doğru
da olabilir; ama konuyu aydınlatmaktan uzaktır. Eğer unvanların ve görevlerin sıralanınasını bir kenara bırakırsak, ne bu şiddetin nedenlerini, ne de imparatorluğun en temel yapılarını incelemeye yönelik hiçbir merak izine rastlamayız. Bu imparatorluk gelirlerini nereden sağlıyor? Yönetim sistemi nasıl işliyor? Bunlara yanıt yok; dahası, soru da yok. Beşinci kitabın 9· bölümü şöyle başlıyor: "İran yönetimi bütünüyle despotçadır ve Şah, hiçbir meclise ya da Avmpa'mızda alışılmış başka yöntemlere bağlı olmaksı zın, uymklarının canı ve malı üstünde mutlak hak sahibidir. Krallığının ileri gelenlerini, canının istediği gibi öldürtebilir ve devlet erkanı bunun nedenini sorma cesaretini bile gösteremez. Dolayısıyla, dünyada İran şa hından daha mutlakıyetçi bir kralın bulunmadığı rahatça söylenebilir." Daha sonra örneklere geçiliyor; hepsi bu kadar. Okura şu bildik çağrı yapılı yor gibidir: "Halimize şükredelim." Bugün Tavemier'nin, o günkü İran'ın siyasal ve yönetimsel yapısı na ilişkin olarak bize öğretebileceği hiçbir şey yok. Bu konuda birçok baş ka kaynak var. Ne var ki asıl sorun, "Doğu despotizmi" fikrinin ve bundan kaynaklanan Batı'nın üstünlüğü düşüncelerinin üzerinde yükseldiği temellerden birini de Tavemief'nin yazdıklarının oluşturmasıdır. Batı, daha Rönesans'tan başlayarak, Antikçağ serabmm kurbanı olmuştur. Elindeki kitapta Atikçağ'ın parlaklığını okuyan, sonra bunları yerinde görmeye gittiğinde, harabelerin sefil köylülerle çevrildiğini gören Batılı aydın kişi, buralar bugün eğer bu hale gelmişse suçun barbarlarda, Türklerde, Araplarda ve diğerlerinde olduğu; gasp edilen ve kötü yönetilen bu mirasın Antikçağ "değerlerinin" emanetçisi Batı'nın hakkı olduğu sonucuna "mantıksal olarak" varıyordu. Tavemier'nin yaptığı türden incelemeler, çıkarılan bu sonuçları pekiştirmekteydi.
Bu bağlamda, Tavemier'nin yapıtı bize Montesquieu'yü ve onun Lettres Persanes yapıtını hatırlatıyor, bu kitabın Les six voyages'ten yararlandığını anımsıyoruz. [Kitabın kahramanı] Uzbek'in izlediği güzergah, Tavemier'nin Isfahan'dan yola çıkarak, Revan, Erzurum ve Tokat'tan geçerek İzmir' e ulaştığı güzergahla aynıdır. Burada Montesquieu üzerine bir inceleme yapmak söz konusu değil kuşkusuz, sadece doğrudan Tavemier'nin metninden kaynaklanan bazı noktalara değinilecek TAVERNIER SEYAHATNAMESi
33