Operación Mundo: Xeografía e Historia 1º ESO (demo)

DEMO

INCLÚE

C

EN

S

LI

PROXECTO DIXITAL ZA 12 MES

E

1 ESO

XEOGRAFÍA E HISTORIA M. Burgos, M. C. Muñoz-Delgado

n

ió c a

r e p

O u

o d n

m

Índice Os saberes básicos do curso Destrezas comúns

................................................................... 10

El rescate de Gea......................................................................................74

A definición de conceptos O mapa conceptual A información: buscar e organizar Os mapas xeográficos O mapa e o perfil topográfico Os gráficos xeográficos O climograma, un gráfico especial As imaxes xeográficas. As paisaxes As novas tecnoloxías

4 O s grandes conxuntos bioclimáticos

DESAFÍOS QUE DEIXAN PEGADA

Un planeta llamado Tierra....................................................................28

1 O planeta Terra

.................................................................. 30

1. O universo, o sistema solar e a Terra 2. Os movementos da Terra (I). A rotación Informe gráfico. Orientarnos na Terra 3. Os movementos da Terra (II). A translación 4. A representación do espazo terrestre Comprende, reflexiona e pon a proba as túas competencias Protagonistas: Bárbara Petchenik e Jessyca Ocampo

2 O medio físico da Terra.

Compoñentes básicos

..............................................

44

1. Compoñentes básicos do medio físico (I).

As capas da Terra 2. Compoñentes básicos do medio físico (II).

As formas do relevo 3. Como se forma e como se modifica o relevo?

4. A hidrosfera 5. Auga salgada e auga doce Comprende, reflexiona e pon a proba as túas competencias Protagonistas: Marie Tharp e Sarah Ferguson

3 O medio físico

da Terra. Os continentes

DESAFÍOS QUE DEIXAN PEGADA

.. .......................................................................... 88

1. Os grandes conxuntos bioclimáticos.

A zona cálida 2. Os grandes conxuntos bioclimáticos.

A zona temperada 3. O bioclima dos desertos 4. Os grandes conxuntos bioclimáticos.

A zona fría 5. Os grandes conxuntos bioclimáticos.

A montaña Comprende, reflexiona e pon a proba as túas competencias Protagonistas: Mary Kingsley e Greta Thunberg

Anexos Vocabulario Aplica as competencias Datos básicos e mapas políticos

5 O medio físico de europa

................................ 88

1. O mapa físico de Europa (I). O relevo continental 2. Mapa físico de Europa (II). As augas.

Mares, lagos e ríos 3. O tempo e o clima 4. Os bioclimas de Europa Informe gráfico. Os espazos naturais.

A rede natura 2000 Comprende, reflexiona e pon a proba as túas competencias Protagonistas: Henriette de Angeville e Juliana Buhring

6 O medio natural

e as actividades humanas

.. ..........................

108

O mapa físico dos continentes (I). Asia O mapa físico dos continentes (II). América O mapa físico dos continentes (III). África O mapa físico dos continentes (IV). Europa O mapa físico dos continentes (V).

A Antártida e Oceanía Comprende, reflexiona e pon a proba as túas competencias Protagonistas: Isabella Bird e Laura Dekker

1. O medio e os recursos naturais 2. O medio como risco 3. Os riscos naturais e o desenvolvemento desigual 4. A acción do ser humano sobre o medio ambiente 5. As solucións aos problemas ambientais globais Comprende, reflexiona e pon a proba as túas competencias Protagonistas: Mária Telkes e Elizabeth Gadd

Porfolio...........................................................................................................72

Porfolio......................................................................................................... 126

................................ 58

1.

2.

3.

4.

5.

2

DESAFÍOS QUE DEIXAN PEGADA

Un viaje por el tiempo............................................................................74

7 A prehistoria

.......................................................................... 130

1. Idades e fontes da prehistoria 2. Orixe e evolución do ser humano 3. A vida no Paleolítico (I) 4. A vida no Paleolítico (II) 5. A vida no Neolítico 6. A vida na Idade dos Metais (I) 7. A vida na Idade dos Metais (II) 8. A prehistoria en España e en Galicia Comprende, reflexiona e pon a proba as túas competencias Protagonistas: Doroty Garrod e Penélope Vaquero

8 Mesopotamia

. . .......................................................................... 152

1. As primeiras civilizacións históricas 2. O espazo e o tempo 3. Organización política e económica 4. Sociedade, relixión e vida cotiá Informe gráfico. A cidade de Babilonia 5. O legado cultural e artístico Comprende, reflexiona e pon a proba as túas competencias Protagonistas: Tapputi-Belatekallim e Marina Jaber

Anexos Vocabulario Aplica as competencias Datos básicos e mapas políticos

9 Exipto

10 Grecia

...............................................................................................

1. Evolución histórica. Época arcaica 2. Evolución histórica. Épocas clásica e helenística 3. Organización política das polis 4. Economía e sociedade 5. Aspectos da vida cotiá Informe gráfico. Atenas no século v a. C. 6. Relixión e cultura 7. Arte grega. A arquitectura 8. Arte grega. A escultura e a cerámica Comprende, reflexiona e pon a proba as túas competencias Protagonistas: Agnodice e AMURTEL Greece

11 Roma

. . ................................................................................................... 212

1. O espazo e a evolución histórica.

A Monarquía 2. A República (509-27 a. C.) 3. O Imperio (27 a. C.-476 d. C.) 4. As actividades económicas 5. A sociedade e a vida cotiá Informe gráfico. Roma, capital do mundo 6. Relixión e cultura romanas 7. A arte romana. A arquitectura 8. A arte romana. Escultura, pintura e mosaico 9. O pobo visigodo en Hispania Comprende, reflexiona e pon a proba as túas competencias Protagonistas: Sarmiza Bilcescu e as nenas e os seus dereitos no mundo actual

12 E spaña e Galicia na Antigüidade

................................................................................................... 168

1. Unha antiga civilización fluvial 2. Organización política e social 3. A economía exipcia 4. Aspectos da vida cotiá 5. A relixión exipcia Informe gráfico. A vida despois da morte 6. O legado cultural e artístico Comprende, reflexiona e pon a proba as túas competencias Protagonistas: Hilda Petrie e Mirah Shihadeh

. . ........................................................... 236

1. España prerromana (I). A diversidade cultural 2. España prerromana (II). Celtas e iberos 3. Galicia na época prerromana 4. Hispania romana. Conquista e romanización 5. Hispania romana. A organización do territorio 6. Relixión, cultura e arte hispanorromanos 7. Galicia na época romana Comprende, reflexiona e pon a proba as túas competencias Protagonistas: Exeria e Janna Jihad Porfolio................................................................................................. 254

Porfolio.........................................................................................................186

Anexos DESAFÍOS QUE DEIXAN PEGADA

En busca del origen de la democracia.........................................188

190

Vocabulario Aplica as competencias Datos básicos e mapas políticos

1 O planeta Terra MARIA MITCHELL. Astrónoma e profesora Son Maria Mitchell, astrónoma e profesora no Vassar College, universidade na que dirixo o observatorio astronómico. Nacín en 1818 no estado de Massachusetts e desde que era moi nova encantábame contemplar constelacións, galaxias e conxuntos planetarios a través do telescopio do pequeno observatorio que tiña o meu pai.

Pouco a pouco, o meu interese polo universo e o sistema solar, no que se encontra a Terra, foi crecendo, ata que a noite do 1 de outubro de 1847, mentres observaba a bóveda celeste, descubrín un cometa, ao que posteriormente puxeron o meu nome.

Grazas a este descubrimento fun a primeira muller en formar parte da Academia Estadounidense das Artes e as Ciencias e tamén puiden visitar algúns dos observa-

torios máis relevantes da miña época como o de Greenwich, onde se localiza o meridiano 0°, a partir do que se establece o sistema de fusos horarios do noso planeta.

Para comprender o universo e saber a que sistema planetario pertencemos e as súas características, vas analizar:

•

O universo e os diferentes corpos celestes. O sistema solar e os planetas que o integran.

• • •

A Terra, características, tamaño e forma do planeta.

•

A rede xeográfica: paralelos e meridianos.

Os movementos da Terra: rotación e translación.

A representación do espazo terrestre: os mapas e os sistemas de proxección.

PREGUNTAS E RESPOSTAS

1 De que sistema planetario forma parte a Terra?

2 Onde se localiza o meridiano 0°?

3

30

Investiga sobre Maria Mitchell e o seu legado astronómico. Localiza outros descubrimentos que levan o seu nome en memoria do seu gran labor como astrónoma.

4

Comprobamos. Resolve as cuestións formuladas en cada un dos apartados da páxina da dereita.

Consulta esta unidade e encontrarás a información necesaria para responder as preguntas.

Espazo En que galaxia se encontra situado o planeta Terra?

Ademais da Terra, que outros planetas forman o sistema solar?

Noméaos.

SECUENCIA DE APRENDIZAXE

Tempo En cantas franxas se divide o mapa dos fusos horarios?

Imaxina que estás a planificar unha viaxe desde España ao Perú, calcula a diferenza horaria que existe entre o punto de partida e o de chegada.

ACTIVAMOS OS NOSOS COÑECEMENTOS PREVIOS 1.1

Preparamos unha actividade na que o alumnado deberá responder preguntas acerca do sistema solar, os movementos da Terra, as formas de relevo, as augas no planeta ou os seus continentes.

1.2 Analizamos e reflexionamos sobre a importancia do traballo en grupo.

FORMAMOS OS GRUPOS DE TRABALLO 2.1 Dividímonos en parellas.

2.2 Repartimos as tarefas.

–12 –11 –10

–9

–8

–7

–6

–5

–4

–3

–2

–1

0

+1

+2

+3

+4

+5

+6

+7

+8

+9

+10 +11 +12

O planeta Terra Cales son as dimensións e a forma da Terra?

ESTUDAMOS A TERRA NO UNIVERSO 3.1 Coñecemos a Terra, o seu papel no Universo, os movementos de rotación e translación.

Aprendemos a orientarnos: o mapa e o compás.

3.2 Traballamos o ODS 7: O Sol, fonte inesgotable de enerxía.

Que dous movementos realiza a Terra no espazo?

En que consiste cada un deles?

Outra mirada No apartado «Protagonistas», coñecerás o traballo de Bárbara Petchenick, cartógrafa e xeógrafa estadounidense do século xx. Busca información na unidade para responder a seguinte pregunta sobre a cartografía: Que sistemas de proxección se utilizan para representar a superficie da Terra?

+ orientacións en anayaeducacion.es

31

1

O universo, o sistema solar e a Terra

1.1 A Terra, un punto no universo O universo orixinouse hai uns 13 700 millóns de anos debido, segundo os astrónomos, á explosión (big-bang) dunha pequena masa que concentraba toda a materia e a enerxía existentes. Está formado por astros ou corpos celestes, por materia interestelar (po e gas) e polo espazo que os separa.

Os astros agrúpanse no universo formando galaxias ou acumulacións de estrelas, como a Vía Láctea, onde se encontra a Terra. Cada galaxia pode conter miles de millóns de estrelas e numerosos sistemas planetarios, integrados por unha estrela e os corpos celestes que xiran arredor dela: planetas, satélites, asteroides e cometas.

O sistema solar é o sistema planetario do que forma parte a Terra. Xurdiu hai uns 5 000 millóns de anos, e comprende o Sol, que é unha estrela de tamaño medio; oito planetas (entre eles a Terra), e numerosos satélites, asteroides e cometas. A Lúa é o único satélite da Terra. Podemos afirmar, polo tanto, que a Terra é un diminuto punto no inmenso universo.

1.2 A Terra, un planeta singular A Terra formouse hai uns 4 600 millóns de anos. É o único planeta do sistema solar onde existe vida, que se iniciou, en forma de bacterias e algas, hai máis de 2 000 millóns de anos. Isto foi posible porque na Terra se dan tres circunstancias que a diferencian dos demais planetas do noso sistema solar:

AVANZA EN COMPETENCIAS Incorporar conceptos

1 Busca no vocabulario final as definicións dos termos marcados con esta chamada (estrelas) e escríbeas no teu caderno.

Manexar gráficos, mapas e imaxes

2 Observa o debuxo inferior, e calcula. Se rodeas a Terra unha vez polo ecuador e outra polos polos: a) Por onde percorrerías máis quilómetros? b) Cantos máis percorrerías?

Perímetro polar 40 007,8 km

– A temperatura é moderada, pois encóntrase á distancia adecuada do Sol: uns 150 millóns de quilómetros.

– A atmosfera, ou capa gasosa que a envolve, contén gases imprescindibles para a vida, como o osíxeno. Ademais, a atmosfera protexe a Terra das radiacións solares daniñas e axuda a regular a súa temperatura.

– A auga líquida é abundante. Esta auga ocupa gran parte da superficie terrestre, formando océanos e mares, e é a responsable de que a Terra se vexa desde o espazo como un planeta azul. A Terra é o único planeta do sistema solar onde hai auga permanentemente en estado líquido na superficie.

1.3 O tamaño e a forma da Terra As dimensións da Terra son de 510 millóns de km2, unhas mil veces a superficie de España. A pesar diso, o noso planeta é un astro pequeno no conxunto do universo. O Sol, por exemplo, é un millón trescentas mil veces máis grande ca a Terra.

A forma da Terra é de xeoide ou esfera imperfecta, é dicir, é lixeiramente máis ancha no ecuador que nos polos.

32

Perímetro ecuatorial 40076,6 km

Consulta a definición de conceptos

DESTREZA

U 1

O sistema solar

Saturno

SOL

Xúpiter Marte Venus

Mercurio

Terra

Urano

Neptuno

MERCURIO

VENUS

TERRA

MARTE

XÚPITER

SATURNO

URANO

NEPTUNO

Distancia ao Sol (1)

57,91

108,20

149,60

227,94

778,33

1 429,40

2 870,99

4 504,30

Diámetro ecuatorial (2)

4 880

12 104

12 756

6 794

142 984

120 536

51 118

49 532

Masa (Terra = 1)

0,6

0,815

1 (4)

0,107

318

95

14,54

17,23

Densidade (auga = 1)

5,43

5,24

5,52

3,93

1,33

0,69

1,32

1,64

Período de rotación (3)

58,6

-243 (5)

0,99

1,03

0,41

0,45

-0,72 (5)

0,67

88 días

225 días

365 días

687 días

11,86 anos

29,46 anos

84 anos

165 anos

167

457

14

-55

-153

-185

-214

-225

Período orbital Temperatura media (ºC)

(1): en millóns de quilómetros (2): en quilómetros (3): en días terrestres.

Buscar información relevante

Vexo, penso, pregúntome

3 Coa axuda da táboa, indica as características do planeta Terra.

4 A canta distancia da Terra está o planeta máis afastado? E o máis próximo?

5 Cantas veces é máis pequena a Terra ca o planeta máis grande?

6 Segundo a mitoloxía grega, a deusa Hera, esposa de Zeus, foi a creadora da Vía Láctea. Busca in­ formación sobre este mito e resúmeo no teu caderno.

33

2

Os movementos da Terra (I). A rotación

2.1 O movemento de rotación O universo está en continuo movemento, igual que os astros que o compoñen. Por exemplo, a Vía Láctea xira sobre si mesma, completando unha volta cada 255 millóns de anos; e o noso sistema solar xira arredor do centro da Vía Láctea.

O día e a noite Eixe de rotación

Norte

Día

A Terra tamén se move continuamente, realizando dous movementos: o de rotación e o de translación.

O movemento de rotación é o xiro da Terra sobre si mesma, ao redor dun eixe imaxinario cuxos extremos son os polos. Este movemento tarda en completarse un día solar, é dicir, algo menos de 24 horas (23 horas, 56 minutos e 4,091 segundos).

Sentido da rotación

Noite

Sur

2.2 Consecuenciás da rotación terrestre O movemento de rotación da Terra ten tres consecuencias:

– A sucesión do día e da noite. Debido á rotación, en todos os lugares da Terra se suceden regularmente o día e a noite. Isto débese a que a luz solar ilumina e quenta só unha metade da superficie terrestre (día); e a outra metade permanece na escuridade e arrefría (noite).

Se a Terra non xirase sobre si mesma, a metade do planeta estaría sempre iluminada e alcanzaría temperaturas altísimas, mentres que a outra metade permanecería na escuridade e padecería un frío extremo.

Nestas circunstancias, sería imposible a vida.

– O movemento do Sol no horizonte. O movemento de rotación realízase de oeste a leste; por iso, vemos aparecer a luz do día e o Sol polo leste (amencer), e desaparecer a luz do día e o Sol polo oeste (anoitecer).

Este movemento do Sol é só aparente, pois é o noso planeta o que se move arredor do Sol. Isto permítenos localizar os puntos cardinais ou puntos básicos de referencia para orientarnos na Terra: o norte, o sur, o leste e o oeste.

– A existencia de diferentes horas. O coñecemento científico da rotación permítenos dividir o día solar en 24 partes iguais, chamadas horas; dividir a Terra en 24 franxas imaxinarias dunha hora, chamadas fusos horarios, e medir o tempo.

34

AVANZA EN COMPETENCIAS Utilizar mapas

Preguntas provocadas

1 Que acontecería se a Terra non xirase sobre si mesma? En tales circunstancias, sería posible a vida no planeta?

2 Busca no atlas final onde está Somalia, e contesta: por que alí é de noite antes que en España?

3 En 1851, M. Leon Foucault realizou un experimento que demostrou de forma científica a rotación da Terra.

Descubre en que consistiu.

Interpretar e elaborar imaxes e gráficas

4 Como lle explicarías a unha persoa a sucesión do día e da noite utilizando unha laranxa e unha lanterna?

U 1

O movemento do Sol. Os puntos cardinais e a orientación

Interpretar o ámbito Sur

Sueste

5 Por que é importante saber orien-

Suroeste

tarse?

Diante

6 Descubre cara a onde está orientada a cociña da túa casa.

Leste

7 Imaxina que tes unha amiga en Xa-

Oeste

pón. Cres que sería unha boa idea chamala ás catro da tarde hora española? E se vivise en Nova York?

Dereita

Esquerda Detrás

Saída de Sol Amencer

Posta de Sol Anoitecer

Norte

Razoa as túas respostas.

Os puntos cardinais permítennos orientarnos. Para iso, debemos poñer os brazos en cruz e sinalar co brazo esquerdo o oriente ou lugar por onde sae o Sol pola mañá.

As horas. Fusos horarios e medida do tempo 165°O

150°O

135°O

120°O

105°O

90°O

75°O

60°O

45°O

30°O

15°O

–12

–11

–10

–9

–8

–7

–6

–5

–4

–3

–2

–1

15°L

30°L

45°L

60°L

75°L

90°L

105°L

120°L

135°L

150°L

165°L

180°L

+1

+2

+3

+4

+5

+6

+7

+8

+9

+10

+11

+12

Meridiano de Greenwich

180°O

Zonas con hora de Greenwich

–1/+1 Número de horas que se restan ou se suman desde o fuso de Greenwich para coñecer a hora local

0

Zonas nas que se restan horas por cada fuso que nos desprazamos desde Greenwich

Zonas nas que se suman horas por cada fuso que nos desprazamos desde Greenwich

Zonas que restan 1/2 hora á do fuso horario

Zonas que suman 1/2 hora á do fuso horario

Límite de zona horaria Liña de cambio de data internacional 0

1500

3000

4500 km

Os fusos horarios resultan de dividir os 360˚ da esfera terrestre entre as 24 horas do día. Son, polo tanto, franxas de 15˚ de circunferencia, e cada un equivale a unha hora.

Para establecer a hora dun lugar tómase como referencia o fuso onde se localiza o meridiano 0˚ ou de Greenwich, unha localidade próxima a Londres, Reino Unido. A partir del, o reloxo adiántase unha hora por cada fuso cara ao leste; e atrásase unha hora por cada fuso cara ao oeste.

35

Informe gráfico Orientarnos na Terra

ALGÚNS MÉTODOS DE ORIENTACIÓN

A orientación é a capacidade de saber determinar en que punto do planeta nos encontramos e cara a onde nos diriximos.

Utilizando o Sol

Os seres humanos non temos unha capacidade innata de orientación. De aí que debamos realizar diversas actividades ou utilizar distintos aparatos, como o compás, o sextante, o radar ou o GPS (Global Position System).

Cravamos un pau no chan e marcamos o extremo da súa sombra. Pasado un tempo, por exemplo 15 minutos, volvemos marcar o novo extremo da sombra e unimos os dous puntos anteriores por medio dunha liña. Esta indicaranos o oeste (o primeiro punto) e o leste (o segundo punto). Por último, trazamos unha perpendicular para obter o norte e o sur.

Como xa sabes, a forma máis natural de orientarnos durante o día é seguir o movemento aparente do Sol no firmamento e recoñecer a situación do Oriente, ou lugar por onde sae o Sol. Con iso, poderemos encontrar tamén a situación do norte ou polo terrestre e dos outros puntos cardinais.

O método da sombra dun pau

1

Ademais, hai outros métodos para orientarse.

• Nuns, podemos facelo de forma natural, aproveitando o Sol, as estrelas ou a Lúa.

• Noutros, podemos orientarnos utilizando certos aparatos.

A continuación, imos analizar algúns dos métodos máis usuais, como o da sombra que proxecta un pau, a utilización do compás e o receptor de GPS.

2

AVANZA EN COMPETENCIAS Comprensión, expresión e TIC

1 Le o texto e resolve estas tarefas: a) Explica o significado do termo orientación.

3

b) Que quere dicir que os seres humanos non temos unha capacidade innata de orientación?

2 A palabra orientación está relacionada cun dos puntos cardinais. Descubre cal é ese punto cardinal e por que se usa como sinónimo de orientación.

3

36

Para orientarnos utilizamos instrumentos que nos axudan, como o GPS, o radar ou o compás. Se tiveses que pensar no teu futuro profesional, que catro recursos utilizarías, como puntos cardinais, para buscar información e orientarte cara á túa profesión ideal? Por exemplo, poderías contar coa web de emprego, o departamento de orientación do teu centro, os servizos públicos de emprego, etc. Concreta catro recursos.

4 Leste

Oeste

Norte

Oeste

Leste

Sur

U 1

Utilizando aparatos Co compás

6

Para obter a dirección, temos que proceder como no debuxo: 3 2

5 4

1

1 Base de plástico 2 Limbo xiratorio graduado 3 Agulla magnética 4 Frecha orientadora e as súas liñas auxiliares

• Aliñar o punto de referencia co compás.

• Xirar o limbo graduado do compás ata que o norte coincida coa dirección da agulla magnética.

A dirección buscada determínaa o ángulo formado por ambas as dúas direccións, indicado sobre o limbo graduado polo índice fosforescente.

5 Punto de lectura 6 Frecha de dirección de viaxe e as súas liñas auxiliares

Cun receptor GPS O GPS funciona mediante unha rede de 27 satélites, situados en órbita a 2 169 km da Terra, e un receptor GPS. Cando queremos determinar a nosa posición, o receptor localiza automaticamente tres satélites e, mediante o principio matemático da triangulación, establece o punto da Terra sobre o que estamos.

37

3

Os movementos da Terra (II). A translación

Equinoccios e solsticios Solsticio de verán

Equinoccio Polo norte

0º

Polo norte

0º

Raio

3.1 O movemento de translación O movemento de translación é o xiro da Terra arredor do Sol. Realízase en dirección oeste-leste, e tarda en completarse 365 días e 6 horas, é dicir, un ano solar. Como cada ano ten 365 días, as seis horas sobrantes acumúlanse e, cada catro anos, hai un ano bisesto no que se lle engade un día ao mes de febreiro.

Durante a translación, a Terra describe unha traxectoria elíptica, chamada órbita, estando o seu eixe inclinado respecto ao plano da órbita. Nesta viaxe anual arredor do Sol, a Terra percorre unha distancia aproximada de 930 millóns de quilómetros, a unha velocidade de 106 000 km/h.

3.2 As consecuencias da traslación.

As estacións

23º 27’

s so

Tró de pico Cán cer

23º

EC UA DO R Tró de pico Cap ric orn io

Polo sur

23º

s

Tró de pico Cán cer

27’

66º

90º 66º

0º

lare

33’

EC UA DO R Tró de pico Cap ric orn io

33’

27’

47º 04’

90º

66º 33’ 43º 05’ Raios solares

0º

Nos equinoccios, os raios solares caen perpendiculares no ecuador.

Por iso, o día e a noite duran igual nos dous hemisferios.

Nos solsticios, os raios solares caen perpendiculares nun dos trópicos; neste caso, no de Cáncer. Como consecuencia, o día dura máis no hemisferio norte e menos no hemisferio sur.

A inclinación do eixe da Terra provoca que, durante a translación, cada hemisferio se encontre en posicións distintas respecto ao Sol, quentándose máis ou menos.

Este feito provoca a existencia de distintas estacións: verán, inverno, primavera e outono.

Así, cando un hemisferio (norte ou sur) se encontra «adiantado» cara ao Sol, quéntase máis e é verán; cando se encontra «retirado» respecto ao Sol, quéntase menos e é inverno; e cando non está nin adiantado nin retirado, é primavera ou outono.

3.3 Outras consecuencias da translación O movemento de translación ten, ademais, outras consecuencias:

– A distinta duración do día e da noite nos lugares da Terra. A variación débese á posición respecto ao eixe terrestre do círculo de iluminación, ou liña que separa o día e a noite.

• Nos equinoccios de primavera e de outono, o círculo de iluminación coincide co eixe terrestre, e o día e a noite duran igual en toda a Terra.

• Nos solsticios de verán e de inverno, pola contra, a liña de iluminación adiántase ou atrásase respecto ao eixe, e o día e a noite teñen diferente duración en cada hemisferio.

– A existencia de zonas térmicas. Débese á distinta inclinación dos raios solares en cada zona, pois quentan máis ou menos segundo caian perpendiculares ou máis ou menos inclinados.

• Na zona cálida, os raios caen máis perpendiculares, polo que as temperaturas son sempre cálidas.

• Nas zonas temperadas caen inclinados; de aí que as súas temperaturas sexan moderadas.

• E nas zonas frías caen moi inclinados, polo que as temperaturas son sempre moi frías.

38

AVANZA EN COMPETENCIAS Utilizar elementos matemáticos

1 Calcula a cantos km/segundo viaxa a Terra no seu movemento de translación, e cantos quilómetros percorre ao día.

Interpretar fontes

2 Por que no hemisferio norte vai máis calor no solsticio de verán?

Utilizar termos e conceptos

3 Di se son verdadeiras ou falsas estas afirmacións. Corrixe as incorrectas: a) Cando un hemisferio se encontra atrasado cara ao Sol é primavera ou outono. b) Nos solsticios, a liña de iluminación adiántase ou atrásase respecto ao eixe terrestre, e o día e a noite teñen a mesma duración en cada hemisferio.

U 1

As consecuencias da translación 21 de marzo EQUINOCCIO

Sucesión das estacións

22 de decembro SOLSTICIO

21 de xuño SOLSTICIO 23 de setembro EQUINOCCIO

Distinta duración dos días e as noites

m

35 m

12 h

m

14 h 52 m 24

2m

48 7h

0 horas

42 m

10

s cul

Tró p

ico

Ecu

de

op

ola

rá

ico

Cír

Cap

cul

ric

cer

Zona temperada do norte

orn

op

io

ola

Polo sur

o

Cán

r

de

Zona fría do norte

rtic

ado

Tró p

ra

Zona cálida ou intertropical

ntá

0m

Zona temperada do sur

rtic

o

Zona fría do sur

es

Polo sur Día de 6 meses

Interpretar e elaborar imaxes e gráficos

Polo norte Cír

h0

es es

a hor

Polo sur Noite de 6 meses

Existencia de zonas térmicas Na zona temperada os raios do Sol caen máis oblicuos.

A calor repártese sobre unha superficie maior e quentan menos.

00 m

m

12

s

m

es

h

ra

Na zona cálida os raios do Sol caen máis perpendiculares.

A calor repártese sobre unha superficie menor e quentan máis.

08

4

ho

h

12 h

m

oras

Círculo de iluminación

0m

14 h 52 m

12 h

33 9

es

h0

18 h 27

12 horas

12

es

Círculo de iluminación

Círculo de iluminación

oras

12 h

5h

as hor

2m

24

Polo norte Noite de 6 meses

es

ho

Solsticio de inverno no hemisferio norte

es

m

s

ra

12

Polo sur

Polo norte Día de 6 meses

4

12

Polo norte

Solsticio de verán no hemisferio norte

0 horas

Equinocios de outono e primavera

Vexo, penso, pregúntome

4 Localiza España nos debuxos da distinta duración dos días e as noites: a) Indica en que momento duran igual o día e a noite. b) En cal dura máis o día. c) En cal dura máis a noite.

5 Escribe cales son as zonas térmicas da Terra e entre que límites se sitúan.

39

A representación do espazo terrestre

4.2 A rede xeográfica A localización de calquera punto da superficie terrestre sobre un mapa require dispoñer dunha rede xeográfica. É dicir, un sistema de coordenadas formado por dous tipos de liñas imaxinarias: os paralelos e os meridianos.

Ecuador (0º)

Trópico de Capricornio (23º 27’ S)

Círculo polar antártico (66º 33’ S)

Latitude e lonxitude Polo norte M

c

i

e

e r

Ecuador

G

o

0°, ou de Greenwich. Pode ser leste ou oeste.

4.3 O sistema de proxección,

a escala e os signos convencionais Para elaborar un mapa, é necesario elixir tamén tres tipos de elementos: o sistema de proxección, a escala e os signos convencionais.

– O sistema de proxección é o método que permite representar a superficie esférica da Terra sobre un plano. Para iso, trasládase a rede de paralelos e meridianos a un plano (proxección plana) ou a unha superficie que poida desenvolverse sobre un plano, como o cilindro (proxección cilíndrica) ou o cono (proxección cónica).

– A escala é a relación que hai entre unha distancia medida sobre o mapa e a correspondente distancia medida sobre o terreo. As escalas máis habituais son a gráfica e a numérica.

– Os signos convencionais son cores, signos ou símbolos usados para representar a realidade de forma simplificada. O seu significado explícase na lenda do mapa.

40

n

– A lonxitude é a distancia desde calquera punto da Terra ao meridiano

a

Pode ser norte ou sur.

i

Latitude

– A latitude é a distancia desde calquera punto da Terra ao ecuador.

d

n

w

i

r

Lonxitude

P a r a l e l o

meridiano 0°, é o que pasa por Greenwich, preto de Londres.

Grazas a esta rede xeográfica, pode localizarse calquera punto sobre un mapa, calculando a súa latitude e a súa lonxitude medidas en graos.

Meridianos Paralelos

Polo sur

e

– Os meridianos son semicírculos que van de polo a polo. O principal, ou

Meridiano de Greenwich (0º)

Trópico de Cáncer (23º 27’ N)

– Os paralelos son círculos perpendiculares ao eixe de rotación terrestre. O principal, ou paralelo 0°, é o ecuador, que divide á Terra en dúas metades ou hemisferios, o norte e o sur. Outros paralelos importantes son os trópicos de Cáncer e de Capricornio, e os círculos polares ártico e antártico.

Polo norte

Círculo polar ártico (66º 33’ N)

Hemisferio sur

As persoas dedicadas á xeografía representan o espazo xeográfico por medio de mapas. Un mapa é unha representación simplificada da superficie esférica da Terra, ou dunha parte dela, sobre un plano. Para confeccionalo, os cartógrafos utilizan unha rede xeográfica, un sistema de proxección, unha escala e diversos signos convencionais.

Paralelos e meridianos

Hemisferio norte

4.1 Os mapas e os seus elementos

A rede xeográfica

h

4

Polo sur

U 1

Recoñecemos os elementos dun mapa Os sistemas de proxección Acimutal ou plana

Cónica

Cilíndrica

O O E E 180˚ 160˚ 140˚ 120˚ 100˚ 80˚ 60˚ 40˚ 20˚ 0˚ 20˚ 40˚ 60˚ 80˚ 100˚ 120˚ 140˚ 160˚ 180˚ N 80˚ Círculo polar ártico 60˚ 40˚ Trópico de Cáncer

20˚

Ecuador

0˚

N S

20˚

Trópico de Capricornio

40˚ 60˚ Círculo polar antártico 80˚

Os tipos de escalas

S

A lenda

A escala gráfica

A escala numérica

Rede viaria Autoestradas e autovías

0

100

200

300

400

500 km

Consiste nunha liña recta, dividida en segmentos. Sobre ela indícase a distancia real á que equivale a totalidade da escala, ou cada unha das súas partes, o que nos permite facer conversións de forma directa.

Escala 1 : 6 750 000 Indica a relación entre unha unidade do mapa e a realidade. Por exemplo, a escala 1:6 750 000 indicaría que 1 cm medido no mapa equivale a 6 750 000 cm reais, é dicir, a 67,5 km.

Autoestradas e autovías en construción Estrada Estrada en construción

Aeroportos Internacionais Nacionais Aeródromos

AVANZA EN COMPETENCIAS Interpretar mapas

Utilizar mapas

1 Cales son os paralelos fundamentais e cal é a latitu-

4 Busca nun atlas os mapas correspondentes e resol-

de de cada un?

2 Que meridiano principal se representa nas imaxes da rede xeográfica?

Buscar información relevante

3 Contesta a partir do texto estas preguntas: a) Que elementos se necesitan para confeccionar un mapa? b) Por que cres que se chama rede xeográfica o conxunto de paralelos e meridianos?

DESTREZA

Consulta a definición de conceptos

ve estas cuestións: a) Calcula a latitude e a lonxitude de Lisboa, Moscova, Chicago e Brasilia. b) Indica con que sistema de proxección se realizou o mapa político de África.

5 Observa o mapa que acompaña a proxección cilíndrica: a) Cal é o paralelo e o meridiano principal que se representan? b) Calcula a latitude e a lonxitude dos puntos vermellos representados no mapa.

41

1 Relaciona cada definición co seu concepto xeográfi-

Cando viaxamos de Londres a Nova York, adiantaremos ou atrasaremos o reloxo? E se o facemos de Madrid a Tokio?

co. Para iso, emparella no teu caderno cada letra co seu número correspondente.

Definicións:

Calcula, en cada caso, as horas de diferenza entre as cidades.

a) É o sistema planetario do que forma parte a Terra.

3 Copia e completa o cadro, asignando cada caracte-

b) É a galaxia onde se encontra a Terra.

rística aos paralelos ou aos meridianos.

c) Capa gasosa que envolve a Terra. d) É a forma que ten a Terra.

a) Son círculos perpendiculares ao eixe terrestre.

e) Agrupación de astros no universo.

b) O principal pasa por Greenwich.

Conceptos:

c) O principal é o ecuador.

1) Atmosfera

d) Son semicírculos que van de polo a polo.

2) Sistema solar

e) Dispóñense cara ao norte e cara ao sur do ecuador.

3) Xeoide

f) Numéranse cara ao leste e cara ao oeste.

4 Localiza estas dúas cidades mediante as súas coor-

4) Vía Láctea

denadas xeográficas:

5) Galaxias

a) 60º latitude norte, e 10º lonxitude este.

2 Resolve o seguinte problema xeográfico con axuda dun atlas.

80º

180º

b) 36º latitude norte, e 10º lonxitude este.

170º 160º

150º

140º

130º

120º

110º

100º

90º

80º

70º

60º

50º

40º

30º

20º

10º

0º

10º

20º

30º

40º

50º

60º

70º

80º

90º

100º

110º

120º 130º

140º

150º

160º 170º

70º

70º

60º

60º

50º

50º

40º

40º

30º

30º

20º

20º

10º

10º

0º

0º

10º

10º

20º

20º

30º

30º

N

40º

O

50º

40º

L

50º

S

60º

60º

70º

70º

180º

170º 160º

150º

140º

130º

120º

110º

100º

90º

80º

70º

60º

50º

40º

30º

20º

10º

0º

10º

20º

30º

40º

50º

60º

70º

80º

90º

100º

110º

REFLEXIONA E VALORA Nesta unidade iniciaremos o estudo do planeta Terra. Reflexiona de xeito individual e comparte en grupo a valoración sobre as actividades implicadas. Para iso, descarga en anayaeducacion.es a rúbrica correspondente.

PON A PROBA AS TÚAS COMPETENCIAS Realiza a autoavaliación competencial incluída en anayaeducacion.es.

42

180º 80º

120º 130º

140º

150º

160º 170º

180º

PROTAGONISTAS Datos básicos Nome: Barbara Petchenik Época: 1939-1992 Lugar de residencia: Estados Unidos Ocupación: cartógrafa e xeógrafa

Son unha amiga de Barbara, ela morreu en 1992, así que non pode contarvos a súa historia.

Barbara naceu en 1939 en Wisconsin e os atlas, os mapas e os sistemas de localización xeográfica foron unha das súas grandes paixóns.

Foi a primeira muller en ocupar un cargo na Asociación Cartográfica Internacional, xa que en 1991 foi elixida vicepresidenta da institución.

HOXE Jessyca Ocampo Datos básicos Nome: Jessyca Ocampo Ano de nacemento: 1998 Lugar de residencia: España Ocupación: estudante de fotografía

Nun mundo no que os dispositivos móbiles e os sistemas GPS

Desenvolveu un importante labor no campo da xeografía, especialmente no desenvolvemento da cartografía moderna, dirixiu e editou distintos mapas e escribiu moitos libros ao respecto, ademais de formar parte de distintas asociacións relacionadas con este ámbito do saber.

segue este certame son fomentar entre as persoas participantes a representación creativa do mundo, reforzar o coñecemento cartográfico e facelas máis conscientes do mundo no que viven.

Era unha defensora da difusión da ciencia cartográfica e unha parte importantísima do seu traballo foi a divulgación entre a xuventude dos distintos elementos e utilidades dos mapas.

Por iso, estaría moi contenta do concurso internacional de debuxo Barbara Petchenik, de periodicidade bienal, que a asociación leva organizando na súa honra desde o ano 1993. Os obxectivos que per-

nos serven de guía, a cartografía segue achegando novas visións do territorio no que habitamos. Iso é o que pensou Jessyca Ocampo, unha estudante de fotografía que decidiu realizar unha nova cartografía dixital da cidade de Santiago de Compostela.

A moza, a partir dun traballo de clase, creou un mapa singular da cidade, o «mapa do Medo». Para levar a cabo este proxecto, pediu colaboración polas redes sociais.

Realizou fotografías das zonas que ía localizar e recolleu testemuños de mulleres de idades diversas que sentiran o medo en diferentes zonas da cidade por ser acosadas, atemorizadas ou agredidas sexualmente.

O «mapa do Medo» presentouse en 2018, foi crecendo e estendeuse por toda Galicia, nun intento de xeolocalizar as zonas onde as mulleres se sentiran máis vulnerables

ou sufriran algún tipo de abuso ou agresión.

Este traballo é similar ao que se fixo noutros lugares tan afastados como Brasil, ou noutras cidades españolas como Logroño ou Valladolid, co fin de denunciar o medo que senten as mulleres en moitos lugares das cidades nas que viven.

CUESTIÓNS

ONTE Barbara Petchenik

1 Que é a cartografía?

2 Sinala polo menos tres situacións nas que sería útil consultar un mapa.

3 Por que cres que o traballo de Jessyca se está a desenvolver en distintos lugares? Paréceche útil?

4 Imaxina que tes que realizar un novo mapa do lugar no que vives. Que che gustaría sinalar nesa nova cartografía?

43

3 O medio físico da Terra.

Os continentes FANNY BULLOCK WORKMAN. Xeógrafa, cartógrafa e exploradora Son Fanny Bullock Workman, xeógrafa, cartógrafa e exploradora estadounidense, e as miñas grandes afeccións son a escalada aos altos cumios e as viaxes.

Poder contemplar novamente o cumio do K2, a segunda montaña máis alta da Terra, compensa o perigo e a falta de equipamento e medios, como pitóns ou mosquetóns.

Entre os anos 1888 e 1893 viaxei en bicicleta por Suíza, Francia e Italia. Tamén fixen xiras a países doutros continentes, como Alxeria, Indochina e India.

Tamén teño a intención de despregar a miña pancarta a máis de 6 000 metros polo sufraxio universal. Estamos a finais do século xix e aínda a muller non pode votar.

Fun unha das primeiras mulleres en escalar o Mont Blanc (1891). E, actualmente. dispóñome a realizar a miña cuarta viaxe ao Himalaia para coñecer, cartografar mellor a zona e escalar novamente esas montañas.

Para comprender as miñas viaxes, tes que coñecer:

• •

Cantos continentes hai na Terra.

Como é cada un deles: o seu relevo e as súas augas.

PREGUNTAS E RESPOSTAS

1 Busca información sobre Fanny Bullock e elabora

de xeoposicionamento (GPS). Tamén hai quen desenvolve sistemas de localización estática, aplicados á topografía e á cartografía. Poderías localizar tres graos ou másters relacionados coa teledetección e o xeoposicionamento?

unha pequena biografía.

2 Que continentes percorreu? En que continente está o Himalaia?

3 Busca información e di cando se aprobou o sufraxio universal.

4

56

Hai persoas dedicadas á xeografía que se especializan no traballo con satélites e con sistemas

5

Comprobamos. Resolve as cuestións formuladas en cada un dos apartados da páxina da dereita.

Para iso, podes consultar a información contida na unidade.

Espazo Cal é o continente máis extenso? E o menos extenso?

Que lugar ocupa América pola súa extensión?

O relevo e a hidrografía da Terra Cal é o pico máis alto da Terra? En que cordilleira se encontra e a que continente pertence? O Volga é o río máis longo de Europa. Cal é o máis caudaloso da Terra e en que continente se localiza? En que continentes se localizan os ríos Volga e Nilo?

SECUENCIA DE APRENDIZAXE ESTUDAMOS OS CONTINENTES 1.1

Coñecemos os continentes que conforman as terras emerxidas.

1.2 ODS 7: A forza do vento como fonte de enerxía.

FINALIZAMOS O PROXECTO DO VÍDEO 2.3 Reflexionamos sobre algúns conceptos básicos da Xeógrafa a xeito de repaso: coordenadas, tectónica de placas, enerxías renovables...

2.4 Gravamos o vídeo.

COMPARTIMOS E AVALIAMOS O TRABALLO DESENVOLVIDO 3.1 Expoñemos en grupo o noso traballo.

Está a pasar A Antártida estase a derreter. Investiga que pode supoñer este feito para a vida na Terra. Que se pode facer?

3.2 Difundimos o traballo realizado a través do xornal dixital e as redes sociais.

3.3 Analizamos e avaliamos os resultados.

Outra mirada No apartado «Protagonistas» coñecerás outras mulleres viaxeiras e exploradoras, como Isabella Bird, que conseguiu formar parte da Real Sociedade Xeográfica de Londres, ou Laura Dekker, que foi a persoa máis nova en dar a volta ao mundo.

Que continente está dividido en grandes illas e arquipélagos?

En que océano se encontra?

+ orientacións en anayaeducacion.es

57

1

O mapa físico dos continentes (I).

Asia

Datos básicos

Asia é o continente máis extenso da Terra. Os seus 43 608 000 km2, representan o 29,13 % da superficie terrestre.

O continente asiático sitúase entre os océanos Glacial Ártico, Pacífico e Índico. Está separado de África polo mar Vermello e a península do Sinaí; de Europa, polos montes Urais, o mar Caspio, a cordilleira do Cáucaso e o mar Negro; e, de América, polo estreito de Bering.

Altitude media: 950 m Pico máis alto da Terra: Everest (8 847 m)

1.1 O relevo continental

Río máis longo: Yangtsé (5 800 m)

– O relevo presenta chairas e depresións, mesetas e montañas. As

Lago principal: mar Caspio (371 000 km2)

chairas están percorridas por ríos longos e caudalosos. As principais son as de Siberia, China, Indochina e a India. As depresións están ocupadas por mares, como o Aral, o Caspio e o Morto. As mesetas, moi numerosas, encóntranse tanto no centro coma na periferia do continente. As máis importantes son as de Anatolia, Irán, Tíbet, Siberia, Deccán e Arabia. As montañas son novas. Entre elas, destacan os montes Zagros e a cordilleira do Himalaia.

– As illas máis importantes son Sri Lanka e as dos arquipélagos de Xapón, Filipinas e Indonesia.

– As costas asiáticas son recortadas, con penínsulas (Kamchatka, Corea, Indochina, Malaca, Deccán, Arábiga e Anatolia) e golfos (Pérsico, Bengala, Tailandia e Tokín).

Montes Zagros.

1.2 As augas. Mares, lagos e ríos Os mares principais de Asia son: Kara, Bering, Okhotsk, Xapón ou mar do Leste, China, Arábico e Vermello.

Os lagos poden ser de auga salgada, como os mares Aral, Morto e Caspio (este último é o máis extenso do mundo, con 371 000 km2); ou de auga doce, como o Baikal (que é o máis profundo da Terra, con 1 741 m).

Os ríos asiáticos son longos e caudalosos. Os máis importantes son o Yangtsé, o máis longo do continente (5 800 km), o Obi, o Ienisei, o Lena, o Huang He, o Mekong, o Amur, o Ganxes e o Indo.

Mekong.

AVANZA EN COMPETENCIAS Interpretar mapas

Análise asociativa

1 Que elementos xeográficos separan a Asia de Europa, África e América?

2 Localiza nun mapa mudo de Asia as principais unidades do relevo, os mares e os ríos do texto.

3 Utilizando a escala do mapa, calcula a distancia entre os picos Everest e Fuji Yama.

Interpretar gráficos

4 Comenta as formas de relevo do perfil topográfico do relevo de Asia.

destreZa 58

Interpretación compartida

Consulta o perfil topográfico

U3

Mapa físico de Asia

li n

Pe K Ka nín 4 7 liuch Ma m su 50 evs r de ka ch la C Beri ya .L at de ng op ka a

tk a

Ill

M ts. Sikh

A oteur

m

Mt

an gH e

Ya n

gts

Hu

as Ku il r

M t s. do Kolyma

W r an gel Al dan

Ya blo

no vy

Irraw ad dy

B

es O r

G hat

s. G ran Khing n a

na Le

s.

bi

s Si d e N be o ria v a

I

90º E

60 ºE 70º E 80º E

Ob i

is

Ir ty sh

s U ra

te

on M

M S u ont laim es an

E

Dep r

o

0º

Mar Caspio

16

70º E

80º E

n

a

C O

ris

ai

-500

60º E

id

la

go n

ºN

Shi shu Kyu

o p ic Tró

osa

OC

ÉA

Luzón

PA C Is. F

de

er nc Cá

20º

N

10º

N

NO

ÍFI

CO

as ilipin anao

Mind

Mar de i Sulawes

Kinabalu 4094

30

u kok

Mar na hi da C ntal Orie

Sum atr a

90º E

Bo rn eo i Sulawes ) (Célebes

Ba

50º E

w ta

40º E

Í N D I

0

2000 km

ka

a

Core

s

1 000

te

30º E

1500

en sM

1 000

ºN

40

pé

ón e Luz Estr. d

Pe nín sul a

on

2 000

O C É 500 A N O

lin

k Ho

Palawan Mar de Sulu

Es lac a tr. de Ma de I. Natuna M al ac a

a Ill

500

Illas Nicobar

3 000

Límite natural entre Europa e Asia

ha

Form

Xi Jiang

Golfo de Tailandia

0º

ui pó r do Ma ón / Arq e Xa d Xap r do a Ma ste am u uji Y Le n s h F3 776 . de Ho Pen

Gran a C h a ir esa in h C é

Ind oc hin a

18

ahera cuador 0º E

Halm

M

4 000

ira Cha de uria ch Man

G rd To . d Hainan nk e Mar ín la su a Pe nín da Chin al n de Meridio

Mar Andamán de Andamán

Illas Maldivas

200

0

Sri Lanka

A

Co

Mt. Victoria 3053

k Sa

m na AnMekong

tais

5 000

Pico

10º S

Cabo Comorin

8 000

r Ma de tsk ho Ok

e

den

Altitude (m)

Golfo de nt e i Bengala Pen ínsu la do Dec cán Illas

i

ur Am

Conca Vermella

I M A L A I A

s ai

C hersk

.d

Socoto

.d

bigo

tes

Montes Stanovoi

Dhaulagiri 8167 Everest Kangchenjunga ira a Me se ta d o 8848Ganx 8586 aputr e de Yu nn an Ga hm a r nxes da Narma

ha

M es et a do De cc án

Mar Ará

Lago

L e na

D e d

Illas Laquedivas

Río

Mts

G. de Om án

ra

0º

sA l

sé gt

Golfo de Adén

to T

do r r In ese ha

cci G h ates O

ut Hadrama

N

te

s

Des Rub erto de A r á ' Al Kali biga

on

on

Ve r j o y a n s k

uy

t M de e s M e ta li a Mongo obi de G

ta i han S n to e i T D eser ntes Mo Des erto de Pamir Tak la Mak an sh Ku Karak K2 8611 e s K u n l u u o n d ont Nanga ram M Hin Ya Parbat n M e s e t a d o Ti b e t 8125 H C

co

M

Sayane ntes s Mo

ria

s

si

M e s e ta K a z a k s tad e n

O

Da

s E urz lb Mes de I eta rán Deser de Luto t

ro

P

Me e n í de A seta n s u l a rabia

a Angar

a ari uD

De de serto Siri a

Dam av t e 5 671and

Am de rto m se Ku De ara K

e

amia

10º

M a r Ve r m e l l o

ºN

Ara 5 12rat 3

o

ipr

De de serto Naf ud 20

Mar S ir de Aral

Ieniseisk

. Ta u ro

uc

r g n Pé Za Mo fo tes Gol M o nTigre e to d ser a De Dahn

Ch

eo

Cá

Mesopot

án

es rat Éuf

rr

lia

as

i

te

ato

Siberia central

bi

M

ts

ed

ºN

o

ión do Ca es

M

e

ly Vi

Tunguska Inf.

a occiden tal ysh Irt

An

r M

30

egr

io sp

Ma

rN

Siberi

de

O

Ma

Meseta de

C haira

l bo To

d

ering

50º N

co

P Pen. d Yama e Pen. de l Gydan

ev e Lapt ir Mar d

a Kolym

rti

0º

en.

ich nw ee r G de

lla

aim eT

de B

60º N

rá

no ia id er M

Terra do Norte

ºE

Estr.

70º N

ol a

Ze Nov mb a la

E 0º 12 E º 110 E 100º

lo p

ºO

10

170

º 16 E OC É ANO O 15 0º E CI A L ÁRTIC130140º E0º E

80º N

N 80º

70º N

Círc u

60º N

50º N

40º N

ºO

20

10º E E G 20º E L A 30º º E 40 º E 50

100º E

Mar de Xava

a Illas da Sond

Xava 110º E

Bali Sumba 120º E

Nova a e Guin

cas

I. Molu

Mar de Banda

Mar de Arafura Timor Timor Mar de 130º E

10º S

140º E

Perfil SO-E do relevo de Asia

1 000

Península do Deccán

Río Ganxes

2 000

Mar Arábigo

3 000

Bombay

4 000

Mts. Tsinling

L

Gran Chaira Chinesa

Mar Amarelo

5 000

Río Huang He

6 000

Río Yangtsé

7 000

Río Mekong

SO

Desembocadura do río Huang He

H I M A L A I A

Río Saluen

Kangchenjunga 8 586

8 000

Río Brahmaputra

Altitude (m) 9 000

0 0

SO

500

1000

1500

2 000

2 500

3 000

3500

4 000

5 000 Distancia (km)

L

59

O mapa físico dos continentes (II).

América

2

Datos básicos

América é, despois de Asia, o segundo continente máis extenso da Terra. Os seus 42 960 000 km2 supoñen o 28,70 % da superficie terrestre.

O continente americano sitúase entre os océanos Glacial Ártico, Glacial Antártico, Atlántico e Pacífico. Está separado de Asia polo estreito de Bering. Adoita dividirse en dous subcontinentes, América do Norte e América do Sur, unidas polo istmo de América Central, e o arquipélago da Antillas.

Altitude media: 655 m Pico máis alto: Aconcagua (6 960 m)

2.1 O relevo continental

Río máis caudaloso e longo da Terra: Amazonas (7 062 km)

– O relevo de América oriéntase de norte a sur. As chairas dominan

Lago máis importante: Superior (84 131 km2)

nas rexións centrais e están percorridas por grandes ríos: Grandes Chairas, Amazonas, Pampa arxentina. Os macizos, ou vellos relevos desgastados pola erosión, predominan no leste: escudos canadense e das Güianas, montes Apalaches. As cordilleiras forman unha aliñación case continua, estendida de norte a sur ao longo de máis de 12 000 km: Montañas Rochosas e cordilleira dos Andes.

AVANZA EN COMPETENCIAS

– As illas principais son Groenlandia, Victoria, Baffin, Terra Nova,

Interpretar mapas

Aleutianas, Antillas e Tierra de Fuego.

– As costas de América do Norte son recortadas, con numerosas

1 Que elemento xeográfico separa

penínsulas (Alaska, Labrador, Nova Escocia, Florida, California e Yucatán) e con profundos golfos (baía de Hudson e golfo de México). As costas de América do Sur son máis rectilíneas, destacando algúns cabos (São Roque e Hornos).

América de Asia?

2 Utilizando a escala do mapa, mide a distancia entre o estreito de Bering e o cabo de Hornos.

2.2 As augas. Mares, lagos e ríos

Manexar mapas

Os mares principais son o do Labrador, no norte; e o Caribe, no centro. Os lagos son máis abundantes en América do Norte, onde se achan os Grandes Lagos (Superior, Michigan, Hurón, Erie e Ontario); en América do Sur destacan o Maracaibo e o Titicaca.

3 Localiza nun mapa físico mudo de América as unidades do relevo, mares e ríos que se mencionan no texto.

Os ríos son longos e caudalosos. En América do Norte destacan os ríos Yukon, Mackenzie, Saint Lawrence, Mississippi, Missouri e Río Grande. En América do Sur sobresaen o Amazonas, que é o máis longo do continente (7 062 km), o Orinoco e o Paraná.

4 Escribe no teu caderno os nomes dos catro picos máis elevados de América. Di en que cordilleira e en que país se encontran.

Perfil O-E do relevo de América do Norte Altitude (m)

0

0

O

60

500

1000

O

1500

2 000

2500

L

MONTES APALACHES

3000

Costa leste

Mt. Mitchell 2037

3 500

Océano Atlántico

1 000

Mt. Wilson 4343

Río Mississippi

2 000

Océano Pacífico

3 000

Mt. Ellen 3501

Costa oeste

4 000

MONTAÑAS ROCHOSAS Río Arkansas

White Mountain 4 341

Río Colorado

SERRA NEVADA

5 000

3 945 Distancia (km)

L

U3

Mapa físico de América 40º

ºO

20º O

O

0º

70 ºN

tic

ia

ár

tr

ei

to

de

D

av

is

N

s

he

Ap ala c

ir a

s

te

os

C

ira

Ch a

Macizo das Guayanas

Esteiro do Amazonas

zonas Ama S

Meseta de Mato Grosso

120º O

110º O

100º O

90º O

80º O

a

a

70º O

Ma

Paragua i Pa r

Chac o

Gran ná

ra Pa

Desert Ataca o de ma

130º O

Es

ni

go

ta

Pa 140º O

OCÉANO GLACIAL ANTÁRTICO

60º O

O

2000 km

L

1 500

30º S

50º O

40º O

40º

T

1000

Baía Grande Illas M Magallanes alvinas Tierra de Fuego Cabo de Hornos

N

-100 500

e t. d

s Patos

Esteiro Río de do la Plata

S

O

0

Lago do

Á

200

Cabo Frío

IC

500

20º S

o

1000

S

Arquipélago dos Chonos

2000

E

3000

D

Illa Chiloé

4000

á Grande an a d S r

AT

N

5000

S P Có erra a m rd de o p ba

O

6000

i ua ug Ur

Co lor Neado gr Ba hía Blanca Golfo de Sa n Matías Península de Valdés Golfo de Sa n Cabo Tres Jorge Puntas

A

Altitude (m)

S

30º S

o ay om ilc S ala d o

D Aconcagua 6 960

Meseta brasileira

O C ÉA N

E I R A

lano Altip

L

Punta de Angamos

rnio de Caprico Trópico

P

o

L

Meseta de Borborema o 10º S c

do

I

Pa

0

Cabo de San Roque

Sa

D

Aragu X i n gu aia

Juruena Ta pa jó s

M

ad ei ra

ñ

Mamoré

O

rus Pu

Illa de Marajó

Tocantins

ONA CA DO AMAZ

yali U ca

C

20º S

Cabo Orange

r na iba

B ran co

Cord il Coleira r Co dilleOi c ci d e ntal rdi ra C lle ira entral O ri e n t al Ch a Or ns ino do co

10º N

Caqu N egro etá Japurá Chimborazo Putumayo ón 6 310 CON M ar a

R

20º N

Delta do Orinoco

Ben i

do

Col o ra

Missis sip pi

a

Chai r

Pen. de G. de Guajira Venezuela Bolívar 5 007 oco Ori n

G. de Panamá

Huascarán 6 718

30º N

s

P A C Í F I C O

10º S

0

I C O N T L Á AT

la

til

Mar Caribe Golfo dos Mosquitos

Punta Pariñas

Pico

O

An

La Española

Xamaica

Golfo de Guayaquil

Lago

A N

i

ur so

r

lago d as

N

É

is

M

a

rni

lifo

Ca

Cuba

Golfo de Honduras

Illas Galápagos (ECUADOR)

Río

40º

C

r

CHAIRAS

ai

l de nt a an orie adre o a M xic Mé d de ci ta oc se Me dre Ma

de

rra Se

lfo

Go

o su

Istmo de Tehuantepec

A rquipé

Istmo de Panamá

Ecuador

O

Ch

C Feord. d rve as nza s

Frase r

ES ND RA

ak

da

AS OS CH R O

Sn

va C o Sa Ne s t e i r a

Orizaba Península 5 610 de Yucatán

Golfo de Tehuantepec

10º N

0º

ºN

50

G

S ÑA TA ON

e a C a d

Cabo Corrientes S a e n M tal ad re d

O C É A N O

60

Es

a

M

Slave

enzie Mack nzie ke

Li

ka as

Yukon

ºN

ºN

r

Geral de S a Goiás Es nF pin ranc aç o is

on

M

60

de g ar in M er B

a d ol eau de Ba Bank le lan op s for tes Devon ul Ba ía t oen Príncipe B r írc r d o o s C k f G Mc fin e Ter de Gales Kin Yukon le ra Victoria de Kuskokwim6 194 y Pe B la ínsu Pen de n affi Mts. Mts. d Ma eA n Al ínsu de Melville c as la l Conca Back T ka Foxe h G elon o l 50 f o º N I ll a s A Ala de leutianas Cabo s Estr. de Hud rd son Chidley Arqu ka ipéla la su do nín e Alex Baía de Pe gava Peac and go Mar ador Arq er Hudson de Un r ill b h a a c Raíñ uipélago L r u sc a Ch ba Ch Península arlotda ha on te At Labrador els do de B. Vanco James Meseta uver Albany Cabo F Laurentina ova lattery Terran Golfo t e Colum de Saince abo Race Missouri c C bia n Lawren E str. d 40º N re e C a b o t w M Pen. de Cabo B La Meseta is lanco Nova Escocia S. si do s Cabo M e Cabo Sable a sipp Missouri endocin Gr an C o Plat t e Cabo Cod en i Co nc a tr Long Island al Meseta Arkan sas do o Meseta i Colorado Oh de Ozark e Canadian Cabo Hatteras nt 30º N Red Mo Illas Bermudas Gran Deserto Río Gr r i a e st S Península de Co eral Península Cabo Cañav Baixa California Trópico de Cánce r Illas Bahamas Golfo de de Florida (Lucayas) México da lo ri Cabo San Lucas Estr. de F 20º N ito

tre

Es

Sa

ºN

Ellesmere

Illas da Raíña Elisabeth MelvilIll as Pa rry

o

60

80º N

12 0º O 100º O

O

O

O

0º

14

80º

ºN

O

G

70

d

160º

C Á LA ÉAN R C TI IA O Ma C O L r B

g

rin

e eB

80

180º O

30º O

20º O

50º

S

10º O

61

3

O mapa físico dos continentes (III). África

Datos básicos

África é, por extensión, o terceiro continente da Terra. Os seus 30 335 000 km2 supoñen o 20,26 % da superficie terrestre.

Sitúase entre o mar Mediterráneo, Asia, o océano Índico e o océano Atlántico. Está separado de Europa polo estreito de Xibraltar, e de Asia, pola canle de Suez e o mar Vermello.

Altitude media: 750 m Pico máis alto: Kilimanjaro (5 895 m)

3.1 O relevo continental

Río máis longo do continente: Nilo (6 671 km)

– O relevo africano, de carácter macizo, comprende formas diversas.

Lago máis importante: Victoria (68 100 km2)

Límite de placa tectónica

Go lfo Pé rsi co

Val do Gran Rift Volcán 0

250

500 km

o ell m er rV Ma

As chairas son escasas e de pequenas dimensións: Libia, Tunisia, Senegal e Gambia, Mozambique, Etiopía, etc. As mesetas ocupan máis do 50 % do territorio; entre elas emerxen macizos baixos e illados, como os montes Ahaggar, Tibesti e Marra. As depresións son afundimentos do terreo situados entre as mesetas (Sáhara, Níxer, Chad, Congo). As fosas tectónicas son características de África oriental, como o Rift Valley, e están ocupadas por lagos. As cordilleiras son escasas; as únicas importantes son o Atlas e os montes Drakensberg.

Deserto máis grande da Terra: Sáhara (9 400 000 km2)

– A illa máis importante é Madagascar.

PLACA ARÁBIGA

PLACA AFRICANA

– As costas presentan penínsulas (Somalia), golfos (Gabés, Guinea, Benguela) e cabos (Verde, Boa Esperanza, Agulhas e Guardafuí).

n e Adé Golfo d

3.2 As augas. Mares, lagos e ríos Os mares son escasos en África, debido ás súas costas pouco recortadas. Os principais son o Mediterráneo e o Vermello. Os lagos son numerosos e alóxanse en cubetas (Victoria, Chad) ou en fracturas do relevo (Albert, Tanganyica e Malawi).

Os ríos africanos son, nuns casos, longos e caudalosos (como o Nilo, que é o máis longo do continente, con 6 671 km), o Níxer, o Congo, o Zambezi e o Orange. Outros son curtos, como os costeiros; ou son wadis, ríos dos desertos que están secos a maior parte do ano.

AVANZA EN COMPETENCIAS Interpretar mapas

1 Que elementos xeográficos separan África de Europa e Asia?

2 Localiza nun mapa físico mudo de África as unidades do relevo, mares e ríos mencionados no texto.

Lago Tanganyica

Lago Victoria

PLACA SOMALÍ Kilimanjaro

OCÉANO ÍNDICO Lago Malawi

O Rift Valley ou Gran Val do Rift é, como podes ver no mapa, unha extensa fractura do terreo característica de África oriental, con volcáns como o Kilimanjaro e o Kenya, e depresións ocupadas por lagos.

cia que os separa utilizando a escala do mapa; e menciona as unidades do relevo que poderías fotografar.

Manexar mapas

4 Escribe os nomes dos cinco picos máis elevados de África. Di en que cordilleira e en que país se encontran.

Elaborar contidos

Interpretar gráficos

3 Imaxina que queres facer un safari fotográfico entre

5 Observa o perfil topográfico e responde: a) En que

Cabo Verde e o Kilimanjaro. Localiza ambos os dous puntos no mapa e di en que país están; calcula a distan-

dirección se orienta? b) Que relevos montañosos delimitan as zonas chairas?

62

U3

Mapa físico de África 30° O

20° O

10° O

10° E

0°

20° E

30° E

40° E

Mar Negro

50° E

60° E 40° N

M ar Ca

OCÉANO

I F T

R

T F R I Za

o

Perfil 500 relevo de Asia PicoSO-E do 200 0 10° O

da

ga

de Capric

ornio

e ng Ora k e a r .D Mts

Ma

ns

1 000

-200

Trópico

rg

e Orang

2 000

Fervenza

al Va

Mauricio 20° S Reunión

be

Namib

3 000

po po

de

Lago

S ave

Can

rto

4 000

le d e

se

Altitude (m)

Li m

Deserto de Kalahari

10° S

ar

mb

za

i

Mo

De

Río

ÍNDICO

C. Delgado I. Comores

Ruvu m a

gw

a

Y uc

Lu

M .

OCÉANO

an

hi

ng

a

p Lua ula

ami Lom Congo Mi tumba ntes L E Mo A KL a ger V a ts

Rufiji

Illas Seychelles

ue

Ubang ui

C. Fria

Ok av an g

M

Pemba Zanzíbar

iq

Bahr el Ghazal

Kotto

Níxer

Meridiano de Greenwich

go

Kilimanjaro 5895

zi be m

an

Kunene

z be Za m o d an Cu

C

ub

Santa Helena

Meseta de Bié

a

10° S

M es eta de Katanga

Ecuador 0°

na Ta

Golfo de Benguela

Kenya 5199

a Jubb

C uanz a

O

Kasai

AT L Á N T I C

Kwilu

Ascensión

o ng Cua

OCÉANO

Lukenie

Stanley 5110

bb Ju

o ng Co

Kwa

S ha be e lle

anco Br

L

s. i

ea

n Adé o de Cabo Guardafuí 10° N Península de Somalia

Golf

Macizo de Etiopía Y E

ha

in

ué go

0°

Ras Dashan 4553

sc

Te

ar

y valr Ca

de Adama izo ou ac a a Bomu a n g S a o S ng Uele Camerún Bioko C. Palmas o g n o Golfo de Biafra 4095 wimi C Aru Príncipe Gol fo D e p r e s i ó n O d e São Tomé do Congo Gu C. Lopez

20° N

lo el

Marra 3071

Macizo de Bongos

M

m er

o

a

Nil o

on

Ch

e

arr

ra ba At zul oA Nil

L og

e nu Be

M

V

ig

Nilo

L

Trópico de Cáncer

r

áb

a

E

Depresión e Yob do Chad

Baía de Benín

Deserto de Nubia

bi

H

a

Ar

Macizo de Tibesti

M

il N o

Li

A

rto

A

de

Macizo de Aïr

ni

Ba Fouta Djallon Macizo de Guinea

10° N

S

Oti nco Bra lta Vo o Volta Negr Komoé a S a s s a n dr

Gambia

R

to

C o n c a d o Ní xe r

al eg

C. Verde

E r g a n e Adrar dos Iforas akk In S er Níx

Se n

A

er

Illas de Cabo Verde

e

30° N

es

Ou

C. Branco

20° N

n ara

Canle de Suez

Depresión de Qattara

Macizo de Ahaggar

Erg Chech

eo

se

H

rrán

De

Á

ite

Golfo de Sirte

Erg Erg nde tal de Gra ciden Gran ntal e c i r O O

S

ed

V A L

L h s sa

G. de Gabés

Mt

tlas

T Atla

A iano ar

D

Erg Iguidi

C. Bojador

M

S

ré

A

ti-A A nDraa

Illas Canarias

Atl

Rif

Toubkal 4165

30° N

io

Illas Madeira

sp

Mar tar elliano Es t. de X i b r a l as T

AT L Á N T I C O

ne

40° N

Cabo de Boa Esperanza

0°

10° E

Cabo Agulhas

20° E

40° E 0

30° E

50° E 500

1 000

30° S

1 500

2 000 km

Perfil SO-E do relevo de África Altitude (m)

0

NO

Tahat 3 003

SÁHARA 500

1000

Montes Mitumba

DEPRESIÓN DO CHAD 1500

2000

2 500

3000

3500

4 000

4 500

5000

5500

6 000

6 500

Océano Índico

SL

Río Gran Ruaha

Río Mboma Río Uele Río Aruwimi Río Lindi

RIFT VALLEY

MACIZO DE AHAGGAR

Costa de Mozambique

0

ATLAS

Río Ruvuma

1 000

Rabat

2 000

Océano Atlántico

4 000 3 000

NO Río Muluya

5 000

7 000 7 260 Distancia (km)

SL

63

4

40° O

°N

°N 50

Europa é, por extensión, o quinto continente da Terra. Os seus 10 498 000 km2, representan, unicamente, o 7,01 % da superficie terrestre. O continente europeo localízase entre os océanos Glacial Ártico e Atlántico e entre os continentes de Asia e África. Está separado de Asia polos montes Urais, o mar Caspio, a cordilleira do Cáucaso e o mar Negro, e de África, polo mar Mediterráneo e o estreito de Xibraltar.

Datos básicos 60

O mapa físico dos continentes (IV).

Europa

Altitude media: 340 m Pico máis alto: monte Elbrus (5 642 m) Río máis longo: Volga (3 531 km)

4.1 O relevo continental

Lago salgado maior do mundo: mar Caspio

Europa ten un relevo variado, que consta de chairas, mesetas e cordilleiras novas.

As chairas sitúanse no centro do continente, dominado pola Gran Chaira Europea. As mesetas e os macizos antigos localízanse, sobre todo, no Norte e no centro do continente. Exemplos destacados son as mesetas de Finlandia e de Suecia; e os macizos dos Montes Escandinavos, os Vosgos, o Macizo Central francés, o Jura e os Urais.

As cordilleiras novas predominan no Sur. As máis importantes son os Pireneos, os Alpes, o Apeninos, os Alpes Dináricos, os Cárpatos e o Cáucaso. As illas europeas son moi numerosas, como Islandia, Irlanda e Gran Bretaña. As costas teñen numerosos cabos (Norte, Fisterra, San Vicente), golfos (Finlandia, Botnia, Biscaia, León, Xénova) e penínsulas (Iutlandia, ibérica, itálica e balcánica).

40

°N

O C É A N O Illas Azores

4.2 As augas. Mares, lagos e ríos

A T L Á N T I C O

Os mares que bañan as costas europeas son: Barents, Báltico, Norte, Cantábrico, Mediterráneo, Tirreno, Adriático, Xónico, Exeo e Negro.

C. d

e Ro

C. d

e Sa

30

°N

Illas Madeira

Os lagos son moi abundantes: Onega, Ladoga, Peipus, Léman e Constanza. Os ríos desembocan no océano Glacial Ártico (Pechora, Onega e Dvina Septentrional); no océano Atlántico (Loira, Sena, Rin, Elba, Óder e Vístula;) no mar Mediterráneo (Ródano e Po); no mar Negro (Danubio, Dnestr, Dnepr e Don); e no mar Caspio (Ural e Volga, que é o máis longo de Europa con 3 501 km).

Illas Canarias Teide 3 718 20° O

AVANZA EN COMPETENCIAS Interpretar mapas

1 Que elementos xeográficos separan Europa de Asia e de África?

2 Localiza nun mapa físico mudo de Europa todas as unidades do relevo, accidentes costeiros, illas, mares, lagos e ríos que se mencionan no texto.

4 Agrupa os principais ríos de Europa segundo o océano no que desembocan.

Interpretar gráficos

5 Analiza o perfil topográfico. a) En que dirección se orienta?

Manexar mapas

b) A que cordilleira pertencen os picos máis altos?

3 Localiza no mapa e di a que países pertencen as illas

c) Onde desembocan os ríos que figuran no perfil?

de Sicilia, Córsega, Sardeña, Madeira e Azores.

64

n Vic

ca

10° O

ente

Mapa físico de Europa

os a

av

M

A

s

a

e

Dn est r

a

Mar de Azov

10° L

U ra l

do

Caspi

Estepa do Kuban

°N

Elbrus 5642

C

o

si

n

Depre

on D

Pen. de Crimea

Mar

ó

Vo lga

o

ga

p

u Alturas do Volga

o

ic

Península balcánica

Alturas do Donetsk

á

c

u

a

s

o

Negro

40

B alcáns Mar Montes Ródope

Olimpo 2917 Mar

Exeo

Río

Pen. do Peloponeso

Illas Cíclades

Altitude (m) 4 000 N 30° 3 000 2 000 1 000 500 200 0 -500

Lago Chipre

e d Creta i t e r r á n e o

Pico Límite natural entre Europa e Asia 0

0°

60 °N

a

ico

B á lt

Va r

Sicilia

Malta

V ol

Golfo de

es a

ul ns

ní Pe Etna 3323

Outeiros de Valdai

nd

Bo tni a

in

av

in nd

ca

ca Es

s te

on

M Vo sg os Se Neglva ra

J Ródano

G

M a r

s

Mar Xónico

Vo lga

r

T irreno

on

o

o

D

Dne pr

Meseta de Transilvania

io

ico

central

spi

ic

de Rusia

Ca

in ár

a

Chaira do Oka-Don

ir a Dne do pr

es de Alp silvania panónica an o Tr ira d Cha Inferior Da ubio nub Dan

Península itálica Mar

Sardeña

Alturas

h

itza

át

Sm

r

a

ar

ri

de

C

ir

M

Ad

sC ár p

s nte Mo indo P

Submeseta Ibérica Sur alquivir uad tico é Illas B e m aMulhacén Baleares Sist 3481 Estreito de Xibr alta r

ar

s ra tu

Alturas de Volinia Altura s de P odol ia

da

Córsega

Península

e

os in n ber Tí

G. de Xénova

G. d o s Leóne

Al pe sD

u

M osk en l o

va co os

Cha

Mont e

°N

50

i s

ne

ro Eb

ne

M

a

r

i

E

V ís tul a

Chaira

Chaira do Po

Ap

a

t

bio

Mont Blanc 4 810 Po

ál

s

e

p

Dvi na O cc ident al

s to

n ro

re

l

nu

a

ba El

Rin

a

Ga

Submeseta Douro Norte Texo

Macizo Chaira de Central

a

Ód er

r

h

Su s de nte os te Mo tálic e s M Sel v Boh a d e Da em ia

nnes Arde Conca de París ur

n

a

r

C

Ma

B

r

G

e ha nc Canle da M a Se n

Pi

r

Dv pte ina ntr iona l

U

Tá mes

Aquitania

Ma

o Chaira d

Loira Val do Lo ira

dia

lan

Öland

Península de Iutlandia

Norte

Gran Bretaña

Península de Bretaña

Meseta lacustre de Finlandia Fin

s

Gotland Mar

Montes Peninos

Irlanda

Se

e G. d

do

20° L

30° L

250 40° L

500

750

1 000 km 50° E

Perfil SO-NE do relevo europeo Altitude (m) NL

5 000

A

L

P

E

S

SO

4 000

GRAN CHAIRA EUROPEA

PIRENEOS

1 000

MONTES CÁRPATOS

MONTES URAIS

Río Volga

2 000

Río Don

Río Ródano

Río Danubio

3 000

Río Dnepr

Fiste C. rra

Mar Branco

e

s nte Mompian a r G

de Tim an

t

Illas británicas

Illas Orcadas

Mo nte s

Península de Kola

80° L

n

Illas Hébridas

70° L

ga

Glittertind 2470

60° L

Península de Kanin

One

Mar de Noruega

Illas Shetland

50° L

70° N

Illas Vesteralen Kebnekaise 2111 Illas Lofoten

Illas Faeroe

Can Mar táb rico

40° L

Kolguiev Mar de Barents

C. Norte

o

Islandia

Península de Cornualles

30° L

M

ártic o

20° L

a

olar

10° L

Á R T I C O

or ch Pe

Cír cul op

0°

r

10° O

G L A C I A L

Al

20° O

OCÉA N O

Merid ia Gree no de nwic h

30° O

de a G. cai s Bi

e

U3

0 0

SO

500

1 000

1500

2 000

2 500

3000

3 500

4 000

4 390 Distancia (km)

NL

65

5

O mapa físico dos continentes (V).

A Antártida e Oceanía

5.1 A Antártida. O relevo continental A Antártida é o cuarto continente máis extenso da Terra, cos seus 13 340 000 km2.

Está situado no hemisferio sur, e encóntrase rodeado polo océano Glacial Antártico, un límite convencional que o separa dos océanos Pacífico e Índico.

– O relevo componse de montañas, con numerosos volcáns, e elevadas mesetas. O cume máis alto é o pico Vinson (4 897 m), que se localiza nos montes Ellsworth.

Cunha altitude media de case 2 600 metros, é o continente máis elevado do planeta.

– As costas son moi recortadas, destacando a península Antártica e os cabos Adare e de Noruega.

5.2 As augas Os mares máis importantes da Antártida son os de Weddell e Ross.

Case toda a superficie do continente se encontra cuberta por unha masa de xeo que alcanza os 2 000 metros de espesor.

5.3 Oceanía. O relevo continental Oceanía é o continente de menor extensión da Terra, cunha superficie de 8 923 000 km2. Encóntrase no océano Pacífico e está dividida en grandes illas (Australia e as illas Norte e Sur de Nova Zelandia), e tres arquipélagos: Melanesia, onde destaca Nova Guinea, Micronesia e Polinesia.

Australia

– O relevo de Australia é o máis destacado de Oceanía. Inclúe unha gran chaira; unha meseta, na que sobresaen os montes MacDonnell e os montes Hamersley; e a Gran Cordilleira Divisoria.

– A costa australiana é bastante rectilínea. Os seus accidentes principais son a península do cabo York, o golfo de Carpentaria e a Gran Baía Australiana.

As demais illas

– O relevo das demais illas é montañoso, debido á súa orixe volcánica, aínda que algunhas xurdiron como arrecifes de coral.

5.4 As augas. Mares, lagos e ríos de Oceanía En Oceanía, o mar máis importante é o de Tasmania.

En Australia encóntrase o lago máis extenso, o Eyre, e os ríos máis longos, como o Darling, o máis longo do continente con 2 700 km, e o Murray.

66

AVANZA EN COMPETENCIAS Interpretar mapas

1 En que océanos se encontran a Antártida e Oceanía?

2 Cal pode ser o motivo da elevada altitude media da Antártida?

Comprender o ámbito

3 Por que non hai ríos na Antártida?

Elaborar contido

4 Planifica un traballo sobre un destes temas, e expono na clase: a) A Gran Barreira de Coral de Australia. b) A exploración da Antártida.

5 En que se diferencian as costas da Antártida e de Oceanía?

Utilizar mapas

6 Localiza no mapa de Oceanía todas as unidades do relevo, mares, lagos e ríos mencionados no texto.

7 En que océano desembocan os principais ríos australianos?

U3

Mapa da Antártida 20 ºO

ºO

O

N

A É

40ºL

L

A

Círculo polar antárti co

e d ar

d

T ºL

80

Plataforma

Montes do de Amery Príncipe Carlos Mar de

80

ºS

Terra da a Elisabeth

Davis

Altitude media: case 2 600 m

ces Prin

ed

M

R

Terra de Mac Robertson

W

n Pe

Ant árt

Á

ºS

Terr Te P Coa a de rinc rra es ts a

C O

l

T

O

el

N

C

O

ºS

I

60º

Datos básicos

60ºL

60

70

a da arth M Terra da Raíña Maud

Cabo de Noruega

íns ula

A

I

C

A

L

o idian Mer nwich ree de G

G 40

20 ºL

0º

rth

Plataforma de Ronne Macizo de Vinson Polo sur xeográfico E 4897 Mar de tes M onte Bellingshausen Terra de M o n s Tr a n san Ellsworth

Pico máis alto: Vinson (4 897 m)

100ºL

lls

a

wo

ic

Meseta Americana

Te r r a oria Vict

S

Altitude media: 340 m

120ºL

Pico máis alto: Puncak Jaya (5 030 m) Río máis longo: Murray-Darling (3 750 km)

M

14

0ºL

C

Mar de Ross

’Ur vill e

kes de

ra

s

80º

I

Cabo Adare

É

70ºS

A

N

O

ºO 60º

140ºO

Polo sur magnético

T

C

0

12

co

Plataforma de Ross

n Cabo Dart

O

Wil

ti

de e ar s M und Am

100ºO

r

ar Du m on O td

tá

Terra de Marie Byrd

Datos básicos

Te r

80ºO

ico Círculo polar antárt

G L A C I A L

A

Á

180º

160 ºO

S

T

N

R

160ºL

Mapa físico de Oceanía 130˚ L

140˚ L

150˚ L

160˚ L

O C É A N O

M

i

c

M 0˚

Nova Guinea Puncak Jaya 4884

G Car olfo d pen e tari a

10˚ S

Peníns ula de Cabo York

Mar do

ira

S

L

D 120˚ L

n

130˚ L

4 000 3 000 2 000

s

e

s

i

1 000 500

i

200

a

0

Ecuador

a

P

o

l

i

500

n

Novas Hébrida s

1000

e

s

Illas da Sociedad

e

1500

i

2000 km

10˚ S

a

Illas Fiji

20˚ S Trópico de Capricor nio

30˚ S

Mar de

Mu rra y

140˚ L

Altitude (m)

Lago

0

Illa do Norte

Ta s m a n i a

Tasmania

Í N D I C O 110˚ L

hlan oc

Divisoria

40˚

g

Río

170˚ O

O C É A N O P A C Í F I C O

lle

O C É A N O

lin ar

e

No va Ca ledo nia

di

Gr an Ba ía Au st ra lia na

a

n

Coral

C

ia erto Victor Gran Des

30˚ S

l

180˚

P A C Í F I C O

Pico

Illas Salomón

Cabo York

or

l es Montes el nt D es er to nde Mo onn Hamersley so D G ib ac M

e

o

Nova Bretaña

a a n nc G r Co ana n si ra te G Ar

Australia

20˚ S

r

170˚ L

eo A ze lp la es nd es es

120˚ L

150˚ L

160˚ L

N

10˚ N

170˚ L

Nova Illa do Sur

Zelandia 180˚

170˚ O

40˚

160˚ O

150˚ O

140˚ O

S

130˚ O

67

1 Relaciona estes elementos do relevo co seu continente ou subcontinente correspondente: a) Montes Zagros e cordilleira do Himalaia. b) Os Alpes, os Apeninos, os Cárpatos e o Cáucaso. c) Escudo canadense e montes Apalaches. d) Cordilleira dos Andes e Aconcagua. e) Montes Ahaggar, Tibesti e Marrah.

2 Nesta sopa de letras escondeuse o nome de cinco mares e cinco lagos do mundo. Encóntraos e escríbeos no teu caderno.

C

D

A

M

V

F

E

W

A

I

C

L

I

J

Y

A

S

D

A

Z

C

N

R

M

P

E

R

O

T

S

E

V

I

O

I

K

O

J

D

E

f) Montes Ellsworth.

O

W

B

E

R

I

N

R

g) Montes MacDonnell e Gran Cordilleira Divisoria.

Q

Y

E

U

I

J

L

M

L

A

B

R

A

D

O

E

A

R

T

K

N

Y

F

L

U

A

D

C

H

A

D

L

Q

L

S

O

H

A

Z

O

Z

N

B

E

P

A

L

J

T

A

S

M

A

N

I

A

REFLEXIONA E VALORA Para finalizar, estudamos os continentes do noso planeta. Reflexiona de xeito individual e comparte en grupo a valoración sobre as actividades implicadas. Para iso, descarga en anayaeducacion.es a rúbrica correspondente.

PON A PROBA AS TÚAS COMPETENCIAS Realiza a autoavaliación competencial incluída en anayaeducacion.es.

3 Localiza os ríos e as penínsulas da Terra que aparecen no mapa. Para iso, debes escribir no teu caderno cada número e letra no lugar correspondente do mapa.

Círculo polar ártico

Trópico de Cáncer

1 Amazonas 2 Nilo 3 Yangtsé 4 Mississippi 5 Huang He 6 Obi 7 Congo 8 Amur 9 Lena 10 Mackenzie 11 Mekong 12 Volga 13 Murray 14 Orinoco 15 Rhein (Rin) 0

68

1500

3000

a b c d e f g h i j

Pen. Escandinava Pen. Ibérica Pen. Balcánica Pen. Arábiga Pen. do Deccán Pen. de Indochina Pen. de Kamchatka Pen. do Labrador Pen. de Baixa California Pen. de Somalia

Ecuador

Trópico de Capricornio

Círculo polar antártico 4500 km

PROTAGONISTAS Datos básicos Nome: Isabella Bird Época: 1831-1904 Lugar de nacemento: Reino Unido Ocupación: viaxeira, exploradora, escritora, naturalista e xeógrafa

Está a punto de rematar o ano 1892 e aínda non creo que me elixisen membro da Real Sociedade Xeográfica de Londres. Non é que non teña valía para formar parte deste selecto club. Estiven nas illas Sándwich do Pacífico, percorrín as montañas Rochosas, estiven no Kurdistán, no Himalaia e noutras zonas de

HOXE Laura Dekker Datos básicos Nome: Laura Dekker Ano de nacemento: 1995 Lugar de residencia: Holanda Ocupación: viaxeira

Laura Dekker converteuse na persoa máis nova en dar a volta ao mundo en solitario con só 16 anos.

Leu con só 8 anos o libro de memorias de Tania Aebi, onde contaba a súa volta ao mundo nun veleiro con 18 anos. Converteuse na heroína de Laura e pensou que ela tamén sería capaz de realizar unha fazaña similar.

Vivía en Holanda e tivo que sortear distintos problemas coas autoridades do país por querer iniciar a viaxe xa con 13 anos. O departamento de protección de menores alegaba que a educación era obri-

Asia, como India e Persia. Sorpréndeme o nomeamento porque non hai ningunha muller que forme parte desta institución e, ás veces, leo algúns artigos contrarios a que as mulleres viaxemos de forma autó­ noma.

Estas aventuras son unha das miñas razóns para vivir. A miña saúde é delicada, teño un tumor que me provoca terribles xaquecas, insomnio e depresión, pero cando viaxo encóntrome moito mellor.

Quizais o meu espírito nómade proceda da miña infancia. O meu pai era reverendo e trasladámonos de vigairía en vigairía en moitas ocasións. A miña primeira gran viaxe foi á illa do Príncipe Edward, no Canadá. Dende entón decidín escribir

gatoria ata os 16 anos e que era demasiado nova para navegar soa. O caso chegou ata o Parlamento e os pais chegaron a perder a custodia.

Tivo que pasar moitos exames psicolóxicos para demostrar a súa fortaleza e madureza mental e comprometeuse a seguir un sistema de educación a distancia.

Partiu de Xibraltar con 14 anos, sendo a súa primeira parada nas Illas

artigos e diarios coas miñas vivencias. Agora estou a preparar unha nova aventura por Asia oriental e á volta tratarei de publicar os meus descubrimentos. Formar parte da Real Sociedade Xeográfica dáme un motivo máis para seguir adiante nas miñas exploracións.

CUESTIÓNS

ONTE Isabella Bird

1 Sinala en que continentes se localizan os distintos lugares que Isabelle Bird indica no seu relato.

2 En que mar e en que continente concluíu a súa viaxe Laura Dekker?

3 Busca información sobre quen foi a primeira muller española que deu a volta ao mundo en barco.

4 Que aventura che gustaría protagonizar?

Canarias. Demostrou a súa capacidade innata para a navegación, o que quizais se deba a que naceu nun barco en Nova Zelandia e a que os primeiros sete anos da súa vida os pasou navegando cos seus pais.

A viaxe de Laura Dekker durou 366 días e concluíu tras atracar o seu veleiro Guppy de 11,5 metros en Simpson Bay, illa de Saint-Martin o día 21 de xaneiro de 2012.

69

© GRUPO ANAYA, S.A., 2022 - C/ Juan Ignacio Luca de Tena, 15 - 28027 Madrid.

Reservados todos os dereitos. O contido desta obra está protexido pola Lei, que establece penas de prisión e/ou multas, amais das correspondentes indemnizacións por perdas e danos, para quen reproduza, plaxie, distribúa ou comunique publicamente, en todo ou en parte, unha obra literaria, artística ou científica, ou a súa transformación, interpretación ou execución artística fixada en calquera tipo de soporte ou comunicada a través de calquera medio, sen a preceptiva autorización.