Ninh bình toàn tỉnh địa chí khảo biên (nxb chính trị 2001) nguyễn tử mẫn, 62 trang

Page 1

NGU' '^N TU M \^

NINH BINH TOAN TINH DIA CHf KHAO BIEN •

(NGUYfiN MANH DUAN DICH)

PHAN KHAO CljrU D\A LY CUA: /- TINH THANH NINH BINH 2- HUYEN YEN KHANH 3- HUYEN YEN MO 4- HUYEN GIA VIEN 5- HUYEN KIM SON 6- PHU NHO QUAN

111 n^y chua dugc in vao sich "Ninh BiiMUodn dnh dia chi khao bien" lia Ncnydn Tiir Min do Nha xua't ban Qunh tri qudc gia xufl'l ban nam 2001)


k! Ml/i NGUYEN Tir MAN

NINH BINH TOAN TINH DIA CHI KHAO BIEN •

(NGUYfiN MANH DUAN DICH)

PHAN KHAO CUfU DjA LY CUA: 1-TINH THANH NINH BINH 2- HUYEN YEN KHANH 3- HUYEN YEN MO 4- HUYEN (ilA VIEN 5- HUYEN KIM SON 6-PHU NHO QUAN

\

"^

O

(Phan nay chua dudc in vao sach "Ninh Binh todn tinh dia chi khao bien" ciia Nguyen Tir Man do Nha xua't ban Chinh tri qudc gia xua't ban nam 2001)


54 KHAO Ciru VE DIA LY TlTNG VUNG TINH THANH Tinh thanh a dau thdi Dinh, Le hgp lai lam thanh Hoa Lu. Trieu Ly d5i do den Thang Long thi (tinh thanh ay) doi goi la phii Tructng Yen. De'n th&i Mac thi chia da'y lam Thanh Hoa Ngoai Tra'n, thoi Le Trung Hung ciing de vay. Ban trieu (trieu Nguyen) doi lam Dao Ninh Binh va thanh tri thi 6 dia phan xa Dai Phong, dat ihco hu6ng Bic trong ve Nam. Minh Mcnh nam thir 5 (1824) xay dip thanh, than thanh cao 7 ihuoc 3 tac<". Den nam thii- 15 (1834) dip cao them mot thuoc 7 ta'c. Than thanh: Phia tvudc dai 81 trngng''^ 5 thude, cao 9 ihudc, mat rgng 2 thude 1 ta'c (trd xud'ng). Phia ta thanh dai 155 tmong 9 thude 7 tac. Phia huu thanh dai 156 truong 8 thude 7 ta'c. Trong thanh: Chan thanh cira Dong den chan thanh cira Tay rong 72 truong 5 Ihudc. Tir chan nui Ho Tlianh den chan ky dai cira Nam dai 132 truong 1 thude. Hao ranh ngoai thanh: Phia trudc dai 86 truong, 6 ihudc 8 lac, rgng 3 truong 9 ihirdc (trd xud'ng), phia la dai 138 truong 1 ihirdc I hie.

HUYEN YEN KHANH Nil I - Niii Due Thuy: Nguyen trudc goi la Lac Tluiy. Tiirong Han Sicu lii^c TrUcmg Tluing Phii ddi ggi the. Niii Due Tliuy giap den nudc Van Giang, phfia chan niii cd Tam Phii. (Tiep ihco chcp tho ciia TrUcmg Han Sicu - de Iranli Iriing lap, khdng chcp d day - xem d phan "Danh nhan di mac" d dudi). Tliicu Tri nam ihir hai, vua ngu gia Bac luan dat ten la nui Ho Thanh, cd tho de khic vao da: Phien am: Tin vi xuyen cdc, mau khau lang, Cd tieu lam vien, khan luyen Irirng. Ngao lu ductng huy nghinh liSu ha, Ly chcin'*' hien mi thiep ba hung.

' " Moi ihitc'if i;i biiiij! 0,40 m '-''Irirdnt;; Haiij; 10 ihirc'x.- la. liic la 4m. ' Ly chdii: chuc6 "i'hain ly diic chan", y noi nlifiii;: can van hay co lira clion


55 Khdng giao vang dai cung de thudng, Chuc'in nghT bien phuong trang the tang. Danh thang phat sung, lu dia loi, VTnh ninh cuong ngir bao minh Irirng. Dich nghTa: Co}i cdi Id hang niii md con due Id gi ddV", Ngpn nui tro trpi md cao vd lien vdi tidmg tlidnli nhdm xudng dong trong siidl. Mom nui hinh chan con ngao trong canh rue rd don xe vua, Nhiing can vdn hay noi day hien ddng canh tuoi dep. Thdi dgi qua co tha de thucmg nay dd tlidiih khong, Nay phdi nghT lam lang the hiing trdng a nai hien giai. Ccinh danh thdng ciing phdi lam sao cho mat dia Igi dugc lu chinli, Dehieu dien ro ret rang chac bien cuong dugc yen dn mdi mdi. (Tiep theo chep tho cua Le Thanh Tdng - De tranh trung lap, khdng chcp d day - xem d phan "Danh nhan di mac"). Vua Le Hien Tdng cd iho de lai: Phien am: NgSu thira co ha Irac nham san. An an chieu de lu thuy doan. Tliap hiru due vuong lang xa li, Nhan long nhat quan kien Trang An. Du du ngao chiing ihi hoai trang, Dieu dieu tang dien nhdn gidi khoan. Nhan Irf khoi du da ihicu lac, Canh thang tuyet dich vong b^ng doan. • Djch nghTa: Ngdu nhien dugc rdnh viec, treo len nggn niii lam cham, Ng()n nui dn hien irong dam Id cay man lia, man xanh, phdi vin, phdi vdi md len. Cd I hap due vuang idng iru xuang ngudi lu hanh, Ngudi treo niii nhdn han ngdy ihdy dugc Trudng Yen. Truven ehdn eon ngao luc tao thien lap dia vua vien vdng cung lam cho lidn tha them hung I rang. Mcnh mong canh ddn he dua mdt nhin hdt ngdt. \ ay ai Id ke nhdn vd tri mudn lim vui nhieu it, Thi treo len dinh nui cao nlidl md nhin eon chim bdng edi ednli bay cao.

Y liic giii imirtn dung canli mil non ilc clii con c.ii. con (lire.


56 (Tiep Ihco chep tho de ciia Lc Danh De, Tiirong Qudc Dung, Lc Hiru Thanh, Tran Thien Chinh, Nguyen Ba Nghi, Nguyen TuGian, Nguyen Trong Hop - Di tranh triing lap, khdng chep d day - xem d muc dudi: "Danh nhan di mac"). Tuiin phii Ninh Binh la Lc Giac Nien cd de tho: Phien am: Ngat lap giang hien thach bich ta, DT tien canh s^c phd Truong gia. Hoanh khan Dien, Hac minh lam hiru, Phil khan Thao, Hoang hop nhat nha (nhai). Thien gia B^c mdn nghiem toa ihuoc, Dia luu Nam nhac, lao yen ha. Van nien bat chuyen khuynh qui niem, Thu mat ddng so ciic huu hoa. Dich NghTa: Choi vol ben sdng, niii dd hide nghieng nghieng rd) cao. Canh sde a day, trudc kia mdc eho dug Tritang I Idn Si en. Trdng ngang ra thi ed niii Dieu, niii 11 ae nhu ha ngudi ban minh udc vdi nhau, Trdng xudng thdy sdng Thao, sdng Ilodng hgp Igi mdt bd. Trdi giiip cho chide chia khod giu nghiem dugc eda Bde, Ddt gill a phuong Nam Id canh khdi may gia dan. Du den van nam khdng he lam chuyen dugc su nhd nhung, Cho nen eudi thu sang ddng thi eiie lai ed hoa. • - Ni'ii Canh Dieu (Dien Si Som): Ngay xua chiia Trinh Sam cho khiic 4 chtr: "TliicMi nhien dieu xao" vao vach niii. Vua Le Hien Tdng (1740 - 1786) cung cho khac the* vao vach niii: Phien am: Dot khdi tang loan khan bich dao, Uyen nhien lien hac thuy Nam Giao. Bien chu dao xiir dd kham thuong. Van trang tan ky nhap ihd hao'". Dich nghTa: Ndi day llidnh tdng ddng eao nhdm xiu'ing sdng hide, Gidng nliu hgc lien Idm diem Idnli dphia Nam. Chide ihiiyen nhd di ddn dau canh den ddng ehiidng ed, Mudn ve tdn ky deu dugc gui vao ngdi hiii.

'" Tho liio: LOng con liio - n'rc la bi'ii vici chfr I lan L'ini banj; long con ilio


57 Dich tho: The niii cao nhin song biec sau, Ilac tien, dieu tdt d Nam Giao, Thuyen boi khdp ehdn deu ua chuong, Biit tho mudn hinh ta dep sao! Nui d ngoai thanh, lir gdc thanh de'n chan niii dai 126 Iruong, chu vi 400 truong. Tir dinh nui de'n chan nui cao 16 imong 6 ihudc. Bang nhan Le Quy Ddn cd tho de: Phien am: Binh dien tan thdn bich, HTnh the liing phi dien. Tu an lam phong thuong, Kicu thdng nhat thuy lien. Nguy nham ban hd ifch U gian long long dien (duyen) Dich nghTa: Giua rudng phdng nhu lu Igi lidn dd xanh, Hinh the nhu chim dieu hay eao. Ngdi ehiia dn ndu trong dinh ha ngpn niii, Cd chide can bde qua sdng a phia iru'de. Mom niii nguy nga nhu the eon hd ngdi, Kite nude dm u chay nhu ddi rdng liidii ra. (y ndi nude elidy) Dich Ihoi: Ruong phjing nho dii biec, The niii lira dieu bay. Chiia an ba dinh niii. Song CO cau qua ngay. Niii vung nhu ho ngoi, Ngdi nudc rai rong bay. Ci phia Biic ri^rng ram, xua cd chiia So'n Nhan dd nai hd di. Thieu Tri nam dau, Tuan plui Ninh Binh la Ngd Gitic Lai dirng ba ngoi chua: ihu'ong, Irung, ha. Lam xong dng cd hai ininh hia rang: Phien am: Hau son luan Iru, Tien thuy thanh lien. Nhat phuong th^ng khai, Tao thiel thien nhien. Trung lu lu nhi, Co li'ch di Uuycn.


58 Khuyen chi trinh thach, Thuy ii'c van nien. Dich nghTa: Ddng sau ed nui eao Ira trpi, Phia irude ed nude xanh Idn Idn. Danh ihdng ndi tieng eiia mat dia pliuang, Xay dung ihdnli canh ihien nhien. Sua Igi ngdi eliua Idn llid hai, De truyen Igi su tich thdi ed. Dem Idi khac vao dd quy, De ghi nhd hang van ndm. Nie'l ly Ninh Binh (Toa an Ninh Binh) ho Vu cd de iho vinh chiia: Phien am: Nhat ihd'c thien quan y thuy vi. An bai dien xao phai chan ky (co). Phu dien trien bich van phu hop, Bdng thu loan hd, nguyet ban huy. Giang hau du ngu thanh kiet lac, Tliu gian luc dieu li'n trieu hy. Cdng du lac d^c ihien nhien thu, TTiang ddi lien huong man lu quy. Dich nghTa: Mdi ngdi ehiia dn trong ednh xanh hide, Dugc xep ddi ky dieu tinh xdo thuc man nhiem. Cd mdi che ben vach mii ehdl vdi may phu ngodi, Co hang edy hen lid lugn irdng soi elienh elideJi. Sdng rdi nhieu ed, ddng nude trong can het, Chim thii Irong ddm edy mong nude trien. Liie rdi viec cdng cung dugc hudng thii thien nhien, Md khi trd ve mang theo ed huang sen Irong lay do. SONG Sdng quanh co chay vao linh thanh goi la sdng Van Sang, chay den ha thdn Ddng Tai ihudc Yen Phong, man Iren ciing tiep vdi sdng Tranh d Gia Vien hop lam mdt, chay den xa Vii Lam, xa Ha Trao thi mdi nhanh chia chay den Duong long, mdt nhanh phia Nam xudi chay den Cau Yen, chay ih^ng la sdng Hoach (dia phan Yen Phii). Tu Dii'c nam thii" 11 (185) nhan cd kh(^i ihdng chay sudl ra be.


59 CONG THAO NUOC Cd 10 chie'c: O thdn Phuc Am doc sdng cd 2 cira cdng, mdi cira rdng udc 3 Ihudc. Xa Dai ph(^ng cd mot cira cdng rdng udc 1 Iruong. Xa Yen Phong cd 2 cira cdng, mdi cua rdng udc 3 ihudc. Xa Bich Dao cd 2 cira cdng, mdi cira rdng udc 3 thude. Xa Phiic Khanh cd 1 cira cdng, rdng udc 3 ihudc. Xa Yen Ve cd 1 cira cdng, tren dat cau da cd 3 bac, cira cdng rdng udc 1 Iruo'ng 5 thude. Xa Phiing Thien cd 1 cira cdng Iren dat cau da cd 3 bac, cira cdng rdng udc 1 Iruong 5 thude.

DO NGANG Go 1 noi: Xa Dai Phong cd mdt ben dd 2 bd ihudc dia phan sdng Cau Cd. Xa Yen Phiic cd mdi dd 2 ben bd. Xa Yen Khe cd mot dd 2 ben bd. Xa Quy Hau cd mdi dd 2 ben bd Ihudc dia phan sdng Hung Phu. DO DOC Cd 2 ben: Ben dd doc cd 2 ihuyen, mdi ihuyen di cho Nho Quan dau d cho Ben, mdt ihuyen di mai den ben dd Nam Dinh. CAU Cd 4 chie'c: Mdt cau gan linh thanh, len goi irudc kia la cau ngdi, nay ddi thanh cau gd, goi la cau Phiic Yen, phia Ddng thude dia phan sdng xa Dai Phong, phia Tay ihudc dia phan sdng ihdn Phiic Am. Mdi cau goi la Lam Kieu, phia Ddng thude dia phan sdng xa Dai Phong, phia Tay ihudc dia phan sdng ben dd doc. Mdt can len la ciiu An Nam ihudc xa Ddng Trang, phi'a Btic ihudc thdn Yen Phong. Mdt cflu ten la cau Vc, phia Nam ihudc xa Ddng Phii, phia BAC Ihudc xa Duong Vu. ^

CHO

Cd 5 cho to, 10 cho nhd: Cho Yen Khanh, cho Yen Ninh, cho Quy Hau, cho mdi Yen Phuc, cho mdi Dai Phong deu la chg to. Chg Yen Ddng Tiang, chg Vd Hoang San, Chg Tliicn Trao (hoac Tliicn Trac), chg Hucmg Du, chg Yen Vc, chg cii Yen Phiic, chg Ben Cai, Quye't Trung, chg quan Dien Mau, chg YcMi Phii, chg Vu Lam. chg ihdn ihirgng Xuan Chucmg, deu la chg' nhd.


60 DUONG Mdt con dudng quan lir linh chay ihiing de'n nui Tam Diep, mgi con dudng tir dia dSu Yen Khanh chay th^ng den chg Yen Ninh. Tlidn Phiic Am cd mdt con dudng rieng tir dia dau chg Yen Khanh den ciiu Phuc Yen. Mdi con dudng lir dudng quan den ben sdng Van Sang. Dudng rieng thdn Yen Ddng: Mdi con dudng lir dudng quan di qua thdn a'y thang de'n dia phan xa Chi Phiic. Dudng rieng thdn Phuc Chinh: Mdt con dudng tir giira lang thdn ay qua dia phan ihdn Phuc Am. Dudng rieng xa Dai Phong: Mdi con dudng di qua ven ddng rudng xa ay den lan phia Nam linh thanh. Mot con dudng di qua chan niii Canh Dieu thSng de'n phd Ddng linh Ihanh. May xa thdn ay deu ihudc viing phu can cho nen de'n u'nh ihanh udc mat nvta gid. Dudng rieng xa Co Loan: Mdt con dudng lir trong lang xa ay di qua thdn Phuc TiT, Phiic Chinh ih^ng de'n Lam Kiiu (cau Lam) va den thanh, udc do mdt gid. Dudng rieng long Thien Trao: Mdi con dudng lir xa Yen Khoai di qua Yen Phuc, Yen Khanh den dudng quan xa Dai Phong di phii thanh cua tinh udc het hai gid. Dudng cai long Yen Ve: Mdt doan dSu lir xa Huong Du xud'ng de'n xa Yen Xuyen, dudng con cd hai doan, mdt doan tren lir Huong Du dudi den thdn Hao Phu. Dudng lir tdng ay den phii thanh cua linh udc mat ba gid. Xa Cdng Thuy long Yen Ninh cd ba con dudng rieng deu lir xa ay di vc Nam den Kim Son, ve BSc de'n Yen Ninh. Dudng cdng ihSng den phii thanh cua linh udc mat do bdn gid. Hai con dudng rieng xa Bdng Hai: Mdi dudng d xa Van Thinh, dudi giap xa Bdng Hai, Ircn giap Van Bdng, mgi dudng Biic giap Tiung Nha, Tay giap xa Khucfng Tliugng. Tir xii iiy den phii thanh ciia linh udc mat nam gid. Hai con dudng rieng long Vu Li\m: Mdi dudng qua xa Vu Linn de'n hanh cung Kha Luong va qua thdn Ha Trao, mdi dudng tir nd\ phia Nam hanh cung qua dd con sdng nhd, qua hai xa Phuong Yen, Khirong Ldc den phii ihiinh cua linh udc mill hai gid. Mdi con dudng cai mdi long Xuim Duong, Iren lir xa Yen Cu dudi de'n xa Van Bdng. Mdi con dudng quan cu lir trung ihdn iiy de'n dia phiin Van Bdng. Ba con dutifng nhd: Mdi dudng lu ha thdn phfa dudi xa ay ihiing den dudng cai mdi, giap vdi Viin Bdng. Mdi dudng lir Xuiin Dd (con ggi lii Xuan Dd) thang den chg Xuan Duong giap gidi Yen Cu. Mdt dudng lir ha thdn chay sud't den dudng quan cu. Tir long iiy (long Xuan Duong) den phii Ihanh ciia tinh udc mat 5 gid. Dudng rieng long YCMI Lieu: Mdi con dudng tren giap xa Yen Khang dudi giiip nori cd ben dd ngang Xuan Ducmg di dd lir dja phan Yen Tliinh, Cd Na, Yen Lieu, Bd Vi thang den phii thanh ciia linh udc mai 3 gid.


61 Dudng rieng tdng Duong Vu cd ha con: Mdi dudng lir phia Tay Yen Tlii sud't den xa Xuan Ang, mdt dudng lir phia Tay Vd sud't den Phu Xa, Triin Lu, Phii Lang. Mot dudng phia Ddng sudl de'n giiJa dudng quan Ddng Hdi, Hoang Son. Mdt con dudng nhd lir xa Ddng Tliinh sudl de'n phu ihanh cua linh udc het 2 gid. Dudng rieng t6ng Ddng Phii: Mdt con dudng lir long ii'y sudl qua dudng quan de'n phu thanh cua tinh udc het 2 gid. Dudng rieng t6ng Bdng Hai: Mdt con dudng lir long ay sudl qua dudng quan de'n phu thanh cua linh udc het 2 gid. Dudng rieng Dien Mau: Mdt con dudng lir tdng ay sudl qua dudng quan de'n phii thanh ciia linh udc mat 4 gid. DE Tdng Yen Phong cd mdt con de rieng lir Cau Yen dafTglSI^han xa Thien Trao. Mdt con de lir xa Dai Phong de'n dia phan thdn Ddng-fliinii. Tdng Duong Vu cd mot con de rieng tir Cau Yen de'n thdn Ddng Hdi.i - ^ ^ \

':v.

TRAM

H-

\ S 7- I

Cd 2 noi: Mol d dia phan Phiic Am ggi la Tram Ninh PhucTlvldl d dia phan Yen Ninh, ggi la tram Ninh Hai. DUYftN CACH (DOI THAY) Phij Yen Khanh ihdi Dinh, Lc hgp lam Hoa Lu. Tlidi Ly ggi phu Trudng Yen. Tlidi Tr^n ggi la Yen Ninh. Tlidi Le ddi lii Yen Khang. Nha Mac d6i lam Thanh Hoa ngoai tra'n, ddi phu vc ihdn Phuc Am, kiem Iri ca Yen Md, Gia ViCn. Tlidi Le Trung Hung vftn de vay. Ban trieu Minh Mcnh niim ihir hai ddi lam phii Yen Khanh, den nam Quy Ty, linh ddi ve Binh Son, niim Giap Tliiin lai trd lai Phiic Am nhu cu. Tlidi Tian ggi la Philc Tlianh, ihdi Lc ddi lam Phiic Am. Nay cung de vay. Xa Phiic Khanh tong Tliien Trao: Trudc kia ggi la Tram Huc^ng, nien hieu Kien Phuc*" doi lam Phuc Khanh. Tdng Xuan Duong trudc ggi la Lich Duong, Thieu Tri nam Quy Mao d6i la .... De'n Ddng Khanh'-' kieng ten huy ddi lam Xuan Duong.

'" Ki6n I'hiic: Niiin hiCu vua Nguyen GianTftng (188.^ - 1884) •-' Dftng Khanh: NiC-n hiOu vua Npuyin Canh TAng (1886 - 1888)

^


62 Xii Yen Khe ihdi cd ggi lii Tdng Khe vi kieng ten buy hg Trinh mdi ddi ra Yen Khe. Xa Yen Phii Inidc kia ggi la Yen Bac, thdi Le Canh T i f doi lam Yen Phii. Hai xa Dai Phong, Yen Quang cu imdc ggi la Dai Ddng, Yen Dang. Trong nam Kien Phuc ddi ra... Xa Yen Khang long Yen Vc cu, Irudc kia ggi la Huong Du. Trong nam Kien Phuc doi ra Yen Khang. Xa Cdng Thuy, Yen Ninh nguyen Irudc kia ihudc xa Phuong Nai. Tir thdi Le Hdng Diic trich dat hoang ihanh xa Cdng Tliuy, theo lap luc chia ra lam 3: Ham Thuy, Cdng Tien, Huong Du. Tlidi Tu Dire nam At Hgi nhu'ng ngudi theo giao xin chia ihiinh thdn giao diin. Tdng Bdng Hai nguyen Irudc la Tdng Dien Mau.Thieu Tri thii' niim ihir 2 cat liiy 9 xa: Phiing Tliien, Hieu Thien, Quy Hau, Phu Hau, Nhuan Oc, Phung Cdng, Nho Liim, Quyet Trung lap rieng ihiinh long Bdng Hai. Xa Phirong Nai tdng Yen Ninh, Tlianh Tliai nam ihir ba (1891) chia lam xa Yen Lac, xa Yen Vc. Xa Yen Ve giao dan xin chia lam xa Hao Phu. Tdng Ddng Hdi, tdng DU(^g Vu thdi Triin imdc nguyen ihudc 3 khu Hoang Sc^ den thdi Lc ddi lam ihdn Ddng Hdi va sSc cap cho dii'u gd (Mdc Iricn). DAN SO Dan so huyen Yen Khanh la 10.236 ngudi DH^N THO 38.054 mau, Irong dd diit d cd 7.507 mfiu. THUE Bac thuc: 3.336 ddng 6 hao. Bac suu (thuc than): 15.978 ddng. Tliue dien thd 29.333 ddng 7 hiio 4 xu. NHAN VAT Van khoa - Truong Han Sicu: Tu Tliang Phii, ngudi thdn Phuc Am, long Yen Phong, dd khoa Ddng Cac Tliai hgc sinh trieu Triin Anh Tdng, mdi dau dugc bd liim Han lam hgc sT, sau triii ihd 4 Iricu vua: Anh Tdng, Minh Tdng, I lien Tdng, Du Tdng, lam quan de'n dai Hanh khien, phia Biic di Iran Ihii I^ang Giang, phia Nam Iran ihii Tliuiin Hoii la bien gidi liim cho yen dn, khi chcT

'(Vinh Tri: Nien hiOii vua LC- I liiycn'rfinp (1661 - 1671


63 dugc tang Thai phd, thdn ay (thdn Phiic Am) lap den thd. Thiinh Thai nam ihir hai (1890) dugc phong Quang Y Due Bao Trung Hung Trung Dang Tliiin (than bac trung Quang Y Due Bao Trung Hung). - Pham The Manh: Ngudi thdn Phiic Tri xa Yen Phong, thi dd tii trudng khoa Mau Ngg trieu Le, dugc b6 chiic Dieu S\i. - (Khdng cd hg ten): Ngudi xa Thien Trao long Thien Trao dd Tie'n si trieu Tran lam quan de'n Dd NgU Sir Dai. - (Khdng ro hg ten): Tien sT hg Le vao hau vua d vien Han lam. - Ngudi hg NguySn (khdng ten): O xii Yen Phuc, dd Tien sT trieu Triin lam quan de'n Dd Ngu Sir Dai. - Phuong Xuan (hay Thung): Triing lii trudng trieu Lc, lam quan den tri huyen huyen Tdng Son. - Trinh Bdn Bat: Thi trung tur trudng khoa Quy Hgi trieu Le, lam quan de'n tri phii phii Thdng Hoa. - La Danh Can: Triing Hi Irirdng trieu Le, lam quan den iri phii Trudng Khanh. - Le Tat Dal: Dd Cii nhan khoa Quy Mao Irieu vua Tliieu Tri, lam quan de'n tri huyen huyen Luc Ngan. - Triin Hy Chu: Ngudi xa Phiic Khanh, dd dau ihi Hutmg nam Dinh Mao trieu vua Tu Dire. - Le Ba Du: Ngudi xii Yen Ve, long Yen Ve dd Huong cdng (Cir nhan) khoa Tan Miio nien hieu VTnh Tliinh ihii 2 (1706) trieu Le, khi ihi triing tam trudng, vang lenh thi Hdi, van chu'c dugc uu, vua khen cho lam chiic Ihi giang sau thang len lam Ddng Cac Dai Hgc ST, di siir Trung Qudc, ihang linn Ciui Chinh Dien Thuyet Thu, lang Qudc Tir Thieu Su. - Pham Cdng Binh: Dd Hmtng cdng khoa Nhan Ty, Long Dii'c nam diiu (1732), lam quan de'n Iri huyen Scm Ninh. - Dinh Cdng Que: Dd Hmtng cdng khoa Mau Ty Irieu Canh Hung nam ihii 29 (1768), lam quan den Huan dao. - Le Trong Phac: Dd Hucfng cdng khoa Ty Hgi VTnh Huii nam ihii 3 trieu Le (1737), lam quan den Vien Ngoai Lang. - Pham Qudc Huy: NgUdi xa Huong Du, Giam sinh Irieu Le. - Dao Sy De: Ngudi thdn Ddng Trang, long Duong Vu, dd Tie'n sT Iricu Triin, thang chiic den Tliugng thu, Ddng Cac Dai Hgc ST - Hoang Dinh Vugng: Dd Huong cdng tridu Le, Ihang chu'c Tham Nghi Vii Luc, kiem trudng kham sai danh yen giac niii Tlianh Hoa, Trudng Yen, ducJc vua cho 4 chu: "Van Vu Kiem Toiui", klii che'l dugc phong "riiira Sii Ihtu.


64 - Ha Van Giam: Ngudi 3 thdn ihugng, trung, ha xa Yen Khe long Xuan DucTng, dd Huong cdng trieu Le, lam quan den chiic tri huyen huyen Tliien Thi. - Dinh Dinh Thuy: Ngudi thdn Thugng (y chimg ihudc xa Yen Khe long Xuan Duong ndi tren), dd Tien sT khoa Canh Thin trieu Le, lam chiic quan Thanh Hinh kiem Cat sii' xii Thai Nguyen. - Vii Dii'c Trang: Ngudi thdn Ha (y chirng thude xa Yen Khe), triing each khoa Tan Mao, lam quan de'n Dien ba. - Vii Duy Hien: Tning each khoa Canh Ngg, lam Giam sinh Qudc Tir Giam. - Vii Khac Tu: Tning each khoa Canh Ngg, lam Giam sinh trang thiic. - Dinh Dinh Tdng: Ngudi thdn thugng, triing each khoa Binh Ty, thang lam Hua'n dao phu Thang Hoa. - Dinh Dinh Quan: Triing each khoa Nham Ngg xung vao lam Qudc Tir Giam nho sinh. - La Huy Phuong: Triing each khoa Giap Ngg lam Hua'n dao phii Tliien Quan. - Hoang Qudc Khdi: Ngudi thdn.... Ining each khoa Dinh Dau lam Dien ba (coi sd sach), thang lam Dai phu. - Dinh NguySn Giai: Ngudi thdn Tliugng, triing each khoa Dinh Dau, lam Qudc Tir Giam sinh. - Dinh Nguyen Ham: Triing each khoa Dinh Dau, cai tri huyen Ddng Yen. - Dinh Qudc Hoa: Triing each khoa Dinh Dau - Vii Thuyen: Ngudi thdn Ha, Iriing each khoa Quy Miio, lam Tliam nghi thieu doan. - Hoang Ba Khue: Ngudi Ihdn Trung, iriing each khoa Quy Hgi, lam tri phu Trudng Khanh. - Hoang Ba Cung: Triing each khoa Quy Hgi, lam Tham nghi d Tuyen Quang. - Vu Khac Luan: Ngudi thdn ha, trung each khoa Dinh Mao lam quan den Dai Ly Tu Tliira. (thira phai d tu Dai Li) - Ngd Doan Nguyen: Ngudi thdn thugng, Iriing each khoa Ky Mao liun chu'c Qudc Tir Giam sinh (sinh vien d Qudc Tir Giam). - Vu Tliam Nghi, Vu Xuan Bang: Ngudi thdn ha, Iriing each khoa Nham Ngg, dugc bd lam Lang trung bd Le. - Hoang Huy Kinh: Ngudi thdn...., Iriing each khoa Dinh Dau lam Qudc Tir Giam. - Hoang Huy Dung: Triing each khoa Mau Ty, lam Qudc Tu Giam.


65 - Hoang Dich Toai: Triing each khoa Mau Ngg, lam huyen doai Tdng Son. - Vii Xuan: Ngudi thdn ha, trung each klioa Mau Ty, dugc bd chiirc T6ng ITnh sir. - La Dang Hoang: Dd Cir nhan khoa Quy Mao ddi Nguyen, lam Son phdng sii. - NguySn Pha'n: Dd Cir nhan, lam quan den Iri huyen huyen VTnh Khuong. - Nguyen Hiiu Giac: Nguyen Tri phii Nho Quan, 70 ludi mdi vc huu. - Ta Than Khdng: Ngudi xa Thach Ldi, long Yen Hiru dd Tien si, vang menh vua di sii sang Bac (Trung Qudc). - Nguyfin Bat Luan: Ngudi thdn Ihugng, xa Van Tliinh, tdng Yen Ninh, dd de Tam giap Tie'n si khoa Nham Thin nam VTnh Thinh Irieu Lc, thang de'n chiic Hieu sal sii Tuyen Quang. - Anh em Nguyen Thuan, Nguydn Uan: Ke nhau dd Huong cdng, Nguyen Uan giir chiic Tliam nghi dai phu. - Anh cm nha hg Pham: Anh ten lii Tua'n Tao dd Cir nhan khoa Ky Mao trieu Tu Dure, dugc bd lam Hua'n dao Yen Dung. Con la Tuan Nang dd Cir nhan khoa Binh Ty ddi Tu Diic, dugc bd lam Hau bd Hai Duong. Cii hai deu xin ve nudi cha mc. - Vu Duy Tlianh: Ngudi xa Van Bdng, thi khoa Tan Hgi Irieu Tu Diic, dd Bac hgc Hoanh lai, la Bang nhan, dugc coi nhu Trang Nguyen, lam quan de'n Qudc tir giam Te tiru (nhu chire Hieu Irirdng trudng Dili hgc Qudc gia). - Triin Soan: Ngudi xa Yen Ninh, dd Cir nhan lam quan den chu'c Giao thu. - Nguyfin Xuan Khdi: Ngudi xa Cdng Tliuy, dd Cir nhan khoa Tan Mao Tlianh Tliai nam thu" 3 (chua ra lam quan). - Nguyen Minh Ta: Ngudi xa Phung Cdng long Bdng Hiii, dd Huong cdng trieu Lc, lam quan de'n Tri huyen huyen Tuiin Ldc. - NguySn Tuyen: Dd Huong cdng khoa Tan Mao trieu Le, lam quan de'n Tri phu phu Trudng Khanh. - Nguyen Phan: Dd Huong cdng kh(ni Dinh Dau ddi Le Ciinh Hung. • - Phiim Xuan: Ngudi xa Quy Hau, dd Huong cdng khoa At Mao nien hieu Long Dire trieu Le lam Tlidng chinh sii Hiii luong hiiu. - Ddng Ciru: Dd Hucmg cdng khoa Dinh Mao Irieu Le - Pham Tuyen (hoac Toan): Dd Huong cdng khoa At Miio irieu Lc. - Phiim Than Hien: Dd Hm^ng cdng khoa Binh Ty trieu Le, dugc ihang lam Dien sir.


66 - Pham Vinh Mau: Dd Huong cdng khoa Ky Miio irieu Lc, giir chiirc Tudng sT lang giang du (nhu giang day ludng sT). - Trinh Nguyen Tliai: D6 Huang cdng trieu Le. - Pham Nho: Dd Giai nguyen (thii khoa) khoa Dinh Dau trieu Lc Ciinh Hung, lam Hua'n dao kiem Ddc hgc phii Tliieu Thien. - Pham Nhung: Dd Huong cdng khoa Dinh Dau triSu Le Ciinh Hung. - Pham Than Huy: Ngudi Phii Hau, dd Huong cdng khoa Quy Dau Irieu Le Ciinh Hung, lam Tri huyen huyen Kim Son. . - Pham Trinh: Ngudi xa Hieu Tliicn, dd Cir nhan khoa At Mao Irieu vua Minh Menh, thang lam Ddng phu phii Lang Giang. - Nguyfin Ly: Ngudi xa Phung Cdng, dd Cir nhan khoa At Dau trieu vua Minh Menh, thang chiirc Vien ngoiii lang Bd binh. - Vu Dien: Ngudi xa Hieu Thien, dd Cir nhan khoa At Diiu trieu vua Minh Menh ITnh chure Tri phu phii Thuan Yen. - Pham Thiic: Ngudi xa Quy Hau, dd Giai Nguyen At Diiu Irieu vua Minh Mcnh, thang lam Ddc hgc Binh Dinh. - Pham Chinh Nghi: Ngudi xa Phii Hau, dd Cir nhan khoa Dinh Mui trieu vua Thieu Tri, thang lam Tri huyen huyen Chan Dinh. - Pham Dure My: Ngudi xii Phung Tliicn, dd Cu nhan khoa Nhan Ty trieu vua Tu Dii'c, lam Tri huyen huyen Tlianh Xuyen. - Pham Que: Ngudi xa Quy Hau, dd Cir nhan khoa Miiu Ngg Iricu vua Tu Diic, thang him NgU sir diio Nam nghTa. - Vu Ve: Ngudi xa Hieu Tliien, dd Cir nhan khoa Miiu Thin trieu vua Tu Diic, Ihang lam Hua'n diio huyen Chau Ninh. - Pham Tri: Ngudi xa Phiing Tliien, dd Cir nhan khoa Giap Ty Iricu vua Tu Diic, lam Tri huyen huyen Hung Nguyen. - Pham Dang: Ngudi Xil Phii Hiiu, dd Cir nhan khoa Quy Diiu Irieu vua Tu Dii'c, liim Hufin diio huyen Kim Tliiinh. - Pham Dill: Ngudi xa Quy Hiiu, dd Cir nhan khoa Binh Tua'l Iricu vua Ddng Khanh. - Pham Chiic: Ngudi xa Hieu Tliicn, dd Cir nhan khoa Tan Mao nam Tlianh Thai thii' 3 (1891) (chua ra lam quan). - NguyCn Dang Than: Ngudi thdn ha, xa Tien Yen, long Dien Mau, irieu Le lam quan den Ndi thi chiic van. - Le Doan Vong: Ngudi Xil Dien Mau, khi Iriing Giiim sinh khoiing nam BiioTliiii irieu Lc (1720- 1729)


67 - Nguyen Ninh Doan: Dd Huong cdng khoa Dinh Miii Irieu Canh Hung, lam quan ITnh chiic Tri huyen huyen Tu Ndng. - Nguyfin Dinh Cat: Ngudi xa Dien Mau ha, dd Cir nhan khoa Nham Diin trieu vua Thieu Tri, lam An sal siir Tuyen Quang, cha me dug'c vua lang thudng. - Nguyen Van Ba: Ngudi xa Dien Mau, dd Cir nhan khoa Mau Tliin trieu vua Tu Dii'c, lam quan Tri huyen huyen Tam Ndng. - NguySn Khue: Ngudi xii Tien Yen ha, dd Cir nhan khoa Binh Tual trieu vua Ddng Khanh (con chd bd lam quan). V6 tudng - Dao ST Tu: Ngudi xa Ddng Trang long Duong Vu, lam quan nha Le, tham du trii linh viec binh nhung. Cudi ddi Quang Tliieu"\ dng biet Miic Dang Dung chd'ng lai nha Le, nen tir quan ve, dan con phai het Idng trung vdi vua Le, truy lang la Hue Qudc Cdng. - Dao ST Ky: La con trai Dao ST Tu (Hue qudc cdng), lap vua Lc Trang Tdng d Ai L;ic, nudi binh luong d nui Kim Scm, khua chieng d cira Kinh Kieu va pha lan quan Mac, giir vice quan trgng Irong cudc binh thuong quan qudc, dugc phong Cdng quan cdng Tru qudc Tliugng Iriil. - Dao ST Le: La con ca Dao ST Ky (Cdng quan cdng), nam Quy Siru la nam thii 5 theo cha hau giiip Le Trang Tdng (1533 - 1548), d irong ihl giiip vice quan c(^, ra ngoai thi xung phong di danh Iran, danh nhau vdi quan Miic bao gid cung thang, dugc vua phong la Ca'm Qudc cdng, con Irai ihii lii Diio ST Pha't nam Thien Huu*-* thiir 5 theo cha va anh hiiu xa gia than di diinh quel sach dugc quan Mac, dugc vua phong la Hung Nhuc Hau. - Diio ST Huu: La con trai Diio ST Le (Cii'm Quan Cdng), Irieu Le VTnh Td**' nam ihii 5 (1623) gap viui sir lien, dng ihiin di giiip vua virgi mgi gian nguy, mdi liin vua Le than chinh deu liiy dng liim lien phong, sau dugc phong lam Tuitn my hiiu, cd con trai hi Diio ST Diu danh quan giac d La Scm ihudc Yen Vict, lien tiep pha dugc d Phii Luu. hi'y liii dugc 7 huyen d Ha Nam, dugc phong liim VTnh Ldc Hiiu. - Hoiing Dinh Hiio: Nam Dinh Kliii ihco hiiu vua Lc Trang Tdng, nam Quy Hgi Ihco giilp vua lien diinh ciiu hdi Iricu vay vii lay liii dugc ihiinh Thang Long, dugc vua phong hi Tiin Iri Phu qudc Thugng Tudng quiin, Khiinh NghicMTi Hau.

' " y i i a n g i hieu; Nicn hicu viia l.c Chieu'I'Ang (I.SI6 - 1.522) '-''IhiC'n liuti: Nicn hicu vua 1.0 . \ n h long (l.'i.'S?) ' " VTiihTfi: Nien hieu vua 1,0 Than I'Aiig (1619 - 1628)


68 - Hoang Dinh Xuan: Nam At Dau cd cdng vdi Tien de (giiip hau vua khi chua len ngdi). Nam Binh Tlian vang mcnh di danh giac, xdng pha phia Irirdc pha lan quan Mac d xa Tu Lc viing HiKJng Son, dugc phong lam Phu qudc Thugng ludng quan, hudng Phuc Hau. - Hoang Dinh Dang: La cdng ihiin Ihdi Le Trung Hung, phu Le diet Mac dugc phong la Tra'n ludng. - Pham Quynh: Ngudi Ihdn Hoang Son, cd dung luge, khi vua Le Trang Tdng dugc lap, dng vao noi hanh trai (nc^i vua ddng) d Trudng Yen xin quy Ihuan va gang sire giiip vua, thudng diing ldi phuc pha quan giac, dugc vua phong la Lan Quan cdng. - Ta Nhan Hau: Ngudi Thach Ldi Yen Lieu, la khai qudc cdng ihiin cua nha Lc. - A khoan Ta NghTa: Khoang nam Quang Thieu nha Le (1516 - 1522), Tran Cao lam phan, dng theo nghTa quan thuy bd de chdng danh, khoiing nam Thdng Nguyen"* dugc Iruy lang cdng Ihiin, dugc phong la Trung Dung HSu, sau phong lam Phiic than. - Ta Nhan: Ve ludi thi kem Tii NghTa, thdi Le Trung Hung theo vice quan danh giac, lap chien cdng trong mdi Iran diinh d Giao Tliuy, giu Irgn khi tie't da hi thiet mang, dugc vua lang Dac lien phu qudc Tliugng tudng quan. - Ta Nhan Thg: Giiip vice d Cii'm y lliu ve nha Lc, dugc phong la Trudng khe hiiu, liiy cdng chiia. - Til Nhan Tuy: Lii Trung hung uy dung, cdng ihiin cu ciia nha Le, giiip viec d phu Dd ddc trung quan, dugc vua phong lam Tuy qudc cdng. - Ta Nhan Trung: La Dac lien kim lir vinh ldc Dili phu Trung Hua'n Hau cu cua nha Le. - Til Nhan Van: La Diic lien kim lir vinh ldc Dili phu Dili Khanh Hiiu cu ciia nha Le. - Til Nhan NghTa: Lii Diic lien phu qudc thugng ludng quan Vu NghTa Hiiu cu cua nha Le. - Til Nhan Hiing: La Phii nam ve dd uy chi huy sir Hung Son Hiiu cu cua nha Le - Til Nhan Phii: Lii Diic lien phu qudc ihugng ludng quan Phu Scm Hau cu ciiii nhii Le. - Til Nhan Hiii: La Dac lien phu qudc ihugng tudng quan, phu nam vc dd chi huy sir, Nghiem nham hi1u cu ciia nhii Le. - Ta Nhan Han: Lii Kim ngd Ve xuyen hi1u cu ciia nhii Le.

'"'rhrtng NguvOn: Nicn hicu vua I.O Hoang IX' .\uan (I.'i22 - 1.^27)


69 - Pham Phiic Thanh: Ngudi xa Phiic Ldc long Thien Triio cd cdng Irong thdi Le Trung Hung, phu Le diet Miic, dugc phong la Thi ve quan cdng. - Vu Dinh Ke: Cd cdng trong thdi Le Trung Hung, phii Le diet Mac lam quan den Chinh ve hau. TIET PHU - Ba Pham Thi Xuyen: Ngudi xa Phung Cdng, la vg NguySn Tin vii lii me NguySn Ai, luc nhd ba hgc thdng sir sach. Nam 19 ludi chdng che'l, tu ihd, giir long bang tuyet day con, con la Ai Nhi de'n tudi da dugc vao giam, lai xin ve, ve sau che'l. Thie'u ngudi ndi ddi ba khdc con keu mai ma mil. Tu Diic nam thiir 13 (1860), Phu than (tii'c Tuan phii) la Le Danh De thay ba la ngudi liei liet dem viec tau xin trieu dinh, dugc vua ban cho 20 lang bac va mot bien treo khac 4 chir: "Trinh liet kha ludng" (trinh liei dang khen) de thudng cho nhu'ng ngudi giir trgn tie't. Nam 79 ludi che'l. - Ba Dinh Thi Phiic: Ngudi xa Yen Phu, trieu Tu Dire nam 11 dugc vua ban cho bien treo khac 4 chir: "Tie't hanh khii phong" (tie't hanh dang khen), ca bac va lua nOa. Nay da che'l. NG\J6\ SONG LAU - Pham Che: Ngudi xii Phii Hiiu, long Bdng Hai, sinh nam Le Ciinh Himg thiir 22 (1761), tinh tinh cha'l phac, do nhd dure nhan ma sd'ng lau. Qudc trieu mdi khi cd dip xud'ng chieu ban o'n deu dugc ban cho lien, giio, lua. Nam 80 tu6i rang rung bet lai mgc. Den nam Tu Dii'c thir 13 (1860) vira Irdn 100 tuoi. Vien Quan thii dem vice trinh len linh, quan tinh tau ve Irieu dinh, vang lenh vua la'y cua kho ban cho 30 liing biic, lua, viii hoa mdi thir mot liim, mdt bien treo m;i vang, trong khac 4 chir: "Siic tiir thg dan" (sac cho tan ngudi thg), giao cho Quan thii nhan ITnh dem ban den tan noi, rai mimg rd, hon mdi nam sau thi mS't. - Pham Trgng Du: Ngudi xa Dien Mau, long Dien Mau thg 105 ludi v&n tinh sang dgc dugc chir nhd. SO NGU^()I DI THI KHOA TUUCiC VA SI TlT - Am sinh: Cd 5 ngudi - Tu tai: Cd 23 ngudi - ST nhan: Cd 125 ngUdi


70 PHONC; TUC Kinh xet thay trong hat deu thich van hgc, khdng cd thdi ua vice vu diing, sT dan phiic hau khdng cd bac ac, vice quan, hdn, lang, le, ky, bao, nghinh, hdi, xuan thu nhi ky deu theo nhu le vSn thudng cd, khdng cd trd vui nao khac. Duy d thdn ha xa Yen Lieu long Yen Lieu cd dao hiil. Ngoai ra khdng cd gi khac. CO TICH - Tlidn Phiic Am long Yen Lieu: Mot noi cd ngdi md id c6, rdng udc 5 mau, chi nghe ndi da'y la md cua Hung Nhugng Dai Vuong trieu Triin. De'n nay, cay rirng mgc sam ua'l, trong dd cd mdt tugng da cam mdt cai but, luc ggi la Tie'n sT, lai cd riia da, mdi thii' mdt con, ben ngoai cd nha mieu ihd phung. - Xa Cdn Lang long Duong Vu: Cd nui Ke Son, niii khdng cao, dinh niii tro nhgn, d dudi nhin len nhu hinh md ga, Iren cd mieu than cao chdl vdi, cay cdi um lum, bdn miia lot dep, d dudi cd hai da'u chan ngudi in vao da, ngudi nao budc lam phai (da'u chan a'y) chei ngay. Mieu ay trudc vSn do xa a'y phung sir. - Xa Cdng Thuy long Yen Ninh: Ddn rang cd ngudi hi chd'ng gay le dirng d phia den noi ay, ndi rang: "Nam chau den dau hi rudng dai da'y", nen dung ngdi chiia d da'y. Chiia cd 3 cay cd, gdc cay rai U) udc tren 3 ngudi quiing mdi xue. - Thdn thugng xa Khe Dau long Vu Lam: Cd chiia Biin Long, chiia d trong ddng niii, trong ddng cd mieu co. Trinh Vuong (Trinh Sam) tay de 3 chir Idn: "Ban Long Tu" (chiia Ban Long). Trong ddng cd mdi su mdi hi cat va da noi len nhu giang con rdng ngdi, phi'a cudi ngay sudn niii cd bia khac ghi nien hieu Nguyen Hoa*'\ Van bia reu phii khdng dgc dugc hei. KY NGHE Trong hat duy cd ihdn Phiic Am idng Yen Phong, hai thdn Yen Phii, Yen Cdng long Yen Lieu va hai thdn Bd Diiu, Ddng Hdi idng Du'c/ng Vu, cac noi ay cd nau rugu. 6 Phiic Ldc long Tliicn Trao, xa Phung Thien long Bdng Hai cd lh(^ mdc. Xa Yen Lieu ha, long Yen Lieu, cd thg del. Xa Tliien Trao cd thg del chieu. Cdn deu la ngudi lam rudng, khdng cd ky xiio nao khac. THOSAN Rudni' vudn trong hat deu Siin xuai vat thudng, khdng cd siin viil gi khiic. Duy long Bdng Hai cd rucfi vii vd day, UuKic loiii ciia cdng. "NguyOn lloa; NiC-n InCu ciia vua l.c Trang T6ng {]>^3 - 1548)


71

HUYEN YEN MO Xet theo "Nha'l thdng chi", huyen nay d phia Nam phii Trudng YCMI, lir Ddng sang Tay each nhau 35 dam, lir Nam de'n Bde each nhau 30 dam, Ddng giap dia gidi huyen Kim Son, Tay giap dia gidi huyen Phung Hoa, Nam giap dia gidi huyen Nga Son, Tdng Son tinh Thanh Hoa, Bac giap dia gidi huyen Yen Khanh. Theo "Nha'l thdng chi", xua da't Md do, thdi Minh (khi Bac ihudc) ddi ra ten huyen ngay nay, thude chau Trudng Yen, le Ihudc vao phu Kien Binh. Thdi Le Quang Thuan ddi cho le thude vao phii a'y. Biin trieu vSn theo the. Minh Menh nam 13 ddi lam phan phii kiem ly"^ Tu Dire nam thii 5, khi linh chia, phu lai dat chiic tri huyen cho le ihudc vao phii a'y. Tmdc cd 8 long. Minh Menh nam 19 ghep tdng Tliiin Phii huyen Nga Son Tlianh Hoii vao huyen ay. Hien nay cd 9 long, chia ra 72 xa, thdn, trang, phudng, ap, tnii. THANH TRI Tlianh cii nay hay cdn d xa Quiing Phiic, nguyen Irudc d Tien Hung. Ban trieu Gia Long nam dau rdi vc xa Lan Khe. Minh Menh nam diiu rdi ve Yen Tliai xa Quiing Phiic ciia xii hgc hieu (nha hgc ciia xu) d phia Ddng huyen ly. Tu Diic nam ihii 5 sira liii lluinh diii, thanh cao 5 Ihudc, bdn lien trdng Iriic, mill Ddng mat Tay deu dai 18 trirgng, mat Nam mill Bac ciing deu dai 18 Irugng, cii bdn mat tdng cdng diii 72 Irugng. Trong thanh rdng (dien tich) mdi mSu bdn sao sau ihudc, cd mdt cdng dudng nhii ngdi, hai lir dudng nha tranh. Nha hgc d phia Ddng ngoai thanh, cd hai nha la nha Iranh. Tu Dire nam 31 vang lenh tren chuan cho rdi den dat d xa Ddi San hgp ciing vdi phii Ihiinh mdi cua Yen Khanh. Kien Phiic*"' nam diiu da dem cac vice bam len va dugc trd ve ly sd cu d xa Quiing Phiic, lam trii d nha dan de lam vice. Hien nay huyen dudng va nha hgc ciing ddng d thdn xi~i ay. NUI Xet trong huyen hat cd nhieu niii, nay chi neu nhu'ng niii noi tieng: niii Bich Dong d Dam Khe, niii Cdi Sc^n d Dam Khanh, niii Nggc Thd d Bd Xuyen, niii Bang Son d Yen Md ihugng, niii Xa Triet d Phugng Tri.

'" KiOm Ly: l)o phii khac quan ly. '-' KiCn I'hilc; NiOn hidu cua vua Nguy6n Gian long (1883 - 1884)


72 Neu neu nhung niii rai cao cd tieng tam va di li'ch hi ihi chi cd nui Bi'ch Dong. - Niii Bich Dong: O xa Dam Khe, phia Tay huyen, sudn nili cd ddng, cd nhu da so le, ddt dudc soi la'p lanh nhu pha le, ngoai ddng cd hai nui cao nga't ggi la Tam Quan, kliach phai qua da'y mdi vao ddng dugc. Khoang Le VTnh Thinh cd hai nha su ten la Tri The, Tri Kien dung 3 ngdi chiia: Thugng, trung, h;i. Tren vach mii khac hai chir "Bich Ddng" nay van cdn. Sudn niii Ddng Nam giap be, trong nui cd ddng xuyen thuy, cd the thdng qua dug'c hiing thuyen nhd, cung ggi da'y la chiia d ben dd Tliach Luong. Bai minh bia ciia su chua dugc chcp d sau: Phien am: Nha'l khi tu nhien Thanh thanh vi thien Cim chau Hi hai Ua't ua't son huyen Thien tao dia mdt Thanh ke than truyen Phai mdn quiing dai Nho giao hoang truyen Ciim lu phiic quii Tich diic vi lien Nhan nang tu luyen Tlian lac ihiin lien Tu son luy lich Phiic ngd thien duyen Khai s(tn Uic ihiich Uan khi luu Iruyen Tliiin hdn huong hoii Trieu md phung huySn Tii' an long bao Tam than quan yen Hoang dd hii'u vTnh Phat giac vd bien Tang thien chiing qua Cdng dure doan vien Hdi chii phu quy Cau Phat vTnh nien


73

Nhan dan lac nghiep Van vu kiem luyen Nam lai dinh xuai Lao hudng bach nicn Nhan khang vat phu Hoa xSm phong nicn. Dich tho: Mot khi tir nhien Trdi xanh ben tren Chin chau bdn be Non song lau ben Trdi dung dat mot Thanh ndi than truyen Giira Phat rong rai Nho giao rong truyen Tham sua qua phiic Diirc la trudc tien Ngudi nen tu luyen Than thanh than tien Tung len niii ay Co phiic CO duyen Md mil due da Tinh khi luu truyen Sang tdi huong liia Sdm chieu khdng quen Bdn on den bao Ba than deu yen Ngoi vua hudng mai Phat giiic v6 bien Su chiia chiing qua Cong diic doan vien Hoi chii giau sang Cau Phat lien mien Nhan dan vui nghiep Van v6 ven tuyen Trai tai xuat chiing


74 Lao tho dai nien Ngudi yen ciia thjnh Dugc mua thudng nien. Ngay thang 8 nam Ky Siru irieu VTnh Thinh'" nha Le su chiia Bich Ddng la Tri Kien va Tri The lam minh hia. - Nui Dam Khanh: O phia Tay huyen, theo dudng lu' Nho Quan den, tha'y rirng rii gd ddng xen theo, den long Dam Khanh, lire la dia phan hai huyen Yen Md va Phung Hoa ihi hai ben niii da cao viil, kbit nhau nhu ciiu da, cd con dudng quan di d giiia, hai ben dudng da trang 1dm chdm, nhgn gid'ng nhu d^u ca, nhu xuong ca. Noi ma "Dia du chi" thdi Lc Quang Dinh ggi la dd dng Khdng Ld, thudng ggi la "Mieng dd Khdng Ld", tii'c la da'y. Niii lien nhau triing diep di tir Bach Lien de'n cac thdn Nggc Lam, Nhan Pham long TliSn Phu mdi thdi. Ngd Thi ST cd tho de dd Khong Ld niii Dam Khanh nhu sau: Phien am: Doan tuc quSn son nhan gidi khoan, Ngu ddng thien khdng Cuu Chan quan. Y y nhac giang tdn thien cd, Giang lich cau truyen vu iru gian. Dich nghTa: Day nui dui rdi Igi ndi, lam mat nhin ihdy rdng rdi. Trdi dam dng dd ngay ei'ta quan Cini Chan. Canh niii than nhu Id tren xud'ng vdn ed edn mdi, Cd tich nay deu dugc irityen tung mdi Irong ddn gian. - Niii Nggc Tho: 6 xa Bd Xuyen, phia Nam huyen, Irong nui cd ldi hdng di ngang, cd the mdt ngudi di dugc. Dinh niii cd mdt khdi da nhdm xudng ben sdng nhu hinh con thd ngdi xdm, cho nen ggi la niii Tlid. - Niii Biing Son: 6 ihdn Yen Md ihugng, phia Nam huyen. Niii trdng nhu cai hiing nen ggi the, ciinh cd Irai niii nhd ggi la Miic Son, sdng Trinh Nu chay phia Tay nui va sdng Can Giang chiiy quanh phia Ddng, bdi vi chau Trudng Yen xua la cira be Yen Md. - Niii Can Nhai: Cdn ggi hi niii Xa Tricl (mii hanh xe) d xa phu(;ng Iri phia Nam huyen, hinh niii nhu 6 ciii sdng lung, nhu banh xe lan cho nen ggi nhu the. Khi len cao trdng khap lugi ciic inii niii deu chay ve phia Nam, duy cd mii ay dac biet nhu cao thang dep. nhon dung d giua. Tir be Irdng viio liiy niii iiy him lieu chi. V n i h l h i n h : Nicn Incii ciia vua l.c D u ' l o n g (I 70.5 - 1 7 1 9 ) - n a m Ky Sim Iricu Vinh Ihinh lire la nam 1709


75 - Niii Nhan Pham: 6 phia Nam huyen, thudng ggi la nui Vu Han, tiep giap vdi cira be chinh dai linh Tlianh Hoa. - Nui Phugng: O xa Quang Nap phia Tay huyen, giin vdi hai nui Hiii Nap, Trinh Nir, each nhau den biiy lam dam. - Niii Ddi: O phia Nam huyen, lir phia Ddng dia gidi phu Nho Quan do xud'ng la rudng sau trung, de'n xa Ddi Son ihi cd ma'y nggn niii ndi day. Hai cira cang Quang Hien, Thuy Do hgp ddng chsiy phia trudc mii, phia Ddng Niim niii cdn cd van bia lir Yen Phu. - Niii Ma Tien (nui roi ngua): O xii Ma Tien, phia Tay Nam huyen, niii a'y cd nudc iCr trong ddng chiiy rdi xudng ihanh dam Ma Tien, giin vdi cac niii Yen Dien, Hoang Trach. - Niii Tugng (niii Voi): O Yen Md thugng, phia Nam huyen, giin vdi nggn nui Bang Son, chd len, chd xudng nhu hinh voi cho nen ggi the. - Niii Ma Son, niii Can Son: Hai nui deu d phia Niim ihudc dia phan long Bach Lien. - Niii Ma Yen (nui yen ngua), niii Dieu Lire (niii canh chim): Hai niii deu d phia Tay Nam huyen ihudc xa Binh Hao va Quang Nap. - Niii Hau Son, niii Du Son, niii Chien Xe: Ba niii nay deu d lay Nam huyen giin vdi rirng Le chi (cay viii) va diim Khanh Triich. - Nui Sorn Hau, niii De Son, niii Phii Son: Ba mii deu d phia lay huyen thude Lan Khe. SONG - Song Lien Tri: O phia Tay huyen, mdt con sdng nhd lir nga ba sdng Lien Tri qua nga ba sdng Trinh Nir den xa Nhan Pham Tlian Phti giap xa Chinh Dili linh Tlianh Hoa, dai 4.007 Irugng. Lai xet tiordc kia nguyen lir khe sudi eac niii huyen Tdng S(^n linh Thanh Hoa, chiiy xudng thanh dam d long Dam Khanh, chiiy qua cac xa Tra Tu, Hai Nap gdm 16 dam, den xa Lien Tri chiiy vao sdng Van Sang, diiy la nga ba sdng Lien TiT. - Song Bo Xuyen: Ci phfa Niim huyen, ciing mdt ngudn phi'ii vdi sdng tren, xet theo "Nhiii ihdng chi", nguyen la lir sudi khe nui huyen Tdng Scm Tlianh Hoii chiiy viio sdng Van Sang. Tlico "Ninh chi", sdng Khuong Turin Uic lii diiy.

- Song Trinh Nu: 6 phia Tay Nam huyen, mdi con sdng nhd chiiy lir ngci ba dia phan sdng Trinh Nu, qua sdng Ho, sdng Can, giap hing liiy Ldc


76 huyen Kim San dai 1.240 irugng. Nguyen vang chi vua cho lam sdng Trinh Nir cho nen ggi the. - Song Ho: O phia Nam huyen ihudc dia phan xa Cdi Tri, ciing mot ngudn phai vdi sdng tren, bat dau tir nga ba sdng Trinh Nil chiiy thanh mdi chi khac, chay xud'ng sdng Can Giang. - Song Can: O phia Nam huyen Ihudc dia phan thdn Can, xel theo "Nhat thdng chi" tir sdng Ho chia ddng chay vao thdn Can xa Yen Md den lang Tuy Ldc huyen Kim Son chia lam hai ddng ve Ddng Nam chay vao cira be Chinh Dai, ve phia Ddng Bac di qua cac long Hdi Thuiin, Quy Hau chiiy vao cira be Lien Hai. - Sdng Trudng Khe: 6 phia Nam huyen la mdi con sdng nhd chiiy lir nga ba Trudng Khe, Yen Dien de'n nga ba sdng Trinh Nir dai hon 698 Irugng. - Sdng Lang Ca: O phia Tay huyen la mdi con sdng nhd chiiy lir dia phan xa Lang Ca den nga ba xa Quang Hien, di qua ciiu Nhan Ly den nga ba Lien Tri, dai Iren 3.413 Irugng. - Song Dam Khe: O phia Tay huyen la mdt con sdng nhd chiiy lir Nga ba Quang Hien de'n xa Dam Khe giap gidi huyen Yen Khanh, dai 900 Irugng. - Song Binh Giang: O phi'a Bac huyen hi mdt con sdng chiiy lir dia phan xa La Binh, den ndi thdn Tlid Mat, giap Iriii Ninh Mat huyen Kim Son dai 1.840 Irugng. - Song Mac Giang: Xel ihco "Nhiii thdng ehf" sdng d phfa Niim huyen chay tir dia phan sdng Van Sang, qua cac long Tlid Mat, Yen Viin, chiiy vao sdng Cai. Nghe ndi sdng do hg Mac dao cho nen ggi thii', nay Idng sdng ndng va tac, cd chd thanh rudng, chi cdn hai dai sdng, mdt dai lir Binh Hai den ndi thdn Tlid Mat, mdt dai lir dd ngang KiiUOng Giang den xa Dien Mau giap Yen Khanh. CONG THAO NHO Cira Tra Biin: Bang da giap thdn Binh Son. Cira Diem: Bang gach d dia phan Dam Khanh, giap Yen Khanh. CONG NGANG Nga ba Lien Tri cd mdt cdng ngiing, giap Lan Khe. Nga ba Trinh Nir cd mdi cdng ngang giiip Khuong Ha. Nga ba Trudng Khe cd mdt cdng ngang giap Yen Khanh. Ngii ba Ho Ha cd mdi cdng ngang chiiy viio sdng Miic ve dia phan triii Binh Hiii ndi.


77

Ngii ba Quang Hien cd mdi cdng ngang giap dia phan Phu Tri Yen Md. Nga ba sdng Dam Khe cd mdt cdng ngang chiiy vao khe nhd. Nga ba sdng Lang Ca cd mdt cdng ngang giap dia phan Dam Khe. Nga ba dd Khucmg Giang cd mot cdng ngang chay vao sdng Mac Giang. DO NGANG Dd Lien Tri thude dia phan Lien Giang, xa Lien Tri. Dd Tlig Binh ihudc dia phan sdng Thg Binh, luc ggi la dd Sao. Dd Khuong Giang Ihudc dia phan Binh Giang xa Khuong Giang. Dd Tho Mat thude dia phan Binh Giang xa Tho Mat. Dd Trung Ddng thude dja phan Binh Giang xa Trung Ddng. Dd Phuc Nhac thude dia phan Phuc Nhac, luc ggi la ben ba cay, giap Yen Khanh. CAU - Cau phu d Lien Giang bang da, Ihco "Nhai thdng chi" vua Tran Giiin Dinh len ngdi d dd, cac hao kiel dgi vua d diiy cho nen ggi la ciiu Dai Vuong (c^u dgi vua). - Cau Lien Tri, bang da. - Ciiu Ndn Khe, tren Igp ngdi, dudi bang gd. - Cau Ly Nhan, bang gd Ire, luc ggi hi ciiu Ghcnh. - Cau Binh Hai ndi, bang da. - Cau Quang Phiic, bang gd, da, tuc ggi la ciiu Ludng. - Ciiu Dam Khanh, biing gd luc ggi la ciiu Cang. - Cau Binh Hao, bang da. - Cau Phuong Nai, bang gd. - Cau Mai Xa, bang gd. - Cau Nhan Pham, bang tre. - Ciiu Yen Tuy, bang tre va gd. - Cau C6 Lam, bang tre. - Cau Ha Tlianh, bang tre. - Cau Phiic Tri, bang Ire. - Cau Cdi Tri, bang Ire. - Cau Bd Xuyen, bang Ire. - Ciiu Hung Hien, bang Ire. - Cau Tiardng Khe, bang gd. - Cau Khuong Trai, bang ire.


78 CHO - Chg Cdi Tri, tuc ggi la chg But. - Chg Yen Md, tue ggi la chg Md - Chg Quang Phiic, tuc ggi la cho Ludng - Chg Ndn Khe . - Chg Thd Mat, luc ggi la chg Mdi - Chg Quang Cdng luc ggi la chg Tram - Chg Quang Nap - Chg An Binh - Chg Phil Sa - Chg Nhan Pha'm, luc ggi la chg Mdi - Chg Phiic Nhac, mdt ben la chg Binh, mot ben la chg Nhac. - Chg Trudng Khe, luc ggi la chg Dang - Chg Bd Xuyen, tuc ggi la chg Chfnh - Chg Bach Lien, tuc ggi la chg Cao - Chg Tien Hung, tuc ggi la chg Ngd - Chg Lan Khe, luc ggi la chg Ben - Chg Lien Tri, tuc ggi la chg Phii - Chg Tra Can - Chg VTnh Khuong, giap dia phiin Yen Ninh - Chg Ly Nhan, luc ggi la chg Ghenli DUON(i Dudng quan: Mot con dudng quan lir dia phiin hai xii Ly Nhan, Tra Can giap niii Tam Diep den bien gidi huyen YCMI Khiinh dai 2.598 irugng. Dudng di den huyen ly lir diiu gid Miio (5 den 7 gid sang) den cudi gid Ngg (lir 11 den 13 gid). Mdt con dudng ciii mdi diip khoi'mg nien hieu Thanh Tliai, lir dia phan Xii Tlid Mill den giap Iriii Ninh Miii diii iren 500 Irugng, di ldi huyen ly mai 2 khac (khoiing 2 gid). Mdt con dudng cai mdi dap khoiing nien hieu Thanh Tliai lir dia phan xa Yen Van den dia phiin xa Phiic Nhiic giap dia phan Xii Bdng Hai dai 50 tiirgng, di den huyen ly mai 3 khac^'\ Dudng rieng: Mdt con dudng nhd lir phfa Nam huyen ly de'n xa Nhan Pham, giap gidi Tlianh Hoa diii 2.087 Irugng, Ihdi gian dudng di lir Miio den Ngg. Mot con dudng nhd lir phfa Ddng huyen ly den xa Phuc Nhiic giap gidi huyen Yen Khanh dai 2.383 Irugng, ihdi gian dudng di den 3 khilc. Mdi con dirdng nhd lir phia Tay huyen den dudng quan Bac ciiu Ly nhan, dai 1.950 trugng, thdi gian dudng di lir Miio den Ngg. Khac: I inli ilieo ilioi gian irac lirong: ngay 6 khac. dem 5 canh.


79 DE Dc cu Hdng Diic: Xet "Nhai ihdng ehf", Hdng Dire nam ihu hai (1471) dap de dai, tir bd Bac cira be Than Phii de'n phfa Nam cira Can Hiii, lir cac xa Yen Md, Cdi Tri de'n phfa Nam Bdng Hiii bien gidi huyen Yen Khanh de ngan nudc man. Lai mdt de niia dap bang da di chd'ng sdng be, nay xel ra hien cdn mdt doan lir dau Can khdn den cac xa Phti Sa, Nhan Pham, mdi doan lir ba cay Phiic Nhac de'n ndi thdn xa Thd Mai. Dft NHO Mdt doan lir dia phan xa La Ngan de'n ndi thdn Tlid Mat. Mdt doiin lir xa Quiing Phiic de'n xa Phuc Ldc. Mot doan tir dia phan xa Tien Hung den xa Ndn Khe. Mdt doan lir dia phan xa Lien Tri de'n xa Phil Sa. Mot doiin lir nga ba sdng H 6 Ha de'n dia phan xa Nhan Pham. Mdt doan lir cham (dam) Dam Khanh de'n cSu Dai Vuong (cau dgi vua). Mot doan tir diim Dam Khanh den dia phan xa Lien Tri. Mdt doan lir cau ndi Binh Hai de'n dia phan xa Trung Ddng. Mdt doan tir xa Yen Dien de'n thdn Phii Tri. Mdt con dudng de lir xa La Binh de'n ndi thdn Tho Mat, tren ihdng vdi dia h;il phii Yen Khiinh, dudi ihdng vdi dia bill huyen Kim San. DAN SO So ngudi: 6.812 ngudi DIEN THO Cdng lu dien thd cd 29.468 miiu, 2 siio 14 ihudc, 9 lac. THUE SUXI Dinh suu (thue biin than mdi suiii dinh), ihiie dien ihd cdng viio la: 35.536 ddng bac, 4 hao 5 xu. Tliuc ndi dinh: 2.827 ddng 2 hao. Thuc cdng suu: 13.624 ddng, Irong dd ihue dien ihd lii 19.085 ddng 2 hao 5 xu. NHAN VAT Van khoa: - Ninh Dich: Ngudi xa Cdi Tri, dd De nhi giiip Tien sT khoa Mau Ngg ddi Le VTnh Thinh, lam quan den Chau phu Dd ddc Liet d;ii phu, Ddng ciic Dai hoc sT.


80 - Ninh Dill: Ngudi xa Cdi Tri, dd De lam giap, ddng Tien si klioa Ky Suu trieu Lc, lam quan den Ddng dao giam sal. - Ninh Tdn: Ngudi xa Cdi Tri, dd De tam giap ddng Tien si irieu Le, lam quan den Thugng thu. - Nguydn Huyen: Ngudi xa Cdi Tri, dd B khoa Ky Dau ciia Biin irieu (trieu Nguydn), lam quan den Tri huyen, Ndi cac Ddng nici sir. - Nguydn Ai: Ngudi xa Cdi TiT, tii'c la bac rudl cua Nguydn Tuyen (Ddng niei cdng), dd Cu nhan khoa Ky Mao ddi Gia Long, lam quan de'n Lang Trung. - Vu Pham Khai: Ngudi xa Phugng Tii, dd Cir nhan khoa Tan Miio ddi Minh Menh, trai qua 3 trieu vua, lam quan de'n Tri huyen, Dai gian lii bd, d cac va 4 lan sung vao quan. Khoiing nam Tu Diic vang lenh duc^c phai lam Thuong bien linh Ninh Binh (lam Thuong bien linh Ninh Binh), ke dd ITnh chure phien xii' Thai Nguyen, liii vao kinh lam Hanh bd thi lang kiem sir quiin, sau bi benh chei. Con Cii la Vii Ke Xuan, nhd cd hgc van uyen bac dugc Irgng dung mdi dang hiiu vua coi xem 3 quyen tha, 15 quyen van (ciia Vu Phiim Khiii). Vua duyet qua vui murng va thudng, vira khen vira lice, den khi Ke Xuan ve quan vang menh chuan cho 30 hmg bac, cho cd Id le, vua lai cang thuong hc^n. - Pham Than Dual: Ngudi thdn Ihugng, xa Yen Md, dd Cir nhan khoa Canh Tua't ddi Tu Dii'c, lam phien siir linh Bac Ninh, ke dd vang menh di siir nha Thanh, kham phai vice de, sdng, khi ve lam quan den Hinh bd Thugng Thu, Hiep bien diii hgc sT. - Pham Van Hoan: Ngudi xa Ndn Khe, dd cir nhan khoa Giap Ty ddi Tu Diic, trudc lam d huyen doan Ciiim Khe, nay tir quan ve quan Iruyen diiy hgc sinh. - Nguydn Kinh Tc: Ngudi ihdn Can xii Yen Md, dd Cir nhan khoa Canh Ngg ddi Tu Diic, lam huyen doiin Tliiinh Chuong, nay da cao quan ve que. - Nguydn Quy: Ngudi Xii Cdi Tri, dd Cir nhan khoa Mau Diin ddi Tu Dii'c, nguyen hi huyen doiin Pht)ng Doanh. V6 tudng - N*uiyen Tlic: Ngirdi Irong huyen, chua rd lang niio, khi ho Miic lien ngdi nhii Le, Nguydn The nghe lin Trieu To khdi binh d linh Thanh lioii nen hudng irng theo ngay liim Tidn diio IrcMig quan vua, ihudng Lip dugc chien cdng Vii lam ipian Trung quan Dd uy, dugc phong Lugng Quiin cdng, siiu phong lam Phuc Tliiin, nay ddn ihd d xa Dam Khanh.


- Nguydn Van Tan: Ngudi xa Phuong Nai, d trieu Lc, vi ndi lieng ve nghe vd nen dugc phong lam Tan tri Cdng than, tang Li; Quan Cdng. - Nguydn Nguyen Phuong: Ngudi xa Phuong Niii, vi ndi tieng nghe vd d trieu Le, dugc phong lam Dien lien chi huy sii. NGUOl SONG LAU Pham Chuan: Ngudi xa Ndn Khe, lire la dng bac hg cua Pham Van Hoan, dd 7 khoa Tii tai thdi ban trieu, nay da 80 ludi, nhidu hgc giii tdn bac thay. NGUCII CO VAN CHU^ONG Vu Ke' Xuan: Ngudi xa Phugng Tii, la con ca cua Vu Phiim Khiii, dd Tii tai khoa Canh Ngg ddi Tu Diic dugc cir di coi viec thi Yen bac che' khoa. Vang lenh dugc chuan, ca'p phi di dudng de ve que quan, nay day hgc trd. THAY DIA LY Pham Tu: Ngudi xa Phugng Tri, nguyen trudc hieu rd dugc ihuiil phong thuy nen n6i tieng la thay dia ly. Tridu Le cd Ulng phong. LIET NU Pham Till Hdng: Ngudi trong huyen (chua biei d lang nao) diiu nam Tlian Dijrc*'^ nha Le, tir Ddng Dd dem thuydn chd tudng sT ban bd vd thuan Hoa, quan Trjnh duoi gap, quai thuydn vua hi diil, cd Tlii Hdng di theo, ed mdt md to mdc lien dem dang de huge vao cheo, den khi ve ihl miii. Vua khen va tang lam Thi gia phu nhan (phu nhan hiiu gia). Sai lap ddn thd d Cat Dinh. Cat Dinh nay thude Quang Tri. PHI TAN Cdng phi lay cung cdng chiia hg Nguydn ngudi xa Trinh Nir (ten chua rd). Nguyen ddi trudc cd lay cung cdng chiia vao tridu (khoiing nam Hdng Diic nha Le). Vang Lenh, cd chi vua cho cdng phi mdt dai sdng nhd, lien lir nga ba Ho Ha, dudi de'n cira be Can Hiii, ggi la sdng Trinh Nu, cap cho rudng thd (khoang ddi Tu Dii'c). Tuc iruyen ling: Thdi Trinh Vuong, d xa ay, cd mgi cd liinh nir dang cat cd d rudng, tha'y xe ngua di qua den bd, nhan the lam biii cii siui: 'Than Dure: NiC>n hieu ciia vua l.c Kinh'long (1600)


82 "Anh di lan dd dii xanh Deem eat ed mdi minh sao dang Tay cdm bdn ngityel xenh sang Thu tram nggn cd hai hdng quy vuang" TlltT PHU Truong Thi Nhan: Ngudi Binh Hiii ndi, nguyen trudc lay Bat Cdng Phuong, nam 17 ludi hoa chdng, d vay giu liei, xdm lang khen nggi. Khoiing nam Tu Due dugc vua ban bdn chir: "Tiei hiinh kha phong", nay tren 70 tuoi. NGUOl DI IHI Xem danh sach khoa trudc cd 90 ngirdi. PHONG TUC Phong tuc trong huyen nay cung nhu Ha Ndi, nhirng phong each van thang"' hon chut, Tir tmdc van deu la phong each ciia dan Han (Uic la ngirdi kinh, ngudi chg). Cdn lii' dan (sT, ndng, cdng, thuong) ddu cd nghd nghiep chuyen mdn de ghanh dua hon thua vdi nhau, nhung nghd ndng viln nhidu hon, cac nghe sT cdng thuong tham gia viio cudc sd'ng d thanh ihi, cac ngudi cdng thuong d tu tap cd lan cii ngudi Tau. Thdi quen cua dan ndng ihdn lii ciln kiem chai phac, vice cay ca'y rudng nirong deu giao cho phu nu lam. Vice hdn nhan khdng cau nc la thang Id, nhung thang miia ddng la nhidu. Viiic lang ma, nha ngheo thi mdt hai ngay mdi ehdn cai, neu la giau cd thi hiing luan (10 ngay) mdi ehdn cai, khi het lang thi tim chgn da't ehdn lai ggi la cai tang. Miia xuan Id ciiu phiic, mua thu lam Id tie'n com mdi, miia ddng lam Id thang chap va liio md, Cii de'n cac thang trong nam Id mimg. Id vieng do linh ihiin thich ma di liii vdi nhau. Hei Ihiiy deu theo le thudng cho hgp vdi tinh nghTa ma thdi. Nhirng nam gan day, ihudng bi ddi kem cho nen dan linh, phong luc phan Idn khdng bang imdc kia nira, cung la vi phong hdi cd liic xud'ng. Nay xel cac xa Phugng Tri, Cdi Tri, Yen Md, Bd Xuyen, Ndn Khe, Phiic Nhiic, lir trudc cung hoi ua van hgc. Cac xa Quiing Phiic, Phuong Nai, lir trudc cd ua vd nghe. Cac xa Khuong Du, Quiing Cdng, Binh Hai cd phudng ca sT. Tlidn Binh Hiii cd phudng vat nhau, nhung khdng cd lai gi xuiii sac cii.

'"'Irong Luan ngii: Loi Khong lir: Chai ihang van lac ila, van lining dial uic sir, van chai boii ban. nhien hieu quAn lir (v noi chat phac hon van vc. van ve ludi chai [iliac ihi soiig, co van ve va chai phac deu rue I'O ca, nhir liie moi la luJp ich voi ngiroi quan lir)


83 DUYfcN CACH - Nguyen trudc, dd Yen Md d xa Bd Xuyen, luc ggi la sdng Long Bien, cdn mdt ten nira la dd Hoang Long. Theo sir nha Tran, vua Giiin Dinh len ngdi d chau Tiirdng Yen, nay xa Bd Xuyen cd mieu thd vua Giiin Dinh, diing trudc cd lang do hg Tran thdn La Phti xa a'y giu gin. - Khoang nien hieu Tu Diic: Ddi ten xa Bach Bat ddi lam xa Bach Lien, xa Kim Tri ddi lam xa Lien Tri, xa Thien Tri ddi lam xa Phugng Tri, xa Hinh Quiing ddi lam xa Quang Phiic, Irai Trung Ddng ddi lam xa Trung Ddng. CO TICH - Mieu thd hai vua Gian Dinh, Trung Quang: O thdn La Phu xa Bd Xuyen. Nghe ldi truyen riing Lang hai vua d day, nay cd ngudi hg Triin d thdn a'y coi giir. - Den thd than Ap Lang (diip sdng): O thdn Nhan Phiim, ihiin hg La, buy la Vien, nghe Iruyen liic nhd hgc dugc dao. Khu vua Hiing di danh phuong Nam, de'n cira be hi gid bao ngan trd mai hon mdt thang. Vua an chay giQ dieu ran va sai La Vien cudi thuydn di trudc, vi the be khdng ndi sdng nira, den khi trd ve La Viiin mai dgc dudng, vua ban chieu phong cho liim than Ap Lang va lap ddn thd d phia Nam cira be Tliiin Phii, l;ii lay quan Ifnh do La Vien huy ddng trudc cho d day de thd phung. Nay cac xa Nhan Phiim, Phii Sa.... long Tlian Phil la noi dai ay. - Den than Nam Hiii Tir Vi: O ihdn Can, phfa Niim huyen ihd Hoang thai hau nha Tdng. - Ddn Tliai su Triin: 6 xii Trii Tu, ihiin hg Triin huy Nhai Dual, dugc phong Chieu Van Dili Vuc^ng. - Den Lidu Hiinh cdng chiia: C> xii Ly Nhan, phfa Nam van lir (na\ thd cac bac lien nhc^ ciia huyen, diit d thdn ihugng xa Yen Md. Nam Dinh Mao ddi Tu Dii'c, sira lai lan thir hai. - Chiia Bich Dgng: 6 nili Bi'ch Dgng, Dam Khe, cd 3 chua, chiia irung do ddng dii him ihiinh, chiia hii do con ngirdi xay dung. Chiia do cac su tridu Le la Trf Kien vii Trf Tlie dung iC-n. VAN lUA Van hia chiia Bfch Ddng: Nam Ky Siiu nien hieu VTnh Thinh Iridu Le, Ciic su Trf Kien, Tri Tlie lam biii minh. da chcp d irC-n.


84 KY NGHE Xet trong hat cac loai thg cd thg lam gach ngdi, thg del (la nir), thg mdc deu khdng cd ky xao gi la. THO SAN Xet trong hat cac loai nhu liia, khoai, dau, deu la vat thudng.

HUYEN GIA VIEN Tir ddi Dudng (Trung Qudc) ggi la Uy Vidn, sau doi la huyen An Vidn, le Ihudc vao Phiic Chau. Ddi Tran ggi la Gia Vidn ihudc Id Trudng Yen. Ddi Minh ggi la chau thude phu Kien Binh. Ddi Le ddi la huyen Gia Vidn ihudc Tlianh Hoa. Ddi Tay Son van ihudc Trudng Yen, dat rieng lam Tlianh Hoa ngoai tra'n. Qudc tridu diiu ddi Gia Long thude Thanh Hoa, nam ihii 5 Ihudc dai Ninh Binh. Nam Minh Menh ihir 10 ihudc Iran Ninh Binh, nam Ihii 13 ddi Trudng Yen lam Yen Khanh, Gia Vidn ihudc vao day, cd 12 long, 92 xa, ihdn, phudng, trang, trai. THANH TRI Thanh huyen nay d dia phiin xa Bd Xuyen, long Lien Huy, chidu cao 6 thude, mat rdng 2 ihueic, chan ihanh 1 Irugng, 1 ihudc, chu vi 63 Irugng 6 thude, phfa trudc cd niii Bd Dinh, liii cd ciic nui dii. Ben lii cd cac niii diii Te My, ben huu cd mdi diii sdng Hoiuig Long. Nguyen Irii'dc ihanh cd d xa Tuy Hdi (nay la Binh Dien). Gia Long nam diiu (1802) di chuyen vd xa Ddi Nhan (ndn cu hay cdn). Den khoiing nam Tu Diic, ddi huyen vd, dap ihanh d diiy, diit rieng bicl hi Ihanh phan phii Gia Vidn. Vd dia gidi, Ddng giiip con sdng Idn ddi ngiin vdi gidi hat 2 huyen Yen Hoa, Phung Hoa, Nam giap gidi phan phii Yen Khanh, Bac giiip gidi hat huyiin Tlianh Liem Ihudc linh Ha Ndi. Ddng Tay ciich nhau de'n hon30 dam. Nam Bac each nhau den 21 diim.


85 NUI - Nui Kem Trdng: Niii nay d dia phan xa Dich Long, tren niii trdng xudng tdi sdng Hat, dd'i ngan vdi dia phan huyen Thanh Liem, cac niii mgc giap nhau, ddng sdng chay d quang giira (luc ggi la niii Kem Trdng). - Niii Djch Long: Niii nay d dia phan xa Dich Long, cdn ggi la ddng Nham Sc^fn. Dong cd 3 Id hdng, trong dd sac da long lanh nhu pha lc. Cd mdt chd 1dm xud'ng, nudc dgng khdng bao gid ciin, trong chd 1dm xud'ng a'y, cd phien da tu nhien, cd vay vay nhu hinh con ca chep. O cac thanh ben cua ddng thi da ran, cam da gd vao nghe cd tie'ng keu nhu chudng, Irdng, khanh, md. Cdn nhii da rQ xud'ng, cd chd nhu hinh cai chum vai, nhu cot ddng, nhu vdi voi, nhu hinh ngudi, ddu theo hmh ma ggi ten. Rieng cd mdt hang sau tham, khdng biei dau la day, tir trudc de'n nay khdng ai dam vao. Cira Ddng me ngoai cd mdt ngdi chiia, chiia nay nhan cd canh tu nhien ma dung len, ggi la chua Cd Am. Hai cira ddng phfa trong cd Id thdng len trdi, ggi la cira Ddng Nam. - Niii Da Han: Niii nay d dia phan xil Van Lung, hinh the so le, noi iiy cd mdt hdn da hinh Iron nhu hinh mill liang (luc ggi da trang). Cdn d dudi cd dam rai sau, klidng biei day d dau (luc ggi ben Ndi). Giua diim cd mdi den thd. Phfa Irude diim nay, cd 99 khiic bao quanh, phia sau cd ciii gd diii 99 nggn dm vdng quanh, cho nen ngudi ddi truydn khiiu rang: Niii da trang sang rue, 99 nggn d phia sau dam rdng sau, 99 khiic sdng quanh phfa trudc. - Niii Tam Tiem: Niii niiy d dia phiin xa Gia Son, nui da cao nhiii, tren hinh thanh ba nggn, luc ggi la Ba Non, hi mdi niii cao biic nhai viing nay, dudi cd hang thdng ra phfa Bac nui, giap dia phan niii Van Lung. - Niii Hoang Quyen: Niii nay d dia phiin xa Hoang Quyc^n, dudi nui cd mdt cai dam nudc ddc lam, nui rat ddc. Ngay xua cd cau: "Nudc dam ludi, chd ldi ludt dudi". - Dong Hoa Lu: Ddng nay d dia phan xa Uy Te, chung quanh cd niii da, cd rudng phang rdng 8 miu, liii cd mdt chd nhu cdng thdng nudc, sdm tdi nudc trieu ra vao, thudng ggi day lii noi Dinh Tien Hoang an cu nudi ehf Idn. Nay. cd den Nguydn Minh Khdng d day. Ngudi ddi da vinh iho: Phien am: Kien ihuyei Hoa Lu ddng, Phieu phieu phdng thir du. Son lam cim tien liet, Mieu mao ddc ihanh u. Suong thuy quan phong bfch.


86 •'''

>

Cam hoai nhiii giiin luu. Ha nang thuy lien Ciinh, Quan tan cd hoang chau.

Dich nghTa: Nghe ndi Hoa Lu ddng, Mau mau tdi day xem. Niii rfnig nhu canh tien, Dinh ehiia tra mot ednh thanh ii. Suang che niii mot man xanh hide, Cdm Ihdy nhu mdt viing trdi di. Ddng sudi nhu mdt dam sen, Hoang ehdn nhin duge khap viing. - Niii Mai Phugng: Niii nay d dia phan xa Mai Phugng, tren c6 mdt chd bang phang (tuc ggi chg trdi) the niii keo dai qua 3 niii dai, ba nui da, den mdt nggn niii cao cd cai hang sau tham khdng day (tuc ggi hang Cat Dim). Khoang thang 7, thang 8, gap Iran mua lo gid Idn, cat trdi thanh ddng cd hinh nhu vua thdc, hoac nhu hinh biic ihanh, nha dia ly bao la hinh trang: thuy, hoa, tho, kim, mdc, cur mdi nam khac nhau. Khoang thang 3, thang 4, nghe cd tieng nhu Sling Idn, lap tiirc mua gid lo thi cat ii'y trdi hei, khdng biet di dau, riit la thieng lii. Ngudi xua cd ndi: "Thang 8 da ra, ihang 3 da vao". - Nui Canh Ga (niii Kenh Ga): Niii nay d dia phan nga ba sdng, Ihudc phudng Te My. Dudi niii cd sudi nudc miin va ndng chiiy ra, bdn miia ddu ndng, rdng 1 Irugng, cd gidng ca ddi bc^i ra (luc ggi la hang nudc ndng). - Niii Ham Rong: Niii niiy d dia phiin sdng thude phudng Biii An thuong, hai ben bd, cac niii mgc giiip nhau. Duy cd niii nhd niiy nam thang long sdng, dau cao, dudi ihiip, hinh lira diiu rdng, cho nen ggi len the, liii cd ten la niii Dd. - Nili Dinh: Niii nay keo dai d dia phan cac xa Phiic Lai, Sinh Dugc, Mdc Hoan, Xuan Tri, Ddc Trang ihudc gidi hiU hai huyen Gia Vidn, Phung Hoa, liii mdt diiy mii diii, hen ciinh licp den dia phan nui Chi Phong d xa Trudng Yen, tren cd ddn ihd Cao san Dili vuong. - Niii Dai Hiru: Nili nay d dia phan Xii Dili Huu, lung nili cd ddng. Ddng md hai cira, giu'a cd mdt ngdi chiia, phfa trudc cd niii Ham Rdng, phia sau cd niii Bd Dinh, ben lii cd niii dai Te My, ben hii'u cd mdt dai sdng Hoang Long. Tuang Iruyen, md to Dinh Tien Hoang d day. - Niii Long Trieu: Niii nay d dia phan xa Trudng Yen, dudi niii cd hai mieu vua Dinh, vua Le.


87 - Niii Hoan Y: Niii niiy d dia phan xa Trudng Yen, lire nay hi day niii Ke Son, theo hinh ggi the (rirng phfa Bac) chan niii cd lang vua Le Dai Hanh. - Nui M a Yen: Niii nay d dia phan xa Trudng Yen, vl hinh the gid'ng nhu yen ngua nen ggi the. Tren niii cd lang vua Dinh Tien Hoang. - Xuyen Thuy Dgng: Dong nay d dia phan xa Trudng Yen. Niii da nam ngang, dudi cd ddng, ddng nudc xuyen qua, ihuyen be thdng sudi (luc ggi Hang Ludn). Nha dia ly ggi la Dong Tliach Luong (tiep theo chep tho ciia Trjnh Sam - da cd d tren khdng chep lai). - Lien Hoa Dong: Dong nay d dia phan xa Trudng Yen. Qua ddng Xuyen Thuy mdi vao dugc, md rdng ra 200 miu, vdng quanh ddu la niii cii. Giira cd mot nggn niii, hinh gid'ng nhu hoa sen, bdn ben nudc khe chiiy vdng quanh, ben khe cd hdn da Idn, luc ggi Ban Da, bc;n ciinh cd mdt niii nhd gidng nhu hinh ngudi, luc ggi la niii Trang Nguyen, ddi diiin cd mdt niii, phien da trdng len nhau, trdng gidng nhu cai gia sach, ggi la niii Hdm Sach. Khoang nam Tu Dure, Hoang giap Pham Van Nghi, ngudi xa Tiim Dang huyen Y Yen tinh Nam Dinh lim diin noi nay d, trdng hoa sen choi ngam, nhan dat ten la ddng Lien Hoa (hoa sen).... - Dgng Tho Tich: Dong nay d dia phan thdn Tlid Tich, xa Van Cai., Tren lung mil cd ddng, chia lam hai. Ddng phfa trudc cd hang thdng len trdi cho nen sang, ddng phfa sau sau tham, di vao tai phiii dung lira soi, bci rdng chiia dugc ma'y tram ngudi, cd nhu da ket hii nhu hinh ngudi liil linh xiio cd ve ur nhien. Ddng nay so vdi ddng Dich Long cd phiin han. - Niii Da Gia: Niii niiy d dui phiin Da Giii thugng, cd hang sau. Sau ihdi Le Trung Hung, dan lang kel diing ngiun vdi bon gian, giet kliiich di diriing, rdi viil viio Irong hang cho miii li'ch. mii chia ciia, chiing him hai nhieu ngudi di dirdng den hon 20 nam. Nam Le Chfnh Hoa (1680 - 1705) vice ii'y phat giac. Vua sai Tliac quan cdng Le Tlii Hiii'" di den xel Iri, giet dirge hon iic ihii vii phat luu 246 ngudi, rdi ludc cii len Xii, nay chi cdn Da Gia hii ma thdi. SONG - Sdng Lac Khoai: Sdng nay d dia phiin xa Liic Khoai, lii' nga ba Ddng Dinh chay xudng ha ngudn, rdi lir chi phiii Biic sdng Lang chia ddng chiiy xud'ng De, den xa Liic Khoai hgp viio chi phai Nam, chiiy vd Ddng ra sdng Hoang Long. - Song Dai Hoang: Sdng nay d dia phan xa Dili Huu, lir Lac Khoiii chiiy xudng vao sdng Hoang Long.

Le Ihi I lai: Con Lc Thi llicn, ngiroi xa I'liii lliio, huyen L6i Dirong, Inin Thanh lloa


88 - Song Hoang Long: Sdng nay d dia phan xa Trudng Yen. Tuong Iruyen Dinh Tiiin Hoang luc nhd cd de'n day, rdng vang dm iip, nhan dat len the. Sdng chay xud'ng nga ba cira Gian, liii lir da'y chia chi phai ra: mdi chiiy vao Xuyen Thuy Dong, mot chay vao sdng Tranh. - Nga ba ciia Gian: Sdng nay d dia phan xa Gian Khiiu, tren tiep vdi sdng Hoang Giang, ha luu cung sdng Tlianh Quyet hgp liii. - Song Thanh Quye't: Sdng nay d dia phan xa Thanh Quyei (cd ten la Sinh Quyet). Tir sdng Hal, Ha Ndi chiiy xud'ng qua niii Kem Trdng, den day, qua Bd Cd, Hoang Dan, qua Gian Khau chuyen sang Ddng chiiy xud'ng nga ba Son Thuy (Non Nudc). REN DO - Ben Thanh Quyet: O dia phan xa Tlianh Quycl, mdt ben thude dia gidi Ha Ndi. - Ben Gian Khau: O dia phan xa Gian Khau. - Ben My: O dia phiin xa Te My, giap giin thanh huyen. - Ben Trudng Yen: O dia phiin xa Trudng Yen ha. CHO - Xa Dich Long mot chg - Xa Sinh Dugc mdt chg - Xa Le Xa mot chg - Xa Tri Hdi mdt chg - Xa Son Dugc mdt chg - Xa Trang An mdi chg - Xa Thanh Quyei mdt chg - Xa Gian Khau mdi chg - Xa Uy Te mdt chg - Xa Te My mot chg. CAU - Xil Trudng Yen thugng cd hai cilu dii: Mdi ggi la ciiu Ddng, mdt ggi lii ciu Tidn. - Xa Tri Hdi cd mdt ciu da.


89 CONG - Xa Tliieu Hdi cd mdt cira cdng qua dudng quan Id - Xa La Mai cd mdt cira cdng qua dudng quan Id - Xa Tri Hdi cd mot cira cdng qua dudng quan Id - Xa Da Gia cd mdt cira cdng qua dudng quan Id - Xa Cam Gia cd mdt cira cdng qua dudng quan Id DUC)NG - Dudng quan Id: Dudng lir bii'n sdng Tlianh Quyei chay sudi den ben Gian Kha'u, tram La Mai, xa Cam Gia, keo dai den linh thanh, dudng di udc tinh 2 khac (trong dd cd tram Ninh Da). - Dudng quan Id: Tir nga ba Gian Khau di sudl qua may xa Tri Hdi, Tuy Hdi, Thieu Hdi, Van Lung, Dai Hiru keo dai de'n thanh huyen, dud'ng di udc tinh mdt khic, lai tir thanh huyen qua ben My, Lien Huy, Ngd Ddng de'n de Giang dd'i ngan huyen Yen Hoa, dudng di udc nira khic (trong dd cd liiim Ngd Ddng). - Dudng nhd: Tuc ggi dudng Tien Yet. Tir dudng Tliien Ly di sudi qua dia phan Quan Vinh, Ngd Khe, Ang Ngu den ben sdng Tmdng Yen, dudng di udctinh hai khic, lai tir dudng ay chia lam hai dudng: mdt dudng qua sdng, di sud't qua dia phan cac xa Dien Giang, Dili Hii'u, Bd Dinh keo dai den thanh huyen, udc tinh nira khic, mdt dudng di ven sdng qua xa Sinh Dugc, Le Xa, Tra Tu, Tlid Tich, Ddng Dinh den dia gidi Nho Quan, dudng di udc tfnh hai khic. - Dudng nhd: Tir dia phan sdng Tlianh Quyet qua xa San Quyei, Cung Que den dudng Tliien Ly d dia phiin Gian Khau. DUYEN CACH - Tong Lien Huy: Trudc hi Van Duong liii cd ten la Vien Dang. - Tong van Trinh: TrUdc day la Van Cai - Xii Lien Huy: Trudc hi Van Duong, lai cd ten la Vien Dang. - Xii Van Trinh: Trudc la Van Cai - Diem Giang, Didm Xa: Hai xa nay hgp hii lam mdt xti Dam Xa. Sau doi chu Diim ihanh chu Didm chia lam hai xii. - Xa Dai Huu: Trudc la Dai Hoiing. - Xa Ddng Liic: TrUdc la xii Ddng Tii . - Xa Te My: Trudc la xa Chan My


90 - Xa Doan Binh: Tmdc la xa Thien Nghe, lai cd ten la Doan Nghe - Xa Mai Phuong: Trudc la xa Tii Dudng - Xa Thanh Quyei: Trudc la xa Sinh Quyei - Xa Thanh Khe: Tnidc la xa Son Khe - Xa Thu Didn: Trudc la xa Gia Hd - Xa La Phii: Tmdc la xa Gia Hd - Nguyen Ngoai, Nhan Ly: Hai thdn trudc la xa Gia Phii nay chia lam hai thdn. NHAN VAT Van khoa: - Dinh Tien Hoang: Hg Dinh, ten la Bd LTnh, ngirdi ddng Hoa Lu dep dugc 12 siir quan thdng nhai dai nude ggi la nudc Dai Cd Viet, ddng dd d Hoa Lu. Nudc Nam la chfnh thdng la lir Dinh Tien Hoang. - Dinh Phii' De: Ten la Toan, con thir Dinh Tien Hoang, vi cdn nhd nen bi truai ngdi lir dd nha Dinh het. Xel thdi Dinh den ddi Phe Dc dugc 13 nam. - Dinh Giao Chi quan vuong: Vucmg len la Lien, con Irirdng Dinh Tien Hoang, ihudng theo vua di chinh chien, chiu nhidu gian khd, vd sau di sii nha Tdng, nha Tdng phong cho lam Giao Chi quan vuong, nhan sach phong ciia Trung Qudc bit diu tir day. - Dinh Cdng Trii': La ngirdi cha sinh ra Dinh Tien Hoang. Dinh Cdng Trii lam nha tudng cho Duong Dinh Nghci, dugc bd chire Tliu' sir Hoan Chau. - Dinh Didn: Ciing hg vdi Dinh Tien Hoang, theo vua di dep loiin 12 sii quan, dugc phong Ngoiii giap, khi Le Dili Hanh xung lam phd vucyng ciing Nguydn Bac khdi binh danh khdng dugc rdi chcl, sang ddi Ly dugc phong lam phiic thin, dan thd ciing nhidu. - Nguydn Bac: Ngudi cung lang vdi vua Dinh Tien Hoang, cung ludi, luc cdn tre iho ciing cac ban Dinh Didn, Luu Ca, Trinh Tii suy tdn Dinh Bd LTnh lam vua, thudng d ben la hiru. Den khi vua ngu gia va di dau Nguydn Bac deu theo hiu. Sau khi Dinh Bd LTnh dep dugc 12 sir quan, Nguydn Bac dugc phong lam Qudc cdng. Khi Dd Thich giei Dinh Tien Hoang va Dinh Lidn, Nguydn Bac giei Dd Tliich. Le Dai Hanh len ngdi, Nguydn Biic ciing Dinh Dien lir tie't, dan thd ciing nhidu. - Luu Co: Ngudi ciing lang, cung ludi vdi Dinh Tien Hoang, lam quan den chire ST su phu dd hd. - Trinh Tu: Cung que vdi Dinh Bd LTnh. Sir chep thieu miii chuc c|ii;iii. Khi Tliieii de len ngdi, Trinh Tu di sii sang nha Tdng.


91 - Le Trinh Ldi: Ngudi xa S<^n Dugc. Tlieo sach Lc Quy Ddn, Trinh Ldi theo Le Thai Td khdi ngliTa, cd cdng dugc cho la hg Le, lam quan ldi chire Thai uy, sau lai dugc phong tudc Tliugng Dinh Hiu, luc chei dugc truy lang chiirc Qudc ihugng tudng quan, nam Hdng Dure truy tang chiic Tliai phd, tudc Thg qudc cdng. Chau la Hiru Dal, Hiiu Didn di theo viec quan, chiic chanh ddi tmdng. - Bui Thdi Trung, Bui Khic Kiem: Ngudi xa Chi Phong, la con Biii Van Khue va Nguydn Thi Nien. Bui Van Khue la diing tudng thdi Miic dugc phong Son quan cdng. Bui Tlidi Trung dugc phong Ld quan cdng, Bui Khic Kiem dugc phong Nghi quan cdng. De'n khi quy thuan nha Le, lap cdng ngudi cha la Biii Van Khue dugc doi phong la NghTa quan cdng, Bui Tlidi Trung dugc ddi phong la Ld quan cdng, Bui Khic kiem dugc ddi phong la Nghi quan cdng. Vd sau Bui Van Khue bi Phan Ngiin giei, Nguydn Thi Nien la vg bao thu chdng rdi nhay xud'ng sdng tu lir. Bay gid, Bui Khic Kiem da chcl, tridu dinh ihiiy hai anh em cd cdng nen Biii Tlidi Trung dugc cho vd de thd phung td licin. Biii Thdi Trung lam tudng dao Son Nam, sau di lu. Den nay ngudi cha Biii Van Khue va hai ngudi con Biii Tlidi Trung vi Biii Khic Kiem ddu dugc thd d mieu Trudng Yen, ma den d Chi Phong liii cd ihd ca ngudi cm iil la Vi quan cdng. - Vu Cu: Ngudi xa Son Quyet, khoang nfim Chfnh Hoa (I860 - 1705) ddi Le, giup Hi cdng, dugc phong chiic Tan iri cdng ihin phu qudc quan cdng, dugc chuan cho xa ay Ihu thuc rudng cdng, rudng tu ciia xa de den huo'ng thd Cling. Nay xa a'y vin cdn thd ciing. - Phiim Cdng Diio: Ngudi Xii Doan Binh, thi dd Hucmg cdng ddi Le Canh Hung, chi mudn dd Dai khoa nen hem 10 nam khdng chiu ra lam quan, sau dugc b6 lam Tri huyen, mdi dugc 10 ngay thi Tay San khdi nghia, cung anh em ban bac chd'ng cu, khdng danh ndi, phai lanh d trong niii rirng. Sau ddTay Son bit dugc, giam gia quyen va liing lim rat git, Phiim Cdng Diio vin khdng chiu kliuat phuc rdi chei. (Phiim Cdng Diio cd biin ddng khoa lim chiie Tliam Nghi cho Tay San xin cho Cdng Dao dugc thoat, nhung Cdng Diio chei d nha). - Dinh Tliiic Tlidng: Ngudi xii Quan Vinh nam Le Quang Thuan (Le Thanh Tdng) thir 10 (1469) khi triing each Tien sT khoa Ky Miii (Hoang Giap), lam quan de'n Tliugng Thu bd Hinh, hicin nay ngudi lang ay lap ddn thd. - Pham Doanh Khanh: Ngudi xa Quan Vinh, dd Tien sT tridu Le. - Pham Van Quy: NgUdi xii Quan Vinh, dd Tien sT tridu Le, lam quan den chuc Quang Ldc lU Tliieu khanh, tudc Tii van phong.


92 - Nguyen Tir Du: Ngudi xa Tliu Dien, dd Huong cdng (Cir nhan) khoa At Mao tridu Le VTnh Huu (1735), lam quan de'n chu'c Tliam Nghi. - Biii Tic Lam: Ngudi xa Tlianh Quyei dd Huong cdng khoa Canh Ty tridu Lc Canh Himg. - Dinh The Vinh: Ngudi xa Tlianh Quyet dd Huong cdng khoa Mau Ngg nien hidu VTnh Huu ddi Le, lam quan de'n chiic Tri huyen Trung Son. - Biii Trung: Ngudi xa Thanh Quyei dd Huong cdng tridu Le - Vii Khiem: Ngudi xa Thanh Quyei dd Huong cdng trieu Le - Nguydn Thu: Ngudi xa Thanh Quyei dd Huong cdng tridu Le - Nguydn Quang Hoa: Ngudi xa Thanh Quye't dd Huong cdng trieu Le - Biii La Xuyen: Ngudi xa La Mai dd Huong cdng tridu Le (khoa nao va thur bac khdng rd) - Bui Dinh Hien: Ngudi xa La Mai dd Huong cdng tridu Le (khoa nao va thii bac khdng rd) - Bui Quyen Phu: Ngudi xa La Mai dd Huong cdng trieu Le (khoa nao va thii bac khdng rd) - Tdng Dam Xuyen: Ngudi xii La Mai dd Huong cdng tridu Le (khoa nao va thir bac khdng rd) - Tdng Than Phu: Ngirdi xa La Mai dd Huong cdng tridu Lei (khoa nao va Ihir bac khdng rd) - Tdng Nggc Hai: Ngudi xii La Mai dd Huong cdng tridu Le (kho;i nao va thir bac khdng rd) - Pham NghTa Phu: Ngirdi xii Lii Mai dd Huorng cdng tridu Le (khoa nao va thir bac khdng rd) - Dinh Chinh True: NgUdi xii La Mai dd Hucmg cdng tridu Lc (khoa nao va ihii bac khdng id) - Biii Van Can: Ngudi xa La Mai dd Huo'ng cdng tridu Le (khoa nao va ihii bac khdng rd) - Dinh Tliien Dung: Ngirdi xa La Mai dd Huo'ng cdng Irieu Lc (khoa nao va ihii biic khdng rd) - Tdng Tliin Hoa: Ngudi xa La Mai do I Uro'ng cdng Iricu Le (khoa niio va thiir bac khdng rd) • - Tdng Van Phong: Ngirdi xa La Mai do Huo'ng cdng Irieu Lc (khoa nao va thu' bac khdng rd) - Ton" Cdnu Mai: NgUdi Xii Lii Mai dd ITm^g cdng tridu Le (khoii nao va Ihii bac khdng rd) - Ton" Gia Muu: Ngudi xa La Mai do Huang cdng Irieu Le (khoa niio va thur bac khdng id)


93 - Tdng Van Thiem: Ngudi xa La Mai dd Huong cdng tridu Lc (khoa nao va thu bac khdng rd) - Biii Han Thach: Ngudi xa La Mai dd Huong cdng tridu Le (khoa nao va Ihii' bac khdng id) - Biii Kfnh Phu: Ngudi xa La Mai dd Huong cdng tridu Le (khoa nao va thii bac khdng rd) - Bui Tinh Thdng: Ngudi xa La Mai dd Huong cdng tridu Le (khoa nao va thur bac khdng rd) - Tdng Ca'n Trai: Ngudi xa La Mai dd Huong cdng tridu Le (khoa nao va thii bac khdng rd) - Tdng Van Hiep: Ngudi xa La Mai dd Huong cdng tridu Lc (khoa nao va thir bac khdng rd) - Tdng Nhue Phu: Ngudi xa La Mai dd Huong cdng tridu Le (khoa nao va thur bac khdng rd) - Tdng Thuin Tin: Ngudi xa La Mai dd Huong cdng tridu Lc (khoa nao va thur bac khdng rd) - Bui Than Phu: Ngudi xa La Mai dd Huong cdng tridu Le (khoa nao va thii bac khdng rd) - Bui Hiru Ld: Ngudi xa La Mai dd Huong cdng trieu Le (khoa nao va thii bac khdng rd) - Dinh Toan Thg: Ngudi xa La Mai dd Huong cdng tridu Le (khoa nao va thiir bac khdng rd) - Nguydn Dure Mau: Ngudi xa La Mai dd Huong cdng Iridu Le (khoa nao va thii bac khdng rd) - Bill Kien Tich: Ngudi xa La Mai dd Huong cdng trieu Le (khoa nao va thur bac khdng rd) - Tdng Du: Ngudi xa La Mai dd Huang cdng trieu Le (khoa nao vii ihii bac khdng rd) - Biii Huy Tliieu: Ngudi xa La Mai dd Huong cdng tridu Le (khoa nao va thiir biic khdng rd) - Tdng Van Nhuan: Ngudi xii La Mai dd Huong cdng iridu Le (khoa nao va ihii bac khdng rd) - Pham Bach Nhu: Ngudi xa Luc gia dd Cir nhan khoa Mau Ty ddi Minh Menh, lam quan de'n chiic Bd chfnh sii Tliai Nguyen. - Hoang Hiru Do: Ngudi xa Doan Binh dd Cir nhan khoa At Mao ddi Minh Menh, lam quan de'n Tri huyen huyen Tlianh Chuong. - Nguydn Viiii Cu: Ngudi xa Quin Vinh, dd Cir nhan klioa At Mao ddi Minh Mcnh, lam quan den chiic Vien ngoiii lang.


94 - Nguydn Kim Qiung: Ngudi xa Quan Vinh, dd Cir nhan khoa Canh Ty ddi Minh Mcnh, lam quan de'n chu'c Tri phu. - Biii Qudc Trinh: Ngudi xa Trung Tru", dd Cir nhan khoa Tan Ty ddi Minh Menh, lam quan den chiirc An sal tinh Hai Duong, Han lam vien, Tlii giang hgc sT. - Biii Uyen: Ngudi xa Trung Tru, dd Cir nhan khoa Miiu Ngg ddi Tu Dire, lam quan den Tri huyen Thuy Dudng. - Nguydn Tua'n Khanh: Ngudi xa Ang Ngii, dd Pho bang ddi Tu Diic, lam quan de'n Ddc hgc ban linh. - Mai Quang Binh: Ngudi xa Didm Xa, dd Cu nhan khoa Quy Dau ddi Minh Mcnh, lam quan de'n chuc Vien ngoai lang bd Hd. - Dinh Hiiu Phap: Ngudi xa Tri Hdi, dd Cir nhan khoa At Miio ddi Tu Dii'c, lam quan diin Tri huyen Son Duong. - Tdng Diic Ai: Ngudi xa La Mai, dd Cir nhan khoa Quy Mao ddi Tliieu Tri, lam quan den chu'c Chuong an Cap sir Trung khoa hinh. - Tdng Dire Dien: Ngudi xa La Mai dd Cir nhan khoa Canh Ngg ddi Tu Diic lam quan de'n chiic Ddc hgc linh Binh Tliuan (la anh Tdng Diic Ai). - Nguydn Tir Hiinh: Ngudi xa Thu Didn, dd Cir nhan khoa Mau Than ddi Tu Diic lam quan de'n An sal sii Quang Yen. - Nguydn Tir Man: Ngudi xa Tliu Didn, dd Cii nhan khoa Tan Siru ddi Thieu Trj, lam quan den chiic Tri huycin huyen Hiep Hoa. - Dinh Dung Huemg: Ngirdi xa Liic Khoai, dd Cir nhan khoa Giap Than ddi Kien Phiic, lam quan den chiic Tri huyen, sau bi biii ve. - Bui Lang: NgUdi xa Trung Tru, dd Cii nhan khoa Bfnh Tuiii ddi Ddng Khanh, lam quan den chiic Hau phai Uii linh. V6 Tudng - Tdng Tliien Ke: Ngudi xa La Mai, lam quan Tliieu Khanh dien hoang kien tridu Le. - Tdng Chfnh Dili: Ngudi Xii La Mai, lam Chanh ddi iiudng, urdc hiu, Iridu Le. - Tdng - Tdng - Ton" - Tdng

Quang Bac: Ngudi xa La Mai, chiic Dd chi huy sii tridu Le. Tang Tliudc: Ngudi xa La Mai, chiic Dd chi huy sii tridu Le Phiic Tliien: NgUdi xa La Mai. chuc Chi huy sii tridu Le Dang Trinh: Ngudi xa Lii Mai, chuc Chi huy sii tridu Le


95 LIET NU Nguydn Tlii Nien: Ngudi xa Canh Hoiieh, con gai thu ba cua Nguydn Quyen va la vg Biii Van Khue (ngudi Chi Phong), ddng thdi la chiu ndi Nguydn Nguyen Thien. Bui Van Khue hi Phan Ngan giei, Tlii Nien dem ihi the chdng ve ehdn ca't sau dd Nguydn Thi Nien gia each bing Idng iheo Phan Ngan, da'u dao nhgn vao trong lay ao rdi gie'l Phan Ngan de tra thii cho chdng. Vl the cd cau: "La'y dau Ke cdng le My cdng". Khi lam lang chdng xong Nguyen Thi Nien tu gieo minh xud'ng sdng Chi Phong (sdng ling cua Bui Van Khue). Ngudi lang Chi Phong lap ddn thd ba. Tif: I PHU - Dao Thi Ti: Ngudi xa Van Lung, nam 17 ludi lay Dinh Van Kiem ngudi lang, mdi dugc hai nam thi chdng chei. Dao Thj Ti giu chi, khdng mong gi, yen phan ngheo, giir trinh liei, nam Ddng Khanh thur hai (1887) dugc vua tang bien vang cd bdn chir: "Trinh liei kha phong" (trinh liei dang neu len). Vd sau con la Dinh Tri Nhu thi dd Cir nhan khoa Dinh Dau ddi Tlianh Tliai. Day cd the la viec bao den cua ngudi tiet phu. - Biii Thj Trinh: Ngudi xii Gia Son, nam Tu Diic ihii 32 dugc vua ban 4 chu: "Trinh liei kha phong". - Nguydn Tlij Huyen: Ngudi xa Bach Cir, nam 17 tudi chdng chei, nha ngheo, giii trinh liei, tu the ring khdng lay chdng nira, nay da 82 tudi. NGUCll DI THI Sd hgc trd dugc di thi: Hon 80 ngudi. DAN SO Tfnh till ca cac hiing: 4.370 ngudi. DIEN THO Tlio cdng, tu: 4.802 miu THUE - Tliue suu: 7.650 ddng - Tliue rudng: 3.453 ddng 8 xu


96 NGUOl SONG LAU - Dang Trgng Que: Ngudi xa Yiin Triich, lam thud'c, xem m:ich gidi, nam Minh Menh thiir 8 (1827) 100 tudi dugc an ban "Thg dan", nay con chau vin ndi ddi lam thud'c. - Nguydn Van VTnh: Ngudi xa Quan Vinh, lam Chanh long Quan Vinh, nam Minh Menh thg dugc 100 tudi, dugc an ban khen, nam Tliieu Tri thii hai (1842), vua tuan du ra Bic, den Ninh Binh cho dng vao hd kien, sic cho ddng tien vang, hang nam dugc tham hdi, sd'ng de'n 106 tuoi. PHONG TUC Trong hat, sd dan theo biin giao (diio Gia Id) tai ca 24 \u: La Van, Ang Son, Mai Phuong, Xfch Thd, Bai An thugng ha. Diem Giang, Tlianh Quyei, Tjnh Khe, (gdm 8 phudng) deu theo giao hoan toan. Lien Huy, Cung Que, Te My, Trinh Phii, Son Duge, Thanh Quyei, Lang Van, Tuy Hdi, Dai Hiru, Nggc Ddng, Gia Van, Dai Ang, Bd Dinh, Hoang Quyen, (10 xa) cd ngudi theo giao cd ngudi khdng. Luong dan tai ca 68 xa, thdi quen cd tfnh chudng khf liet ma chiii phac, chuyen nghd gdc (ndng nghiep), van hgc ciing cd the hoi ndi, luu chung xem xet so ngudi van hgc, chd nhidu, chd it khdng deu nhau nhu cac long La Mai, Trudng Yen thi hon 3 long Lien Huy, Uy Vidn, Van Trinh. Vice hdn, quan, tang, te, ddn rude, bao nghia, thi tuy theo luc le cua hai ben luong giao. CO TICH - Lang Dinh Tien Hoang: 6 Ircn dinh niii Ma Yen xa Trudng Yen thugng, dudi niii lap mieu thd rat linh ling, nam Minh,Mcnh thir tu (1823) cd sic ca'p cho sd tai phung su, nam thir 18 cii'p cho 500 quan lien dc lu bd den mie'u. - Lang Le Dai Hanh: Dung d dudi rimg phia Bac niii Hoan Y ihudc xa Trudng Yen hii, nam Minh Miinh thiir tu sic cho sd liii phung sir, nam thii 18 cho 500 quan lien lu bd. - Ddn thd An Qudc Tliin: 6 dia phan xa Da Gia, sau ddn cd niii nhd, ggi la niii Diing Duo'ng (triin nili cd mdi nggn ciu^ 2 ddng nudc chay ddu rdi xudng, dudi cd phien da hiirng dd, nen ggi ICMI nhu thcY Nui cd ddng ten ggi la Thien Tdn, ddi Tien Ngd lap ddn thd d cira ddng. Id pho tugng Trin Vd Tliin, tay cam thanh guom bau, chan dap con quy xa (riia, rin), ca long phung thd, ben ta cd tugng Nam Tao Bic Dau, me ngoai cd chua.


97 - Ddn Nguydn Minh Khdng: 6 dia phan hai xa Didm Giang, Diem Xa. Minh Khdng ngudi xa ay, hg la Nguydn, ten la Chf Tlianh, dugc ban hicu la Minh Khdng Thidn su d ehiia Qudc Phap. Khoang giira nien hieu Hdi ddng Dili khanh*" ddi Ly Nhan Tdng, su ÂŁ)ao Hanh sip ta the, bao Minh Khdng ring: la vdn cd can trai benh tat, khd Iron dugc, ngudi nen ciiu la. Vd sau vua Ly Tliin Tdng gap benh hoa lam gid'ng hd. Bay gid ddng dao cd cau hat: "Mudn ciiu chiia vua nha Ly nen tim ngudi Minh Khdng". Minh Khdng dugc Iriiiu vd kinh chira benh cho vua Ly Than Tdng. Ong nau thud'c cho sdi len 100 lin rdi lay lay vol nudc vay vao ngudi Ly Than Tdng, lir day khdi benh. Vua phong Minh Klidng chu'c Qudc Su, midn thue cho ma'y tram hd. De'n ddi Ly Anh Tdng (1138 - 1175) nam Dai Djnh thii 2 (1139) dng chei, thg 76 tudi, ngudi lang lap den thd, tmdc cira ddn cd mdi nggn den tung kinh cua Minh khdng. Thdi Le Trjnh, Tlioal Hien cd dd tho: Phien am: Trieu Tdng cung trung due hien Hoang, Thai binh thien tu van hanh xUOng. Trung nien bai hanh lao ky tat, Lai hiiu Minh Khdng dugc vi luong. Dich nghTa: Trong cung Irieu 'Tdng mudn xd hdi tdt dep, Thien tu Ihdi hinh van thinh thay. Bdi hgnh Irong ddi gap benh hiem, Minh Khdng Irieu den, ihudc thdn hay. - Chiia Thap: Chiia nay d dia phan xa Trudng Yen, kien thiel lir diu ddi Dinh, nay vin cdn. - Chua Co Am: Chiia d ddng Nham So'n xa Djch Long, nhan cd ddng ma lam chiia, canh tri that la thicMi nhien, niim Minh Menh thii hai vua ngu gia di tuan ngoai Bic, treo len xem ban cho 4 pho tugng phai bing chai ddng iring vang va 50 lang bach kim. Nam Tliieu Trj thiir hai, vua ngu gii luin du ngoai Bic, sai vii ban dd lien xem va ban cho 100 quan lidn lu bd, dung bia, van bia cd cau:"Tliugng thdng thien quang, ha Iriel dja ky, Ddn Uin xuai nhat. Nam lai huan phong", dugc djch la: "Tren ihdng len trdi, dudi sudi den het, mat trdi mgc sau phuong Ddng, gid mat phuong Nam thdi liii" cdn cac cau khac bj reu bam khdng dgc dugc hei. - Cd dd Dinh Le: Ci dja phan hai xti Tru'dng Yen thugng va hii, Irong ngoai deu cd thanh vi cac danh hieu thap chua ciing cac cau da: Ddng Kieu, Tidn Kidu,... ndn cu hay cdn. Ly Tliai Td ddi dd ra Tliang Long.

MAi (I6ng Dai khanh: La niCii hieu ciia vua l.v Nhan Tong (1110 - 11 19)


98 Sir ky nudc Vict chep: Ddi Dinh Lc duong liic budi mdi nhirng kien thiei cue ky sa si. Hien nay chi cdn mot cai cot thap da cao, lo, tram trd sir tich kinh phat, day chinh la di tich ciia chiia Nhai Tru. NHUNG CAY CO TUNG - Hai cay cd lung d tren nui xa Binh Khang, mdi cay rdng hai Ihudc, dai udc 30 Ihudc, mot cay rdng 1 thude, dai udc mot ihudc rudi, khdng ghi trdng nam nao. - Mot cay tiing d dia phan xa Diem Giang, chu vi hon 4 lac, dai udc 30 thude, 4 miia xanh lot khdng ddi sic. KY NGHE Cac xa thdn trong bill ngoai viec canh ndng chi cd 2 xa Diem Giang, Binh Khang nau rugu. THO SAN Trong hat ngoai gidng thdc cdn cd cac cay ire, cam, dau, ciing cac cay lai vat khac.

HUYEN KIM SON Hilt Kim Son la chd dai ciia loai ca rdng, l<ii la mdt nc^i nudc man, nhd dugc phong khf md din, khai bdi them siic, mdi ihanh mau md, nguyen Irudc thude huyen hat Yen Md. Khoang nam Minh Menh ihiir 10 (1829) Doanh didn su Nguydn Cdng Trir nhan chi vua, chieu md dan ngheo, lap thanh mdi huyiin gdm 7 tdng, 63 a'p trai, sau lai dugc bdi them, lap ra 2 xa mdi Tuy Djnh, Van Hai vi 3 ap Tdng Tan, Duy Tan, Tan My. Ap Tdng Tan sau dd sal nhap vao ii'p Phil Dicim. Nam Minh Menh thir 13, cho thude vao phan phii. Nam Tu Diic thii 5 cho kiem nhie'p d huyen Yen Md, nam thii 10 liii lam mdt huyen ly. Nguyen trudc huyen ly d dia phan Quy Hau, Ninh Di,... ndn cu cdn sdi. Sau di chuydn dat d bd de lang ap thude dja phan Ninh Dd, bd'n mat dip thanh dai, cao udc bdn thude rudi, xung quanh trdng Ire gai, trong thanh rdng 2 miu. DAN SO So dinh trang tat ca: 2.771 ngudi.


99 DIEN IHO D a i d : 15.922 m i u Rudng: 10.710 m i u THUE - Thue nhan dinh: 1.052 ddng 4 hao - Tliue rudng: 12.118 ddng 8 xu . - Thue thd: 1.875 ddng 4 hao 2 xu - Thue suu: 4.874 ddng NUI Huyiin nay nguyen khdng cd niii nao, chi cd nui Chfnh Trg (tuc ggi Linh Son), nira Ihudc phu Ha Trung tinh Tlianh Hoa, nira Ihudc dia phiin ban huyen. SONG Khdng cd sdng lo. Duy cd nga ba sdng Hoach Giang, Can Giang va nga ba sdng An Giang. Sdng Hoach Giang, sdng Can Giang deu la thugng luu chay tir huyen Yen Md thing sudi ldi An Giang ra vung bien vao dja phan ap Van Hai, cd dat nha Tliucmg chfnh (nha doanh Ihu ihucY An Giang thi lir Dai Giang chay qua de'n lang Tuy Ldc, ciing Can Giang hgp hii chay ra bien, con sdng nay la do Doanh didn sir Nguydn Cdng Trii chieu md dan vao day him, chay sudi trong huyen, d mdi ap Inii ddu khori dao sdng nhd ihdng ra An Giang, hai ben d i p dc dc lity nudc nggi, ngan nudc miin lam chd chiia nii'dc, didu liei nudc dugc lien dd phdng khi kit khi hiin riii thuan lien cho nha ndng. Sdng An Giang rai ihuiin Igi cho nha ndng. Chd ihugng lu'u ihdng qua Dai Giang, each quang xii Quyet Trung long Bdng Hai phii Yen Khanh cd mdi ddng dien, the nudc vdng quanh, ddng chay bj trd ngai, mdi nam lir ihang 1 1, 12 den cac ihang 3, 4 nam sau nudc nggi vao khd ma nudc miin cii u day vao rudng, cho nen nhidu rudng vu chiem khdng ihci' gieo cii'y dugc. Nay neu cd the khai dao lir giira, cho nudc d sdng Dili Giang rdi chay vao An Giang ihi se tha'y nudc nggt chay thdng, nudc miin tu nhien phai lui giam, rudng chiem liiin Igi cung ching kem gi rudng miia. CAU Do dan cu ddu d ben sdng nen ihudng la cau nhd de di hii cho ihuiin lien. Chi cd 4 cau gd lim d Phii Vinh, Phat Diiim, Luu Phuong, Tuy L d c


100 CHO Chg hgp khdng to lim, chi cd 4 chg la: chg Hdi Tliuin, chg Quy Hau, chg Phu Vinh, chg Ddng Die, la noi budn ban ddng due. DUONG - Con dudng tir huyen: Chiiy sudi den Tuan Dao, qua xa Phiic Nhac huyen Yen Md, di thing qua xa An Dang, de'n linh thanh, hanh trinh udc do 6 gid ruoi. - Mdt dudng quan Id: Tren giap xa Phiic Nhac huyen Yen Md, di sudi de'n de Cu LTnh hat huyen, keo dai de'n ap Tri Chfnh, den thing nha Tliuong chinh dai 3.561 irugng. • - Mdt dudng lieu Id: (Gin day sira sang khdng kem gl quan Id) di lir Tliugng Kiem long Tu Tan den tdng Lai Tlianh ihdng sang Tlianh Hoa dai 1.700 trugng 8 Ihudc. DE - Mot doan de An Giang: Phfa Ddng lir long Chai Binh, thdng den idng Lai Tlianh dai 4.004 imgng. - De Cu LTnh: Tir tdng chat Ihanh chiiy thing den Tuy Ldc dai 3.096 trugng. - De ngan nudc man: Tir long Chai Thanh thdng qua sang Tlianh Hoa, dja phan xa Tdng Chinh, dai 4.129 Irugng. NHAN VAT Viin khoa: Chua cd ai hien bach, chi cd 2 vien Iriing khoa: mdt d xii Chat Tlianh, mdt d xa Ddng Die. V6 tudng: Phiim Nhu Dao: Ngirdi Van Hai dd Til lai. Nam Tu Diic ihii 26 linh thanh cd vice, dng khdi nghTa bj quan Phap bin chcl, den khi sir hinh, dng dugc sic liing Han lim vicin cung phung. TIET PHU Nguydn Tlii Vinh: Ngudi i'p Yen Hoa mat chdng sdm, giu liei, khoang nam Tu Dii'c dugc an ban bien "Tiei hiinh kha phong" va vang biic.


101 NGUCfl DI IHI Co 23 ngudi PHONG TUC Ndi ve phong tuc dai de loan huyen ddu la ngudi trieu md d Hi phuong, cho nen khdng gid'ng nhau ve phong luc, luong giao lin Idn, giao dan qua nira, nha thd d Phat Diem, Tuan Dao dugc khen la lo dep, cdn vice quan, hdn, lang, le, nghenh hdi,... ciing khdng cd khac gi cac noi khac. CO TICH - Mieu Trieu Viet Vuong: O ap Hoa Liic, dan dja phuong cau kha'n cd phin linh nghiem. - Van tir: O a'p Nhu Do, la noi ban huyen thd ciing. - Den Truy Tu (truy tu lir): O ap Lac Tliien, la noi thd sdng Doanh didn sir Nguydn Cdng Tni. KY NGHE Chi la viec canh ndng, khdng cd nghd gl khac. Cac dan ven bien liim nghe danh ca nhu phudng Thuy Co. 6 Hdi Thuan cd nghd lam giiiy. 0 Tri Chfnh cd nghd del chieu. THOSAN Day la vung bien cd cac loai hoa ihom qua nggt, cay lo, cac gid'ng chan nudi, gid'ng lua. Dac biiil cd cay cdi d Van Hai, Tuy Djnh, dan d day dung de del chieu. Lai cd gid'ng rUoi diing dii' lam mam.

PHII NHO QUAN Phu Nho Quan dung len lir dau ddi Dinh lir nam Minh Menh thii 14 cd 2 hg Til va hg Ha (Tii Quang Cu, Ha Duy Phien) binh dugc loan Scm Am mdi dat cac thd ly, thd muc trong hai chju theo phap che, dem chia San Am lam 2 ii'p Yen Luong, Chiem Hoa (nay Yen Luong Ihudc tdng Yen Dal, Chiem Hoa la Phuong Lam, Lac Tliuy). Tir dd djnh phcp id thue, cd cac quan sT... Do dd hang nam thudng dugc mua, Irirdng hgc dugc dung len. Id giao noi day, cac


102 van chi dugc dung, dau tien cd hai hg Nguydn, mdi ngudi ten la Chinh dd Tie'n sT, mdt ngudi ten la Cat dd Phd bang (deu la ngudi Bic Ninh). Hai ngudi nay ndi nhau lam Tri phii. Phu nay hgc trd xa gin de'n hon tram quyen.... Trong ngoai thanh phu xay bing gach. Kho lang cho de'n ddn chiia deu diing go tii thiei va xay gach.... THANH TRI Phil Nho Quan trudc la Thien Quan. Tlianh phii d xa Lang Phong, thanh trong rdng 3 miu, chu vi 84 trugng, cao 6 thude. Thanh ngoai rdng 3 miu, chu vi 84 trugng, cao 6 thude. Hang rao lam bing tre xanh. Cira thinh ddu vd phia Ddng, xay bing ngdi gach, tren cira dung liu, gin day sira dip thanh luy mdi. Ddng Tay dai 98 Ihudc, Nam Bic dai 74 ihudc. Nir ludng^'^ tren ihanh cao 1 Ihudc, day nira thude. Than thanh ngoai cao 5 ihudc, dudi day 4 thude. Vd mat ngoai thanh tri rdng 8 thude, sau 1 ihudc. Phfa Tay thinh d giira cd cai liu nhd, cd cira gdc thanh. Nha trai, quan linh deu d phfa ben la trong thanh.... NUT Quanh phu ddu la niii, gin thanh phii phfa Tay Nam la mii Cdi Scm, Tien Son, phfa Tay Bic la niii Dao S<m ddu a xa Lang Phong. SONG - Scing Lang Phong ciing sdng I loii De ci Yen Hoa la lo. Sdng Lang Phong ngudn d hai kenh ihucmg luu Lang, Phii Lai chiy ra den nui kenh Nghci d Phii Luong hgp lai chay ra phfa U'Udc phii thanh rdi rdi vd phfa Ddng. - Sdng Dc: Ngudn lir Chi ne, chay den sdng Hoa Di rdi rut vao viing Gia Vidn, ciing sdng Lang Phong h(;p thanh, qua Trudng Yen de'n Gian Khau. - Sdng Yen Thj - Sdng Yen Lao - Sdng Phii Khd BEN DO - Sdng Lang, sdng De ddu cd ben dd ngang. - SCmg Yen Tlij, sdng Yen Lao, scing Phu Khd ciing cac ben Cim Tri, Kinh Bien, Kinh Khoan, Du Tan ddu cd ben dd ngang nhd. Nfr lirong: lirong nen ni:\l ihanh phia iipoai, giu cho ngiroi khong mi xuft'ng phia ngoai ihanh


103 •

C A U

'•

Tir phfa Ddng phii thanh den ducmg quan Id Yen Hoa cd hai ciu (ciu Thugng Lac, cau Hoa Di) phia Nam di ra dudng Tam Dicip. Ciu qua khe liii ca 13 cai, phia Tay di ra Yen Tlij, Phii Lai, Yen Lac. Ciu lie gd cd 4 cai. 6 Thugng Lung cd mdt cau van. CHO Chg Lang Phong, chg Phu Lai la chg lo. Cac chg Van Luan, Yen Lao, Phii Khii, Chau St^n, Phu Luong, Hoa De la chg hang vira. Chg An, chg Thugng, chg Y Na, chg My Dc, chg Cci'c Liii, chg Tliudng d Khoan Du, chg Tra d Quang Lai ddu li chg nhd. Ngoai ra cdn cd chg Vd Hdi, Lac Tlij d Xfch Tlid, che; Hci'i d Van Luan, chg Quci'ng d Khoan Du. DUONG Tir phfa Ddng phu Ihanh ma di, mdt con dudng qua ben Liing Phong qua Yen Hoa di thing, cd the di ihdng Uii Gian Khau, La Mai ihudc Gia Vien, rdi de'n linh. Cdn dudng Yen Hoa lien nga ducing lir phii di ra, lir Y Na, qua de Cdc, Xfch TIK"), thing Uii Khoan Du, cd ihc di ihdng Icii huyen Lac Thuy, Phuong Lam. Phia Nam cd mdi con ducmg di ra Yen Tlij, Van Luan thing ldi Quynh Luu, Phii Oc, cd the di thdng ldi ducmg niii Tam Dicip. Mdi dii'cmg di ra Yen Tlii, Phii Lai di thing den Yen Liic, Liic Tliuy cd the Ihdng tdi Liic Scyn phii. Mdt dudng di re tir phfa hiru phii, hii ra Yen Lac, qua Huu Liing, Thu'cmg Lung xuycin de'n Yen Lucmg ihudc Yen Liic, qua Huong Tlii cd the ihdng den Scm Tay. May con dudng ii'y ddu la quan Id. Tir phii thanh di bd uac hai lieng ddng hd cd the tdi Yen Hoa, bci'n lieng cd the ldi ly sd phan phii, neu di nhanh nira ngay cd the Uii linh ihanh. IRAM Nguyen phu khdng cd nha tram, nam gin day mdi dai Iram Ninh Phong d m(5 ngoai cira Ddng phu thanh. DUYEN CACH Phil Nho Quan, nguyen cd huycin Phung Hoa, Yen Hoa, Ycin Liic, trd ve IrUc'Yc, hoac kiem ly Yen Hoa, hoac kiem ly Ycin Liic. Nay Yen Hoa phan ly vdi Yen Lac va Iri'ch lam phii Liic Scm, Phucmg Lam, phu trj chuyen xudng Phung


104 Hoa.. Tai ca bdn tdng Lang Phong, Van Luiin, Quynh Luu, Yen Liic ihcim vilO Nha Son phdng. Tdng Tam Ddng liii iri'ch liiy long Yen Tliai, Phuc^ng Lam C()ng lam 6 tdng, 43 xa thdn Irang Uiii. Trong hat Yen Hoa, tai ca 4 tdng, bcit mdt, cdn Vd Hcii, De Cdc, Xfch Thd, nguyen tmdc la 23 xa, nay Irfch ra 9 xa, thdn ihudc vao huycin Liic Tliuy, Phuong Lam, hien cdn 14 xa trang. DAN SO - Huyen Phung Hoa: So nhan dinh 1.472 ngudi - Huyen Yen Hoa: Sd nhan dinh 739 ngudi DIEN THO: - Huyen Phung Hoa cd 3.618 miu rudng, 3.761 miu thd - Huycin Yen Hoa: Cd 2.683 miu rucing, 1.914 miu thd. THUE - Huycin Phung Hoa: Tliue than 557 ddng 2 hao, lien siru 2.468 ddng, tien ihuc didn thd 3.015 ddng 7 hao 6 xu - Huycin Yen Hoi: Tliue than 290 ddng, lidn suu 1.140 ddng, ihue didn thd 2.204 ddng 2 hao. NHAN VAT Nho hgc thua thc'n, dd diii khoa, irung khoa xua nay chua cd. Bia nam VTnh Huu thii hai cd ghi ten nguc^i la Hien cV xa Quynh dd khoa Sinh dd (tiic Tu lai), Dinh Xuan Tuydn ngucii xa Hoa Dc dd Sinh dd. Dai Tliieu Trj khoa Canh Tuai cd Phiing Ducmg Quang d xa Kien Phong,dd Tii lai. Ddi Tu Dii'c khoa Mau Ngg cd Nguydn Van San d xa Kien Phong dd cir nhan va Dinh Uiig Khue d xii Dd Cci'c dd Tii lai khoa Giap Ty. Khoang nam Minh Mcinh cd Vii Viei.Thuan d xa Lang Phong thi dd Tii lai. PHON(; I y c Nhung ngudi dan gin phii huycin ddu chuyen cin him an, mucin hgc, chudng van. Cdn cac dan thd mien mii thi thich san bin. CO TICH Van tir: Cdi xa bdn virng, dirc;c diem Id dc;p.


105 KY NGHE O xa Kien Phong cd nghd nghiep dp diu, d chg cac xa Yen Lao, Phii Kho cd nghe nau rugu, cac nha thd muc d Ycin L;ic del va lam gdi hoa cac hiing Idn nhd, cQng kha cdng phu, dang khen. Ngoai ra khdng nghe cd gi nira. THOSAN Mien mii thdn tdng Yen Liii sin xuai gd ben chic. 6 dja phiin cac niii Lang Phong, Van Thjnh, Luan Nhj cd nhidu gd hdng sic va cac loai mang tre nijra, d Ky Lao, Tri Phuong, san xuat tram, ngoai ra cdn cd cam, quyl, huou, nai. Phil Luc BAI BIA TRUNG TU VAN Tl/PHU THIEN QUAN Dao ta d khoang trdi dai, chu luu bat ngai, khdng vl Tin, Han ma ndi phe hung dugc. Nudc Nam la la nudc Van hien, nuac nha thdng nhai, ha chang phai tu tac:) ma ra. Van lir phii Tliien Quan vdn la nc^i ndn cu nha phii hgc ddi Le Hoang, nam Bfnh Ngg, trc^fi diii mc^ mang ddi miii, cdn ma am miiy tram nam tieng dan, hgc vicic ciing le van lu bd thieu, cci khi gian doiin. Song le trdi sd tai, vci'n vin y nhien, nghin nam nhu mdt ngay thdi. Trucic day, Tliam ta Tra'n Vu Trinh quan huy loan hicip cung hdi ddng tu van xa Hoa Dc, den xa Lang Phong ban phu ciing vdi ngirdi irong xa la Hoang Phdng ngu sir, liic Hau due thien va phien than xa cuu niin la Quach Cdng Dili, mdi Idng keo scm, hgp the budm lai, dem gia sin, gdp ciia cii vd lan, sira sang thanh cdng, ihanh luc'mg nguy nga, mdt phen Id ve, mudn ddi khdi hucmg quang cinh Irdng len, linh vj phu lU that la dao dure, Nghieu Tliuii'n thdi khdng ihe sinh, van chucmg Tliii lir bie'n cimg. Duc;c mdt phin nao irong mudn phin, the ma cdn khic lam bai ky, bai bia lam gi, la vi lam day ma theo thin dao mi diit giio hoi day ihdi. Vi thudng theo ddng Hoang Lcmg ma ngirc;c len qua Hcii LTnh, len Cdi Son, me Tay qua Yen Giang, me Nam nguc;c len, rdi qua cic xa Thach Tri, Cao Phong dc; xem nOi ky ihci'ng Tliicin quan, liii lu ky phong, hoa thuy, di mau qua cac hang niii Chi ne, De Cci'c, Y Na, khdng xii' nao khdng den, khdng mdi chd nao thd tuc, ngay ca dan cang tru phii ma con em nha hao muc phin nhieu tin thuc le phuong nay thanh dc;p mil, ngd biec, ngd xanh, ldi khdng cdn biei ldi cac nha danh lieng trung chau ra the nao niia, ldi liii la mimg vi phong thd dcip thuc, diii nao khdng cd nhan lai, vd sau lu hoa ngay thjnh, cac nha van ndi


106 day, mdt vicic (lu bd) nay ii'y la ca ban, la cd irdng mong vao ba vj quan lir diiy, nay lam bai ky. Gia Long ndm ihu II, ihugng ludn thdng, eu .si Idng Vdn Cat huyen Thien Quan, hg Ngudng nhu phung socin. DUCING TIEN HOANH SON O phia Tay Nam phii thanh, tren nui cd ddn thd Lidu Hanh cdng chiia. Dan hai xa Yen Lai, Lai Cac ciing Ihd. • Truydn ring: Hoanh Son la noi lien chua hien linh di qua. Mdt day nui nhu rdng bay phugng miia, nudc khe em ddm chay. Tren niii Hoanh Son cd gieng nudc trong ma vj nggt. Khoang nam Canh Trj"* tridu Le, dudng quan Hoanh Son ngudi di ke lai nhu thoi dua, Tien chiia cd khi choi dudi nui rirng, nghi ngoi mii thim, md cira hdng gid mat, lam nha noi rirng xanh. Dai quynh lua tmong, trang soi bd'n mat, cay xanh mudn canh. BcM the con dudng Hoanh Son khf lanh mat dju, Tien chiia thidn lu trong sach, diio ccii lien phong, ngdi giudng van hoa, di hai then phugng, nir ti hiu ha li hiiu, vii'n ldc xanh, mac ao vang, uyen chuyen doan trang, ngudi ngc"i la bac d noi cung ca'm. Cd ngudi liii cho la Phat Quan Am Bd Tat giang ihe. Anh hung hao kicil, bac khach kim mdn (cira vang) ni nhau den hcii cam nang, bf quyet. Cd ke quy xin thud'c trudng sinh, xin hoan luc nhiii. Ai da mdi phen iham cinh, luyen md khdng quen. Ddu khcmg ai biei la thin. Cd khi Ticin chiia cudi hiic, ngdi loan, di vd vd djnh. Ngay thing tren lien dai nhu nam lc. Den ky chiu Nggc Hoang, TicMi chua niiim chii, bdng cd hucmg tham, miy lanh quanh quan gieng lien, nhiic gidi chiin ddng rirng hoang. Rdi rdng dua xiem, cd nghci ihudng, cd lien ddng nggc nu dd chda bii'c'ifc Icin, nhe; nhing cudi gid, bdng nhien bdng chau nggc da d lirng khdng. Mdt viing hucmg ihom ngao ngiil. Hang thing khdng lao nhan miic khich, dan sd, ihl nhan the lap ddn Ihd ngay chd ay de thd, nay vin cdn. Hoa dao diy sudi, chim xanh lhirc7ng hay. Hang nam miing 3 thing 3 IrUc'^fc day ngudi ngudi ao mu dua nhau lu tiip, trai gii choi xem vui ve. Tri phii iruc'yc la Nguydn Chfnh cd cau ddi rang: Tliin dure ducmg hd thucmg Sc^n danh bai lai cao (Dde Ihdn rue rddiren, Niii ndi lieng khdng ed Id eao)

'(Vinh'lVi: Nicn hicu ciia vua Le I luyen'long (1661 - 1671),


107 DONG RONG COI SON Ddng rdng cdi son ci phfa Tay Nam phu thanh la nui chiia d midn Lang Phong. Tren dinh 3 nggn niii cd chd rdng bing may cai chieu, bing phing nhu nen da. Nhirng khdi da trdn, khdi ngdi, khci'i diing, ihucing ggi la ndn lien, dudi niii cd ddn, ggi la den Long Cdng do ngudi thdn xa Ycin Bai thd ciing. Truydn ring: Trudc kia cd ngudi trong ihdn a'y bit ca d trong dim Idn, dugc cai triing rai to cho vao bgc mang vd dat vao d gi. Mot tuan sau bdng cd tieng ga rdng len, sg hoang bay chay, ngU nhan (ngudi bat ca) tdi coi, tha'y rd rang mot con rin nhd trong tning chui ra, minh trang, khoang den, rai la Ihudng, lidn bit cho vao chau nudc, la'y ci Ihjl scing cho an de nudi. Din din kin len, ran hicu y ngudi. Mdi khi ngudi di ra ngoai ihudng cho rin quan vao vai cung di. De'n noi nao 66 ngudi chi len cao hoac cay to, rin hieu y ngudi Ico len c^, khdng chay lung tung. Nguc^Vi ling ay vira sg vira cho la ma quai, che cudi, nhung ngU cing khdng phat y, thucmg nhin vao chau rin ndi ring: Ta va ran cd c:fn nghia cha con. Ngay ngay ngU nhan (ngudi bat ci) den cic khe ngdi giira nc^i ddng de bit ca, cd rin giup ndn bit duc;c rai nhidu. Xa gin mgi ngudi nghe biei chuycin ay rai lay lam la. Bgn ngudi nhd nhen nhu chudt ciing chd Ircim, nghe chuycin ay sg nhu sg hd. Gi rin quy gidp dd, ke sinh nhai ciia ngu nhan ngay cang diy dii. Mdt ngay kia, ngu nhan di bit ca d phfa bd rudng khdng cho rin di ciing, nhirng khi ngu nhan di xa, rin da ngim theo phfa sau va diia rdn d bd rudng, cd um trim ngu nhan khdng trdng thay. Ngu nhan khdng bicl Id lam rin bi thirong ddudi. Rin tudi mai den ihung king ben long kidu Nggc ling, hai hi dip vao chd bj thuong, djl xong khdi lidn. Tir dd ngu nhan lay li dd de trj vei ihucmg cho mgi ngudi. Khdng cii' bj thucmg vl tre gd, dao guo'm, cii' djl la xong la cd hicu.qui. Diin niii cd ngUcM mudn cho ngu nhan khdng gian hem vdi ai nua, djnh nhd liic ihuan licin dd id y, chc;i thay rin ndi gian, ngUc-*i chiiy lidn hi nga. Dii cd ke hung du, nhu'ng sg rin thieng, danh cam micing khdng dam ndi gi ci. Mgi ngudi cho la ihan vi ggi la Long Cdng. Mot ngay kia ngu nhan hao rin ring: Ta la mdt ngudi ngheo, nc^i ddng rirng, lir ngay ciing nguoi gap gd, dirc;fc an diy dii dd luoi ma no, nha ngua\ giiip del, mudn bao dip ngUoi, mong sao khdng den ndi biic bco, nhung la va nguc^i khac loai ma d chung, lam ngudi la vira sg vii'a nghi hoac. Nay quan Thai ihii day la ngudi hidn lai cho nen Hoang trung khdng vao dirc^c cdi ma vucn sdng de vc phuang Bic. Nhd ra ngUc^i d day, cd set dinh khdng kjp hung lai, cii ti-au gia liciin con (y ndi neu khdng xa rin di) thi Id xiy ra, cdn ich gi


108 cho nguoi nira. Vay nay ta djnh giiip nguc^i trong dim Nggc ling, dc cdi Idng nghi hoac cho ngudi lang, y nguc^i the nao. Rin ra hiciu cho ngU nhan di Irucic rdi re di sau. Sau dd ngu nhan di trudc den chd ciu, diing chd hdi lau thi rin ciing de'n, ngu nhan nan ni rin va bio ring: Nguoi la loai vat, ngudi trong thdn lo sg, ngoai ra biei lam sao dugc, mong dirng cho la viec hiin. Ngay khic Thai thii quan cai tri d mdt huyen cd vide cin diing den nguoi, neu ggi ngUOi, ngUOi nen ra, chd nen xa lanh. Rin mdi bd di. Ve sau ngudi Ihudng tha'y rin d trong ddng Cdi Son, cd khi thay rin nim tren cay cao, neu ggi "Long Cdng", tiic la rin ngoai nhin lUa nhu dip liii. Ngudi di san dem nd bin, rin khdng bj thuong bao gid, ma lai bao thii bing chai dgc lam cho dau bung den che'l. Rin Ihudng di dudng niii de'n Hoai An. Neu ngudi xa Hoai An xua dudi, thi trdi ndi sam set va mua to ngay, lam cho nha d gin sdng phai dd nil, mgi ngudi deu sg chay ci, Ihudng vin nhu ihci'. Ngudi thd Hoai An cd thien cim ciing Nggc IJhg nen bao cho biei va bay ke thi qua khdi. Khi ngudi ci'm, rin thudng den an ui nen ngudi dm khdi bcinh. Khi ngu nhan chei ngudi ta de'n ciu va ggi Long cdng, rin lien theo dci'n vi quanh quan ben ngU nhan td ve thuc^ng lice. Ngudi la bio Lc^ng Cdng ngiy mai nen bao giiip cho viec tang ma. Sau ngudi la den biin bd ciu duc;c riit nhidu, ngudi trong a'p tranh nhau de'n lim xem va khen li Long Cdng hieu nghia. Ve sau khdng biei rin di dau, ngudi Irong thdn lap ddn thd, phfa dudi den thd cd dam nudc, dam rcing sau bd'n nam Ihudc. Nam nao han ban thi ciu dio, sai ma'y bgn con trai cim canh la cay khua nudc trong dim va ndm di ngim, mdi lin lam the cd the la trdi sci mua. Nhieu vien quan phu thudng dci'n ciu mua d ddn, vin duac linh li'ng. Ngudi thdn a'p ciu vice gl tai dirc;c. Rin hay la rdng? cd ai biei dau ma ludng duc;c?

BIA TRUNG rU VAN MIEU THIEN QUAN (Ngdy 25 thdng 5, ndm Vinh Hint ihu hai, Le Dde Ddn sogn) Khi ndn chfnh trj van hoi ma thjnh vucmg, liii cd vicic sung kfnh bac lien triei. Khi giang son ddi mdi, thuc ra la Ur van (van minh, van hoi, van vat, van phong...). Phfa Ddng Bic ciia huycin YCMI Hoa cd ndn cu ciia Van Tir trong phii hilt. Cira Id, dudng ngliTa, nudc Irf, non nhan, Irdi dung ndn van, mii'y Idp cung trudng tdn cdn dd, ngudi dci'n chau Ld 6 kinh, nhat nguyet ihudng coi lir van ban xa la Dinh Xuan TuycMi sinh da a xa Hoa Dc, xel mucin cd kd hoiich hanh dao, cho nen mdi viet id nay. Ngudi trong phii hat ciing cd Idng nay. Rdi the


109 hdi ban, bd tien tai nguyen vat lieu khdi cdng xay dung lai, lir gach ngdi cat da den gd cay vat lieu khdng thie'u thii gi, deu bd ra ci. Tfnh lo kheo leo, mieu dung da thanh, tap hap than sT trong phu mdc thanh vd yen vj. Ngudi xem dung thanh tudng ngan cot dung, tdn kinh thin linh. Tir nay, xuan, thu khdng bd nhac (viec ciing te'), ddi ddi mc rd. Dugc nhu the, van tir ay dugc neu len, ma su thieng lieng ddi ddi khdng mil. Ngudi hgc gia nha dugc yen, tridu dinh dugc thjnh, chii cd phai chi dip sudng ma thdi dau. Cac ngai khdng tha'y dd sao, mong thay mdt tiic la nhu tha'y dugc, khi le thin Ihi thin cd d day. Thd thin de thin hudng nhu gin gui vdi thin. BAI K Y STTA LAI VAN TlT HAI HUYEN PHUNG HOA, LAC YEN (TuDdc ndm 17, ihdng 12, miing 1 - Do Tin gidng hpe sT Phugng TriVil Pham Khdi sogn). Nho Quan la da't td Hoa Lu, la ndn mong diu lien cua vua Dinh Tien Hoang lam vua nudc Viet. Dedd la Trudng Yen, ggi len phii li Tliicn Quan (cira trdi) vi cd y ndi la cdng ngd cua nha Irdi da'y. Dai ay cd nui ngan each, ma dai Ihi la sdng. Cdn dan thi nira kinh, nira thd. Dai ay chai phac ma ft van hgc. Van tii' nay da dung len la vi tir trudc chua cd. Thdi qudc trieu ta, nen van giao dirc;c rdng khip, cii cinh phcmg giang mdi, sira thd cho thanh ddng mdi, sira trj nhung thdi chai phac dc cho van phong de'n khip tai ca mgi noi. Tir thdi Minh Menh, Tliieu Trj trd hii, ndn van hgc ndi day, nhu'ng ngudi tim hgc Ihudng chii y de'n van tir. Tu Diic nam diu, phung hoa mdi dung van tir lin diu d gd Dang Cuong thude Lang Phong. Vd sau de'n nam ihii' tu gdp hat Lac Yen lai, mdi thinh lap van lir ciia hai huyen (Phung Hoa vi Liic Yen), ddi vd dung d Ticin Vien, cho nen van lir xa cich vdi dan cu. 0 day hing nam khd vd nucic lut, nhung khdng hu hiil. Mua xuan nam Giap Ty, than sT trong phu hdi y ciing vien Tri phii la dng hg Luong, ten la Quy Chfnh ciing lo lieu, chgn dat d irucic phii ly, hai chay vd Ddng Bic, lam chinh tir 3 gian, hai ben cd hanh lang, lidn dirdng 5gian, chung quanh cd mai, tudng xiy giich, Igp mai ngdi, Iheo quy che mdi, cung phung sir theo phep cu, cd rudng nep gao xdi, cd do khf mang dc^m dung (mam xdi va mgu...) de thd ciing mai nhu the, nhu phi ke hing ngan, hang tram, ddu do Luong Quan bcil lucmg minh de chiu ci. Cdn than sT trong plui theo thir tu rii nhau bd ciia, gdp lam. Khcii cdng miia xuan, qua miia xuan, qua miia dcing ihi khanh thinh va nhd Khai lam bai ky.


110 Nam Nham Tual, mua xuan, nhan cd vice trong phii hiil, la than dem hgc trd di dudng lan ldi xa xdi. Vice van lir cu cin ddi di la y ciia la, cho nen xin ta lam bai minh. Chao di! thd thanh su (Uic Khdng Tu) nghia la lay dao thd diio, chu khdng cd ngliTa coi vice thd ciing lam trgng, ma ngudi tipng dao tilc la trgng viec ciing dd. . Nho Quan lam phu da lau, ke ra da trii nghin may nam uam nam nay, khi the ciia non sdng da phit dat sim uat, ma den nay van lii' mdi duc;c xay dung. Ndi ve trgng dao tmdc kia Ihi khic nhau, ma nay thi gid'ng nhau, trudc kia thi khdng ma nay thi cd. Thanh tridu ta ndn van hoa dugc thjnh dat d day, nd the hien d Luong Quan, trudc kia da cai trj Gia Vidn, cd an hue ciing dan hat, nay tru dai nay, Luong Quan coi dd lam dao bac nhai dd'i vdi dan, gin nhu diit dugc chfnh su. Tmdc kia Phu Tu nghe tie'ng dan hat d Vii Tlianh, vui mimg cho ring chinh su cua quan te noi a'y la phai. Nay van lir c^ Nho Quan khdng phii li tieng dan hit Vu Thanh sao? Van tir a'y da trai ba quan thii danh vj cua ba Tliii thii iru'cic va than sT dii cci lam vice va viec thidn h;i da lam ddu khdng the mai mdt. Cho ncin lam bai minh bia ring: Nho Quan llidnh phii Td trieu vua Dinh Sdng Idm lido tri Nui quanh Idm ihdnh Phong khi eliua khai U udn than linh Due vua dd khap Nay lien vdn minh Ke do da bidt dpi mil Ke cung nd biet sdeh kinh Tim mat menh mdng Phd ngu nen linh Thd llidnh hdng dao \ 'dn td ndi danh Ddi di Igi ddi Ba Idn mdi thanh Xndn Ihu eiing id Kinh le thdn linh Vu Llidnh thud xita Ddn ca tlidi hinh.


BAI KY VE RUONC; IHO PHU NHO QUAN (Ngudi sogn: Nguyen \'dii Phde) Te phii cd rudng de bieu thj lcmg dan thinh kfnh. Quan phii iruac kia nay la luin phii Lang Son, ten la Luong Song Khe, nam Giap Ty xay dung song van tir cua phu, sau lai di lam phd dao H i TTnh, rudng le cd ban bac nhung khdng xong, viec ciing le hai miia xuan thu, xa gin trudc sau thu xep khdng cd mdt the le nao. Viec a'y bd dd, than hao trong hiit vin vui ve, nhung viec vin khdng quyei djnh duc^c. Sau dd Luong Cdng (Song Khe) lai trd vd giir chire Niei ly d linh Ninh la. • Quan Tri phu la La quan Phiic Bao lien vang menh cua dng di khip nc^i de quyen luong bdng va rudng ciing ci cac quan linh, phu, mdi ngudi mdt miu. Trong phu hat vui ve hucing ling mdt luin (10 ngay) duoc mii'y chuc miu rudng, deu giao cho Ly IrUcing lang sci liii nhan, cay ca'y thu hoiich, hang nam mdi m i u nop le mdt tan. Hang nam, hai ky le xuan, thu, lay day lam lei licin ciing nhu hucyng, hoa... Thira siic lam dugc vide Idn, tram sire sim du. Dirc;c the la nhd cd Song Khe da tirng cai trj huyen kin, nhd chfnh sir duc;c ndi lieng khap thien ha. Ngudi Nho Quan la dugc nhd c^n ciia dng nhidu, hircing dugc diic cu, vd vicic rudng truc'^c, lam thanh duc;c vicic cho dan, khdng the mdt sci'm mdi chidu m i xong dugc. Khi La quan lam vicic d Ha TTnh cd dd cir, cho nen vice du'c;c thanh ccing, v i liii lam vicic dc yen vj thd (Khdng Tu). Sau hii an djnh ban quy tic, de cho moi vice xay dung dugc man thii ve sau, cdn nhu rudng ciia hai dng ciing vao, cung vf nhu mdt hoa van Iriin loan than con bio (ciia luy ft nhu'ng riii cd anh hucmg quan trgng de'n loan due trong vicic xay dung van lir). Tu Di'rc nam Nham Thiin, ngay le rniia thu, phii hgp cdng sd ludng va ghi vao bia. Ngudi trong hdi la Cir nhan Nguydn Van Phac, lu la Tir True, kfnh ghi. BAI KY VE NUI LANCJ TIEN (Ngidn sogn: Nguyen Win Phde) Nui d phfa Tiy phii ihanh dirdng di chung 10 dam. Hinh mii nhu loan bay phirc^ng diing, phia Tay Nam chdl vol nhu vach diing, lung mii cc'i ddng Ducmg Giac, cd bci'n nam chd cd ihd dat ke ghe giudng, gid mat hinh ngu'di, thing sau ma nhu mua thu, ngudi trong i p lam chiia Ircmg mii, hen li ddng goi la chiia Thanh Lam. Miia xuin nam Canh Din, Thii ihii la Dd Quan Cinh di cpui dai ay, nhin qua ihii'y cinh dc:p la, lidn giuc ngUa lien ICMI phfa dudi, mucin khic 4 chu "Tliach kham chi ha". "Tlii.ich khim chi ha" li hia khiic ICMI sircin mii. Cac tuy


112 lao trong a'p xin lim vicic ii'y, mdi luin lim xong. Liii di cho'i lin thii hai iha'y dudng da ddu mcii, ding niii nhu iuai cudi, cd hdi dau la niii dc:p, chiia ihiCng, mac nhien khdng ai dip. V i chang quanh phu ddu la mii ca, cd mdi hdn da nho khi budc qua sang ben kia, nhin canh man mac, dudng qua lai yen Irf di de'n ma khdng ai biei cd chiia Thanh Lam ci trong dd, liii cd ai bicl dau ring ngudi xem chi thay nhtfng da li da. Neu cd lay ve gidi, vcii nghe ihuiil net Cling nhu da la sal, vdng cau nhu bac, dd ve nen cinh "Hoa dao Iren di", lim gid ggi mua, thi cinh cang Ihcim dcip nua. Ta la mdt ngudi d niii mimg ring gap go mii nay, ne'u khdng, Ihi canh m i y gid lir bi kia, ddu trd nen cinh cd danh ma it thuc vay, ma c i den canh sudn niii cheo leo, vach da thing dii'ng, dd'i vdi su vat cd ding la bao. Phai chang y cua nha nguoi (chi canh mii) cung loan khien khdng de ai de'n gin, ma cho ring cinh bd mii cheo leo treo ciing canh nudc non u am ddu lam cho lir nghin xua de'n nay khdng the lay tai nghci biit muc ve vdi ma tranh gianh dc:p de vcii non sdng duc;c. Dang lin lim thay, ke cd dire lam nen nhu vay. BAI KY HAI DONG QUANG BACH (Tu Dde ndm thd 2, Tri huyen Yen Hod, ngudi a ddng vien Khodi Chau, ITuiig Yen - PJigm Vdn The sogn). Ta nhan rdi vicic cdng di chai xem khip niii sdng trong hiil, phfa ducii niii Hidn Quan canh dc;p tim duc^c 3 ddng Id ihiCMi, mdi den Biich Ddng ihiiy canh cd ifch ky thu da khien cho ngudi la mucin tiep xiic khdng chin. Vao sau liii cd Quang dcing, hai ddng lidn nhau, cinh Irf rai lU nhien, ciing la mdi ky quan trong vQ tru. Trdi diii dung diil chic chd dgi ai chang? Sao Id bd lam ldi di cho ngucdi kiem ciii. Nhan day, giao cho sd thude, khdi cdng sira chua. 0 irong hai ddng deu dat noi thd ciing, xay loi sen, dip lucmg Rial lam thin thanh chiia Irong, chiia ngoai. Cling vdi chiia Irong d ddng Nggc cao xdp diil Ihanh ba chua siiii sang xong c i c ngudi d Hidn Quan ciing mdt sd rudng ngay tvuac cira chiia gdm 21 m i u de lam rucing chiia, la dem gdp cdng lai va lim bai minh. Minh rang: Hien quan ednh dep, Quang, Bach ndi danh. Chung quanh hod nude (sdng) Nui vcing ednh ihanh Xita Idi kidm (di Nay ednh Phdi sinh Mdy I dull che khap Niii ehiia dd sinh Cdn ehi vugi be


113 lim ehdn Bdng Doanh Xin nhd due Phdi Tedd quan sinh VAN BIA CHUA NHAM HAO (Phgm \'dn The sogn) O ddng mii phfa Tay Nam huyen cd chiia Nham Hao, day la cinh chiia noi tieng Ihc^i cd. Trai lau ngay dd nil, bd mac giira nc^i da biii, cd hoang, ft ngucdi lui ldi. Mua xuan nam Dinh Ty, la nhan khi rinh viec cheo len choi, xem the niii quanh co, dudng chuyen, hucing scing udn khiic, hoa bci'n ben, cinh tugng thien nhien nhu Dao Nguyen, Lang Nguyen d ehdn nhan gian, chi tha'y mi'y phong chiia khich, reu diu got lien, ihuc la rirng hoang doan ldi, duy d giira cd 3 pho tugng da, bci'n khcii bia tan, cdn luu dau cd ma thdi. Cinh thien nhien dep, didu dd cam Idng ta, bcii the la tu bdi lucmg bdng dung xay, mdi sira sang nha chua, d i p lucmg Phat va dung dat cic loi thin vj Tam phii d niii cao, dat ten la chiia Nggc Cao, phfa trucic ddi vcii mii Nham Scm, phfa hiru thdng cimg hai ddng Quang, Biich, vay gigl sucmg lanh khip ba niii, md Ici'i cay son ci 9 gid'ng, do dd mdi thanh mdt biu danh thing trong huycin hiil. Ngudi thdn Cd Djnh sd liii ciing dang 10 m i u rudng xir Cd Giii, Ddng Lc)c, Ddng Quan de lam rudng chiia, ma ngudi la lin ring k h i c ten vao bia da de Iruyen lai liu ddi. Ta dem ghi c i vao bia, cd bai minh nhu sau: Dao Nguyen, Lang Nguyen, Canh 'Lien Bdn mat nui elidii Cd ddng Nham Hao Canh vat edn dd Nay eliiia Ngpc Cao Niii vdng sudi Irong Thien nhien dep ednh Trdi mdy linh suang Dudng lieu xa lanh Rdi vice xem ednh Xiie ddng Idng Iran Sua Igi ednh Plidi Md rdng ihien Idm Sdng hinh sol ve Sudi hd ehdn phdi Chiia edn van ndng Nhung dd khdng mdt


Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.