ALEVİLİK ARAŞTIRMALARI DERGİSİ
I. TARİHİ SÜREÇ İÇERİSİNDE
adının menşeinde, Dersimanlı (Desimlü-
DERSİM TARİHİ
Dersimlü) aşiretinin bulunduğu şeklindedir
Doğu Anadolu Bölgesi’nde yer alan Tunceli; doğusunda Bingöl, batısında Malatya, kuzeyinde Erzincan, kuzeydoğusunda Erzurum, güneyinde Elazığ illeri arasında kalan 7774 kilometre karelik bir alana sahip küçük bir ilimizdir (Tunceli İl Yıllığı, l973: 27). Doğu Anadolu’nun İç Anadolu ile birleştiği yerde oldukça arızalı sınırlarla çev-
(Aksoy, l985: 23–27; Mehmet Zülfü, 1994: 82-83). Ancak görünen odur ki, Dersim adı Farsça bir tamlamadan ibaret olup (DerKapı, Sim-Gümüş, Der-Sim:Gümüş Kapı), Türklerin XIII. yüzyılda buraya yerleşmelerinden sonra bölgeye verilen bir isimdir2.
1- TÜRK HÂKİMİYETİ ÖNCESİ
rili bir bölge olan Tunceli, güneyde Murat
Bölgede Türk hâkimiyetinin başlangıcı-
Suyu, batıda Karasu, kuzeyde Munzur sıra-
nı 1071 tarihinden sonra başlatmak lâzımdır.
dağları ve kısmen Karasu Nehri ve doğuda
Zira bu tarihten sonra kesin bir hâkimiyet
ise Peri Suyu (Büyüksu) ile çevrilidir. Bölge-
söz konusudur. Bundan dolayı bölgenin bu
nin en eski yerleşim merkezleri ise Hozat,
dönemdeki tarihi Türk hâkimiyeti öncesi
Çemişgezek, Mazgirt ve Pertek olup, tarihte
adını taşımaktadır. Ancak tarihî kaynaklar
bu bölge Dersim adıyla bilinmektedir (Çay,
bu ilk dönemde de bölgede bir Türk varlı-
l985: l54).
ğından bahsetmektedir.
Dersim tarihî dönemler içerisinde iki mıntıkaya ayrılmıştır: 1- Batı Dersim: Hozat, Çemişgezek, Pertek, Ovacık ve Kemah kazalarını, 2- Doğu Dersim: Mazgirt, Kığı, Çar-
Türklerin Anadolu’ya sadece “Müslüman Türkler” olarak girmedikleri ve bu tarihlerden önce de Anadolu’da Türklerin bulunduğu bilinmektedir. Bu sebeple Anadolu birçoklarının zannettikleri gibi XI. asırdan itibaren Türkleşmeye başlamış değildir. Anadolu’ya Türkler XI. asırdan önce
sancak (Peri), Nazimiye ve Pülümür kazalarını kapsamaktadır. Dersim adının menşei konusunda çeşitli görüşler mevcuttur. Bu görüşlerden biri, eski çağlarda Tercan’ı da içerisine alacak şekilde ifâde edilen “ Derksen “ ile “ Dersim “ adları arasında ilişki olduğu ve bu adın zamanla Fars kültürünün etkisiyle Dersim’e dönüştüğü şeklindedir. Bir diğer görüş de, Dersim 4
2 Osmanlı tahrir defterlerinde, Türkmanân Ekrâdı topluluğundan olan Disimli (Dersimli ) aşireti Okçu İzzeddinli aşiretine bağlı bir aşiret olarak kayıtlıdır. Ayrıca yine aynı kayıtlarda bu aşiretin altın ve gümüş gibi madenlerle uğraştıkları zikredilmektedir. Tarihi bilgiler Okçu (İzzeddinli) aşiretinin menşe olarak Orta Asya’dan geldiği yönündedir. Bölge Dersim adını, Dersimlü aşiretine nisbetle almış ise büyük ihtimalle bu aşirete bağlı olarak almış olmalıdır. Bkz. Cevdet Türkay’dan nakleden, Mahmut Rişvanoğlu, Saklanan Gerçek, C.II, Ankara, 1994, s.891-892.