısa özet şeklinde olduğu için “Ergenekon Efsanesi” şeklinde de isimlendirilmektedir. Ergenekon Destanı olarak bilinen öykü, iki ana kısımdan oluşmaktadır: 1-Bir bozkurdun yardımı ve korumasıyla soyun devamlılığının sağlanması, 2-Geçit vermez dağlarla çevrili bir vadiye yerleşilmesi ve daha sonra buradan çıkılması. İlk öykü üç ayrı Çin vakayinamesinde Türklerin türeyiş öyküsü olarak anlatılmıştır. İkinci öykünün özeti yine Çin kaynaklarında yer almıştır. Reşidüddin Hamedani’nin Cami’ütTeravih’i ve ikincisi ise Ebul Gazi Bahadır Han’ın Şecere-i Türki isimli eserleri gibi XIII39

Jiexian Chen, Guoli Taiwan daxue, Proceedings of the Fifth East Asian Altaistic Conference, December 26, 1979-January 2, 1980, Taipei, China, National Taiwan University, 1980. According to Reshideddin's record orijinal Mongols, historically, were divided in two parts. They are: 1. Those branches descended from the Original Mongol Tribes, which had been in Ergenekon... Those tribes are: The origin of Mongols were descendants from these two persons, Nekuz and Qiyan and their wifes who escaped to Ergenekon.

40 Ögel Bahaeddin, “Türk Mitolojisi Vol. I”, Milli Eğitim basımevi, İstanbul, 1971., Türk Mitolojisi I: ‘Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1989, s. 14-15.

41 Yıldırım Dursun, “Ergenekon Destanı”, Vol. 3, Yeni Türkiye, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-36-6, s. 527543.

42 Ögel Bahaeddin, age. s. 82.

43 Halman Talât Sait, “Rapture and revolution: Essays on Turkish literatüre”, Syracuse Uni. Press, 2007, s. 12.

23

XVII. yüzyıl arasında yazılmış çeşitli eserlerde, efsanede yer alan vadiye “Ergenekon” adı verilmiştir; ancak bu kaynaklarda efsanenin kahramanı Türkler değil, Moğollardır. Orta Asya tarihi profesörü Devin de Weese, bir mağara ya da vadideki tutsaklıktan kurtuluş motifinin Orta Asya halklarınca değişik biçimlerde anlatıldığına dikkat çeker ve Türkler ile Moğollar arasında benzer öykülerin anlatılmasının olağan olduğunu belirtir. 44 Daha sonraki bir tarihte bozkurdun himayesinde türeyiş teması ile vadiye yerleşme ve vadiden kaçma motifleri birleştirilmiş, “Ergenekon Destanı” başlığı altında bir Türk destanı olarak anılmaya başlanmıştır. Fuat Köprü0lü’ye göre, Cengiz Han’ın soyunda var olan Türk kökenli aile nedeniyle efsanede bahsedilen Moğollar aslında Oğuzlar’dır.

Destana temel alınan fikri anlatabilmek adına Çin yıllıklarındaki iki rivayet ve ardından Reşidüddin Fazlullah ve Ebulgazi Bahadır Han tarafından anlatılan bilgiler ile karşılaştırılarak aktarılacaktır. Chou-shu’daki ilk rivayete göre; komşu bir ülkenin saldırısına uğrayan Türkler (on yaşındaki bir erkek çocuk dışında) tamamen katledilmiş; düşman askerleri bu çocuğa acıyarak öldürmekten vazgeçmiş ve ayaklarını keserek bir bataklıkta terk etmişlerdir. Burada bulunan bir dişi kurt çocuğu besleyip büyütmüş, çocuk ile kurt münasebet kurmuş ve kurt hamile kalmıştır. Çocuğun sağ olduğunu öğrenen komşu ülkenin kralı tekrardan adamlarını göndererek çocuğu öldürmek istemiş, ancak kurt ile çocuk Turfan’ın kuzeyinde bulunan bir dağa kaçmışlardır. Bu dağda bulunan bir mağaranın içinden geçerek etrafı dağlarla çevrili, oldukça geniş, yemyeşil bir ovaya yerleşmişlerdir. Dişi kurt bu verimli ovada on erkek çocuk doğurmuş, bu çocuklar büyüyünce mağaradan dışarıya çıkarak oradaki kadınlarla evlenmiş ve onların da çok sayıda çocuğu olmuştur. Bunlardan her nesil kendilerine bir soyadı alırken, biri de A-şi-na adını almıştır. A-şi-na soyu gün geçtikçe çoğalarak bu geniş ve verimli ovaya sığmaz olmuştur. Bu sebeple dışarı çıkmış ve Altayların güney eteklerine yerleşerek JuanJuanların hizmetinde demirci ustası olarak çalışmaya başlamışlardır. Altay dağları bir miğfere benzediğinden ve miğfer de onların dilinde T’u-küe demek olduğundan kendilerine Türk adını koymuşlardır.45

44

de Weese A. Devin, “Islamization and Native Religion in the Golden Horde; Baba Tükles and the Conversion to Islam in Historical and Epic Tradition, University Pank; Pennsylvania Uni. Press, 1994, s.273.

45 Mau-Tsai, Liu, “Çin Kaynaklarına Göre Doğu Türkleri”, Çev: Ersel Kayaoğlu ve Deniz Banoğlu, Selenge Yayınları, İstanbul 2006.; Taşağıl Ahmet. Gök-Türkler, C. I, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2003.; Ögel Bahaeddin, “Türk Mitolojisi Vol. I”, Milli Eğitim basımevi, İstanbul, 1971., Türk Mitolojisi I

24

Reşidüddin Fazlullah’ın Câmi’ut Tevârîh adlı eserinde yer alan rivayete göre de; Türkler ile Moğollar Hz. Nuh’un Bulca Han adlı oğlunun soyundan gelen iki kardeş kavimdir. Ancak bundan (XIV. Yüzyıl) yaklaşık 2000 sene evvelinde Türkler ile Moğolların araları birbirilerini yok edecek kadar açılmış ve Türkler, Negüz ve Kıyan adlı iki erkek ile adları bilinmeyen iki kadın hariç bütün Moğolları öldürmüşlerdir. Sağ kalan bu Moğollar, Türklerin gelip onları öldürmelerinden korktukları için sarp ve kayalık bir yere saklanmışlardır. Dimdik dağlar ve ormanlar ile çevrili olan bu yerin ortası da dümdüz ve yemyeşil bir ovadır. Bu ovanın tek çıkışı bin bir zorlukla aştıkları o geçittir. Ergenekon adlı bu yerin adı “sarp dağ geçidi” anlamına gelmektedir. Bu ovada yaşayıp, birbirileri ile evlenmek suretiyle zaman içerisinde çoğalan Moğollar, her aile bir oba olmak üzere ayrılmış ve her oba kendine bir ad almıştır.

Gün geçtikçe daha da çoğalan Moğol obaları artık bu ovaya sığmaz olmuştur. Bütün oba beyleri toplanarak ovaya girdikleri geçitten geri çıkmak çok zor olduğundan ovadan nasıl çıkılacağını düşünmüşlerdir. İşte bu sırada geçitte bulunan ve evvelden beri işletilerek demir çıkarılan madeni eriterek ovadan çıkmaya karar vermişlerdir. Herkes bir araya gelip ateş yakmak için ormandan odunlar toplamış ve derilerinden körük yapmak için hayvanlarını kesmişlerdir. Topladıkları dağ gibi odunları demir madeninin önünde yakmış ve körüklerle hava üflemişlerdir. Körüklerden gelen havayla iyice harlanan ateşe dayanamayan maden erimiş ve hem çok miktarda demir elde etmişler hem de açılan geçitten geçerek dışarıya çıkmışlardır. Özgürlüğe kavuşan Moğol obaları bozkırlara yayılmış ve her biri farklı bir bölgeye yerleşmiştir. Ergenekon adlı bu yerde de hâlâ bir Moğol obası oturmaktadır. 46 Ergenekon destanında demir dağın eritilmesi Bahattin Uslu’nun Türk Mitolojisi adlı çalışmasında şu şekilde anlatılmaktadır; “Dört yüz yıl sonra kendileri ve süreleri o denli çoğaldı ki Ergenekon’a sığamaz oldular. Çare bulmak için kurultay topladılar. Dediler ki: ‘‘Atalarımızdan işittik; Ergenekon dışında geniş ülkeler, güzel yurtlar varmış. Bizim yurdumuz da eskiden o yerlerde imiş. Dağların arasını araştırıp yol bulalım. Göçüp Ergenekon’dan çıkalım.

Ergenekon dışında kim bize dost olursa biz de onunla dost olalım, kim bize düşman olursa biz de onunla düşman olalım; Türkler, kurultayın bu kararı üzerine Ergenekon’dan çıkmak için yol aradılar ama bulamadılar. O zaman bir demirci dedi ki: “Bu dağda bir demir madeni var. Yalın kat demire benzer. Demirini eritsek, belki dağ bize geçit verir: Gidip demir madenini gördüler. Dağın geniş yerine bir kat odun, bir kat kömür dizdiler. Dağın altını, üstünü, yanını, yönünü odun-kömürle doldurdular. Yetmiş deriden yetmiş büyük körük yapıp, yetmiş yere koydular. Odun kömürü ateşleyip körüklediler. Tengri’nin yardımıyla demir dağ kızdı, eridi, akıverdi. Bir yüklü deve çıkacak denli yol oldu.”47 Ergenekon’dan çıkış Necati Gültepe’nin “Türk Mitolojisi” adlı çalışmasında da şu şekilde aktarılmıştır; “Bu dağların arasında sıkışarak çoğalmağa başlayan halklar, artık bu dağ ve ormanlıklar içinde yaşayamaz hale gelmişlerdi. Çünkü buralar, onlara çok dar geliyordu. Yaşamak da, artık çok güçleşmişti. Dağlar arasındaki tek geçitten geçmek de yine çok zor idi. Hepsi bir araya gelip, bu dar geçitten nasıl geçeceklerini düşündüler ve kurtuluş için bir yol aradılar. Hemen bu geçitte bir demir madeni vardı. Bu madeni işletir ve onları eriterek, daima demir çıkarırlardı. Başka bir yol 46 47

Ögel Bahaeddin, age. s. 61-64.

Uslu Bahattin, “Türk Mitolojisi”, Kamer Yayınları, 3. Basım, 2016.

25

bulamayınca, bu demir kapıyı eritip, oradan çıkmağa karar verdiler. Hepsi bir araya gelip, ormandan odunlar topladılar ve eşeklerle, yük yük kömürler getirdiler. Ayrıca da körükler yaptılar. Bu körükleri yapmak için de, yetmiş baş at ve öküz kestiler.

Bunların derilerini soyup sepilediler. Topladıkları dağ gibi odun ve kömürleri geçidin önüne yığdılar. Körükleri öyle dizdiler ki, ateş yanıp da körükler üflenmeğe başlayınca, dağ Hemen eriyip, delinecekti. En sonunda, ateşler yandı, körükler işledi ve geçit de eriyip parçalandı. Bu sırada, pek çok da demir elde edilmişti. Tabii olarak yol da açılınca, içeride hapsolan balkın hepsi, dışarıya kolaylıkla çıkabildiler. Bu suretle bozkırlara yayılıp, birer biri bir yerde yerleştiler.”48 Tüm bu anlatılara göre Ergenekon’a sığınan Türk boyları öylesine çoğalmıştır ki bu verimli ova onlara dar gelmeye başlamıştır. Bunun üzerine aksakallar toplanarak durumu istişare etmişler; atalarından işittikleri üzere Ergenekon dışında yerlerin de olduğunu, Moğolların atalarının yurdunu işgal edip kendilerini bu dar boğaza sürüklediklerini, ancak artık eskisinden çok ve kuvvetli olduklarını söyleyip bir yol bularak Ergenekon’dan çıkmaları gerektiği konusunda anlaşmışlardır. O sırada bir demirci, kendisinin bildiği bir demir madeni olduğunu, bu madeni eriterek kendilerine yol açabileceklerini söyleyerek Ergenekon’dan çıkışın yolunu çizmiştir. Bunun üzerine herkes çalışarak kimi madenin önüne odun yığmış, kimi de deve derilerinden körükler yapmıştır. Dualar edilmiş, ateşler yakılmış ve Tanrı’nın izniyle demir dağ eriyip Ergenekon’dan çıkış için yol açılmıştır. Ergenekon’dan çıktıkları vakit Türklerin hanı olan Börülü Kağan, dört bir yana elçiler salıp Ergenekon’dan çıktıklarını bildirmiş ve dört yüz yıl sonra atalarının intikamını almıştır. Türkler bu günü ve saati hiç unutmayarak bayram olarak kabul etmişlerdir. O gün bu gündür her yıl aksakallardan biri bir demir parçasını ateşte kızdırarak örsün üzerine koymakta ve çekiçle dövmektedir. Onun ardından diğer beyler de aynısını yapmaktadır. Bu gün Türkler için kutsaldır. 49 Ergenekon’dan çıkış günü bir rivayete göre 21 Mart günüdür. Bu gün, aynı zamanda güneşin Balık Burcu’ndan Koç Burcu’na geçtiği ve gündüzle gecenin eşit olduğu gündür. İşte bu gün “Nevruz Bayramı” olarak kutlanan gündür. Türkler, demirden bir dağı eriterek Ergenekon’dan çıkışlarının anısına, örs üzerinde kızgın demir döverek bu günü kutlamaktaydılar. Bugün de demirci için örs kutsaldır. Örsün üzerine oturulmaz, basılmaz.

Bu destan Türklerin saldırılar sonucu -bir erkek çocuk dışında- yok edildikten sonra yeniden dirilişini ve millet olma sürecini konu edinmektedir. Bu dirilişin en önemli etkenlerinden biri Türklerin milli zanaatı demircilik olmuştur.

Ergenekon Destanı’nın çeşitli rivayetlerine bakıldığında, Çin yıllıklarında bulunan 48

49

Gültepe Necati, “Türk Mitolojisi”, Kapı Yayınları, 1. Baskı, 2017. s. 384-385.

Ebu’l-Gazi Bahadır Han, Türk Şeceresi-Türk’ün Soy Ağacı, s.34-37.

26

rivayetlerin ortak özelliği Türklerin kurttan türeme efsanesini içinde barındırmalarıdır. GökTürklerin kurttan türeme efsanesinin benzeri, daha önceki dönemlerde yaşayan Wu-sunlar ve Kanglılarda (Tölesler) da bulunmaktadır. 50 Reşideddin Fazlullah’ın Ergenekon Destanı ile Gök-Türklerin kurttan türeme efsaneleri öz itibarıyla aynıdır. Bu anlatıda, Türklerin milli zanaatı olup, Moğollar tarafından oldukça geç bir dönemde öğrenilen demircilik öne çıkmıştır. Bilindiği üzere Moğollarda demircilik, Türklere nazaran oldukça yeni ve ilkeldir. Cengiz Han’ın ölümü üzerine Moğol başkentine gelen Çinli komutan Men Hung’un yazdığı Meng-Ta Pei-lu adlı seyahatnamede bildirildiği üzere; Moğollar Cengiz Han’dan önce madenleri işlemeyi bilmedikleri gibi ok uçlarını dahi kemikten yapmaktaydı. 51 Ergenekon Destanı denilince akla ilk gelen rivayetlerden biri Hz. Zülkarneyn ve YecücMecüc Seddi’dir. Abbasilerin divan kâtibi Kudâme Ca’fer’in Kitâb el-harâc adlı eserinde Hz. Zülkarneyn ile ilgili anlattığı bir olay Ergenekon’u anımsatmaktadır. Buna göre; Hz. Zülkarneyn Çin hükümdarına bozkırlardaki Türkleri nasıl hâkimiyeti altına alabileceğini sormuş, o da cevaben Türklerin yanında hayvan sürüleri ve demirden başka ganimet olarak alınabilecek bir şey bulunmadığını; ülkelerinin kuzey sınırı okyanus olduğundan buradan kimsenin onların ülkesine ulaşamadığını, batı ve güney sınırlarının ise geçit vermeyen dağlarla çevrili olduğunu, Türk ülkesine ancak dar bir geçitten geçen bir yoldan girilip çıkılabileceğini, bu geçit de kapatılırsa Türklerin orada sıkışıp kalacağını ve insanların onların şerrinden kurtulacağını söylemiştir.52 Burada Türklerle ilgili söylenen “hayvanlarından ve demirden başka ganimet alınabilecek bir şeyleri olmayan millet” tanımlaması konumuz açısından oldukça önemlidir. Ayrıca genel olarak Türk coğrafyasının sınırlarının çizildiği bu rivayette belirtilen özellikler Ergenekon ile birebir uyumludur. Dolayısıyla Türkler tarafından zaman zaman çeşitli sebeplerle Türkistan dışına yapılan bütün göç ve fetih hareketleri yeni bir Ergenekon Destanı olarak görülmelidir. 53 Demir dağlar da Türk tarihi ve mitolojisinde sıklıkla karşımıza çıkmaktadır. Birinci Gök-Türk devletinin son hükümdarı olan Hsie-li Kağan, Çin kışkırtmalarıyla boyların birbiri ardına isyan edip merkezi otoriteyi sarstığı ve devleti parçalanmaya götüren günlerde son direnişini

50

Ögel Bahaeddin, age. s. 13-18. Ögel Bahaeddin, age. s. 66-67.

52 Kudâme b. Ca’fer, “Kitâb el-harâc”, çev: Ramazan Şeşen, “İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri”, s.192.

53 Yağcı Mehmet, “Türk Kültüründe Demir ve Demircilik (VI-XII. Yüzyıllar)”, Yüksek Lisans Tezi, Afyonkarahisar, 2015.

51

27

T’ie-shan’da yani Demir Dağı’nda yapmıştır. Hsie-li Kağan yanında birkaç on bin askerî olduğu halde Demir Dağı’na ava gitmiştir. Burada geçen Demir Dağı ya Ergenekon ile bağlantılı ya da Türklerin demir madenlerinin olduğu bir yerdir ki her ihtimalde bu dağın adını zikretmemiz elzemdir. Özellikle Güney Sibirya ve Altay Türklerinin efsanelerinde önemli yer kaplayan Demir Dağlar Türk mitolojisinin önemli bir öğesidir. 54 Şecere-i Türk, Ahmet Vefik Paşa tarafından Çağataycadan Osmanlı Türkçesine çevrilmiş, bu çeviri Ekim 1863’ten itibaren Tasvir-i Efkar gazetesinde tefrika edilmiştir. Ergenekon efsanesine ilişkin bölüm gazetenin 8 Kasım 1863 tarihli 143. sayısında yayınlanmıştır. I. Balkan Savaşı döneminde Ergenekon efsanesi milliyetçi yazarlar tarafından ilgi görmüştür.

Ziya Gökalp’in Ergenekon temasını işleyen şiiri Türk Duygusu dergisinin 8 Mayıs 1913 tarihli sayısında “Türk An’anesi: Ergenekon” başlığıyla yayınlanmıştır; aynı şiir Ziya Gökalp’in 1914 tarihli Kızılelma kitabında “Ergenekon” başlığıyla yer almıştır. Ömer Seyfettin de Halka Doğru dergisinin 9 Nisan 1914 tarihli sayısında Ergenekon temalı bir şiir yayınlamıştır. Ömer Seyfettin’in bu şiiri büyük ölçüde Ziya Gökalp’in Ergenekon’undan izler taşır. Rıza Nur, 1928 tarihinde İskenderiye’de yayımlanan Oğuznâme adlı epik eserinde Ergenekon temasını işlemiştir. Bu gelişmelerin ardından Ergenekon Destanı ülkemizde Türk milliyetçilerinin en çok kullandığı tema olmuştur.

54

Yağcı M., age. s. 65.

28

OĞUZ KAĞAN DESTANI Türk kültürünün en değerli hazinelerinden biri Oğuz Kağan Destanı ya da başka bir ifadeyle Oğuznâmelerdir. Zira farklı kaynaklarda farklı içeriklerde Oğuz Kağan Destanları mevcuttur.

Bu destanlarda Oğuz Kağan’ın fetihleri ve cihan hâkimiyeti anlatılmaktadır. Oğuz Kağan’ın gerçek bir tarihi kişilik mi, yoksa sadece bir destan kahramanı mı olduğu konusunda farklı görüşler bulunmaktadır. Bir iddiaya göre Oğuz Kağan Türklere gönderilmiş bir peygamberdir.

Büyük bir kesim ise Oğuz Kağan’ın Büyük Hun imparatoru Motun olduğunu kabul etmektedir.55 Türk kahramanlık destanlarının genel özelliklerinden biri olağanüstü kuvvette bir düşmandır.

Bu düşman bazen bir insan iken bazen de bir hayvan olmaktadır. Oğuz Kağan Destanı’nda da bu düşman Türk toprakları içerisindeki bir ormanda yaşayan ve hem insanlara hem de hayvanlara musallat olan bir gergedandır. Oğuz Kağan da cesur bir kahraman olduğu için halkın canına ve malına zarar veren bu gergedanı öldürmeyi kafasına koymuş; kargı, ok, yay, kılıç ve kalkanını alarak gergedanın yaşadığı ormana gitmiş ve gergedanı öldürmüştür.

Burada konumuz açısından önemli olan gergedan ile Oğuz Kağan’ın mücadelesinde ve gergedanın ölümünde etkili olan silahtır. Destanda bu olay “öldürdü kargım onu, çünkü bu bir demirdi” şeklinde geçmektedir.56 Bu cümleden anlaşıldığı kadarıyla gergedanın öldürülebilmesinin tek yolu demir bir silahtır. Çünkü gergedan gibi kalın deriye sahip olan bir hayvanı öldürebilmenin tek yolu demir gibi sağlam maddeden üretilen bir silah ile saldırmaktır.

Oğuz Kağan destanında demir ile ilgili dikkat çeken başka bir husus ise demir kazık inancı ile ilgilidir. Türk inancında göğün merkezi ve Tanrı’nın mekânı olarak algılanan Demir Kazık, Oğuz Kağan Destanı’nda bir nur timsali olarak kendini göstermektedir. Destanda, Oğuz Kağan bir gün Tanrı’ya yalvarmakta iken karanlık çökmüş, güneşten ve aydan daha parlak bir ışık gökten yere inmiştir. Bu ışığın içinden alnında “demir kazık gibi” parlak bir beni bulunan güzel bir kız çıkmıştır. Türklerde güzelliği tasvir etmek için kullanılan nur betimlemesi, burada Demir Kazık’ın Türklerde uyandırdığı hayranlığı göstermesi bakımından önemlidir. Zira Oğuz Kağan bu nurdan çıkan kız ile evlenmiş ve ondan Gün, Ay ve Yıldız adlı üç oğlu

55 56

Saadettin Yağmur Gömeç, “Türk’ün Atası: Oğuz Kağan”, Erdem Yayınları, 1. Baskı, 2008, s. 17.

Bang, W. ve Rahmeti, G.R. “Oğuz Kağan Destanı”, Burhaneddin Basımevi, İstanbul 1936, s. 115-117.

29

olmuş, Türk hükümdar soyu bu çocuklardan türemiştir.57 Bu bilgi önemlidir; çünkü “Tanrı gibi gökte olmuş”58 sözleriyle kutsanan Türk hükümdarlarının neden gökte olduğunun ve öldükten sonra ruhlarının neden göğe, daha doğrusu Tanrı’nın mekânı olan Demir Kazık’a uçtuğunun59 cevabı Oğuz Kağan Destanı’ndaki bu bilgide yatmaktadır.

Oğuz Kağan Destanı birçok Türk boyunun adının menşei ile ilgili bilgiler sunmaktadır.

Bunlardan biri de Kalaç boyudur. Seferleri esnasında oldukça ilginç sorunlarla karşılaşan Oğuz Kağan, her bir sorunu yaratıcı bir şekilde çözmektedir. Oğuz Kağan bir sefer yolunda duvarları altından, pencereleri gümüşten ve çatısı demirden büyük bir ev görmüştür. Kapısı kapalı ve anahtarı olamayan bu evi açmak için ordu içinden Tömürdü Kağul adlı becerikli bir er çağırmıştır. Ona evin kapısını açana kadar orada kalmasını ve açtıktan sonra orduya katılmasını buyurmuştur. Bu sırada verdiği “Kal-aç!” emriyle erin ve onun soyundan gelenlerin adını da değiştirmiştir. 60 Demir evler 61 Kuzey Türk destanlarında bolca bulunan motiflerdendir. Ancak demir çatılı ev Türk destanları içerisinde sadece Oğuz Kağan Destanı’nda bulunmaktadır. Çatı evin göğü ve kubbesi olması dolayısıyla bir nevi Tanrı’ya açılan kapısıdır. Haneleri için dua eden Türklerin dualarında “çatısı delinmesin” sözü sıkça kullanılmaktadır.62 Demir çatılı evi açan Tömürdü Kağul adlı er adından da anlaşılacağı üzere demircilik ile iştigal eden biridir. Zaten Kalaç boyunun geleneğinde de madencilik görülmektedir. Burada bahsi geçen demir çatılı evlerin tarihle bağlantısı demir işlenen dağlarla ilgili olmalıdır.276 Oğuz Kağan Destanı’nda karşımıza çıkan bu demir çatılı ev ve Tömürdü Kağul adlı er bizlere Ergenekon Destanı’nı da anımsatmaktadır.

Reşîdüddin Fazlullah tarafından kaleme alınan rivayetlerinde Oğuz Han’ın zamanında kabile ismini alan Halaclar ve onların ikamet ettikleri yerler tarihe uygun, olarak, yani Demavend dağı ve Save mıntıkasından Batı Afganistan’a ve Hint sınırlarına kadar uzanan ülkeler bahis konusu olur. Uygurlar tarafından aktarılan Oğuz Destanı ise, bu Halacları altın, gümüş ve demirden evler yapan, yani “hünerli” sayılan bir kavim olarak tarif etmiştir. Halac/Kalac ismi de, onların yaptıkları çadırı açmak için Oğuz’un ona “sen burada kal, aç” demesinden çıkmış gösteriliyor. Herhalde Halacların tarihinde, Karluklarınki gibi bir madencilik geleneği görülmektedir. Bu durum onları ve Karlukları Göktürklere bağlamaktadır. Destanı rivayetlerin tarihle bağlanan şekli, bunları maden işlenen dağlık yerlerle ilgili göstermektedir.

Destanda Oğuz Kağan’nın adamlarından birisi, tesadüfen Baraklılar arasında kalmış ve kadınlar arasında gizlenmiştir. Bu kadınlar Oğuz Kağan’ın zafer kazanması içn onlara yardım etmiş ve savaşın nasıl kazanılacağı konusunda yol göstermişlerdir. Bu durum destanda; “Eğer düşmanı yenip ülkesini almak istiyorsanız tutacağınız yol şudur” diye haber gönderdi; Demirden dikenli çiviler yaptırınız ve askerlerinizden her biri bu demirli dikenlerden bir miktarını terkiye bağlasınlar ve savaşta bunları düşman üzerine serpsinler, fakat kendi atlarınızın ayaklarına bu dikenli demir parçalarından bir zarar gelmemesi için uygun nallar yaptırmalısınız. Sonra da düşmanların burunları ve vücutlarının kenarları çıplak ve tutkalsız olduğundan aralarına ok yağdırınız” şeklinde ifade edilmiştir.

57

Bang, W. ve Rahmeti, G.R. age. s. 13-14.

Orhun Abideleri 59 Esin, Emel. Türk Kozmolojisine Giriş, Kabalcı Yayınları, İstanbul 2001. S.59.

60 Bang, W. ve Rahmeti, G.R. age. s. 25.

61 Kırgızların Er Töştük Destanı’nda da demir ev bulunmaktadır. Destana göre; kötü bir ruh olan Sarı Oğlan demir bir evde yaşamaktadır. Ayrıca Er Töştük’ün düşmanlarından birinin adı da Demir Kulak’tır. Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş, C. VI, s.480; Ögel, Türk Mitolojisi, C. I, s.545.

62 Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi, C. II, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1995. S. 27.

58

30

ALP ER TUNGA DESTANI Alp Er Tunga veya Alp Er Tonğa (İlb Er Tonga), efsanevi bir Türk hakanıdır. Kutatgu Bilig’de Alp Er Tunga’nın M.Ö. 7. yüzyılda yaşamış, çok sevilen, kahraman bir Türk hükümdarı olduğu belirtilir. Belgeler onun “Türk beğleri içinde adı ve kut’u ile tanınmış, bilgili, erdemli, büyük illeri elinde tutan, birçok kavme hükmeden…” bir hakan olduğunu söylüyor. Bu Alp hükümdarın idaresindeki devletin de Saka Türk imparatorluğu olduğunu söyleyen tarihçiler bulunmaktadır. Afrâsyâb’ın Alp Er Tunga olduğunu hem Kutatgu-Bilig, hem de Divan-û Lügatit Türk bildiriyor. Afrâsyâb, eski İranlıların kötülük ilahlarına verdikleri isimdir. Belki Alp Er Tunga onları çok yıldırdığı için ona bu ismi verdiler.

Alp Er Tunga, İskit-Saka Türklerin en büyük hükümdarıdır. Alp Er Tunga hakkında Divan-ü Lûgat-it-Türk’te bazı bilgiler bulunmaktadır. Ancak onunla ilgili en önemli ve ayrıntılı bilgiler Firdevsî’nin kadim çağlardaki İran-Turan mücadelelerini betimlediği Şehnâme adlı eserinde bulunmaktadır. Şehnâme’de Afrasyab olarak anılan ve eserin en önemli kahramanlarından biri olan Alp Er Tunga’nın gücü arslanlarla, fillerle, timsahlarla kıyaslanarak tasvir edilmektedir. Milli bir Fars destanı olan Şehnâme’de anlatılan İran-Turan mücadelelerinde genelde İran’ın galip gelmiş olması pek doğaldır. Ancak Alp Er Tunga’nın ne kadar büyük bir kahraman olduğu eserde kapladığı yerden anlaşılmaktadır. 63 Alp Er Tunga destanı konumuz açısından oldukça zengin malzeme sunmaktadır. Ancak bu malzemeler genelde birbirinin tekrarı mahiyetinde olduğu için konu ile ilgili genel bir özetleme yapılacaktır. Eserde hemen her cümlede Türklerin demirciliklerine atıf yapılmaktadır. Öyle ki; Alp Er Tunga’nın oğullarından birinin adı dahi Demir’dir. İran hükümdarı Zal oğlu Rüstem’in Türklerle ilgili sorduğu sorusunun cevabında Türklerin bayrağı, elbiseleri, kolları ve başları demirden bir millet olduğunu, onlara karşı çok dikkatli olunması gerektiğini ifade etmiştir. Bütün destanların gerçeklikten izler taşıdığı daha önce belirtilmiştir. Alp Er Tunga destanında da aktarılan bilgilerde en azından demircilik açısından doğruluk payının yüksek olduğu görülmektedir. 64

63 64

Atsız H.N., “Türk Edebiyatı Tarihi”, Baysan Basımevi, DLT, C. III, s.149-150, İstanbul 1992, s.35-37.

Firdevsî, Şehnâme, C. II, s.49-50, 554; İnan, “Türklerde Demircilik Sanatı: Tarihte ve Folklorda”, s.229.

31

ALPAMIŞ DESTANI Kazak-Özbek ve Altay mitolojilerinde söylencesel kahraman. "Alpamsı Han" olarak da bilinir. Bilinmeyen diyarlara yolculuklar yapmıştır. Masal yaratıklarıyla savaşmıştır. Anasının karnında 12 ay kalmıştır. Yedi günde yedi yaşına gelmiştir. Atının adı Şubar (Bayşubar)’dır. Ulu bir ağacın tepesindeki dev kuşun yavrularını ejderhadan (veya yılandan) kurtarır. Aya gidip gelir. Ateş kendisini yakmaz.

Demir Ev’de hapis kalır. Kendisini hapseden Hakan’ın kızı tarafından kurtarılır. Döndüğünde nişanlısının evlendirildiğini görüp çoban kılığına girer ve yanına yaklaşarak gerçeği öğrenir. Sonunda nişanlısına (Barçın/Gülbarşın) kavuşur. Orta Asya masal motiflerinin pek çoğunu bünyesinde barındıran bir öykünün kahramanıdır.

Destan kahramanı Alpamış, güçlü kuvvetlidir. Gençliğinde ok talimleri yaptığı için, ok atmada mahir bir kahraman olarak tanınır. Yumruğuyla kırk arşınlık çelik sandığı vurup parçalayacak bir güce sahiptir.65 İyi bir okçudur ve bir gün attığı okla Askara Dağı’nın tepesini uçurmuştur. Ona düşmanları, diğer Türk destanlarındaki kahramanlar gibi bir şey yapamazlar. Bu durum; “Ateş ettiler; ama kurşun işlemedi/Kılıç çaldılar; ama kılıç kesmedi.”66 şeklinde anlatılır.

Alpamış’ın atı Şubar at, “demir ev”i tekmeler. Bu evle, hükümdarın sarayının etrafındaki bir ev, ya da sarayın kendisi kastediyor olabilir. Ancak, bu tekmeyle “demir ev” darmadağın olur ve göğe fırlatılır. Burada gök kaynaklı olan demirin tekrar göğe doğru atılması, demirin ait olduğu yere gönderilmesi şeklinde yorumlanabilir. Destanda, Şubar atı ve Alpamış’ın silahlarıyla kıyafetlerini alan Karaközayım’ın zindana gidişi tasvir edilir. Bu tasvirde de Şubar’ın içinde bulunduğu bir “demir ev”den bahsedilir. Destanda “demir ev”, “demir zincir halat”, “demir ağ” ve Alpamış’ın silahları ve enstrümanları anlatılmıştır.

Destandan alınan aşağıdaki kısımda silahlar anlatılırken “Çelik gibi delikanlı” ifadesi de kullanılmıştır. Öyle ki bu ifadede delikanlı olan gencin sağlam ve güçlü oluşu anlatılmaya çalışılmıştır: “Kılıç deyse şak eder, Silah deyse tak eder, Çelik gibi delikanlı, Gün geçtikçe kini artıp, Bahadır bir savaş oyunu gösterdi.” 67 Destanda Kalmuklar, savaş esnasında “demir zincir halat”la savunma yapmaya çalışmışlardır.

Kazak Alpamış Destanı’ndaki “demir ev”, “demir zincir halat”, “demir ağ”, “çelikten yapılmış tolga” vb. ifadeler için Türklerdeki demirle ilgili mitik algının yansımalarıdır.

65

Türkmen F., Arıkan M., Kazak Destanları-8/ Alpamış ve Kamran Batır, Ankara, 2011, s. 57 Türkmen F., Arıkan M., age s. 93 67 Türkmen F., Arıkan M., age s. 118 66

32

DEDE KORKUT HİKÂYELERİ XI-XII. yüzyıllarda Türkistan’dan Anadolu’ya ve hatta Karadeniz’in kuzey bozkırlarından Doğu Avrupa’ya kadar uzanan geniş bir coğrafyada hüküm süren Türk toplulukları bünyesinde Türk edebiyatının en güzel örneklerinden biri olan Dede Korkut Hikâyeleri yayılmaya başlamıştır. 68 Türk kültürünün bütün unsurlarını en güzel şekilde ortaya koyan bu hikâyelerde şüphesiz demir ve demircilik ile ilgili de önemli bilgiler bulunmaktadır. Türk ant törenlerinden bahsederken bu hikâyelerde bulunan ilgili bilgiler verilmiştir. Ancak Dede Korkut Hikâyeleri’nde bunun dışında da önemli bilgiler bulunmaktadır.

Dede Korkut Hikâyeleri’nde hem Türk hem de kâfir silahları için gök çelik manasına gelen “gök polat” ifadesi sıklıkla kullanılmaktadır. Burada bahsi geçen gök, mavi rengi işaret eden, Türklerde demir ve çeliğe yakıştırılan bir renktir. Kaşgarlı Mahmud’da eserinin birçok yerinde kullandığı “kök temür” deyimiyle Türklerdeki bu anlayışı yansıtmaktadır.

Buradaki gök kelimesi bir yandan mavimsi bir rengi işaret ederken diğer yandan ise göğe atfedilen kutsiyeti ve dolayısıyla gök menşeli demirleri çağrıştırmaktadır. 69 Türk mitolojisinde hem yay hem de demir, güç ve kudret sembolüdür. Buradaki demir yaylı ifadesinde de iki kelime bir arada kullanılmış ve bu lakaba sahip olan kahramanın ne denli güçlü olduğu vurgulanmak istenmiştir. Ayrıca bazı Türk lehçelerinde demir yay deyimi “güçlü, kuvvetli anlamında eğilmez insanlar ve yapılması güç işler” için kullanılmaktadır.

Türklerde Demir Yaylı lakabının kullanımı oldukça yaygındır. Minusinsk Tatarlarının efsanelerinde dünyanın öbür ucundaki Ak-Deniz’de yaşayan Demir Yaylı Ak-Han adlı bir destan kahramanı ve Selçukluların atası olarak bilinen Demir Yaylı Dukak bunlardan bazılarıdır. 70

68

Banarlı N.S., “Resimli Türk Edebiyatı Tarihi (Destanlar Devrinden Zamanımıza Kadar)”, Yedigün Neşriyatı, s. 273.

69 Ergin M., Dede Korkut Kitabı, s.23, 39, 101, 116, 150 vd.; Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş, C. VI, s.468-469.

70 Ergin M., Dede Korkut Kitabı, s.395-396.

33

ER SOGOTOH DESTANI Yakut Türklerinin milli destanı olan Er Sogotoh Destanı, yaratılış ve türeyiş konularını işlemektedir. Yakutlar demirci bir Türk boyudur. Bu durum günlük hayatlarından inançlarına ve mitolojilerine kadar hemen her alanda göze çarpmaktadır. Dolayısıyla Er Sogotoh Destanı da demir ve demircilik ile ilgili önemli bilgiler ihtiva etmektedir.

Türklerde yer ile göğü birbirine bağlayan demir kazık inancının varlığından bahsedilmiştir.

Hemen her Türk boyunda küçük farklarla görülen bu inanç Yakutlarda da mevcuttur.

Yakutlara göre sekiz köşeli olan dünyanın merkezinden kutup yıldızına uzanan büyük bir hayat ağacı bulunmaktadır. Ancak bu ağaç destanda demir olarak tasavvur edilmiştir. Bu şekliyle demir ağaç motifi Türk kozmolojisindeki demir kazık inancına oldukça benzemektedir. Destana göre; bu ağacın tepesinden kutsal bir su akmaktadır. Bu sudan içenler açlık hissetmemekte ve Tanrı’dan kut almaktadır. İlk insan olan Er Sogotoh bu demir ağaçta doğmuştur. Hayatın kaynağı olan demir ağaç Er Sogotoh’un yalnızlık çekmesi üzerine ona bir eş de yaratmıştır. Daha sonra onu yeryüzüne gönderirken dünyada işine yarasın diye ona su, ateş ve demir vermiştir.71 Er Sogotoh’un dünyadaki maceralarında da demir çok önemli bir unsur olarak göze çarpmaktadır. Er Sogotoh’un elbisesi baştan ayağa demir zırhlardan oluşmaktadır. Silahları ise eşsizdir. Kemikten yapılmış bir yay vardır ki bu yayı altı kişi bir araya gelse çekememektedir. Oklarına gelince, sivri uçlu bir okunu bir obanın demircisi, kaşığa benzeyen başka bir okunu da başka bir obanın demircisi uzun uğraşlar sonucu yapmışlardır. Ok ve yayın dışında ağır bir mızrağı, sağlam bir topuzu ve keskin bir kılıcı bulunmaktadır. Ayrıca Er Sogotoh’un seferlerinden birindeki güzergâhında Demirdağı diye bir dağdan bahsedilmektedir.72

71 72

Ögel Prof.Dr. Bahaeddin, “Türk Mitolojisi (2 Cilt)”, Türk Tarih Kurumu, 5. Baskı, s.103-105. Ögel Prof.Dr. B., age s. 106.

34

ANADOLU DESTANLARI BATTAL GAZİ DESTANI (BATTALNAME) Battal Gazi ve destanı Anadolu’nun Türkleştirilmesi ve müslümanlaştırılması döneminde Bizanslılarla yapılan mücadelelerin ortaya çıkardığı kahraman ve bu kahramanın yiğitliğini anlatan hikâyesidir. Arap ve Türk edebiyatında özellikle halk romanlarındaki yiğit ve cengâver Battal Gazi ile eski adıyla Akroinon yeni adıyla Seyitgazi kasabasında büyük bir külliyenin içerisinde yatan Abdullah El Battal'ın aynı kişi olduğu düşünülmektedir.

Söylenceye göre; Hz. Muhammed ashabiyle otururken vahiy gelmediğinden bahisle güzel mevzulardan konuşulmasını ister. Ashabdan Abdülvehhab, Rum vilayetinden bahseder. O anda gelen vahiyde bu vilayetin iki yüzyıl sonra Cafer adında bir yiğit tarafından müslüman edileceği bildirilir. Hüseyin Gazi, peygamber soyundan bir kişidir. Malatya'ya yerleşmiştir Malatya'nın önde gelen kişilerindendir. Bir oğlu vardır ve adı Cafer'dir. Hüseyin Gazi, bir av esnasında Rum beylerinden Mihriyayil tarafından hile ile öldürülür. Cafer genç bir delikanlı iken babasının katillerini öldürür.73 Bu destanda, Cafer Seyyid Battal Gazi, Abdülmenaf’ın sülalelerindendir. Seyyid Zeyd’in torunu ve Seyyid Ali’nin oğlu Hüseyin Gazi’nin oğludur. Allah’ın Resulü’nün bahçesinin nuru, milletin ve dinin kemali ve efendisidir. O, bir kahraman ve cesurdur.74 Battal Gazi Destanı’nda Battal Gazi’nin (Cafer) mücadelelerinde kullandığı silahlar, peygamberlerin silahlarıdır. Başka bir söylemle Battal Gazi ve silahları gücünü Tanrı’dan almaktadır.

Silahların demirden yapılmış olması da gücüne güç katmış ve silahlara kutsiyet kazandırmıştır. Öyle ki Battal Gazi’nin babasına daha o doğmadan bu kutsal unsurlar gönderilmiştir.

Destanda Battal Gazi (Cafer), gezerken bir kalenin “demir kapısı”na rastlar. Bu demir kapıyı kopararak içeri girer ve kılıcıyla ateş yakar. Kılıcın ateş yakması, demirin olağanüstü özelliğine işaret etmektedir. Bu kısım destanda şu şekilde anlatılmıştır: “Cafer, on üç yaşına girdikten sonra silahşörlüğe heves eder.

73 74

http://www.malatya.gov.tr/battalgazi-destani Köksal H., Battal Gazi Destanı, Ankara, 2007, s. 12.

35

Ava gider. Gezilere çıkar. Bu gezilerden birinde Cafer, akşama kadar yol gider ve bir manastır görür. Bu manastır bir kale gibi, ak mermerden yapılmış ve demirden bir kapısı vardır.”1092 “Cafer, „Bu kaleden aşağıya inip ev ev yürür ve bir demir kapıya varır. Meğer burası zindandır. Seyyit, bu sözleri işitir ve ağlayarak ah eder. „İlahi! Yardım senden.’ diyerek demir kapıya yapıştırır ve kapıyı zorlayıp kütür kütür koparır. Zindanın içerisi karanlıktır. Çabucak kılıcıyla ateş yakar ve içeri girer.” 75 Destanda Battal’ın kılıcının, gizil güçlere sahip olduğuna vurgu vardır. Ayrıca Battal’ın kılıcının ateş yakması, üzerinde durulması gereken bir durumdur. Bu eylem hem demir kültüyle hem de ateş kültüyle ilişkilidir. Battal’ın “Kılıçla ateş yakma” motifi bir başka yerde şu şekilde geçer: “İstanbul beyi Tekfur Şah’la yaptığı mücadeleleri kazanır. Kâfir askerleri kaçmaya başlar. Battal ise Şemmas’ın arkasından gittiği sırada biraz av avlar ve bir su kenarına konar. Atını salıverir. Ondan sonra kılıcıyla ateş yakar.”76 Destanda “kırk kula demir” verme motifine de yer verilmiştir. Bu motifin geçtiği kısım şöyledir: “Battal ve müslümanların kâfirlerle yaptıkları savaşlarda kılıçla bir hayli kâfir öldürürler.”77 Battal, kâfirlerle yapılan bir mücadeleyi kaybedince yârenleri esir alınır. Onları kurtarabilmek için kâfir kılığında içlerine sızar. Kâfirlerden Sabah oğlu Kilab, Hayz ve kırk ruhbandan haber almak üzere adamlarını manastıra gönderir. Bu adamların öldüğünü söyleyen kişilere de atı üzerinden kırk kula demir verir. Gelenler Seyyit’i de o habersizken esir alıverirler. Seyyit’i tutarlar, bağlarlar ve zindana atarlar.”78 Destanda “Kırk kula demir”, kırk motifiyle birlikte ele alınmış ve hediye aracı olarak kullanılmıştır. Demirin hediye aracı olarak kullanılması, Türklerde demirin vergi olarak kullanılmasıyla benzer bir durumu teşkil etmektedir. Ayrıca bu motif, demirin Türkler için ne kadar önemli olduğunu başka uluslara da göstermektedir.

75

Köksal H., age s. 11.

Köksal H., age s. 56.

77 Köksal H., age s.89 78 Köksal H., age s.111 76

36

KÖROĞLU DESTANI Köroğlu Destanı, Türk, Altay, Anadolu ve Azeri efsanelerinde ve halk öykülerinde yer alan söylencesel kahramanın öyküsünün anlatıldığı bir destandır. Başkahramanı, destana da adını veren 16. yy’da yaşamış halk ozanı Ruşen Ali ya da destandaki adıyla Köroğlu’dur. Destanda Ruşen Ali’nin ve babası Koca Yusuf’un Bolu Beyi ile olan mücadelelerini anlatır.

Pertev Naili Boratav’ın Köroğlu Destanı’nı ele aldığı çalışmasında “Türkiyat Enstitüsü asistanlarından Abdülkadir Beyin bana şifahen verdiği malumata göre Tarhan demirci manasına da gelir. Köroğlu’nun "Uruş’da pirim Davut" demesi bu ihtimali kuvvetlendiriyor.

Halk itikadına göre Hazreti Davut demircilerin piridir. Bilhassa Ermeni rivayetlerinde ise Köroğlu’nun demircilerle münasebetleri çoktur Ermeni rivayetinde Köroğlu’nun babası demirci olmamakla beraber demircilere yaptırdığı kılıcı bir demirci kadar tecrübe eder, kendi verdiği madenden yapılmayan kılıcı tanır.” ifadelerine yer verir.

Pertev Naili Boratav’ın Köroğlu Destanı’nında Köroğlu ile Demircioğlu’nun arkadaş olması da şu şekilde aktarılmıştır; “Köroğlu bir gün bir şehre giderek bir bukağı (kaçmasını önlemek için hayvanın ayağına geçirilen demir köstek) almak üzere demircileri dolaşıyor. Bir demirciye varıyor. Diyor ki: “Ata bir bukağı yap”. Demirci kalın bir zincirden bir bukağı yapıyor. Köroğlu beğenmiyor. Onun üzerine demirci kızıyor ve bu bukağıyı kırıyor. İşte o zaman Köroğlu bu demirci ile arkadaş oluyor.”

Yine Köroğlu ile Demircioğlu ilişkisi anlatılırken, “Kör bir sığır çobanı, bir gün sığırları otlatırken, sürüden ayrılan bir hayvana bir taş atar. O hayvan ölür. Kör bunun üzerine o taşı alır, demirciye götürür. Demircioğlu bunun yıldırım taşı olduğunu söyler. Kör o taştan bir kılıç döğdürür ve karısına, “Ben Çamlıbel’e gidiyorum, bir oğlum olursa, doru kısrağın tayına bindir ve bana gönder, der, gider.”

Destanda Demircioğlu kılıcı şu şekilde tanımlar; “Buna yıldırım kılıcı derler. Bu kılıca hiçbir şey dayanmaz. Her neye vurursa kesip döker. Sen bu kılıçla hanlara, beylere, paşalara kan kusturacaksın. Bu kılıcın altında namertler, muhannetler çok acı çekecekler. Bu kılıçla kaleleri ele geçireceksin, engelleri aşacaksın.

Fakat bunun yıldırım kılıcı olduğunu kimseye söyleme. Bundan sonra bu kılıca bakır kılıç diyeceksin.”79 Destanda Köroğlu’nun kılıcı; “Yalvaç rivayetindeki “kılıç” epizodunun Azeri rivayetlerinde de mevcut olduğunu istintaç edebiliriz.

79

Ekici M., “Türk Dünyasında Köroğlu”, Ankara, Akçağ Yayınları, s. 338, 2005

37

Zira bu rivayette Köroğlu’nun kılıcı, daha mufassal bir şekilde, fakat Yalvaç rivayetlerindeki motifleri ve hususiyetleri tamamen havi olarak hikaye edilmektedir. Yalnız burada, yıldırım taşını bulan Köroğlu olmakla beraber onun ne olduğunu anlayan, demircilere yaptıran ve kınının içinde bile kesmek hassasiyetine haiz bir kılıç elde eden kör ihtiyardır. Köroğlu ancak büyüyünce bu kılıca sahip olur. Kör ihtiyarın, kılıcı demirciden alıp da yerine başkasını vermesinler diye müracaat ettiği tedbir, yani evvelden bu madenden bir biz yaptırıp, onunla verdikleri kılıcı delmesi üzerine bunun kendi kılıcı olmadığını anlaması, sonra demircilerin, yolda ihtiyarın elinden almak için, kılıca bir defa girdikten sonra bir daha çıkmayacak kadar dar bir kın yapmaları, lakin kılıç kınının içinden de kesebildiği için bundan da bir şey elde edememeleri, bu epizodun Yalvaç rivayetinde bulunmayan şayanı dikkat motifleridir.” ifadelerine yer verilmiştir. İlk Türkler, demirin meteor olarak gökten geldiğine inanmışlardır. Köroğlu’nun doğaüstü niteliklerine sahip kılıcının göktaşından yapılması da buna işarettir. Türkler, üzerlerinde taşıdığı demirden bir nesnenin kendilerini kötü ruhlardan, nazardan ve çeşitli doğa olaylarından koruduklarına inanırlar. Bu inanış da demirin meteor kaynaklı oluşuyla ilişkilidir. Köroğlu’nun Batı/Azeri versiyonunda, Ali kişi gökten düşen yıldırım taşını kılıç yapar. Destanda gök ya da meteor kaynaklı demir ve bu demirden yapılan kılıçla ilgili kısım şöyle geçmektedir: “Rövşen daha küçükken çayırlar arasında parlayan bir taş bulmuş ve babasına vermiştir. Ali bu taşın gökten düşmüş bir yıldırım taşı olduğunu anlayıp saklamıştır.

Rövşen’in atı hazır olduktan sonra Ali bu yıldırım taşını alıp bir kılıç ustasına götürür ve taştan bir biz (ayar taşı) yapmasını ister. Usta kılıcı örsün üstüne koyar, bu taşın yumuşak bir şey olduğunu görür ve bu taştan kılıcı yapar”.

M. Ekici, “Türk destanlarında kahramanların kılıcı, mızrağı ve diğer savaş aletlerinin askerî bir onur ve gelenek sembolü” olduğunu söyler. Ona göre medeniyet tiplerini belirleyen unsurlar arasında eşya ve aletler çok önemlidir. Köroğlu Destanı’nda da Köroğlu’na ait kılıç,

38

mızrak ve diğer savaş aletleri olağanüstü bir şekilde anlatılmıştır. 80 Ebru Şenocak’ın “Köroğlu Destanı’nda Simgesel Değerler” adlı çalışmasında da destandaki demirci ve demir kavramları şu şekilde ifade edilmiştir; “Delikanlı, ben Anadolu ülkesinde doğruluk ile yiğitliği kazandım. İçerim ne ise dışarım da öyledir.” Mevlana’nın “ya olduğun gibi görün ya da göründüğün gibi ol!” sözlerini hatırlatan bu sözler, Demircioğlu Kenan’ın aldığı lakapla bütünleştiğini gösterir. Türk kültüründe demire ve demircilere verilen önemin vurgulandığı bu örnekler, Türk yaşam felsefesini özetler. Göksel demirci, yaratılışı tamamlar, dünyayı düzenler, kültürü yerleştirir ve insanlara sırları tanımalarında rehberlik yapar.

Gizemli tekniklerle simya işleminden geçirilen kutsal demir, Türk toplumu için erginlenen insanın ve savaşçı ruhun kazandırılmasını simgeler.”

Dünyadaki kaostan önce tabiat anaya sığınarak mücadelesine devam eden Köroğlu, “delikli demirin” çıkışıyla sırlara karışır. Köroğlu’nun sır olması, eve/yuvaya geri dönüşü ifade eder ki bu durum, hilekâr silah “delikli demir”in hak ve adalet kavramlarını silen, tek dişi kalmış canavar Batının/medeniyetin karşısında, yok olmaya karşı aldığı tepkidir. Kılıç ve kalkanın ham maddesi olan kutsal demir, insanı kurtarıcı, koruyucu değerleriyle sembolleşirken şimdi insanı sırtından vurarak sömüren modernizmin hilekâr aracı olarak yer alır.

Koç Köroğlu meydanı Çamlıbel kalesi, delikli demirin icadıyla artık Köroğlu için veda yeri olmuştur: “Ettiğim bu işler tarihlere yazıldı Düşmanlar geldi de karşımda dizildi Delikli demir icad oldu mertlik bozuldu Eğri kılınç kılıfında paslanmalıdır”81 Türk epik destan geleneğinde, tarihin edebi bir estetikle ele alındığı Köroğlu Destanı’nda baş kahraman Köroğlu, modern zihniyetin ürettiği ötekileşmeye/başkalaşmaya ve teknoloji hayallerinin tetiklediği modern hayata bir tepki olarak ortaya çıkmıştır.

80 81

Ekici M., “Türk Dünyasında Köroğlu”, Ankara, 2004, s. 172.

Arsunar, F., “Köroğlu”, (drl.), Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1963.

39

DANİŞMEND GAZİ DESTANI (DANİŞMENDNAME) Dânişmendnâme Anadolu'nun fethini ve bu mücadelenin kahramanlarını anlatan, 12. yüzyılda sözlü olarak şekillenen 13. yüzyılda yazıya geçirilen İslami Türk destanlarındandır. 11. yüzyılda yaşamış Türk devlet adamı Melik Dânişmend Gazi'nin hayatını, savaşlarını, Anadolu'daki bazı şehirleri fethini ve çeşitli kerametlerini anlatmaktadır. Danişmendnâme'de hikâye edilen olayların tarihi gerçeklere uygunluğu, kahramanlarının yaşamış Türk beyleri olmalarından, Anadolu coğrafyasının gerçek isimleriyle anılmasından dolayı uzun süre tarih kitabı olarak nitelendirilmiştir.

Destanın Danişmend Gazi’nin Artuki’yi Müslüman yaptığı ve Edip Efrumiye’yi aldığı bölümde, Danişment ile Artuki ve Efromiye’nin kâfirlere karşı kullandıkları silahlar, demirdendir. Bu silahların olağanüstü güçleri ve yönleri vardır.

Destanda kahramanların kullandığı silahların geçtiği kısımlar şu şekildedir; “Üçü bir yerden ummanlar gibi coştular.

Candan vazgeçip düşmana koştular.

Kimini kılıçla pare pare doğradılar.

Kellelerini uçurmak için uğradılar.

Kiminin gürzle kafası kabak gibi dağıldı Şimşekler çaktı, yıldırımlar sağıldı.

Süngü ve mızraktan gövdeler döndü kalbura.

Kırılan askerlerin, atlarını çektiler nalbura.”82 Destanda, Melik Dânişmend kâfir Nestor’a seslenir. Bu seslenişte Nestor’un demir heykele benzer zırhından şu şekilde bahsedilir: “Baştan ayağa zırha bürünmüştü Atıyla o demirden heykel görünmüştü.

Mızrağını eline almıştı Hamle yaptı Melike öküzvâri.”83 Destanın birçok yerinde, Dânişmend’in yanındaki yiğitleriyle birlikte kâfirlere karşı yaptığı mücadeleler anlatılırken silahların özellikleri, Dânişmend’in onları kullanım şekli ve silahların mücadelelerdeki işlevinin anlatıldığı görülür. Destanın başka bir yerinde de Danişmend ve erlerinin Tokat Kalesi’ni fethinde zırhlanmaları ve silahlanmaları şu şekilde anlatılır; “Dânişmend ve erleri, Tokat Kalesi’ni fethettikten sonra onun yanındaki tepe üzerinde bir minare gibi inşa edilen tapınağın fethine başlar. Bu tapınaktan da bir ejderha çıkar ve erlere saldırır. Danişmend o gün rüyasında, Abdü’l Vahhab Gazi’yi görür ve o, Dânişmend’e ejderhadan korkmaması gerektiğini, onun bir sihir olduğunu söyler. Bu sihre karşı Artuki’de 82 83

Sert M., Biçer B., Dânişmend Gâzi Destanı, Ankara, 2007, s. 35-36.

Sert M., Biçer B., age s. 36.

40

bulunan bir duayı tapınağa karşı okuyup üfleyin, der. Sabah olduğunda gerekeni yapan Danişmend, yine erleriyle birlikte zırhlanır, silahlanır ve tapınağa yönelir.”

Kuşandı beline yepyeni bir kılınç Gözü ateşti, göğsü dopdoluydu hınç.

Benzersiz bir ok kılıfını kuşandı İçine, içine delen, ıslık çalan oklar döşendi. …

Gürzü, zırhları yer, ezerdi gövde Kılıç kırar, gürz savar kalkan üste.

Bir eline de aldı delici mızrak Değdiğini delerdi geçerdi tartarak.84 Destanın bu kısmında Danişmend’in gürzü, kılıcı, mızrağı ve zırhlarının delip geçiciliği ve keskinliğinden bahsedilmiştir. Ayrıca bu silahları kullananın da Danişmend gibi olağanüstü yetileri olan bir kahraman olması bir seçilmişlik göstergesidir.

84

Sert M., Biçer B., age s. 36.

41

BABA İSHAK DESTANI Baba İshak, Anadolu Selçuklu Devleti’ne karşı hazırlanan Babai İsyanı diye adlandırılan büyük Türkmen ayaklanmasını yöneten kişi olarak tanınır. Baba İshak son zamanlara kadar isyanın önderi olarak bilinmektedir.

Destanda madenlere dair en önemli bölüm; “Önce maden Sonra nebat Sonra hayvan Sonra Âdem Evrelerinden geçtik İriştik insanı kamile.”85 Destanda Hz. Ömer, Demirci Kawa’nın kendi kanlı direfşinden (tulum) yaptığı isyan bayrağını yaktığı belirtilir.

Belkemiğinden bıçak ucundaymış gibi ürperdiği ve tırnaklarının morardığı belirtilen bölümünde; “Demiri Davut gibi yoğurdular Örsünde gafletimin Derin dallı köklerden öğrendiler Toprağın buyruğunu Ve doruklarda oymaklanıp Ciğerlerine çektiler”

85

Oruçoğlu M., Baba İshak Destanı, Babek Yayınları, İkinci Baskı, 2008.

42

KAFKAS DESTANLARI NART DESTANLARI Karaçay-Malkar folklorunun en önemli bölümlerinden birini oluşturan Nart destanları, Karaçay-Malkarlılar ile birlikte bütün Kafkas halklarının mitolojisi olarak da adlandırabileceğimiz bir destan türüdür. Kafkas mitolojisine göre Nartlar bugünkü Kafkasya halklarının ataları sayılan efsanevi bir halktır. Destanlarda anlatılanlara göre Nartlar atı evcilleştirmişler, demiri bulmuşlardır. Nartlar mertliğin, cesaretin, iyiliğin ve Kafkas kültürünün sembolüdürler. Son derece akıllı ve usta savaşçılar olan Nartlar, insanüstü varlıklar olan düşmanlarını kaba kuvvetle değil, ince zekâları ve kurnazlıkları ile yenmektedirler.

Nart destanlarının bütün versiyonlarında rastlanan demirci Nart kahramanı Karaçay-Malkar Nart destanlarında Debet ya da Devet adını taşırken, Adige (Çerkez) Nart destanlarında demirci Nart kahramanı Tlepş adıyla karşımıza çıkar. Abhaz-Abazin Nart destanlarında aynı özellikleri taşıyan demirci Nart’ın adı Aynarıj’dır. Oset Nart destanlarında ise demirci tanrı özelliğine bürünen bu karakter Kurdalagon adını almaktadır. Sonuçta Kafkas halklarının Nart destanlarının hepsinde demirci Nart kahramanı motifi farklı adlarla yer almaktadır. 86 Mitolojilerin ana unsurlarından biri de insan sevgisidir; insanın daha huzurlu ve daha mutlu bir yaşam sürmesi arzusunu ifade ederler. Nart Destanlarında yerleşik uygarlığa geçişin izlerini bulabiliriz. Kahramanların tahtadan yapılmış araçlarla toprağı işlediklerini, meyve ve üzüm yetiştirdiklerini, şarap yaptıklarını yine destanlarda görüyoruz. Madenleri işleyip orak aracı ve kelepten yapmak ve bu aşamada demir işçiliğini kullanmak Demirciler Tanrısı Nart Debet/Tlepş’in görevleri arasındadır. Buna bakarak Nart toplumunun maden çağına girdiğini veya Nart kahramanı Sosrikua’nın görevlerine bakarak da ataerkil ilişkilerin özelliklerini, yine bu destanlardan öğreniyoruz.

Karaçay-Malkar Nart destanlarında Sosurka’nın bir granit taşından doğduğu anlatılır.

Karaçay-Malkar dilinde granite sostar veya soslan adları verilir. Sosuruk ve Sosurka adları “Granit soyundan” anlamına gelir. Destanlarda anlatıldığına göre, bir gün İdil ırmağı kıyılarında dolaşmakta olan Setenay bir granit kayanın kımıldadığını görür. Kayayı alır ve Debet’e götürür. O sırada kaya yarılır, içinden kor gibi yanan bir çocuk çıkar. Debet kızgın demiri tuttuğu kıskacıyla çocuğu baldırlarından tutup suya sokar ve vücudunu çelikleştirir. O yüzden Sosurka’nın en zayıf yerleri, suya değmeyen baldırlarıdır. Düşmanları onu baldırlarından vurmaya çalışırlar. 87 Kafkas mitolojisine göre; Nartlar, bugünkü Kafkasya halklarının ataları sayılan efsanevi bir kavimdir. Karaçay Malkar Nart Destanları’ndaki anlatılanlar da onların demiri bulan kavim olduğuna işaret eder. Demircileri de Demirci Debet’tir. Ufuk Tavkul, destandan hareketle demirci Debet’le ilgili şunları söylemiştir; “Nartların en usta demircileri olan Debet, yeryüzüne, olağanüstü bir biçimde doğarak, mucizevî bir şekilde gelmiştir. Onun annesinin adı Akbiyçe, babası ise gökten inip Akbiyçe’yi hamile bırakan bir melektir. Destanlarda Debet’ten, Salımçı ulu Devet-Batır (Melek oğlu Devet-Batır) adıyla da bahsedilir. Debet’le ilgili başka 86

Tavkul Dr. U., “Karaçay-Malkar Nart Destanlarında Olağanüstü Doğum Motifi”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 2001, s.166-190.

87 Tavkul Dr. U., age. S.166-190

43

bir tasvir de şöyledir: “Yer yarılıp doğduğunda onun vücudunun parçaları çeliktenmiş. O, demiri hamur gibi yoğurur, ham demiri çelik yaparmış. Nart askerlerine çok oklar yapmış, hatta okları Elbruz Dağı’nı aşarak kurşunları Karadeniz’e düşmüş.”88 Debet’in bu özelliklerinden anlaşılan onun soyunun Tanrı’dan geldiğidir. Destanlara göre Debet, demir madenini işlemek için Tanrı tarafından görevlendirilmiş bir demircidir. Hatta bu vazifesinin ilk aşamasını, Kün Teyri’nin kustuğu taşların içinden demir madenini ayıklayarak gerçekleştirir. Destanda bu kısım şöyle anlatılmıştır: “Kün Teyri ya da Kaynar Tenri, tüm tanrıların tanrısıymış. Öfkelendiği zaman yeri yakar, denizleri kuruturmuş. Bir gün bulutlar Kün Teyri’yi kızdırmışlar. Yeryüzünü kaplayarak güneşin yeri ısıtmasını engellemişler. Kün Teyri, hiddetlenerek yeryüzüne kusmuş. İçinden kızgın taşlar, kıvılcımlar yeryüzüne yağmış. Yeryüzündeki madenler, altın, gümüş, işte onlardan olmuş. O zamanlarda dünyada “Nartlar” ve “Harralar” adlı iki grup insan yaşıyormuş. Harralar kızıl tüylü, her şeyi yiyen vahşi insanlarmış.

Nartlara da zarar veriyorlarmış. Bir gün Nartların içinden Debet adında biri Kün Teyri’nin kustuğu taşların içinden demiri ayırıp silah yapmayı başarmış. Nartlar o silahlarla Harraları yeryüzünden yok etmişler.” İşte Karaçay-Malkar Nart Destanları’nda Nartlara demiri tanıtan, demirciliği öğreten, onlara demirden silahlar yapan kahramanın adı Debet (Devet)’tir. Destandaki inanışa göre; Nartların demircisi Debet, demir döverken havaya uçuşan kıvılcımlar gökte parlar ve kayan yıldızları oluşturur. Nart Destanları’nda Debet’in demirciliği ve demirden aletleri yaparken demirin kıvılcımlarından yıldızların oluşumu da şöyle anlatılmıştır: “Çok önceleri gökyüzünde hiç yıldız yokmuş. O devirlerde Nartlar, yeryüzündeki arslanlar, kaplanlar, “Emegen” adı verilen devler, cinler, hortlaklarla mücadele ediyorlar ve onlarla savaşıyorlarmış. Ağaçları devirip, kayaları dağlardan yuvarlayarak güçlerini deniyorlarmış. Bir gün Debet, Nartlarla kararlaştırıp Karmur Dağları’na gitmiş. O dağdaki bütün taşlardan toplayıp, avucuna alıp sıkıp deneyerek, en sonunda siyah renkli, ağır, parlak bir taşı sıktığında o taştan demir damlalarının

88

Tavkul U., “Karaçay-Malkar Nart Destan Kahramanlarından Demirci Debet”, Kırım Dergisi, 2000, S. 8 (33), s. 25.

44

aktığını görmüş. Kün Teyri, Debet için demir cevherini hamur gibi yumuşak kılmış.

Debet, Nart ülkesine gelerek Nartlara demir taşını anlatmış ve Karmur Dağları’na giderek bütün taşları Nartlara taşıtmış. Sonra yerde büyük bir çukur açıp, eliyle o taşları sıkıp sıkıp demiri akıtarak yüksek bir örs yapmış. Aynı şekilde, demir dövmek için çekiç yapmış. Birbirleri ile boğuşan iki yılandan ilham alarak, kızgın demiri tutmak için kıskaç yapmış. Bizon derisinden körük yapıp ateşe üfleyerek kömür ateşini kızgın bir biçimde yakıp taşları ateşte eritmiş. İçinden demiri ayırdıktan sonra Nartlara kılıçlar, oklar, savaş baltaları, kamalar yapmış. Onları Kafkas Dağları’ndan çıkan bir kızıl pınarın suyunda çelikleştirmiş. O pınara, “Bora Pınarı” derlermiş. Debet, örs üzerinde demir döverken kıvılcımlar göğe sıçrayıp yapışarak yıldız olmuşlar. Karanlık geceler böylece ışımaya başlamış. Debet, yeryüzünde Nartların demirden silah ihtiyaçlarını karşılayıncaartık yapacak iş bulamayıp sıkılmaya başlamış. „Ben işsiz-güçsüz yeryüzünde duramam’ deyip, kendisine kanatlı bir araba yaparak gökyüzüne uçup gitmiş. Debet, orada yaşayan gökyüzü insanları için hâlâ demirden silahlar, eşyalar yapıyormuş. Onun demir dövdüğü zamanlarda uçuşan kıvılcımlar, yeryüzünden kayan yıldızlar gibi görünüyormuş.”89 Destandaki Debet, Türklerin mitik algısındaki demirciyi her yönüyle ortaya koyan bir destan kahramanıdır. Kitab-ı Mukaddes’le Kur’ân-ı Kerîm’de anlatılan Hz. Davud’un demirciliği ile Debet’in demirciliğinin benzer yönleri çok fazladır. Öyle ki ilahi kaynaklı olarak yeryüzüne gelen demirci ya da demirci peygamber, Tanrı’nın yeryüzüne gönderdiği demiri işleyen, üreten ve yeryüzünde bu mesleğin tanınmasını sağlayan seçilmiş kişilerdir. 90 Nartlar, dev yaratıklar olan amansız düşmanları “Emegenler” karşısında savaşta başarısızlığa uğradıklarında, Nart yaşlıları, Demirci Debet’i bulurlar. Emegenleri yenebilecekleri bir kılıç yaptırmak için genç Nartlar’ı, Debet’in yaşadığı Elbruz Dağı’na gönderirler. Bu gençler, dağdaki Debet’i bulurlar ve ondan kılıç yapmasını isterler.

Debet de bu kılıcı yapar. Karaçay-Malkar Nart Destanları’nda bahsedilen bu kılıç, diğer Türk destanlarındaki gibi sihri güçleri olan bir kılıçtır ve dağı ortadan ikiye ayırabilir. Kılıcın yapımı ve onunla ilgili mucizevî olaylar ise şöyle anlatılır: “Emegenler Nartlarla savaşıyorlardı Emegenlerin kökünü nasıl kurutacakları üzerinde En sonunda bu karara varıyorlar Demirci ustası Nart Debet’i bulun Şöyle bir kılıç yaptırın Debet’e: Ağırlığı bizon kadar olan Uzunluğu daha uzun dağ kanyonundan Genişliği ise daha geniş kızak yolundan Onu ararlarken, mağarada Nart’ı gördüler Gördüler de, ona selam verdiler 89 90

Tavkul U., age, s. 25-29.

Uğur Çerikan Dr. F., age. S. 129.

45

Baksalar ki: Kolları demirden Dişleri ise taşı bile kemire On parmağı tunç ile çelikten Her parmağının kenarı sapsarı O Debet’in bronz tırnakları Demir kollarda varmış Nart gücü Kolaymış onun için kor parçalarını eline almak Elleri dayanıyorlar kızmış demire Vardır gücü yanan demirleri bükmeye Titretiyor yeri, hızlıca yürüse Yumruk yapıp o demire vursa Kıvılcımlar, yıldızlar uçuşuyorlar Sesinden emegenler kaçıyorlar Demircinin var dev gibi vücudu Göğsü kaya gibi onun Ateşe koyup, demiri kızdırıp Yanan demiri eline alıp Ağır yumruğu ile vuruyor Keskin kılıç, yılan gibi uzuyor Uzanıp onu denize sokuyor Soğuyan kılıç sertleşiyor böylece Hazırdır iş görmeye hemen Demirci, Nartlardan biraz geride durup Dağın dik zirvesine vurdu Onun başı, çok geçmeden dağıldı Muazzam dağ ikiye yarıldı Bu kılıç olsun Nartlara hediye Yıldırım gibi olsun kötü emegenlere!

Deyip, demirci, silahı misafirlere uzattı Demirci Debet’in yaptığı kılıç elimizde Artık düşman duramaz yolumuzda “Ömrün uzun olsun Debet!” deyip Nartlar Atlara binip, yola çıktılar.”91 Nart Debet (Devet), destanın bu kısmında da mitolojik bir kahraman olarak tasvir edilmiştir.

Debet’in çıplak elleriyle kızgın demiri dövebilmesi ve ona istediği şekli verebilmesi çok önemlidir; çünkü bu özelliği onun tanrısallığını gösterir. Ayrıca o, demirden kılıçları, kalkanları ve zırhları da ilk defa yapan demircidir. İlk at nalını da o icat etmiştir. Bu icat sayesinde Nart savaşçıları atlarıyla uzak ülkeleri fethe gidebilmişlerdir.

Davut peygamberin Kûr’ân-ı Kerîm’de konu edildiği bazı âyetlerle Nart kahramanı Demirci Debet arasında büyük benzerlik vardır. Demirci Debet’in elleriyle kızgın demiri tutması, eritmesi ve demirden silah ve zırh yapması; Hz. Davud’un yaptıklarıyla aynıdır. Bilinen bir gerçektir ki, Asya’daki Türk boyları arasında Davut peygamber hâlâ demircilerin pirî kabul edilir. Örneğin Tarançı (Uygur) şamanları, bazı dualarında Davut peygamberi demircilerin kutsal hocası olarak tasvir eder ve ondan yardım dilerler. Kazak şamanlarının dualarında da 91

Tavkul U., age, s. 25-29.

46

Davut peygamber demiri ateşin yardımı olmadan döven bir pîr olarak tasvir edilir. U. Tavul’un tespitlerine göre; “Karaçay-Malkar Nart Destanları”nda anlatılan Nart Demirci Debet’in taşıdığı özellikler, Kur’ân-ı Kerîm ve İslamî rivayetlerde anlatılan Davut peygamberin özellikleri ile benzeşmektedir. Her ikisi de demirci ustasıdırlar ve demiri ateş kullanmadan hamur gibi yoğururlar. Her ikisi de demirden silahları ve demir zırhı ilk icat eden kişidir. Her ikisi de kuşlarla ve dağlarla konuşabilmektedir. Demirci Debet ile Davut Peygamber arasındaki bu benzerlikler tesadüfle açıklanamaz. Hatta, Demirci Debet’in Hz. Davud’un değişime uğramış şekli olduğu dahi söylenebilir.”

Maaday-Kara Destanı’ndaki evren tasarımında kozmik ağaç olarak simgelenen “at çakı”dan da bahsedilen kısımlara rastlanır. Kahramanın yaşadığı yer tasvir edilirken ay ve güneşe karşı süzülen Üç-Sümer dağdan, atlara geçit vermeyen kara deniz ile birlikte göğe kadar yükselen demir çakıda; aslında göğün direğidir.1115 Bu ifadeler de Türklerin “demir direk”, “demir ağaç” ve “demir çakı” algılarının destanda görülen şeklidir. Hatta destanda “Demir kırı donlu at” ifadesine Köroğlu Destanı’nda rastlanmaktadır. Bu ifadedeki anlam; atın renginin demirin rengiyle özdeşleştirilmesinin yanı sıra atın üzerindeki demirden teşkilatın da ifade şeklidir. 92 Nart destanlarının bir de Çerkes versiyonu bulunmaktadır. Bu türden Nart destanlarında sık sık karşımıza çıkan diğer figür, tanrı Tlepş’tir. Önceleri ateş tanrısıyken zamanla demirci tanrı rolü üstlenen Tlepş’in, tanrı olmasına rağmen Abazin metinlerinde Setenay’a (ana tanrıça, bilge kadın) akıl danışması ilginçtir. Bu anlatılara göre, Setenay Tlepş’in esin kaynağıdır. Sık sık Tlepş’in dökümhanesine gider, yararlı araçlar yapması için onu özendirir. Doğurmadığı oğlu Sosrıkua’ya annelik eder. Aşıwa lehçesindeki Abazin metinlerinde, demirci Tlepş’in dökümhanesi ayrıntıları ile anlatılır. Bu anlatılar Çerkeslerin demire verdikleri önemi gösterir.93 Nart destanlarına göre Nart Tlepş’in bir dökümhanesi vardır. Seteney sık sık dökümhaneye gider, Tlepş’in çalışmalarını gözler. Örsü taştan, çekici ağaçtan olduğu için yoruluyor, diye kendi kendine söylenir. Akıllı Nart kadını Seteney, Tlepş’in örsü ve çekici demirden olsa bu denli yorulmazdı, diyerek çözüm arar. Ağaçtan çekiç ve örs modeli yapar. Bunu kendisinin yaptığını, onuru incinmesin diye Tlepş’e söylemez. Dökümhanede görülecek bir yere gizlice bırakır. Tlepş gelip maketi gördüğünde, bunun demirden aslını yaparak, çekiç ve örsü icat etmiş olur. Nart Tlepş, çalışmalarını sürdürürken ateşten aldığı kor halindeki demir parçaları elini yakar. Seteney, nasıl etsem de Tlepş’in elini yanmaktan kurtarsam? diye düşünür.

Destanda görüldüğü üzere, o güne kadar henüz biri çıkıp da bir tutak aleti yapmamıştır.

Anlatıldığına göre, Seteney günün birinde suya giderken yolda iki küçük yılan yavrusuyla karşılaşır. Boyunları birbirine sarılmış yılanları bir çubuğa takar ve bunları doğruca dökümhaneye, Nart Tlepş’e götürür. Bunun gibi, demirden bir alet yap da ellerin ateşte yanmaktan kurtulsun, der. Böylece, Nart Tlepş ilk kerpeten ve maşayı yaparak insanoğluna armağan eder.

Kabardey anlatımında, daha çok Tlepş’in insan tarafı üzerinde durulur: Bunlara göre yaşlı demirci ustası Debeç’in körüğü geyik derisinden, körüğün kulpu kızılcık ağacından, ocağı tan güneşinden, kömürü kuru dikendendir. Çekici kıvılcımlar saçar. Demire güç yetirebilecek, ona şekil verecek kendisi gibi güçlü bir çırak arayan Debeç’e başvuran Tlepş kendisini 92 93

UĞUR Çerikan Dr. F., age. S. 131-132. İVELİK Tutar Ö., “Taraftarı Kalmayan Dinler”, Kültür Yayınları, 2014, s,6.

47

“doğurmayan bir annenin oğlu” olarak tanıtır ve demircilik sanatını sürdürmeyi amaçladığını söyler. Tlepş dökümhanede demirlerle konuşur, onları istediği şekle sokar. Çalışırken tıpkı ustası Debeç gibi aksamaktadır. Nart destanlarında anlatılan demirci tanrı Tlepş, pek çok özelliği ile Yunan panteonunda yer alan Anadolu kökenli Hephaistos’a benzer.

Bilindiği gibi Hephaistos da demirci tanrıdır ve aksaktır. Tanrılar ve kahramanlar için aletler, saraylar yapar. Zeus’un karısı Hera’nın oğlu olmasına rağmen, Hera tarafından tek başına ortaya çıkarılmıştır. Tlepş de öykülerde kendini anlatırken, “doğurmayan ananın oğluyum” der. Aşıwa lehçesindeki Abazın metinlerine göre, Setenay’ın büyüttüğü Sosrıkua (Nasren), Nartlara ateşi getiren kişidir. Bazı kaynaklarda Sosriquo veya Sawsrikua olarak da geçen Sosrıkua’nın adı da zaten “sıcak çocuk”, “ateş saçan”, “yakan erkek çocuk” anlamına gelmektedir.

Nart Tlepş, demir işçiliğinin ilk kurucusu ve koruyucusudur. Nart destanlarında görüldüğü gibi, Tlepş, demirden yaptığı pulluk, kazma gibi madeni araçlarla hep çiftçinin dostu olmuştur. Yer yer Ateş Tanrısı olmuştur, yer yer Demirciler Tanrısı. Kendisinden önceki imgesel Nart Tanrılarından olan Yıldırım Tanrısı Şıble’nin biraz daha evrimleşmiş bir görsel tanrısıdır. Nart Tlepş, MÖ1.binin başlangıcıyla Çerkeslerin ilk atları olan Sind ve Meot boylarının sosyo-ekonomik yapılarındaki değişmelere paralel olarak demir çağının, demir işçiliğinin başladığı dönemin Nart Tanrılarındandır.

Demirciler Tanrısı Tlepş’in temel görevi Nart halkının demir işçiliğini kullanmasını; demirin eritilmesini ve yaygın olarak araç ve gereçlerin yapılmasını sağlamaktır. Nart Tlepş; Nartların en ulularındandır. Nart halkının tüm araç ve gereçlerini yapmak, yeni buluşlarıyla halkın yaşamını kolaylaştırmak onun görevidir. Her türlü madeni işleyip olağanüstü güzellikte araçlar yapar. Maden çağı uygarlığının ve Nart toplumunun yeni buluşlarının simgesidir. Nart kahramanı Tlepş, iri ve güçlüdür. Nart kadın kahramanı Seteney Guaşe ile birlikte hareket ettiği ve sorunları, ondan aldığı destek ve güçle çözdüğü görülür. Nart Seteney’in oğlu Sosrikua’nun sıcak taştan doğuş öyküsünde Nart Tlepş de görev alır. Kızgın taşı çekiciyle vurarak kırar; kızgın taştan doğan Sosrikua’yı maşasıyla tutar ve suya daldırır. Onun vücudunu çelikleştirir. Sosrikua’ya, kılıç kullanmasını ve çeşitli savaş taktiklerini Tlepş öğretir. Seteney, Sosrikua’nın iyi bir savaşçı olarak yetişmesi için, onu, Tlepş’in eğitmesini ve Sosrikua’nın kullanması için bir takım tılsımlı silahlar yapmasını ister. 94 Çerkes tanrısı Tlepş de çıplak elleriyle çalışarak madeni eriten, “su verilmiş çelik”ten bir demircidir. Alnı yedi boynuzla süslenmiştir. Örsünde kıymetli ve sihirli güçlere sahip çeşitli eşyalar ve özellikle de silahlar yapar. Yalnız bunun için çalışmasını kimsenin görmemesi gerekir. Bu tanrı (özellikle de buna Kurdalgon adını veren Osetyalılarda), kahramanlar için efsanevi silahlar imal ederek ve yarı-tanrı madeni Batraz’a tam anlamıyla su vererek, Nart destanında da önemli bir rol üstlenir.

Her iki halkta da demirhane kutsaldır ve değişik ritlerin yapıldığı mekandır. Abhazlar burada en ağır yeminlerini ederler. Çerkesler ise havayı değiştirmek, genellikle de yağmur yağdırmak amacıyla ayinler yaparlar. Gerçekten demir tanrısı, ateşle olan bariz yakınlığı dolayısıyla, fırtınayla ve şimşek çaktıran melek Şible ile bağlantılıdır. O kadınların doğurganlığı, çocukların, özellikle de erkek çocukların doğumu ve eğitimi gibi konularda güç sahibidir.

Mesela zor bir doğum gerçekleştiren kadına, kılıç yapımında kullanılmış sudan içirilir. Bebek, demirci dükkanında bir nevi vaftiz edilir: Demircinin döğmek için kızarttığı madenleri tekrar 94

http://circassiancenter.com/tr/ege-mitoslari-uzerine-etkileri-ve-benzerlikleriyle-kuzey-kafkas-nart-mitolojileri/

48

soğutmada kullandığı suyun içerisine batırılarak, bebeğe “su verilmiş” olunur. Abhazlarda yeni doğan çocuk, üzerinde her zaman demir ya da diğer araç-gereçlerin işlendiği demir ocağına, dahası (bereket versin sönüm olan) kömür yatağına bırakılır (Oset efsanesine göre, Oset demir tanrısının garip bir şekilde genç Batraz’a itaat ettiği uygulamaya bakılabilir).

Tanrının onuruna uzun ve karmaşık ayinler yapılır. Abhazlar bu işte sıradan bir demirhane değil, küçük bir yapı içerisine konmuş ve küçültülmüş formlar halinde demircinin bütün araçgereçlerini ihtiva eden minyatür bir atölye kullanırlar. Üç gün süren esas törenin arefesinde, demirci, bütün ailesinin eşliğinde, gün batımında “tanrı evinde iken” kurban etmek üzere bir oğlağı oyuncak demir ocağına kadar sürükler. Demirci dükkanının muazzam dinsel ikilemine dikkat çekmek gerekir: Gerçek atölye, demircinin doğrudan mesleki faaliyetlerini kapsamayan bütün ritler için kutsal bir mekân oluşturur. Bu faaliyet gerçek bir ocakta değil de minyatür bir ocakta yapılan kültü doğurmuştur.

Karaçay-Malkar Nart destanlarında Nartlar’a demirciliği öğreten, onlara demirden silahlar yapan kahramanın adı Debet’tir. İnanışa göre, gökte parlayan ve kayan yıldızlar Nartlar’ın demircisi Debet kızgın demir döverken havaya uçuşan kıvılcımlardır. Nartların en usta demircileri olan Debet yeryüzüne olağanüstü bir biçimde doğarak, mucizevî bir şekilde gelmiştir. Debet’in doğuşu Karaçay-Malkar Nart destanlarında şöyle anlatılır: “Çok eskiden mağaralarda yaşarken Taş yalak tahta kova var iken Ateş tanrısı Yer tanrısı ile evlenmiş Gök gürleyip Yer hamile kalmış Dokuz yıl, dokuz gün O hamile olarak durmuş Yer yarılıp sonra Debet doğmuş Su tanrıçası alıp onu yıkamış Irmakları onun ağzına çevirmiş O Debet’in ateştenmiş yüreği Çeliktenmiş vücudunun parçaları Ateş tanrısı ateşin dilini öğretmiş Yer tanrısı taşların dilini vermiş Su tanrısı yemeğini, suyunu göndermiş Demir ona hamur gibi olmuş Nasıl isterse, o tarafa bükmüş Ham demiri çelik yapıp vermiş Nart askerlerine çok oklar yapmış Okları Elbruz dağından aşmış Kurşunları Karadenize düşmüş” 95 Nartların demircisi Debet bir gün dağlarda demir filizi toplarken gökten bir yıldızın kayarak yeryüzüne düştüğünü görür. Üç gün, üç gece yürüyerek yıldızın düştüğü yere ulaşır. Yıldızın düştüğü yerde derin bir çukur açılmıştır.

95

TAVKUL Dr. U., age. S.166-190

49

Karaçay-Malkar Nart destanlarının demircisi “Debet” ya da “Devet” isminin kökeni “Davut” isminden gelmektedir. Debet, aynı Davut peygamber gibi çıplak elleriyle kor halindeki demiri eğip bükebilmekte, ona dilediği şekli verebilmektedir. Yine, Davut peygamber gibi ateşin, taşların ve kuşların dilini de bilmektedir. Davut peygamber ile demirci Debet arasındaki bu benzerliklerin dışında başka bir benzerlik de her ikisinin de 19 oğlu olmasıdır. Ayrıca, Davut peygamber ve demircilik sanatı Kırgız, Kazak ve Tarancı Türklerinin sözlü edebiyat ürünlerine de girmiştir. Davut peygamber, Orta Asya Türk boylarında demirciliğin piri olarak kabul edilir. 96 Bilindiği üzere MS 7-10. yüzyıllar arasında Kafkasya coğrafyasının hakimi olan Hazar Türkleri Musevilik inancına sahip idiler. Musevilik inancında Davut peygamber bir kahramandır. Hazar Kağanlığının dağılmasından sonra Hazar Türk kabileleri Kafkasya’da yaşayan halklar arasına karışmışlardır. Hazar kökenli bu kabileler beraberlerinde getirdikleri kültür unsurlarını Kafkas halklarına taşımışlardır. Karaçay-Malkar Nart destanlarındaki Demirci Debet ile Davut peygamber arasındaki benzerliklerin bir tesadüf olması imkansızdır.

Eldeki verilerden Davut peygamberin Karaçay-Malkar Nart destanlarında birtakım değişiklere uğrayarak Nartların demircisi Debet kimliğine büründüğü çok açık bir şekilde anlaşılmaktadır.

Karaçay-Malkar Nart destanlarında Debet’in, Gök ile Yer’in oğlu olduğu anlatılır. Tanrılar ilk olarak Debet’i yaratmışlardır, diğer Nart kahramanları Debet’ten türemişlerdir. Debet’in kalbi ve kanı ateşten yaratılmıştır. Debet sadece ilk Nart değil, aynı zamanda Nartların hem ilk demircisi, hem de ilk öğretmenidir. Tanrılar, Debet’i Elbruz dağının eteklerinde yaratmışlardır. Debet, demir madenini ve demirden çelik yapmasını burada öğrenmiştir.

Debet, demirin ve diğer madenlerin dilini bilmekte, kızgın demiri çıplak elleriyle döverek kolayca işleyebilmektedir. Bundan başka, kuşlarla ve diğer yabani hayvanlarla konuşabilme yeteneğine sahiptir. Kılıç, balta, mızrak, ok gibi silahları, silah işlemeyen zırhları ve at nalını ilk defa Debet yapmıştır. Eğer, Debet’in yaptığı silahlar olmasaydı Nartlar düşmanlarına karşı zaferler kazanamayacaklardı. Debet’in yaptığı silahlar meteor (göktaşı) alaşımlıdır. Bu yüzden Nartların kılıçları çok sağlamdır ve değdiği yeri kağıt gibi kesmektedirler. KaraçayMalkar Nart destanlarında, Debet’in ölmediği, gökte yaşadığı ve orada demircilik yaptığı anlatılır. Nart ülkesinde yapılacak bir iş kalmadığından, Debet kendisine demirden kanatlı bir araba yaparak gökyüzüne göçer ve orada demircilik sanatına devam eder. Yıldızlar, Debet’in örsünden sıçrayan kıvılcımlardan oluşmuştur. Geceleyin gökyüzünde bir yıldızın kaydığını görürseniz bilin ki bu kayan yıldızlar Debet’in gökyüzündeki atölyesinde demir döverken çıkardığı kıvılcımlardır. 97 Ufuk Tavkul’a göre de; Nart destanları Kafkas kökenli Adıge ve Abhazların olduğu kadar, Türk kökenli Karaçay-Balkarların ve Hint-Avrupa kökenli Osetlerin de millî destanları arasındadır. Nartlara değişik bir karakter kazandıran Çeçen-İnguşlar ve Avar, Lezgi, Lak, Dargı, Kumuk gibi farklı etnik kökenlere sahip Dağıstan halkları için de Nart destanları onların ulusal kültürlerinin ve halk edebiyatlarının ayrılmaz bir parçasıdır. Kafkasyada yaşayan halkların ortak kültür ürünleri olan Nart destanları, Karaçay-Balkar Türklerinin sözlü halk edebiyatında da önemli bir yer tutar. Ayrıca; Çerkes, Abhaz-Abaza, Oset, Çeçen-İnguş ve Kumuk Türklerinin halk kültüründe de yer alan Nart destanları, bunların her bir varyasyonu birbirlerine benzemekle birlikte kendisine özgü millî unsurları bünyesinde barındırdıkları ve aralarında bazı farklılıkların olduğu da bir gerçektir.

96 97

İNAN, Abdülkadir., Tarihte ve Bugün Şamanizm, TTK Yayınları, Ankara, 1995. s. 123-131 ADİLOĞLU Adilhan, “Karaçay-Malkar Nart Destanları” Cumhuriyet Ün. Türkoloji Bölümü. pdf

50

MANAS DESTANI Manas Destanı, Kırgız Türklerinin İslâm’ı kabul etmesini ve onu yaymak için gayr-i müslim Kalmuklar ile yaptıkları mücadeleleri anlatmaktadır. Adını destanın kahramanı Manas’tan almaktadır. Kırgız Türklerinin milli destanı olmasının yanı sıra dünyanın en uzun destanı olması sebebiyle de hem Türk hem de dünya edebiyatı açısından önem arz etmektedir.

Destana konu olan olayların hangi dönemde yaşandığı konusu tartışmalıdır.

Bu hadiselerin yaşandığı dönem ile ilgili Büyük Hun İmparatorluğu zamanından XII. yüzyıla kadar geniş bir zaman dilimi ortaya atılmaktadır. Ancak destana konu olan olayların IX. yüzyıl sonrasında yaşandığını kabul etmek daha gerçekçi olacaktır. Manas Destanı her ne kadar İslâm’ın Kırgızlar arasında kabulü ve yayılmasını konu edinse de eski Türk inancı ve kültüründen de izler taşımaktadır. Destan, yemin törenleri, kılıç ve ok gibi silahların kutsal kabul edilmesi, demirciye verilen önem vb. açılardan eski Türk kültürünü yansıtmaktadır. 98 Manas Destanı demir ve demirciliğin Türk kültüründeki önemini ortaya koymak açısından zengin malzeme sunmaktadır. Destanda, Manas’ın kılıcını yapan demirci ustası Tökör, “darkan”99 olarak anılmaktadır. Manas, demircisine çok önem vermekte, her sefer öncesinde silahlarını ona teslim edip, tamir ettirmektedir. Yine böyle bir sefer öncesinde Manas, demirciye kılıcı ve zırhının hazır olup olmadığını sormuş; demirci de bunları hazırlarken yaşadıklarını anlatmış ve eğelerken elli eğesinin kırıldığını, dövme esnasında balyozların dövmenin şiddetine dayanamayıp dağıldığını, körüğünün basmaya dayanamayarak patladığını, kılıcın keskin yüzünün zehirle tavlandığını belirtmiştir.100 Manas Destanı’nda kullanılan “Darkan” ünvanı, birçok Türk boyunda “Demirci Tarkan” şeklinde ifade edilmiştir. Bu isim de Türklerin sosyo-ekonomik yapılarında demirin ve demirciliğin ne kadar önemli olduğunu gösterir. F. Bayat’a göre “Demirci Tarkan”, topluluğun ilk zamanlarda dünyevi ve dini yönetimini elinde tutan başkanıdır. Bir unvan olan “Tarkan”, aslında ataerkil döneme geçişte toplumun bilicisi ve lideridir. Toplumların örgütlenmesinde, inanç sistemlerinde ve bu sistemlere dayalı yapılanmada demircinin rolü çok büyüktür. Ünvanlaşma ise sonraki dönemin mahsulüdür. Zamanla demirci, toplumsal yaşamda önemini artırmış, demirci tarkanlar, devlet yapılanmasında “kağan” unvanıyla bir gelişim geçirmiştir.

Türk tarihi ve kültüründe birçok biçimde görüldüğü üzere Manas Destanı’nda da demircilik kutsal ve itibarlı bir meslektir. Bu sebeple Manas, Nogay Han’ı Coloy’u mağlup ettikten sonra, silahlarını dövmek suretiyle bu zafere yaptığı katkı sebebiyle demircisini mükâfatlandırmış ve onu ganimetler arasında bulunan Coloy’un kızı Ulu Bike ile nikâhlamıştır. Ancak bu durumu töreye aykırı bulan Manas’ın hatunu Kanıkey, Han kızını demircinin elinden almış ve kocasına nikâhlamıştır. Çünkü töreye göre ganimetler önce hanedan arasında bölünmekte, sonra beylere ve askerlere verilmekteydi. Fakat her ne olursa

98

Wilhelm R., “Manas Destanı”, Çev. Emine Gürsoy Naskali, Türksoy Yayınları, Ankara 1995, s.10-15.

Destanda “demirci” kelimesinin muadili olarak kullanılan bu unvanın kökeni Tabgaç ve hatta Hunlara kadar götürülmektedir. Tarkan unvanı her çağda farklı görevleri işaret etmek amacıyla kullanılmıştır. Abdülkadir Donuk, Eski Türk Devletlerinde İdarî-Askerî Unvan ve Terimler, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul 1988, s.40-47. Konu üzerinde üçüncü bölümde ayrıntılı olarak durulmuştur.

100 Radloff, “Manas Destanı”, s.142-143; Naciye Ulduz, “Manas Destanı” (W. Radloff) ve Kırgız Kültürü ile İlgili Tespit ve Tahliller, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1995, s.725; İnan, “Türklerde Demircilik Sanatı: Tarihte ve Folklarda”, s.231.

99

51

olsun bir Han kızının demirciye verilmesi töreye uygun değildi. 101 Demirciye verilen önem göz önüne alındığında Han kızı ile evlenmesine müsaade edilmemesi ilk bakışta oldukça çelişkili gibi görünmektedir.

Ancak bu durum çok doğaldır. Çünkü Manas Destanı’nda bahsi geçen ve tarkan olarak anılan demirci hali hazırda oldukça itibar sahibi, sayılan bir kişidir. Onun bir Han kızı ile evlenmesi itibarını daha da artıracak ve Manas’ın hanedanı için bir tehdit oluşturacaktır. Bu durumu ilk aşamada fark edemeyen Manas, Han kızını demirciye vermiş, ancak daha sonra hatunu Kanıkey’in uyarısıyla bu yanlışından vazgeçmiştir. Destanda “demirci” kelimesinin muadili olarak kullanılan bu unvanın kökeni Tabgaç ve hatta Hunlara kadar götürülmektedir. Tarkan unvanı her çağda farklı görevleri işaret etmek amacıyla kullanılmıştır. 102 Destanın 1675.

Bölümü aşağıdaki şekildedir; “Ata binip yürüdü Manas’a doğru bastırdı Yaptın mı kılıcı, demirci?

Döktün mü cebeyi, demirci?

Yaptıydım kılıcı delice Döktüydüm cebeyi delice” Manas Destanı’ndaki bu dizlerden de görüldüğü gibi, “Demirciler”, Ortaasya ve Sibirya mitolojisinin en önemli motiflerinden birini teşkil ederler. Bilindiği üzere, Sibirya destanlarında demirciler, sihirbaz ve şaman olarak görülürlerdi. İlk demirciyi de Tanrı, özel olarak yeryüzüne göndermişti. Göktürklerde ve Manas destanında “Demircilik, en şerefli ve kutsal bir meslek” olarak görülüyor. Bunun için de Manas-Han esir olarak aldığı YoloyHan’ın kızlarından birini, kendi demircisine veriyor ve bu suretle ona minnettarlık hislerini ödemiş oluyordu.

Manas Destanında demir ve demircilikle ilgili olarak çeşitli pasajlar da bulunmaktadır.

Manas’ın zaferlerinin aktarıldığı 3. bölümde; “Sonunda görecek günlerimiz iyi olur. Tanrım dileklerimizi verir. Başınızı kaldırın! Kara başı yalnız kendimiz koruruz! Yatarak ölmektense

101

Ulduz, Manas Destanı, s.739-741; Ögel; Türk Mitolojisi, C. I, s.524.

Donuk A., “Eski Türk Devletlerinde İdarî-Askerî Unvan ve Terimler”, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul 1988, s.40-47.

102

52

savaşarak ölelim! Her erkek düşmanın silahına baksın. Gizlice silah yapalım!”. Taşa damga basan, demiri toprak gibi yoğuran Döğür Usta başta olmak üzere gözcülere sezdirmeden ormandan kömür hazırlayıp, dağdan demir kazdırıp, örtülü kara keçe evini ustahane (demirhane) yaparak Davut ata mesleği diye pulat kılıç ve mızrak yaptılar. Her erkek için birer kılıç ve mızrak yapıldı. ifadelerine yer verilir.

Yine Manas’ın Atalarının Yurdunda halkıyla yaptığı konuşmaları aktarılan 7. bölümünde de; “Sevgili halkım, size söyleyeceklerim var, yormanızı istediğim bir rüya var. Gece bir rüya gördüm, rüyamda Ak-kula’ya binip, cebe (zırh) giyip yol yürüyüp sükunetle geliyordu, karşıma tığı altın, sapı bakırdan olan kırmızımtırak bir kılıç rastladı. Ganimeti elime alıp havaya salladığım zaman vızıldayan bir ses çıktı, keskin olup olmadığını denemek için ev kadar bir taşa vursam, taş et gibi kesilip ikiye ayrıldı, kılıç yere saplandı, kılıcı kuşanıp geliyordum, sağ tarafımı ağır hissettim, baktım ki, deminki kılıç arslana dönüşmüş. Tepeye çıktım, arslanın heybetinden hayvanların hepsi boyunlarını uzatıp eğildiler. Yine yürürken, arslan bir anda atmacaya dönüşüverdi. Beyaz atmaca gökte öterken, bütün kantatlılar yerde korkudan titriyordu. Kuyruk ve başı parlayan beyaz kuğudan beyaz tüyü var, alp kara kuşunun heybeti var; kuşu elime kondurup geliyorken uyandım. Millet, bunun anlamı nedir?

Rüyamı yorunuz...” ifadelerine yer verilmiştir. Bu bölümde yine en büyük savaş aygıtı olan kılıcına övgüler yağdırırken, demirden yapılmış kılıç aslana benzetilmiş ve yine kılıç altın tığlı ve bakır saplı olarak betimlenmiştir.

Destanın “Büyük Gaza” adlı 9. bölümünde yine Manas’ın savaş donanımından bahsedilerek madenlerin önemine vurgular yapılmıştır. Bu bölümlerde; “Halkın fısıltılarını duyan Çin hanı Kongurbay’ın canı dayanamadan altın nalçalı, bakır ökçekli Çin tarzı çizme, altından yapılmış zırh giyip eğri kılıcını kuşanıp, gök mızrağını eline aldı. Algarasıyla hava atıp beyaz hançeriyle gözdağı verdi ve burmalı demir kuşanmış bir halde ortaya çıktı.” ifadeleri kullanılmıştır. Yine aynı bölümde; “Kaplan Manas dişlerini çıkararak güldü. Kanıkey’den memnun oldu. Onun alnını okşadı ve yakası altından yenleri bakırdan yapılan, ok işlemeyen mızrak ucu delemeyen, içi çelikle doldurulmuş Akolpok’u giydi. Çalışkan Kanıkey Akolpok’u dokuz yerinden ilikledi, dokuz yerinden düğümledi, dışına gökten inen boz bıçak kınını taktı. “Bahadır, Umay Ana yardım etsin. Tanrım sana güç versin!” denilerek büyük gazaya hazırlanan Manas’ın metal donanımından bahsedilmektedir.

Manas Destanı’ndaki Bok Murun’un babasının ölü aşı için davet ettiği hanların içinde “Temir Bala” isimli bir han vardır. Temir Han, zengin bir insandır. Bu hanın adının “temir” yani demir olması dikkat çekicidir. Bok Murun, bu yemek için yapılan hazırlığın çok geniş bir coğrafyaya yayıldığından bahsederken “Temirik Dağı’nı basarım.” ifadesini kullanır.

Buradaki “Temirik”in kökü de “Temir” dir. 103 Destanda, Temir Han’ın Kanıkey adlı bir kızı vardır. Bu kızın kolları adeta zırh gibidir.

Kanıkey ile Manas evlenirler ve birlikte çok mutlu olurlar. Kanıkey’in gaip bilicilik yeteneği de vardır. Kanıkey, rüyasında gördüğü demir bir eğeyi koynunda saklar. Bu eğe, bir yiğidin doğumuna işarettir. Demir, burada doğurganlığı sembolize etmiştir.104 Destanda “Karma demir, keskin olur” ifadesi kullanılmıştır. Bu sözle, evlilikte akrabalık sınırını gözetme gereği ve soyu bilinerek eş seçimine yönelmenin doğru olduğu vurgulanmıştır. Manas Destanı’nda herhangi bir mücadele sonucu gerçekleşen ölüm, hayatın diğer gerçekleri gibi destanda yalın bir dille anlatılır.

103

Yıldız N., “Manas Destanı (W. Radloff) ve Kırgız Kültürü ile İlgili Tespit ve Tahliller”, 1995, Ankara, s. 328.

Günay U., “Manas Destanı’ndaki Kadın Adları ile İlgili Bir Deneme”, Dursun Yıldırım Armağanı, Ankara, 1998, s. 49-61.

104

53

MIRKI BATIR DESTANI Kazak destanlarından “Mırkı Batır Destanı”nda da diğer Türk destanlarında olduğu gibi, kahramanın demirden silahları vardır. “Kılıç çalmak” burada kılıçla savaşmak anlamında kullanılmıştır. Destanda kılıç, hançer, ok, üzengi ve balta gibi kahramanın mücadelede kullandığı demir silahlardan bahsedilmektedir.

Destanda kılıç, yay, mızrak, zırh gibi saldırı ve savunma silahlarının yanında modern bir silah olan tüfekten de bahsedilmektedir. Ayrıca bu kısımda diğer silahlardan farklı olarak, zırh için “gömgök demir” şeklinde bir tasvir yapılmıştır. “Gömgök demir” ifadesiyle demirin çelikleşmiş şekli olan mavi renk kastedilmiştir. Burada çeliğin mavi rengiyle birlikte demirin kökenine de işaret edilmiş olması muhtemeldir. Destandaki bu kısımlar şöyledir: “Narbota gelmektedir, dağ gibi yüksek, Zırhı, miğferi ve kalkanı var, Gömgök demir kuşanmış, geliyordu.

Yayının demiri çadır kadar, Kılıcı üç kulak kadar görünüyor, İncecik çam ağacından mızrağı var, Bunda da kılıç, tüfek, elinde yayı var.”

Destanda demir silahların ganimet olarak paylaşımından bahsedilir. Türk destanlarında görülen bu duruma benzer örnekler, Türklerin demiri başka uluslara vergi olarak vermesi ya da hediye olarak göndermesidir. Kazakların Alpamış Destanı’ndaki gibi Mırkı Batır Destanı’nda da “demir”den silahlar ve değişik nesneler kullanılmıştır. Hatta “demir”le ilgili sözcüklerin geçtiği yerler küçümsenemeyecek kadar çoktur. Bu durum da Türkler için demirin ne kadar önemli olduğunun göstergesidir.

54

KIRGIZ-KOCACAŞ DESTANI Kocacaş Destanı’nda, destan kahramanı Kocacaş, köyünde kendinin ve ailesinin yaşamını sürdürebilmek için avcılıkla uğraşmaktadır. Destanda, avcılıkla uğraşan Kocacaş’ın başına gelen trajik olaylar anlatılır. Destanda Sur keçi ve Alabaş gibi hayvanlarla olan diyaloglar dikkat çekicidir. Destanda “Demir, demir tüfek, çuvaldız gibi demir” vb. motifler karşımıza çıkmaktadır.

Destanda, yere düşen demirin toplanarak saklanması istenmektedir. Demir saklanmalıdır; çünkü zamanı gelince lazım olacaktır. Öyle ki bu ifadeler, demirin ne kadar değerli olduğunu ve topluma zamanı gelince fayda sağlayacağına işaret etmektedir. “Çuvaldız gibi demir” ifadesi de muhtemelen demirin çok kolay elde edilemediğine, dolayısıyla yine çok değerli olduğuna işaret etmektedir. Destandaki bu ifadelerde de demirin faydası ve değeri ön plandadır. Ayrıca destandaki zamanda demir tüfeğin kullanılması da ateşli silahların icat edildiği dönemlere denk gelmektedir.

55

GAGAVUZ TEPEGÖZ DESTANI Gagavuzlar Ortodoks Türklerdir. Fakat, Çuvaşlar ve bazı Altay ve Yakut Türkleri gibi son asırlarda Ruslar tarafından hristiyanlaştınlmış değildirler. Çok eski asırlarda, eski Gök Tanrı dininden doğrudan doğruya hristiyanlığa geçmişlerdir. 105 Gagavuzlar, göremedikleri ve genellikle insan şeklinde tasavvur ettikleri birçok mitolojik varlığa inanırlar. (Cadı, peri, dev.

Tepegöz, Obur, Albastı gibi) Bütün Türk-Oğuz boylarında olduğu gibi, Gagavuzlar da "Tepegöz" adını verdikleri bir varlığa inanır. 106 Gagavuz kültüründe Tepegöz, mitolojik bir kahramandır ve tek gözlü bir devdir.

Tepegözlerden söz eden birçok efsane, masal ve destan bulunmaktadır. Bunların en tanınmışı “Basat’ın Tepegözü Öldürdüğü Boy”dur. Türk boylarında Basat’la Tepegöz hakkındaki anlatıda Basat, 0uykuya dalan Tepegöz’ün gözüne ocakta kızdırdığı şişi sokar ve onu kör eder. Tepegöz’le ilgili mitik anlatılardan biri olan “Mitolojik Tepegöz Masalı”nda da bu şiş ve demirle ilgili anlatılan kısım şu şekilde geçer; “Tepegöz, Basat’a, “Buradan bir yere çıkamayacaksın, artık benden kurtulamazsın. Şimdi ben yatıp uyuyacağım, sen bir keçiyi kes, şu büyük kazanda pişir, hazır olunca beni uyandır. Şu uzun demiri al, sivri ucuyla etin pişip pişmediğini kontrol et. Çok kuvvetli bir ateş yakıp çabuk pişir, çünkü ben çok acıktım, seni daha sonra yiyeceğim’ der. Ardından Tepegöz, hemen uykuya dalar. Basat da çabucak ateşi yakıp demiri ateşe sokmuş, ucu iyice kızarıncaya kadar beklemiş ve demiri alıp Tepegöz’ün o tek gözüne saplamış. Koyunların olduğu bölüme geçerek saklanmış. Tepegöz acıyla uyanıp, “Basat! Benden böyle kurtulamazsın, sabah olunca koyunları teker teker dışarı çıkarıp seni yakalayacağım” diye çığlık çığlığa bağırmış.”107 Değişik kültürlerde de Tepegöz, genellikle devin gözüne kızgın şiş sokmasıyla ve eritilmiş kurşun veya zift dökülerek kör edilmesiyle ortaya çıkar. Tepegöz anlatısının başka varyantlarında görülen üçüncü kardeş de ilk iki kardeşi, yani Tepegöz’ün eline geçirdiği insanları kurtarmak için, mağaraya gelir ve Tepegöz’ün gözüne zarar veren çocuğa yüzüğüyle kılıcını veya bıçağını vermek ister.108

105

Ahmet B. Ercilasun, "Gagauzlardan Yeni Haberler" Türk Kültürü, s. 316, Agustos1989, s. 476.

H. Güngör - M. Argunşah. Gagavuz Türkleri, Tarih - Dil - Folklor ve Halk Edebiyatı, Kül. Bak. Yay. Ankara 1991, s. 41 107 Nevzat Ö., Gagavuz Destanları-Tepegöz, Ankara, 2007, s. 225.

108 Nevzat Ö., age s. 54.

106

56

AVRUPA DESTANLARI KALAVELA DESTANI Kalevala, Fin halk destanıdır. Avrupa halk destanlarının en eskilerinden biri olmasına karşın, ancak 19. yüzyılda son şeklini almıştır. Elias Lönnrot, Fin halk hikâyelerinden Carelialı ozanların şiirlerini derleyerek oluşturduğu bu destanı 1835 ve 1849’da yayımlamıştır. Finlerin ulusal epik destanı olan Kalevala, aynı zamanda Fin edebiyatının en önemli eserlerinden biridir. Destan, 1917’de Finlandiya’nın Rusya’ya karşı bağımsızlığını ilan etmesi ardından ülkede yükselen milliyetçilik döneminde kaleme alınmıştır. “Kalevala”nın kelime anlamı “Kaleva’nın Diyarı”dır. Destan 50 bölüme (Fince: Runo) ayrılmış toplam 22.795 mısradan oluşur.

Kalevala, geleneksel Fin yaratılış efsanesiyle başlar, yeryüzünün, bitkilerin, yaratıkların ve gökyüzün yaratılışının hikayelerine yol açar. Yaratma, iyileştirme, mücadele ve iç hikâye anlatımı çoğu zaman istismarlarının veya arzularının söylenmesini içeren karakter (ler) tarafından gerçekleştirilir. Hikâyelerin bir kısmı, tekne yapımı ya da demir yapımı ustalığı gibi bir beceri kazanması için bir karakter avına ya da şarkı sözü (büyü) istemeye dayanıyor.

Kalevala, mitolojik açıdan demiri konu edinmiştir. Demircilik ile kahramanlık, demirci ile kahraman arasında bir ilişki vardır; çünkü kahramanın silahını demirci yapmaktadır. 109 Türklerdeki “demirci (tarkhan)” sözcüğünün aynı zamanda “kahraman” ve “atlı savaşçı” anlamına gelmesi de bunun kanıtı durumundadır. 110 Finlilerde de kahraman demircilikle özdeşleştirilmiştir; başka bir söylemle demirci de bir kahramandır. Kalevala, beş halk kahramanının serüvenlerini anlatmaktadır. Bu kahramanlardan halk ozanı olan Väinämöinen, maceraperest olan Lemminkinäen, avcı ve serf olan Kullervo, demirci olan İlmarinen’dir. İlmarinen, destanın asıl konusunu şekillendiren kişidir. Bu kahramanların serüvenleri, tarihî olarak Fin-Lapon Savaşları döneminde geçmektedir. Ayrıca Finlandiya’nın Ruslara karşı bağımsızlık ilan ettiği dönemde Fin halkının millî bilincinin gelişmesinde de çok önemli bir etkiye sahiptir.

Vainamöinen'in bilgisi ve tecrübesi artmıştır; şöhreti etrafa yayılmaktadır. Dolaylardan bir delikanlı, onu kıskanır, boy ölçüşmek ister; karşılaşırlar. Sözden ve bilgiden yana, delikanlı yenilir; ozanın büyüleri ile büyülenir ve bir batağa saplanır. Kurtulmak çarelerini arayan delikanlı, sonunda kız kardeşi Aino'yu ozana vermek vadinde bulunur, kurtulur. Bu savaş ve savaşta kullanılan madenlerden yapılma gereçler aşağıdaki şekilde anlatılıyor, “Demir yerden çıkar; Bakır yerin kiri'dir!

Tepeler, yer yüzünün, Kamış ağaçların, Çam dibi yuvanın” Kalevala Destanı’nda annesi Lemminkäinen’i, Pohjolaya gitmemesi için engellemeye çalışmaktadır. Lemminkäinen ise “Getir zırhlarımı, hazırla döğüş esvabımı” diye talimat vermiştir. Bu ifade, onun savaş için hazırlık yaptığını ve bunun için de özel bir elbisesi olduğunu göstermektedir. Destanın bu kısmında Lemminkäinen’in “Babamın kılıcını alayım, 109 110

http://tr.wikipedia.org/wiki/Kalevala Esat Korkmaz, Simgeler Sözlüğü, İstanbul, 2010, s. 401.

57

yerinden çıkarayım, haftalarca soğukta kalmış, çok zaman kayba karışmış, yerinde durmuş ağlamış, kuşananın hasretine yanmış” gibi ifadeler kullanması ise babanın kılıcının savaşta daha etkili olabileceğine inandığını göstermektedir. Bu davranış, aslında ata kültünü hatırlatmaktadır.

Destanın 6. bölümünde Joukabowen, kız kardeşi Aino yüzünden Vainamöinen'e kin tutmaktadır. Onu öldürmek için fırsat kollar ve bu durum ve Joukabowen’ın silahları destanda aşağıdaki satırlar ila anlatılmıştır. “Öte yandan, dolu kinle Vainamöinen'e karşı, Ozanı öldürmeye kararlı; Gösterişli bir yay yapar, Demir bakır karışımı” 111 İlmarinen’in Väinämöinen için üzerinde gök cisimlerinin, hayvan şekillerinin yer aldığı bir pala yapması, düşman hududu için bir hazırlık yapılacağını göstermektedir. İlmarinen’in giyeceği savaş elbisesi hakkında “Demir gömlek, Çelik kemer” gibi sözcüklerin kullanılması, bu madenin sağlamlığı ve koruyuculuk özelliğiyle alakalıdır. Destanda, kahramanların fizikî yapısı hakkında bilgi verilmez ve daha çok kılıç ve ok gibi savaş araçlarıyla kahramanlar ortaya çıkar. Bu araçların olağanüstü gücü destan kahramalarının güçleriyle bütünleşir.

Väinämöinen’in ay ve güneşin parıltısını barındıran kılıcı, aynı zamanda at ve kedi motiflerini barındırır. Görülen o ki, Väinämöinen’in üstünlüğü “güçlü silah” olarak bahsedilen bu kılıcının üstünlüğü ile önem kazanmıştır. 112 Destanın 9.bölümünün nerede ise tamamı demir ve demircilikle ilgilidir. Bu bölümde yaşlı adam, Vainamöinen'in kimliğini bilmek, kudretini ölçmek ister. Ozanın, Demirin nasıl yaratıldığını bilmesi üzerine, kendisine yardım eder ve sihirli merhemlerle yarayı onarır.

Destanda; “Aklımda, kocamışlığımda; Sen de söyle bildiğini.

Demirin aslı nedir, Nereden çıktı Bu uğursuz maden?

Yaşlı, ağırbaşlı Vainamöinen Demirin aslını bilirim, Çelik nereden gelir: Hava anaların ilkidir, Su kardeşlerin en yaşlısı; Demir, kızların küçüğü, Ateş, ikisinin arasına girdi.

Ulu Tanrı Ukko, Tüm dünyanın Ulu'su, Ayırdı havayı, suyu.

111

Runo, “Kalevala (Fin Destanı)”, çev. Lale Obuz-Muammer Obuz, Balkanoğlu Mat.Ltd.Şti., Ankara, 1965.

Ali Osman Abrurrezzak, “Türk Dünyası Mitolojik Destanları ile Kalevala Destanı’nın Tipolojik Açıdan Mukayesesi”, Gazi Türkiyat, 2014, s.189-223 112

58

Dünya, sudan kurtulunca Tanrının isteğiyle, Demir yoktu bile.

Ulu yaratıcı Ukko, Tüm yerlerin Tanrısı, ****** Beyaz süt veren kız Demirin en iyisine; Kızıl sütü veren kız, Parlayan çeliğe sebep oldu Aradan çok zaman geçti, Demirin aklına geldi; Kardeşi ateşe Kavuşmak diledi.

Ateş buna pek kızdı, Fırladı, yerinden kalktı; Neredeyse yutacaktı, Küçük kardeşi demiri.

Demir kaçtı kurtuldu, Ateşin elinden; Kardeşinin yakan dilinden Saklanacak yer buldu. İşte o gün bugündür Gizli kaldı demir Gizli yerlerde.

Bataklarda, çoraklarda, Kuğuların yumurtladığı, Ördeğin kuluçka yattığı Yalçın kayaların üstünde, Dağlarda, saklı kaldı.

Demir batakta kalır, Sularda gizlenir Bir yıl, iki yıl; Üçüncü yılın içinde, İki gök'ün arasında Ateşe yakalanır; Demir ateşe teslim olur.

Kurt batakta koşar, Sinsi ayı dolaşır Çorak toprakta; ****** 59

Demir bu yerlede, Kurdun ayağında, Ayının topuğunda Kendini zor bulur.

Demirci İlmarinen Bu dolaylarda doğdu.

Bakır saplı çekiç elinde, Avucunda maşası, gece yarısı Dünyaya geldi.

Ocağını, örsünü, körüğünü Gündüzleyin kurdu; Bataklıkta demiri buldu!

Islak yatağından Çıkar gelir demir İlmarinen'in önüne serilir.

Zavallı demir Ateşin sesini duyunca Pek korkar, ürperir.

Demirci İlmarinen, üzgün Tavlamaya girişir: Korkma sakın demir kardeş Yakmaz ateş dostunu; Kardeşe kıymaz!

Ateşe yat, bak, Güzel kılıç olacaksın!

Beyaz kadınlara Süs takılacaksın!

Demirci İlmari, Yakalar demiri; Körükler ateşi, Kardeş kollarına, Ocağa salar!

Körükler üfler ..

Demir yumuşadı, ****** 125 Kaymak gibi akdı; Kaynadı çorba gibi, Hamura döndü, yuğuruldu; Ocağa yığıldı, mırıldandı: - Hey İlmari, kurtar beni!

Ateş, kardeş yakıyor ..

Demirci İlmari 60

Yarı sert, yarı gevşek - Kurtulursan ateşten, Azarsın yeniden Zalim yaratık olursun, Korkarım!

Saldırırsın ateşe, kardeşe. Öldürürsün, söndürürsün Öz ananın oğlunu!

Demir dile geldi, Yemin etti, söz verdi, Yalvardı ocakta örste; Çekicin altında inledi: - Ormanları dişlerimle paralar, Yutarım kayaların kalbini!

Kardeşime çullanmam, İlişmem anamın öz oğluna Bırak, rahat kalayım, Uslu uslu, bu iyisi, Yaşamanın şereflisi!

Yolcuya yoldaş, Gezgine koldaş olmak Ne iyi!

Sataşmak sağa sola, Dirlik bozmak yerine.

Demirci İlmarinen,

61

Ölümsüz çekiçci, Örsten demiri aldı, Vura vura yass1ltt1: Hançer yaptı, balta yaptı Kılıçlar, silahlar …..”

Kalavela Destanı’nda Demirci İlmarinen oldukça önemli bir yer tutar. Runo’nun kaleme aldığı destanın 50 bölümünde de adı mutlaka geçmektedir. İlmarinen, destanda rüzgârın, gezginlerin yaratıcısı ve evreni yaratan demirci olarak geçmektedir. Evreni döverek (forged) inşa ettiğine inanılır. Kalavela'da da ismi geçer ve destanın baş kahramanlarından biri Sampo (Fin mitolojisinde bulunduğu bölgeye bolluk ve bereket getiren bir nesne) denilen bir artifaktın da yaratıcısıdır.

Louhi, destanda kuzeyin cadısıdır. Şamanistik kadın aile reisi, Vainamoinen’in baş düşmanı, Kuzeyin kraliçesi, güneşi ve ayı Kalevala’dan esirgeyen kuzeyin hanımıdır ve bir çok güzel kızı vardır. İlmarinen ve Lemminkainen bir çok sefer bu kızlardan birisini kazanmak için girişimlerde bulunmuşlardır. İlmarinen’e Sampo yapma karşılığında kızını vermeyi teklif etmiştir. Destanda demirci İlmarinen gök kubbeyi, Sampo’yu ve daha bir çok şeyi el becerisi ile yaratmıştır. Örneğin kendisine altından bir eş yapmıştır. 113 Destanda (Runo, 15. bölüm) Demirci İlmarinen ölen eşine ağlar durur. Altın ve gümüş karışımı bir heykeli kendisine eş olarak hazırlamayı düşünür. Bu iş kolay olmaz.Heykel hazırlanır, ancak demirci buna can katamaz. Bir geceyi altın eşiyle geçirir. Sabah uyandığında altın eşinden yana olan tarafının buz gibi donduğunu görür. İlmarinen heykeli Ozan Vainamöinen’e vermek ister. Ozan kabul etmez ve demirciye öğüt verir. Heykelden faydalı bir şey yapmasını ya da altın olarak başka bir yere satmasını söyler.

Vainö bir süre sonra evine dönmek ister ve ev sahibi kadın ozana, onu evine göndermesi karşılığında kendisine ne vaat edeceğini sorar.

Vainamöinen altınlar gümüşler vaat eder ama Pohjola’lı kadın kabul etmez ve kendisine bir Sampo yapmasını şart koşar ve karşılığında hem kendisini evine göndereceğini hem de kızını vereceğini vaat eder. Ozan Sampo yapmayı bilmediğini bunu ancak Demirci İlmarinen’nin yapabileceğini söyler ve demirciyi Pohjola’lı kadına göndereceği sözünü vererek evine döner.

Vainamöinen evine döndüğünde, Demirci İlmarinen’i bulur. Bir Sampo yapması ve Pohjola’ya giderek kızı alması için, onu ikna etmeye çalışır. Demirci bunu pek istemez.

Sonuçta ozan, İlmarinen’i büyülerle meydana getirdiği bir ağaca bakmaya gitmeye ikna ederek oyun oynar ve İlmarinen kendini 113

wikipedia.ansiklopedi.türkcebilgi.com

62

Pohjola’da bulur.

Demirci İlmarinen de Pohjola’ya ulaşır ve kızı ister. Kızı vereceklerini, ancak bazı şartların yerine getirilmesi gerektiğini söylerler. Yılanlı tarlayı sürecek, Tuonela’da bir ayı yakalayacak, Manala’da bir bir turna balığı yakalayacaktır. Demirci bunları gerçekleştirmek için neler yapması gerektiğini kıza danışır. Kız altından bir saban yapıp, gümüşle süslemesini ve tarlayı bunula sürmesini, Üç Şelale’ye gidip köpüklü sularda çelikten bir gem yapıp, dizginleri büyülemesini ve ayıyı bununla yakalamasını, Ateşte demirden, pençeleri sert çelikten, kanatları yelken kadar büyük koca bir ak kartal yapıp turna balığını bununla yakalamasını öğütler. İlmarinen, öğütler doğrultusunda söylenenleri yapıp görevleri başarır ve kızla nişanlanır.

Eski bir Finlandiya epik şiiri olan “Kalevala”da demirci İlmarinen, hem savaş aletleri hem de ev eşyalarını biçimlendiren zanaatkârların öncüsü ve en yeteneklisi olarak şu şekilde anlatılmaktadır: “Bu kahraman Dünyaya metal işlemek için geldi Bir kömür dağının üstünde doğdu, Kömür havzasında yetişti ve tüm becerilerini orada kazandı; Demirci doğduğu gecenin sabahında Bir elinde bakır çekiç, Diğerinde demir maşa Demirhanesini inşa etti Ayrıcalıklı bir tepecik aradı; Ve bataklıkta, bol miktarda demirin gizlendiği bir tepecik bularak Orada izabe fırınını kurdu.”

Bu demirci hem işini yapan hem de Finliler arasında saygı duyulan biri olarak birçok işte danışılan bilge kişi, bazen de sihirli merhemlerle yaraları tedavi eden bir halk hekimidir. Öyle ki destanda hem Ozan’ın hem de demircinin sevdiği kız için bölgeye bolluk ve bereket getiren bir nesne yapılması gereklidir. Bu nesneyi demirci İlmarinen yapabilir. Demirci, bu nesne dışında değişik demir aletler de yapar. Destanda, demircinin çelikten gem, pençeleri sert çelikten olan bir kartal yaptığı bölüm şöyle geçer: “Demirci İlmarinen de ozanın sevdiği kızı sevmektedir. Kız da ozanı istememekte ve demirciyi sevmektedir. Demirci İlmarinen de kızı ister. Kızın ailesi kızı vereceklerini, ancak bazı şartların yerine getirilmesi gerektiğini söylerler. Kız da demirciye, bu şartları yerine getirirken Üç ġelale’ye gidip köpüklü sularda çelikten bir gem yapıp, dizginleri büyülemesini ve ayıyı bununla; ateşte demirden, pençeleri sert çelikten, kanatları yelken kadar büyük koca bir ak kartal yapıp turna balığını da bununla yakalamasını öğütler.”

Görülen o ki, demirci İlmarinen, mücadeleci bir kahramandır ve bu kahramanlığı da demircilik mesleğinin ona verdiği güç sayesindedir. Kalavela destanının tüm bölümlerinde adı geçen ve oldukça önemli güçlere sahip olduğuna inanılan Demirci İlmarinen, İskandinav halklarının demire ve demirle üretilen kılıç, gürz, çekiç gibi aletlere verdikleri önemi yansıtmaktadır. Destanın önemli figürlerinden biri olan İlmarinen yaptığı kahramanlıklar ve olağanüstü güç işlerin üstesinden gelmesi ile bu durumu destekler.

63

DEMİRCİ EFSANESİ İskandinavlar’ın Hıristiyan olmadan önceki dönemine ait bir “Orta Çağ Demirci Efsanesi” şöyledir; “1208 yılının bir akşamında, bir atlı Norveç’in kuzeyinde Nesjar’da yaşayan Thord Vettir adında bir demircinin evine gelir ve bir gecelik oda ile atının nallanmasını istediğini söyler. Demirci kabul eder ve sabah erkenden, bir yandan misafiri ile konuşur, bir yandan da işini yapmaya koyulur. Demirci, atlıya “Dün gece neredeydiniz?” diye sorar. Atlı Medaldaydım diye cevap verir. Ondan önceki gece neredeydiniz? diye ikinci bir soru sorar demirci Hardaldaydım diye cevaplar.

Yabancı “Muazzam bir yalancısınız” der demirci açık sözlülükle daha sonra canla başla kendini işine verir ve atın ayaklarına uyacak şekilde atlının gördüğü en büyük at nalını yapar. İlerleyen sohbet esnasında atlı gezgin, Kuzey Norveç’te kaldığını ve İsviçre’ye gitmek üzere yola koyulduğunu belirtir. Atına binip seyahate çıkmaya hazır olduğunda demirci, gezginin adını sorar. O da adının Odin olduğunu söyler. Odin, İskandinav mitolojisinde savaş ve bilgelik; zafer, büyü ve av tanrısının adıdır.

Demirci şaşırır ve gülerek Odin’i merak ettiğini söyler. Atlı da o zaman şimdi onu görebilirsin der ve ekler; “gayet sana söylediğime inanmazsan, atımı çitin üzerinden nasıl atlattığıma bak”. Bunun üzerine hayvanı mahmuzlar ve yedi arşın yüksekliğindeki bahçe çitine sürer atını. Görkemli at, çitin üzerinden kolaylıkla geçer ve ne at ne de binicisi demirci tarafından bir daha asla görülmez.”114 Bu anlatıda demircinin saf ve temiz yürekli olduğu görülmektedir. Demircinin bu özellikleri; onun olağanüstü özellikler sergileyen bir insan kılığında Tanrı’yla konuşmasını sağlamıştır.

Bu olay, demircilerin ne kadar seçkin insanlar olduğuna bir işarettir.

XVI. yüzyılda Liege’i ziyaret eden bir Yunan seyyah Nukios Nikandros da Kuzey Fransa ve Belçika’da kömür madenlerinin bulunuşuna ilişkin bir efsaneyi aktarırken özellikle demircinin nasıl seçkin insan olduğuna işaret etmiştir. Öyle ki efsanede, saygı değer bir yaşlı kılığında görünen melek, o güne kadar fırınını odunla besleyen bir demirciye maden galerisinin ağzını göstermiştir. 115 Demirci, bu efsanede de ilahi kaynaklı varlıklardan melekle irtibat halinde olan kişidir. Hatta o, doğaüstü güçler tarafından madenlerin yerini öğrenen kişidir. Bu anlatılardaki demirci için doğaüstü güçleri olan kişidir, demek mümkündür.

Orta Çağ Avrupası’na ait bu anlatılarda demirciye veya nalbanta verilen önem çok açıktır.

Onlar, diğer meslek gruplarının içinde yaptıkları işten dolayı ayrıcalıklıdır ve doğaüstü güçlere sahiptirler. Görüldüğü üzere Avrupa’nın büyük bir bölümünde eski zamanlardan bu yana demircilerin doğaüstü varlıklar olduğuna dair de yaygın bir inanış vardır. Kanaatimizce bu inanışın altında yatan; demirin olağanüstü eritilme ve şekillendirilme sürecinin bir insan tarafından tasarlanmış olamayacağı düşüncesidir. Düşünceye göre de insan tarafından yapılamayan bu eylemler, ancak doğaüstü güçler tarafından yapılmaktadır. Denilebilir ki, demircileri yüceltme ve onlara saygı duyma, birçok ulusun anlatısında olduğu gibi Avrupa ülkelerinin anlatılarında da işlenmiştir.

114

Lawrence, R.M., “The Magic of The Horse-Shoe With Other Folklore Notes”, Gay and Bird Company, London, 1898 s. 40-53.

115 Lawrence M. R., age, s. 47.

64

DEMİR KUMU EFSANESİ Ukrayna’da anlatılan demir ve demir kumuyla ilgili efsane şöyledir: “Ukrayna’da bir zamanlar, Rusya ve Polonya arasındaki sınır bölgesinde birkaç adam bir demir parçası bulur. Nafile bir çabayla bunu yemeye çalıştıktan sonra, onu suda kaynatarak yumuşatmaya çalışırlar. Daha sonra fırında pişirirler ve taşla vurarak ezmeye çalışırlar. Tüm bunları izlemekte olan şeytan, onlara ne yaptıklarını sorar, adamlar da şeytanı dövmek için çekiç yaptıklarını söylerler. Bunun üzerine, şeytan bu iş için gerekli olan kumu nereden bulduklarını sorar ve o an insanoğlu, demir işçiliğinde kumun gerekli olduğunu anlar ve böylelikle demir aletlerinin üretimi başlar.”116 Bu efsanede, demiri eritme işlemi gerçekleştikten sonraki çelikleştirme sürecinde kumun gerekliliğine işaret edilmiştir.

BIÇAK DERESİ DESTANI Eski zamanlarda İskoçya’nın dağlık bölgelerinde zararlı cinlerin olduğuna inanılmaktadır. Bu cinler bazen genç anneleri, çocuklarına süt annelik yapsın diye alıp götürecek kadar cesurdurlar. Demir ve çeliğin, bu masal topluluğuna karşı koruyucu oldukları inancı ise çok yaygındır. Efsaneye göre; “Bir akşam, Ewen Mac Donald adında Duldreggan’lı bir çiftçi; bir iş için bir yere giderken karısını ve küçük çocuğunu evde bırakır ve adet olduğu üzere dereden geçerken Galce “bıçak deresi” der; bir iç çekişle gelen garip bir sıçrama sesi duyar ve perilerin karısını alıp götürmekte olduğunu fark eder. Hemen baba oğul kutsal ruh adına havaya bir bıçak fırlatır, perilerin gücü kalkar ve karısı adamın önüne düşer.”

Bu efsanede bıçak, gücün ve koruyuculuğun simgesi olarak kullanılmıştır.

116

Lawrence, R.M., “The Magic of The Horse-Shoe With Other Folklore Notes”, Gay and Bird Company, London, 1898, s.8.

65

SİGURD VOLSUNG DESTANI Töton Destanı olan “Sigurd Volsung Destanı”, Kuzey Avrupa’ya aittir. Destanın konusu, MS 400 ve 600 yılları arasında Kuzey Avrupa’da hıristiyanlığın bu bölgeye gelmediği zamanlarda yaşanan savaş koşullarıdır. Destandaki demirle ilgili kısım şu şekildedir; “Volsung’un oğlu Sigmund, Tanrı Odin’in kılıcını bir ağacın gövdesinden çıkarır. Öleceği gün, Odin’in kılıcını kırarak parçalara ayırır ve karısına, kılıcın parçalarını oğlu için saklamasını; çünkü parçalanan kılıcın tekrar dökülebileceğini ve yeryüzünde öykü anlatan ozanlar varoldukça, bu parçalardan oğullarının adını sonsuza dek yaşatacak başarılar elde etmesini sağlayacak “Garam” adında bir kılıç yapılacağını söyler ve ölür. Nitekim Sigmund’un oğlu Sigurd, kılıcın parçalarını Regin’e yeniden döktürür. Yeniden yapılan kılıcı hızlı bir şekilde örsün üstüne vurur; ancak kılıç, yine tek parça kalır, hatta örsü ikiye bölerek dibe kadar iner. Gün gelir, Sigurd kimsenin alt edemediği bir ejderha Fafnir’i ve kardeşi demir ustasını cesareti ve kılıcı sayesinde öldürür. Sigurd, babasının söylediği gibi, yedi kılıç uzunluğundaki kılıcı Garam ve cesareti ile herkesin dilinde dolaşan bir kahramana dönüşür. Bu mücadeleleri esnasında Sigurd, “kalkan bakiresi” ile Brundhilde ile tanışır ve ona âşık olur. Birbirlerine sadakat yemini ederler; ancak Sigurd, içtiği büyülü bir içkiyle bu aşkı unutur ve kral Giuki’nin kızı Gudrun’la evlenir ve bir gün, çok sonraları, ünlü bir kral olan Gunnar’la evlenmiş olan Brunhild’le karşılaşır. Aşkları yeniden canlanır; ama her ikisi de eşlerine ihanet etmezler. Buna karşılık Gunnar karısının ve yakın arkadaşının kendisine ihanet ettiğini ve birlikte olduklarını sanarak Sigurd’u öldürür. Brunhild de Sigurd’dan sonra ölür ve ölmeden önce Sigurd’un yanında, aralarında kılıç Garam ile yatarak yanmak istediğini söyler. Bu son isteği yerine getirilir ve karı-koca gibi dünyayı terk ederler.”117 Bu anlatıda, kılıç motifi önemlidir. “Garam” adlı kılıç, parçalarından oluşmuş bir kılıçtır.

Destan kahramanının mücadelelerinde ve gösterdiği yiğitliklerinde onun yol arkadaşı olmuştur. Aynı zamanda kahramanın ölümünde de aşkıyla arasında duran değerli bir varlık, bir semboldür. Bu anlayış, kılıcın işlevlerini ve ona yüklenen kutsiyeti göstermektedir. 118

117

Rossenberg, D. “Dünya Mitolojisi”, İmge Kitapevi, s. 655-707, 2003.

Uğur Çerikan Dr. F., “Türk Kültüründe Demir”, Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Halk Bilimi Programı Doktora Tezi, 2014.

118

66

ALMAN KAHRAMANLIK DESTANLARI Alman kahramanlık destanlarındaki balatlar konularını Edda Türkü Derlemesi’nden almışlardır. 14. yüzyılda, Faröe Takımadalarında yaşamını yakın zamana kadar sürdüren apayrı bir dans türküsü gelişmiştir. “Sjurdurkvaedi” denilen bu türküler, çok geniş bir temel üzerine oturtulmuşlardır ve “Tattur” denilen tek tek bölümleri dönüşümlü olarak sıralanmıştır; birincisinin adı “Demirci Regin”, ikincisinin adı “Brinhild”, üçüncüsünün ise “Högni”dir.

Hepsinin temelinde Kuzey’in genel bir balatı yatar.119 Kelt kültürünün en eski ekseni Alpler ve Güney Almanya’dır. Hallstatt (MÖ 900-400) kültürü ve La-Tene (MÖ 550-15) kültürü tunç eşya arasında demirin görülmesiyle ortaya çıkar. Bu dönemden sonraki destanlar, tehlikeli büyücüler olarak anlatılan gezgin demircilerin eseridir.

Alman Edebiyatı’nda anlatılarının kavram olarak isimlendirilen türküleri vardır. Başka bir söylemle anlatıların ozanlarla söylenen kısımlarına “türkü” denir. Örneğin masal türkülerinden Ejderha Türküsü’nde; kahraman, tek başına zehirli ve ateş soluyan canavarı küçük bir adanın karanlık kovuğunda yakalar ve korkunç büyüklükteki yılanı kılıcı ile ortadan ikiye ayırır. Kılıç, dağa saplanıp kalır. Ejderha ölür ve kendi ateşi içinde eriyip kaybolur.

Türküdeki “kılıç” motifi dikkat çekicidir. 120 Ejderha Hazinesi Türküsü’nde de kavga eden kardeşler, demirci ustasını ve ejderhayı basitçe; fakat ustalıkla bir araya getiren bir türkü türetir. Kardeşlerin biri ejderhaya, bir diğeri demirci ustasına eş tutulur. Sigfrid delikanlı olunca, onu yetiştiren kişi ona bir kılıç yapar ve verir.

Sigfrid, bu kılıç sayesinde ulaşılması istenen hazineyi ele geçirir. Bu türkü, XII. yy’daki bir İzlanda şiirinin temelini oluşturmaktadır. Bu türkü/ öykü şöyledir: “Sigfrid’in sahip olduğu hazine, Andvari adlı bir cüceye aittir. Loki, altınları zorla onun elinden alır ve öldürülen Otr’un kefaretini onun babası Hreidmar’a ödemek ister.

Andvari, hazineyi ve onun gelecekteki sahibini lanetler. Hreidmar’ın oğlu Fanfir, altın için babasını öldürür ve bir ejderha olarak onu korur. Reginn, demirci ustasıdır. Genç Sigurd da onun çırağıdır. Usta, çırağını Gnita fundalığında hazine koruyan ejderhaya saldırması için kışkırtır. Sigurd da bir örsü ikiye ayıracak kadar keskin ve kuvvetli bir kılıç yapar. Sigurd, bir çukur açar ve canavar onun üzerinden geçerken onu kılıcıyla ölümcül derecede dürter ve çukura düşürür. Ölmek üzere olan canavar katili ve ebeveynleri sorar. Sigurd, önce kendisini “kuvvetli hayvan” adı altında gizler. Fafnir, onu korkaklıkla itham edince o da adını söyler. Fafnir, uşağın cesaretine şaşırır. Sigurd ise bir uşak olmadığını söyler. Fafnir de hazineye dokunmamasını söyler. Fafnir, ölürken Reginn’in onu öldüreceğini söyler. Nitekim Sigurd, Reginn’in kafasını keser ve hazineyi atına yükler.”121 Hildebrand Türküsü, bir kahramanlık türküsüdür. Bu türküde, Dietrich, otuz yıllık bir sürgün yaşamından sonra bir Hun ordusu ile ülkesine döner. Döndüğünde ise karısının başkasıyla evlendiğini ve oğlunun kendini ölü olarak bildiğini öğrenir. Oğluna gerçekleri anlattığında ise, oğlu babasını aşağılar. Dietrich, kendi çocuğu Hildebrand’ı kılıçla öldürür. Burada ölüm, kılıçla gerçekleşir.122 Alman kahramanlık destanlarındaki balatlar ya da türkülerde, demirci kahramanların ve demircilerin yaptığı araç gereçleri kullanan kahramanların olması, Alman toplumunda demirciliğin ne kadar önemli olduğunu göstermektedir.

119

Schneider H., Wisniewski R., “Alman Kahramanlık Destanları”, İzmir, 1992, ss. 66-67.

H. Schneider, R. Wısnıewskı, a.g.e., ss. 50-51.

121 H. Schneider, R. Wısnıewskı, a.g.e., ss. 53-54.

122 H. Schneider, R. Wısnıewskı, a.g.e., ss. 71.

120

67

NİBELUNGEN DESTANI Ren Nehri kıyısında, eski Worms şehri civarında geçer. Destanda Pagan inançları ile beraber Hristiyan inançları ve törenleri de bulunmakta ve kral-senyör-vassal ilişkisi de destanın Orta Çag’a ait izler taşıdığını göstermektedir. Nibelungen Destanı (Almanca: Nibelungenlied), Ren Nehri kıyısında, eski Worms şehri civarında geçer. Destanda Pagan inançları ile beraber Hristiyan inançları ve törenleri de bulunmakta ve kral-senyör-vassal ilişkisi de Destan’ın Orta Çağ’a ait izler taşıdığını göstermektedir.

Destanın en önemli kahramanı Siegmund ve Siegelinde’nin oğulları Siegfried’dir. Siegfried genç yaşta, maceralara atılmak için babasının şatosunu terk ederek yollara düşer. Kılıcı olmadan, elinde bir sopa ile köyleri, kentleri dolaşır.

Siegfried bir gün bir demirciye rastlar ve kılıç sahibi olabilmek için onun yanında çalışmaya başlar. Mimir adlı demirci yeni çırağının bu işi yapıp yapamayacağını sınamak için onu ocağın başına götürür ve eline en ağır çekici verir. Siegfried bununla öyle bir vurur ki, örs toprağa gömülür, demir parçaları etrafa saçılır. Buna kızıp Siegfried’i kulağından tutan Mimir, onu tutup yere fırlatan çırağından kurtulmak için, yol üzerindeki ejderhanın Siegfried’i öldüreceğini umarak, ormanın öteki ucundaki kömürcüden kömür getirmesini ister.

Kendine yaptığı kılıcı alıp yola koyulan ve tam kayalığın önünden geçerken ejderhanın saldırısına uğrayan Siegfried, önüne gelen ilk ağacı sökerek canavarın kafasına fırlatır. Ağacın kökleri canavarı sarınca, bundan yararlanan Siegfried diğer ağaçları da üzerine fırlatır. Daha sonra bunları tutuşturarak ejderhayı yakar.

Ejderha yanarken bedeninden yağ akmaya başlar. Akan yağ dereciğine parmağını sokan Siegfried parmağının ‘boynuz’ gibi sertleştiğini görünce bütün vücudunu bu yağ ile yıkar.

Yağlanırken bir ıhlamur ağacı altında duran Siegfried’in iki omzunun arasına bir yaprak düşer ve o bölgenin yağlanmasını engeller.

Yaprağın dışında kalan hiçbir yere silah işlemeyecek, Siegfried ‘in vücudunun yara alabileceği tek yer burası olacaktır.

Kömürcünün yanına varan Siegfried ona, Mimir ve arkadaşlarının daha önce sözünü ettikleri, ağızından ateşler saçan ve üzeri pullarla kaplı ejderhayı sorar. Kömürcü canavarın nerede olduğunu gösterir. Artık Siegfried’i başka bir macera beklemektedir.

Zorlu bir yolculuktan sonra, Siegfried ejderhanın bulunduğu Nibelungen ülkesine varır. Burada Schilbung ve Niblung adında iki kral hüküm sürmektedir. Bu iki kral ve onlara bağlı savaşçılar, çok büyük bir hazineyi de beklemektedirler.

68

WİELAND EFSANESİ (DESTANI) Thidrekssaga, “Wieland Romanı” adlı eserinde anlattıklarını dayandırmıştır. Anlatı şöyledir:

Alman kaynaklarına

“Wieland Efsanesi’’ndeki Wieland, Wate adlı devin oğludur ve demirci çırağıdır. Ünlü Demirci Mimir’’in yanına çırak olarak girer; fakat ustanın canını sıkar. Wate de onu ilerde eğitilmesi için Ballova Dağı’’nda oturan iki cücenin yanına gönderir.

Babası onu cücelerin yanından tekrar almak isterken dağda toprak kayması olur.

Wate ölür. Wieland, cüceler dağından bir şekilde kurtulur ve kendisine bir sandal yapar. Jütland kralı, Nidung’’a gelir ve onun hizmetine girer. O, önce yaptığı eşsiz güzellikte bir bıçakla dikkatleri kendi üzerine çeker. Kralın bıçakçısının adı Amelias’’tır ve Wieland’’la aralarında bir yarışma başlar. Wieland, birçok kılıç yapar, sonuncusu ve en keskini Mimung’’dur ve onunla baştan aşağı silahlanmış Amelia’’yı ortadan ikiye ayırır. Bu olaydan sonra kral Nidung’’a çok büyük hizmetlerde bulunur ve onun zafer taşını inanılmayacak bir biçimde bulup getirir.

Saray kâhyası ise hile ile ondan taşı almak ister; onun amacı ise kralın kızına sahip olmaktır.

Wieland, canını sıkan bu rakibini de öldürür, bundan dolayı gözden düşer ve saraydan uzaklaştırılır.

Bunun öcünü almak için kralın kızını zehirlemek ister; ancak bunu başaramaz. Kralın kızının büyülü bıçağı, Wieland’’ın ellerinin kollarının bağlanarak kötürümleşmesine neden olur.

Wieland, artık demircilik işleri yapmaya mahkûm edilmiştir.”123 Orta Çağ’da Germenlerin silah yapım ustası Wieland’ı konu edinen bu anlatıda, onun yaptığı kılıçlar hem dayanıklıdır hem de çok keskindir.

Onun gizli reçetesi, ocakta işlenmiş demirin iri toz haline getirilip tavuklara yedirilmesi, daha sonra onların dışkılarındaki demirin bir mıknatıs yardımıyla ayrılması şeklindedir. 1930’larda bu sıra dışı reçeteyi deneyen bir Alman metalürjist, tavukların kendi sindirim sistemleri içinde demirdeki karbon içeriğini azaltıp azot içeriğini artırdığını ve böylece çeliğin daha güçlü olmasını sağladığını saptamıştır.124 123

Tetzner Reiner, “Cermen tanrıları ve Kahramanların Efsaneleri I-II Cilt”, çev. Arzu Yarbaş, İzmir, 2004.

69

Cermen mitolojisinde demirciler, büyülü zanaatkârlardır. Tehlikeli elementleri kolaylıkla ve ustalıkla elle işleyerek yararlı hale getirdiklerinden dolayı ateşle oynama yeteneklerinin olduğuna inanılan kişilerdir. Orta Çağ’da bile diğer esnaflardan üstün görülmüşlerdir.

Almanya’da demirci atölyeleri, Kuzey’in efsanevî ilmindeki en marifetli demircilerin anısına “Wieland Evleri’’ olarak bilinmektedir. Metal işçiliğinin kökeni ilk çağlardaki gibi kutsal varlıklara atfedilmiştir. Demircilerin bu harikulade teknik becerileri onların yardımıyla öğrendiklerine inanılmış ve sıradan ölümlülerin üzerinde değer görmüşlerdir. Demirci evlerinin ya da atölyelerinin olması, sıcak demirciliğin yapıldığının göstergesidir. Anlaşılan o ki, Almanlarda demircilik mesleğine çok değer verilmiştir.

Olağanüstü yetenekleri oraların kralı Nidung’un kulağına gidince, kraliçeye danışan kral, Wieland’ı yakalatır ve bacaklarını sakatlayıp bir adaya koyarak sırf kendisi için silah ve zırh yaptırmayı planlar. Bunu öğrenen Wieland ise demircilik aletlerini gömer ve kralın huzurunda bütün becerilerini inkâr eder. Bunun üzerine kralın yanında hizmetkar olarak çalışmaya başlar.

Bir gün kralın yemek yediği bıçağı yanlışlıkla denize düşüren Wieland, fark edilmeden yenisini yapar ve servis eder. Kral ise, bıçağın yalnız eti değil, tabağı ve masayı da kestiğini görünce, “kim yaptı bu bıçağı?” diye ayağa kalkar. Kendi baş demircisi Amilias’ın, bıçağı kendisinin yaptığını söyleyerek böbürlenmesine de inanmaz. Bunun sonucunda, Wieland kendisini istemediği bir iddianın ortasında bulur. Bir yıl sonraya, Wieland bir kılıç, Amilias ise bir zırh yapacaktır. Wieland’ın kılıcı Amilias’ın zırhını delerse Amilias, delemezse Wieland yaşamından olacaktır.

Beklenen gün geldiğinde, Amilias pırıl pırıl zırhıyla gelir ve Wieland’a meydan okur.

Wieland ise, kını henüz bulunmayan bir kılıçla gelir, kılıcı Amilias’ın miğferinin tepesine doğru tutar, sadece “kılıcımı hissediyor musun?

Denizin buz gibi sularından gelen” diye sorar.

Amilias; “uzatma da vur vuracaksan” deyince, kılıcı hiç kaldırmadan, sadece aşağıya doğru bastırarak Amilias’ın miğferini, kafasını ve vücudunu beline kadar ikiye böler. İşte Wieland’ın yaptığı kılıç, o zamana kadar daha iyisi dövülmemiş olan, efsanevi Mimung’dur.

Wieland’ın sahiden de aradığı demirci olduğunu anlayan kral bunun üzerine onu sahiden de sakatlayarak zincire vurdurur, Mimung’u da alır.

Fakat bunları zaten tahmin etmiş olan Wieland, Mimung’u saklayıp sahtesini vermiştir krala.

Sonradan çeşitli hilelerle kralın oğullarını öldürür, parçalarından süs eşyaları yapar, kendisine yaptığı kanatlarla da adadan uçar.

Daha sonra kralın zaten gönüllü olan kızını kaçırır, ondan da bir çocuk sahibi olur ve Mimung’u da ona verir.

124

Tez, Zeki, “Madencilik, Metalürji ve Minerolojinin Çileli Tarihi”, Doruk Yay., İstanbul, 2012.

70

TANRI’NIN İNAYETİ EFSANESİ Bir Macar anlatısı olan “Tanrı’nın İnayeti”nde, Macar beylerinden olan Kral Istvan’ın hâkimiyetindeki bir bölgede, Zalavar Aziz Benedek Manastırı’nın halktan yüklü vergi toplaması, onların mallarına haksız yere el koyması gibi olaylara, silahşör Peter Türje’nin verdiği mücadele anlatılmıştır. Efsane şöyledir: “Peter Türje, Zalavar Aziz Benedek Manastırı’nın halka uyguladığı zulme isyan ederek adalet isteyen ve eskiden Türj ailesine ait olan bu toprakları geri almaya gelen bir soyludur. Manastır başrahibi ise Peter Türje ile kendi görüşmez; çünkü onlar Tanrı’yı temsil eden kişilerdir. Bu nedenle de emirlerindeki silahşörlerle Peter Türje’nin düello yapmasını emreder. Bunun üzerine manastırın başrahibi, yaşlı olan Peter Türje ile silahşör Ditrik’in düellosu için duyuru yaptırır. Peter Türje yaşlıdır.

Ditrik ise anlatıda şöyle tasvir edilir: “Kolu adeta demirdendir. Ayakları da çeliktendir. Öyle bir kılıç sallar ki, adeta bir Şeytan gibidir. Hatta onun zırhının deliklerine takılarak kılıcını bile kırabilirsin. Bundan başka bir de o giydiği zırhı, her dövüşten önce bir demirci ustası elden ve gözden geçirir.” İşte düellodaki taraflar hem yaşları hem güçleri bakımından eşit değildir. Peter Türje, bu adaletsizliğe rağmen düelloyu kazanır. Topraklarını geri alır ve adalet yerini bulur.”125 Bu anlatının demirle ilgili dikkat çeken kısım; manastırda ve kalede bulunan demircilerin çelikten zırh, kılıç vb. silahlarla, silahşörlerin çelikten ayak ve kollarını yapmalarıdır. Ayrıca, anlatıdan hareketle, Macarların eski geleneklerine göre; davalı ile davacı arasındaki husumetin düello ile belirlendiği söylenebilir. Onların inançlarına göre bu düelloda Tanrı, kimin kılıcına zafer kazandıracak güç verirse, zafer onundur ve adalet ondan yanadır.

Macarların bu uygulamalarında “kılıç”ın adalet ve dolayısıyla Tanrı’nın gücünün temsilcisi olması, aslında Türklerin kılıcı ant içme törenlerinde bir simge olarak kullanmaları ve kılıcın Tanrı’nın kutunu taşıdığına inanmalarıyla benzerlik teşkil etmektedir.

Macarların “Kadın Eşkıya” adlı efsanelerinde de bir demirli sandıktan bahsedilmiştir. Bu sandık, Viyanalı ünlü bir çilingir ustası tarafından yapılmıştır. Sandık ne açılabilir ne de yerinden götürebilir. 126 Bu anlatıda demir sandık, sağlamlığı ve ağırlığıyla dikkat çeker. Bu özellikli sandıkları yapan ustalar da muhakkak demircilerdir. Nitekim anlatının bazı bölümlerinde de atların nal seslerinden bahsedilmiştir. Atlara nal yapılması da bu işle uğraşan nalbantların olduğuna işaret etmektedir.

125 126

Lıptak G., “Macar Efsane ve Öykülerinde Türkler” (çev. Nuriye Güngörmüş), Ankara, 2004, s. 40-47.

Tetzner R., “Cermen Tanrı ve Kahramanlarının Efsaneleri I-II Cilt”, (çev. Arzu Yarbaş), İzmir, 2004. S. 87.

71

FORGERONS EFSANESİ Demircilik sanatının Orta Çağ İngilteresi’ndeki saygınlığı ve önemi birçok edebi çalışmaya konu olmuştur. Bunlardan biri, Paul Sebillot’in “Legendes et Curiosites des Metiers” kitabındaki “Forgerons” adlı anlatıdır. Anlatı şöyledir: “Büyük kral Alfred, en iyi teknisyenlerinden ve zanaatkârlarından yedi tanesini toplar. Onlara, her kim diğerlerinin yardımı olmadan en uzun süre dayanır ve işlerini yürütürse, onu başkan yapacağını bildirir. Sonra da hepsini şölene davet eder.

Demirci çekicini, terzi makasını ve yeni yaptığı elbiseyi; fırıncı uzun saplı tahta ekmek kazıcısını ve bir somun ekmeği; ayakkabıcı çuvaldızını ve bir çift ayakkabıyı, marangoz testeresini ve kare şeklindeki tahtasıyla kasap bıçağını ve bir parça eti; duvarcı malası ile bir kilit taşını getirir. İyice düşündükten sonra topluluk, terzinin yapıtının en iyisi olduğuna karar verir ve onu esnafların başkanı olarak seçer.

Demirci, bu seçime gücenir. Demirci, terzi başkan olduğu sürece çalışmayacağına dair yemin eder, böylece dükkânını kapatır ve o ülkeden ayrılır. Ancak yokluğu hemen hissedilir. Kral, bir gün atının nalını kaybeder, altı esnaf art arda bu ata nal yapabilmek için çalışır ve aletlerini kırarlar. Terzi kendi işini yapmaya devam etmesine rağmen altı esnaf işi bırakır. Bir süre sonra terzi de işi bırakır. Bunun üzerine kral ve esnafları demirciyi aramaya çalışırlar; ama başarısız olurlar.

Ayağıyla sahibini ezen kralın atı için, terzi parmaklarını yakar ve diğerleri de birçok aksilikle karsılaşır. Bu arbede tüm düzeni alt üst eder. Tam bu karmaşada Aziz Klement, yanında demirci ile ortaya çıkar. Kral: “Ben terzinin iyi kumaşı ve hünerli el işine aldanarak büyük bir hata yaptım dostlarım.” Demirci döndükten sonra terzi haricindeki diğer esnafların hepsi kendilerine yeni aletler yapmaları için demirciye istekte bulunurlar. Demirci, hemen yeni aletler yapmaya başlar ve hatta terziye de bir çift yeni makas yapar. Sonrasında kral, esnaflar topluluğunu yeniden düzenler ve herkese sağlık ve mutluluk dileğiyle demirciyi başkan ilan eder. Bunun ardından kral herkesi bir şarkı söylemeye davet eder ve yeni başkan kendi sırası geldiğinde “Mutlu Demirci” isimli şarkıyı söyler.”

Bu şarkı, halen İngiltere’de esnaflar loncasının festivallerinde söylenmektedir. Bu hikâyede adı geçen demirci Romalı piskopos Aziz Klement, nalbantların ustası/piri sayılmaktadır. Dini hadislerde şehit mertebesinde kabul edilmiştir. Woolwich’teki demirci çırakları, Aziz Klement gününün akşamında bir geçit töreni yapmaktadır. Bu törende maskeli yüzler, kalafat ipinden yapılma bir peruk ve uzun beyaz bir sakal takarak yaşlı Klement’i canlandırmaktadır.

Festivaller esnasında da bu saygın kişinin ağzından şu nutku dinlerler: “Ben, pirinç, demir ve çelik cevherlerinin ilk kurucusu gerçek Aziz Klement’im; Tanrı Vulkan’ın ilk demirhanesini kurduğu Etna Dağı’nda bulundum ve Tanrı Jupiter için demirden zırh ve şimşekler yaptım.”

Avrupa’da Aziz Elloy veya Aziz Eligius adlı demirciler de bazen demircilerin ve nalbantların koruyucusu olarak gösterilmiştir. Barnaby Googe’in “Katolik Krallığı” adlı eserinde bahsedilen bir efsaneye göre de, “Aziz Elloy, bir zamanlar kıpırdamadan duramayan çılgın bir atı nallamaktadır. Bu nedenle de atın ayağını kesip nalı takar. Sonra, çarpı işareti yaparak, ayağı yerine takar ve at bu esnada hiç acı hissetmez.” Bu anlatıda, demircinin yaptığı işin diğer meslek gruplarının temel araç gereçlerini de karşıladığı ve bu nedenle demircinin mesleklerin içinde lider konumunda olduğu vurgulanmıştır. 127

127

J. Allan, B. Gılmour, a.g.e., s. 150.

72

BEOWULF DESTANI “Beowulf Destanı”, Anglosakson toplumuna ait bir destandır. Anglosakson toplumunu, MÖ 450 ile 600 yılları arasında Angıllar, Saksonlar, Jütler ve Germenler istila etmiştir. Tarihi gelişmeler ve diğer toplumların yaşam şekilleri, sözlü ve yazılı ürünlerine de yansımıştır.

“Beowulf” da böyle bir destandır. Anlatı, bir İngiliz tarafından Anglosaksonca (eski İngilizce) yazılmasına karşın, İsveç’in güney bölgesi ve Danimarka’da, yani İskandinavya’nın İngiltere’ye göç veren bölgesinde geçer ve olayların düğümü Germen kökenlidir. “Beowulf” dönemindeki aristokrat topluluk, belirli kralların ve prenslerin çevresinde oluşmuş savaşçı topluluklardan oluşmuştur. Kral, savaşçılarına yiyecek, içecek, silah, zırh, toprak ve mücevher sağlamakla yükümlüdür. Beowulf Destanı’nda olaylar şöyle gelişir: “Danların kralı Hrothgar, büyük bir şato yaptırır. Ancak canavar Grendel, Hrothgar’ın buradaki savaşçılarını öldürür ve şato boş kalır. Beowulf, Grendel ile savaşmak için Geatland’dan gelir. Yardım etmek için geldiği Mızraklı Danların güçlü kralı Hrothgar’a şu sözleri söyler: “Canavar Grendel’e yenilirsem bu canavar benim bedenimi yiyecek. Benimse tek isteğim; savaş gömleğimi efendim Hygelac’a gönderin. Çünkü şanlı Demirci Wayland, onu kendi elleriyle yaptı.” der.128 Grendel’in annesi Heredot’u istila eder ve Hrothgar’ın en yakın dostunu öldürür.

Beowulf, zırhını giyer. El dokuması zincir gömleğinin de kendini koruduğunu bilir.

Usta demircinin eski kalkanının üstünü yaban domuzu şekilleriyle donattığını ve hiçbir savaş kılıcının onu bereleyemeceğini söyler. Danların en büyük savaşçısı Unferth de kendi kılıcını Beowulf’a “Kılıcım Hrunting’in demir bıçağı zehir parçalarıyla boyanmış ve kanla sertleşmiştir. Onu taşıyan birçok savaşçı, korkulu yolları aşmıştır. Savaşta kendini taşıyan hiç kimseye ihanet etmemiştir.” der.

Silahlarını kuşanan Beowulf, canavarı su altındaki mağarasına dek takip eder ve onu öldürür. Övgü ve kutlamalardan sonra da Geatland’a döner.”129 Destanda, şanlı demirci Wayland, Hrothgar’ın zırhını, kalkanını yapmıştır. Wayland, usta bir demircidir. Danların en büyük savaşçısı Unferth de kendi kılıcının sadık bir zafer yoldaşı olduğunu söyleyerek onun kılıç olmaktan öte bir anlam taşıdığına işaret etmiştir.

Beowulf bir Anglosakson destanıdır. Ancak Anglosaksonlardan değil, İskandinav halklarından bahseder. İngilizler'in en eski destanı olarak bilinir. Beowulf adındaki güçlü bir İskandinav (Geat) savaşçısını konu alır. Şiirsel bir anlatım tercih edilmiştir. Epik şiirdir. Destan, 3,182 dizeden oluşur ve tüm Eski İngiliz şiirleri gibi adsızdır. 11. yüzyılda yazıya geçirilen Beowulf destanı, adını 1805 yılında almış ve 1815 yılında ilk kez basılmıştır.

1930'lu yıllarda İngiliz edebiyat tarihi Profesörü JRR Tolkien, Beowulf destanı üstündeki çalışmalarıyla destanın İngiliz edebiyatı için önemini kanıtlar. Destan üstüne olan çalışmasını Beowulf; Monsters and Critics adıyla yayınlar ve Beowulf'tan esinlenerek Hobbit’i yazar. 1981 yılında Avustralya'da Grendel, isimli bir çizgi film uyarlaması çekildi.

128 129

Rosenberg Donna, “Dünya Mitolojisi”, İmge Kitabevi, Ankara, 2006, s. 421-425.

Rosenberg D., age, s. 433-435.

73

İRLANDA DESTANI130 Bir Keltik efsanesine göre İrlanda aslında şöyle oluşmuştur: “Zümrüt Adası, vaktiyle su altındadır. Ancak yedi yılda bir kısa süreliğine su üstüne çıkmaktadır; bu dönemlerde burayı istila etmek için birçok yabancı gelmiş ve onları yutan büyük dalgalar yüzünden asla başarılı olamamışlardır. Sonunda ilahi bir vahiy, adanın kısa süreli su üstüne çıktığı dönemde, üzerine bir demir parçası atılarak adanın su üstünde kalmasını sağlayabileceklerini bildirmektedir. Bu ilahi kaynaklı bilgiden yararlanan gözü pek bir maceraperest, adanın su üzerine çıktığı bir dönemde, kılıcını adanın üstüne fırlatır ve büyü sona erer. O zamandan beri İrlanda, suyun üstünde durmaktadır.”

Bugün de “İron Land”, “Demir Ülkesi” anlamında kullanılmaktadır. İrlanda’nın adının demirle oluşturulması ve İrlanda ile ilgili bu efsanedeki demirin mucizevi yönü, muhtemelen İrlanda’nın tarihinde demirle ilgili önemli bir olayın olduğuna işarettir.

130

“Kelt” kelimesi (Latin Celtae, Galli ve Antik Yunanca Keltoi, Galatai); Tarih öncesi ve İlk Çağ döneminde yaşayan Avrupa kavimlerinin bir bölümüdür. Dört bin yıl kadar önce Keltler, anavatanları olan Orta Avrupa’dan göç ederek özellikle Britanya Adaları’na, İspanya’ya ve Galya’ya yerleşirler. Savaşçı ve avcı oldukları kadar mükemmel çiftçidirler. Tekerlekli pulluğu ve fıçıyı icat etmişlerdir. Yayılmaları batıda, Bronz Çağı’nın sonuna ve Demir Çağı’nın başına denk gelir. Sayısız göçleri sırasında Yunanların, Etrüsklerin, İtalyotların tekniklerini benimserler; kazancılığı ve çömlekçiliği geliştirirler. Onların yaptığı yollara sonradan Romalılar taş döşer. Çoğu zaman birbirine rakip kabileler ve klanlar halinde toplanmış olan Keltler, gerek yaşama biçimi, gerek kültür yönünden özgün bir halktır. Ürünlerin koruyucusu sayılan kır tanrılarına taparlar, geleneklerin koruyucusu olan hem kâhin hem yargıç niteliğindeki din adamlarının (druidler) yönetiminde yaşamışlardır. (bk. http://tr.wikipedia.org/wiki/Keltler.)

74

AFRİKA DESTANLARI MVİNDO DESTANI Demirci soyundan gelen bir destan kahramanının anlatıldığı “Mvindo Destanı”, Zaire’deki Nyanga kabile halkından derlenmiştir. Kabile inançlarına ve değer yargılarına ışık tutan destanın konusu; bir kral ailesinde dünyaya gelen Mvindo’nun kendi ailesinin onu öldürmeye çalışmasından kurtuluşu ve sonraki hayatında kendi halkına doğru davranış kurallarını anlatmasıdır. Destandaki ilgili bölüm şöyledir: “Mvindo, babasının kendini öldürmeye çalışmasının intikamını almak için yollara düşer. Mvindo’nun dayıları usta demircilerdir. Mvindo, “Babam Gemvindo’yla savaşmaya gidiyorum.” diye konuşur ve ekler: “Büyük ama hafif mızraklarınızla tanınıyorsunuz. Ocaklarınızı ateşleyin ve bana büyük savaş için ne gerekiyorsa yapın.

Hem güvenliğe hem de güce ihtiyacım olacak. Mvindo’nun dayıları ona demir gömlek, demir pantolon, bir çift demir ayakkabı, demir başlık yaparlar. Bu demir giysiler babanın ardı arkası kesilmez mızrak darbelerine karşı seni koruyacaktır deyip biz de seninle geleceğiz ve savaşı izleyeceğiz, derler. Mvindo, babasının köyünü ve köy halkını rezil eder. Babası Gemvindo kaçmayı başarır ve Mvindo, babasının arkasından yeraltı dünyasına iner.”131 Mvindo Destanı’nda Mvindo, demirci ailesinin içinde yetişir ve dayılarının yaptığı demirden giysilerle ve savaş aletleriyle babasına karşı olan mücadelesini kazanır. Bu mücadelede demirin ona güç verdiği ve zaferini kazanmada maddî unsur olarak da destek olduğu bir gerçektir.

SUNJATA DESTANI Sunjata Destanı, Batı Afrika’nın güneyinde küçük bir krallık olan ve demircilerin saygın bir konumda olduğu Maliler’e aittir.

Mande toplumu, toplumsal kastlardan oluşmaktadır.

Tepede soylular vardır.

Soyluların altında demirciler, dericiler ve ozanlar gibi hepsi de mesleklerini 131

Uğur Çerikan Dr. F., “Türk Kültüründe Demir”, Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Halk Bilimi Programı Doktora Tezi, 2014.

75

babalarından öğrenen “esnaf” kastı vardır. En alt tabakada köleler bulunmaktadır. Sunjata destanı yalnızca Mali’de değil Gine, Senegal, Fildişi Sahili, Yukarı Volta (Burkina Faso), Gana ve Gambia’da da bilinir, önce Fransızca olarak 1960’ta yayımlanmış olan D. T. Niane versiyonu destanın klasik anlatımı olarak kabul edilir. Niane, metni, Gine’de Djeliba Koro (Siguiri) köyünden bir ozan olan Djeli Mahmutu Kuyate’den dinlediği biçiminden çevirmiştir.

Demircilerin savaşta ve din alanında ayrıcalıklı bir yeri vardır. Onlar demir, altın ve ahşabı işleyerek silah ve aletler yanında süs ve tören eşyalarını da üretmişlerdir. Mande toplumu demircilerin, işledikleri malzemeye özel, mistik güçleriyle biçim verdiklerine, dolayısıyla bir kahramanı yenilmez yapabildiklerine inanırlar. Maliler için de bilinen Sunjata Destanı, eski avcı destanlarını içerir. Destanda geçen Koroma, demircilerinin kralı Fakoli Koroma’dır.132 Anlatıya göre Batı Afrika’daki krallıklardan birinde demirci kralın olması, bu mesleğin ne kadar saygın olduğunun bir göstergesidir. Ayrıca bu durum mesleğin gelişmişliğine de işaret eder.

GASSİRE LAVTASI DESTANI Bir Afrika halkı olan Soninke’lere ait MÖ 500’lü yıllara denk gelen “Gassire Lavtası Destanı”, demircilerden bahseden bir destandır. Destandaki bilgilerden hareketle Soninkeler’in atalarının “Fasa” adlı aristokratik bir kabile olduğu anlaşılmaktadır. Fasa kabilesi, Faraka’da yaşamıştır. Fasalar ise, fetih amaçlı olduğu kadar hoş vakit geçirmek için de mızraklar ve kılıçlarla at sırtında dövüşen aristokratik bir kabiledir. Wagadu, Fasa’nın efsanevi kentidir. Sanatçılar, tüccarlar, Müslüman öğretmenler, kuyumcular ve demircileriyle ünlüdür. Destandan yola çıkarak denilebilir ki Afrikalılarda MÖ 500’li yıllarda demircilik gelişmiş bir meslektir. Demirden savaş aletlerinin soylular tarafından kullanılıyor olması da demire verilen önemi göstermektedir.

132

Rossenberg, D. “Dünya Mitolojisi”, İmge Kitapevi, s. 655-707, (2003).

76

SONUÇ Milletlerin hafızalarında derin izler bırakan olayların anlatıldığı destanlar geçmişte yaşanmış olayların zaman içerisinde manzum bir şekilde nesilden nesile yayılması ile oluşmaktadır. Bu yayılma esnasında destanlar gerçeklikten bir nebze uzaklaşsa da anlatılan destanın özü gerçek ve yaşanmış bir olaya dayanmaktadır. Dolayısıyla destanlarda anlatılanlar, ait olduğu milletin tarihi ve kültürü hakkında oldukça önemli bilgiler ihtiva etmektedir.

Kutsal kitapların zaman anlayışı ve batı dışı kültürlerin tarihi bir yana bırakılırsa, bugünkü tarih anlayışına göre, mitlerin kökeni MÖ 9. ve 8. yüzyıllara antik Yunan kültürüne dayandırılmaktadır. Homeros’un İlyada ve Hesiodos’un Odysseia destanlarında yansısını bulan kahramanlık çağı öykülerinden oluşan mitlerin, çağlar boyu toplumsal yapı ve çevre ile etkileşim içinde değişerek, dönüşerek dilsel, kavramsal ve düşünsel dünyada pek çok alanda etkilerine rastlanılmaktadır. Destan kahramanlarının bir dünya görüşü oluşturacak şekilde sistemleştirilmesinden ibaret olan mitoloji, doğal ve toplumsal dünyayı anlamlandıran, doğaüstü güç ve uzantılara sahiptir.

Destanlardaki kahramanları, doğaüstü varlıklarla, doğal toplumsal varlıklar arasında var olduğuna inanılan ilişkilerinin dinsel veya yarı dinsel özellikler taşıyan, insan biçimci, antropomorfik, bir düşünce yapısının ifadesidir. Düşünme biçimi olarak da analojiye dayanır. İnsanlar merak ettiği konuları, karşılaştıkları sorunları doğadaki varlıklarla ve geçmiş deneyimleriyle benzerlikler kurarak sembolik olarak kavramaya, sınıflamaya ve çözmeye çalışır. Bu düşünüş tarzında, doğa güçleri olağan üstü özelliklere sahip canlı varlıklar, yani tanrılar olarak algılanır ve onların Olympos Dağı’nda tanrılar Pentaon’unda yaşadıklarına inanılır. Bu bağlamda insan-doğa, insan-toplum ve insan-insan ilişkileri, doğal ve toplumsal olaylar tanrıların istek ve eylemlerinin ürünü olarak görülerek çeşitli destansı öykülerle açıklanmaya çalışılır. Mitlerde, yarı insani özelliklerle bezenmiş tanrıların nelerden hoşlanıp hoşlanmadığı, dünyayı ve evereni nasıl yönettikleriyle ilgili sistemli öğreti ve bilgiler sunulur.

Ayrıca tanrılar ile insanlar arasındaki mitik ilişki düzeyini iyi bilen ve bu ilişkiyi inanç haline dönüştüren bilge kişi veya ozanlar mevcuttur.133 Bu bağlamda, destanlara dayalı düşünce sistemi kendi içinde bir dinsellik barındırmaktadır.

Sistematik inançlara sahip olma açısından diğer dinlerle benzerlik gösterir. Örneğin mitik dinlerle ilahi dinlerin farkı, inançların kaynağının farklı olmasıdır. Mitik inançlar, antroposentrik, yani insanmerkezli ve çok tanrılı bir yapı sergilerken, ilahi dinler tanrı merkezli, yani teosentrik’tir ve tek tanrılı bir yapı sergiler. Farklı ifade ve vurgulara sahip olsalar da ilahi dinler, evreni ve içindeki varlıkları eşi ve benzeri olmayan tek bir Tanrı’nın yarattığını savunur. Tanrı, insanlığa doğru yolu gösteren mesajlarını melekleri aracılığıylainsanlar arasından seçilen peygamberlere vahiyle, peygamberler de kutsal kitaplar halinde onu insanlığa bildirmiştir. Bu kitaplar, bazı izah ve yorum farklılıklarıyla birlikte, Tanrı’nın ezeli ve ebediliğini, Tanrı’nın dışındaki varlıklar aleminin, ilk insan ve ilk peygamber Hz. Adem’in cennetteki yaratılışı ve insanların yeryüzündeki diğer varlıklarla ilişkilerini vs. konu edinmektedir. Yine bu kitaplarda Adem ve Havva’nın yeryüzüne indirilişinden başlayarak, onların çocukları olan insanlığın dünya hayatı, ölümden sonraki hayat, kıyamet, hesap günü, cennet ve cehennem hayatı olmak üzere dünya ve ahiret hayatını içine alan sistematik inanç ve yaşayış ilkeleri bildirilir. Tanrı, insanlığa sürekli peygamberler göndermek suretiyle olarak doğru yolu göstermiş, son peygamber’e kadar mesajını yenilemiştir.134 133 134

Akgül, Mehmet Prof.Dr., “Mitoloji ve Din”, Anadolu Üni. Yayınları Eskişehir, 2012 s.25.

Akgül M., age. 27.

77

Destanlar, ulusların yazı öncesi çağlarında oluşmuş, gelişmiş; ulusa ait tarihi bilgileri ve yaşama kültürünü masallaştırarak anlatan yapıtlardır. Destanlarda yer ve zamana ilişkin vurgular yer alsa da bunlar olağanüstüleştirilerek anlatılmış bilgiler olarak değerlendirilir. Çoğunlukla nazımla düzenlenmişlerdir. Bütün diğer uluslarda olduğu gibi, Anadolu destanlarının da başlangıçta yaradılış izleğini içerdiğini görürüz. Evrenin oluşumu, tanrı kavramının düşünsel anlamda yorumlanışı; iyi kötü, güçlü güçsüz gibi insanoğlunun ilkel döneminin sorularına yanıt arayışı yaradılış destanlarının başlıca içeriğini oluşturur.

Destanlarda evreni anlamaya yönelik bu çabanın yanı sıra, bir diğer önemli konu, ele alınan topluluğun doğa ve komşularıyla yapmış oldukları savaşları içermesidir. Bu çalışmada ele aldığımız Anadolu, Mezopotamya, Orta Asya, Afrika ve Avrupa destanlarının içeriğine bakıldığında da kolaylıkla görüleceği gibi, ele alınan ortak ana temalardan birisini topluluğun doğaya karşı olduğu kadar, komşu halklara ya da boylara karşı varolma savaşı oluşturmaktadır.

78

KAYNAKLAR Abdurrezzak, Ali Osman. (2014). “Türk Dünyası Mitolojik Destanları ile Kalevala Destanının Tipolojik Açıdan Mukayesesi”, Gazi Türkiyat Yayınları.

Adiloğlu Adilhan, “Karaçay-Malkar Nart Destanları” Cumhuriyet Ün. Türkoloji Bölümü. Pdf İvelik Tutar Ö., “Taraftarı Kalmayan Dinler”, Kültür Yayınları, 2014.

Akgül, Mehmet Prof.Dr., “Mitoloji ve Din”, Anadolu Üni. Yayınları Eskişehir, 2012 Akmataliyev Abdıldacan, Kırbaşev Keneş. (2007). Kırgız Destanları-3/ Kocacaş Destanı, TDK Yay., Ankara.

Alkan Duygu, Çakır Oktay, Molder Zeynep, Çoban Deniz., “Eski Çağlarda Demirin Mitolojisi ve Gündelik Kullanımı”, Hurdacı, İstanbul.

Ancient World, Cambridge University Press, England.

André Bonnard, “Antik Yunan Uygarlığı, İlyada’dan Parthenon”, Civilisation Grecque, çev. Kerem Kurtgözü, Evrensel Basım Yayın, Birinci Basım, 2004.

Avcıoğlu, Doğan, Türklerin Tarihi, Tekin Yay. (5 cilt), İstanbul 1984.

Avşaroğlu Nadir, “Anadolu Seyahatnamelerinde Madencilik”, Yayınlanmamış Çalışma, 2018.

Bakır, Abdülhalik. (2002). Orta Çağ İslam Dünyasında Madencilik ve Maden Sanayi, Bizim Büro Basımevi, Ankara.

Banarlı Nihad Sami, “Resimli Türk Edebiyatı Tarihi (Destanlar Devrinden Zamanımıza Kadar)”, Yedigün Neşriyatı, İstanbul.

Bang, W. ve Rahmeti, G.R. “Oğuz Kağan Destanı”, Burhaneddin Basımevi, İstanbul 1936.

Bars, Mehmet Emin. (2008). “Köroğlu Destanı‟nda At, Kadın, Silah”, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 3/ 2 Spring, İzmir.

Bayat, Fuzuli, Ana Hatlarıyla Türk Şamanlığı Mitoloji - Destan, Ötüken y. İstanbul – 2006.

Bayat, Fuzuli, Kaşgarlı Mahmut, Biyografi, Ötüken y. İstanbul – 2008.

Bayat, Fuzuli, Köroğlu Destanı, Mitoloji - Destan, Ötüken Y. İstanbul – 2009.

Bayat, Fuzuli, Oğuz Destan Dünyası, Mitoloji- Destan, Ötüken Y. İstanbul – 2006.

Bayrak, M. Orhan. (2005). “Demir” İlk ve Orta Çağ‟da Anadolu Tarihi Sözlüğü (MÖ.2500-MS. 1453), Bir Harf Yay., İstanbul.

Berkes, Niyazi, Türkiye'de Çağdaşlaşma, Tekin Yay. İstanbul, 1982.

Boratav Pertev Naili, “Köroğlu Destanı”, Adam Yayıncılık, Birinci Basım 1931.

Boratav, Pertev Naili. (1946). Halk Hikâyeleri ve Halk Hikâyeciliği, Milli Eğitim Basımevi, Ankara.

79

Campbell, Joseph. (1992). İlkel Mitoloji, (çev. Kudret Emiroğlu), İmge Kitabevi, Arkaik Çağları Sempozyumu Bildirileri, Ankara. Çay, M. Abdulhalûk. (1999). “Nevrûz-Türk Ergenekon Bayramı”, Türk Dünyası Dergisi. Çeribaş, Mehmet. (2007a). “Türklerde Demirciler ve Şamanlar”, Türk Kültürü Yayınları. Çilingirioğlu, A.; French, David. (1994). Anatolıan Iron Ages 3, III. Anadolu Demir Çağları Semp. Çoruhlu, Yaşar, Türk Mitolojisinin ABC'si, Kabakı Yayınları, İstanbul 1998.

Ekici Metin, “Türk Dünyasında Köroğlu”, Ankara, 2004.

Eliade, Mircea, Demirciler ve Simyacılar, (çev. Mehmet Emin Özcan), Kabalcı Yay., İstanbul, 2003.

Fathalizadeh, Ali. “Eski Çağda Demir Üretim, Teori ve Teknolojisi”, Türk Mühendis Mimar Odaları Birliği Mühendisler Odası Dergisi.

Firdevsî, Şehnâme, C. II, s.49-50, 554; İnan, “Türklerde Demircilik Sanatı: Tarihte ve Folklorda” Cumhuriyet Yayıncılık, 2010.

Golden, Central Asia in World History; s.15; William Weir, 50 Weapons That Change Warfare, The Career Press, New Jersey 2005, s.40-41; Göksu, Türk Kültüründe Silah, s.117-118; Radloff, Sibirya’dan, C. II-I, s.146; Giraud, a.g.e.

Gömeç Saadettin Yağmur, “Türk’ün Atası: Oğuz Kağan”, Erdem Yayınları, 1. Baskı, 2008.

Graves, Robert. (2010). Yunan Mitleri, (çev. Uğur Akpur), Say Yay., İstanbul.

Gumey O. R., “A Ietter of Gılgamış, Anatolian Studies”, s. 127, VII, 1957 Gültepe Necati, “Türk Mitolojisi”, Kapı Yayınları, 1. Baskı, 2017.

Günay Uğur, “Manas Destanı’ndaki Kadın Adları ile İlgili Bir Deneme”, Dursun Yıldırım Armağanı, Ankara, 1998 Hodos Tamar; Shelley Hales. (2010). Material Culture and Social Identities in the Obuz.

Homeros, “İlyada”, çev. Azra Erhat, Can Yayınları, Dünya Klasikleri, 24. Basım, 2008 Homeros, “Odysseia”, çev. Ahmet Cevat Emre, Varlık Yayınevi, Üçüncü Basım, Gül Matbaası, İstanbul, 1971.

Homeros, “Odysseia”, çev. Azra Erhat, A. Kadir, Can Yayınları, Dünya Klasikleri, İstanbul, 1970. http://en.wikipedia.org/wiki/Saugus_Iron_Works_National_Historic_Site. (18.03.2019) http://followtherabbi.com/journey/israel/iron-of-culture1. (23.03.2019). http://followtherabbi.com/world/article/metalworking-in-the-middle-east#.(23.03.2019). http://www.anselm.edu/homepage/dbanach/h-carnegie-steel.htm. (27.02.2019). http://www.arkeolojidunyasi.com/bolgeler/paphlagonia.html. (12.03.2019).

80

http://www.bilimvadisi.com/icatlar/demirin-icadi.html. (16.09.2018) http://www.history.com/topics/iron-and-steel-industry. (27.02.2019). http://www.keepthepromise.org/docs/Lesson_5_Iron_of_Culture.pdf. (23.03.2019). http://www.kuranveilmihakikatler.com/tr/issue/taberi-tefsiri-nde-kevni-âyetlerin tefsiri. http://www.metalurji.org.tr/hurdaci/sayi_2/hurdaci2_0204.pdf (10.11.2019) http://www.nps.gov/sair/index.htm. (27.02.2019). http://www.uh.edu/engines/epi1317.htm. (27.02.2019). İnan, Abdülkadir., Tarihte ve Bugün Şamanizm, TTK Yayınları, Ankara, 1995. İstanbul.

Karul, N. (2011). Tarih Öncesinden Demir Çağı‟na Anadolu‟nun Arkeoloji Atlası, Kaşgarlı Mahmud. (1985). Dîvân-ü Lûgati‟t Türk Tercümesi, (çev. Besim Korkmaz) Köksal H., Battal Gazi Destanı, Ankara, 2007 Köprülü M. Fuad, Türk Edebiyatı Tarihi, Ötüken Yay. 3. Baskı, İstanbul 1981.

Lawrence, R.M., “The Magic of The Horse-Shoe With Other Folklore Notes”, Gay and Bird Company, London, 1898.

Leach, Marıa. (1972). “İron”, Standard Dıctıonary of Folklore Mythology and Legend.

Lönnrot, Elias. (1965). Kalevala Destanı, (ed. JRR Tolkıen/ çev. Lale ve Muammer Evirgen.

Lugal Necati, “Firdevsi, Şehname I”, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Şark - İslâm Klasikleri: 18, 1994.

Lugal Necati, “Firdevsi, Şehname II”, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Şark - İslâm Klasikleri: 18, 1994.

Lugal Necati, “Firdevsi, Şehname III”, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Şark - İslâm Klasikleri: 18, 1994.

Oruçoğlu Muzaffer, Baba İshak Destanı, Babek Yayınları, İkinci Baskı, 2008. Ögel Bahaeddin, Türk Kültür Tarihi'ne Giriş, Kültür Bak. Yay. Ankara 1991. Ögel Bahaeddin, Türk Kültürünün Gelişme Çağları, T. D. A. Vakfı Yay. İstanbul 1988. Ögel Bahaeddin, Türk Mitolojisi I-II, Ankara 1971. Ögel Bahaeddin, Türk Mitolojisi, MEB. Yay. İstanbul 1993. Ögel Bahaeddin, “Türk Mitolojisi Vol. I”, Milli Eğitim basımevi, İstanbul, 1971., Türk Mitolojisi I: ‘Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1989.

81

Ögel Bahaeddin, “Türk Mitolojisi Vol. I”, Milli Eğitim basımevi, İstanbul, 1971., Türk Mitolojisi I: ‘Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1989. Ögel Prof.Dr. Bahaeddin, “Türk Mitolojisi (2 Cilt)”, Türk Tarih Kurumu, 5. Baskı, 2014. Ögel, Bahaeddin. (1948). “Türk Kılıcının Menşei ve Tekâmülü”, DTCF, Ankara, C.6, Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi, C. II, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1995. Özkan Nevzat, Gagavuz Destanları-Tepegöz, Ankara, 2007. Özkan, Nevzat. (2007). Gagavuz Destanları, Köroğlu-Tepegöz, TDK Yay., Ankara. Öztürk, Ali Özgün. (2007). “Bir Kırgız Destanı: Mendirman”, Milli Folklor, Ankara.

Ramazanoğlu M., “Gılgamış Destanı”, Cumhuriyet Yayıncılık, Dünya Klasikleri Serisi: 20, 1998.

Rosenberg Donna, “Dünya Mitolojisi”, İmge Kitabevi, Ankara, 2006.

Runo, “Kalevala (Fin Destanı)”, çev. Lale Obuz-Muammer Obuz, Balkanoğlu Mat.Ltd.Şti., Ankara, 1965.

Schneider H., Wisniewski R., “Alman Kahramanlık Destanları”, İzmir, 1992.

Seamus Heaney, “Beowulf”, çev. Nazmi Ağıl, Yapı Kredi Yayınları, 1999.

Sergey Grigoreviç Agacanov, Oğuzlar, Çev: Ekber N. Necef ve Ahmet Annaberdiyev, Selenge Yayınları, İstanbul 2004, s.147, dn.113; Radloff, Sibirya’dan, C. II-I, s.140; Kuman Lehçesi Sözlüğü, s.86, 182; Ögel, İslâmiyetten Önce Türk Kültür Tarihi.

Sert M., Biçer B., Dânişmend Gâzi Destanı, Ankara, 2007.

Spoerl, Joseph S. (2007). “A Brief History of Iron and Steel Production”, Saint Anselm College,http:// www.pbs.org/ wgbh/ amex/ carnegie/ index.html.,http:// www.nps.gov/ sair. Şenocak Ebru, “Köroğlu Destanı’nda Simgesel Değerler” Yrd. Doç. Dr., Fırat Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, 2012.

Tanyu, Hikmet. (1968). Türklerde Taşla İlgili İnançlar, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yay., Ankara.

Tavkul Dr. Ufuk, “Karaçay-Malkar Nart Destanlarında Olağanüstü Doğum Motifi”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, (11), Bahar 2001.

Tavkul, Ufuk. (2000). “Karaçay-Malkar Nart Destan Kahramanlarından Demirci Debet”, Kırım Dergisi.

Tetzner Reiner, “Cermen tanrıları ve Kahramanların Efsaneleri I-II Cilt”, çev. Arzu Yarbaş, İzmir, 2004.

Tez, Zeki, “Madencilik, Metalürji ve Minerolojinin Çileli Tarihi”, Doruk Yay., İstanbul, 2012.

Türkmen Fikret, Arıkan Metin, Kazak Destanları-8/ Alpamış ve Kamran Batır, Ankara, 2011.

82

Uğur Çerikan Dr. F., “Türk Kültüründe Demir”, Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Halk Bilimi Programı Doktora Tezi, 2014.

Uraz, Murat. (1967). Türk Mitolojisi, Hüsnütabiat Matbaası, İstanbul.

Uslu Bahattin, “Türk Mitolojisi”, Kamer Yayınları, 3. Basım, 2016.

Wilhelm Radloff, “Manas Destanı”, Çev. Emine Gürsoy Naskali, Türksoy Yayınları, Ankara 1995.

Yağcı Mehmet, “Türk Kültüründe Demir ve Demircilik (VI-XII. Yüzyıllar)”, Yüksek Lisans Tezi, 2015.

Yağcı Mehmet, “Türk Kültüründe Demir ve Demircilik (VI-XII. Yüzyıllar)”, Yüksek Lisans Tezi, Afyonkarahisar, 2015.

Yıldırım, Nimet. (2008). Fars Mitolojisi Sözlüğü, Kabalcı Yay., İstanbul.

Yıldız Nevzat, “Manas Destanı (W. Radloff) ve Kırgız Kültürü ile İlgili Tespit ve Tahliller”, 1995, Ankara

83