Mundua helburu: Gizarte Zientziak 5. Lehen Hezkuntza (demoa) by Grupo Anaya, S.A.

DEMOA

DAUKA

EKO

LIZEN

PROIEKTU DIGITALA TZ

LEHEN HEZKUNTZA

Gizarte Zientziak au ai h aren n g s Ika umen aiare sg ur e, Ing ra ika litek n gue ego raudi a Eza ruan za- la bar kunt ha hez erriak balu. b ko atu k s e

a u d

M lb

u r u

Zer ikasiko dugu?

A ARTEKO

DIZIPLIN

IKASKUNTZA-EGOERA HELBURUA AURRERA

GJH

OR.

E spazioa zaintzen

Adi termometroari! Zer ari da gertatzen?

Ikaskuntza-egoera: espazioko misioak aztertzen dira, hortik abiatuta ikasleak ohartu daitezen espazioan zaborra sortzeak eragin handia duela eguneroko bizitzan. Helburua aurrera: hondakinak sortzeak nolako ondorioak dituen hausnartzea, eta Europako Espazio Agentziari neurriak hartu beharra adieraztea.

Ikaskuntza-egoera: giza jarduerak planeta berotzea eragiten ari direla jabetzea. Helburua aurrera: klima-aldaketa gertatu ez dadin zer neurri hartu daitezkeen ikertzea.

Industria, berrikuntza eta azpiegitura

Klima babesteko ekintza

1. HIRUHILEKOAREN BERRIKUSPENA

3 4

Baina… Zenbat jende dago hemen! E lkartuta, indar handiagoa

Ikaskuntza-egoera: zientzian eta medikuntzan lortutako aurrerapenek biztanlerian aplikatuta zer ondorio dituzten ikustea, ikasleek osasun publikoaren garrantzia balioesteko. Helburua aurrera: zientzian eta medikuntzan lortutako aurrerapenen eta aldagai demografikoen arteko erlazioa aztertzea. Ikaskuntza-egoera: Espainia eta Europar Batasuna lurraldearen aldetik eta politikoki nola antolatuta dauden ikertzea, bi lurralde-esparru horiek zertan diren antzekoak eta zertan desberdinak errazago ohartzeko. Helburua aurrera: Espainiaren eta Europar Batasunaren artean antolaketaren aldetik zer antzekotasun eta desberdintasun dauden zehaztea.

Osasuna eta ongizatea

Bakea, justizia eta erakunde sendoak

2. HIRUHILEKOAREN BERRIKUSPENA

5 6

E rdi Aroko aztarnen atzetik Merkatu itzela, Aro Modernotik

102

Ikaskuntza-egoera: Erdi Aroan emakumeak buru zirela zer gertaera jazo ziren ikertzea, ikasleek garai hartako erreferente emakumezkoak izan ditzaten. Helburua aurrera: Erdi Aroan emakumeren bat buru zela jazotako gertaera bati buruzko eskema egitea.

Ikaskuntza-egoera: garapen-maila apaleko herrialdeek lankidetza-sareen bidez esportazioak nola handitu ditzaketen aztertzea, herrialde horietako garapen ekonomikoa sustatzeko. Helburua aurrera: garapen-maila apaleko herrialdeek esportazioak handitzeko eta mundu-mailako merkatuan parte-hartze handiagoa izateko moduak bilatzea.

3. HIRUHILEKOAREN BERRIKUSPENA

Generoberdintasuna

Itunak, helburuak garatzeko

JAKITEA… IKASTEKO, APLIKATZEKO ETA IKERTZEKO • • • • • •

Unibertsoa Eguzki-sistema Lurra Ilargia, Lurraren satelitea Lurraren irudikapena Mapak

• Ordu-eremuak Konpetentziak lantzeko ariketak • Izarrarteko espazioa esploratzen • Ilargiko estazioko arauak • Espazioko zaborraren bila • Zer ordu da?

• • • • • •

Atmosfera, eguraldia eta klima Klima: elementuak eta faktoreak Hainbat klima munduan barrena Klimak Espainian Klimak eta landare-aniztasuna erkidegoan Klima-aldaketa

Konpetentziak lantzeko ariketak • Klima-aldaketa eta ingurumena • Gehien kutsatzen duten herrialdeak • Tenperaturak erkidegoan 2050ean

DIZIPLINARTEKO PROIEKTUA · Klimaren aldeko gure goi-bilera: Aktiboak gara

• • • • • •

Biztanleria aztertzea Espainiako biztanleria (I) Espainiako biztanleria (II) Erkidegoko biztanleria Europako biztanleria Biztanleria adierazteko moduak

Konpetentziak lantzeko ariketak • Badakizu zer aldagai demografiko aztertzen ari diren? • Nolakoa izango da osasun-sistemara jotzeko aukera? • Nolakoa da Espainiako osasun-sistema? • Nola laguntzen diegu immigranteei? • Badakizu zer den Europako osasun-txartela? • Zer piramidek adierazten du biztanleria?

• • • • •

Espainiako lurralde-antolamendua Espainiako antolamendu politikoa Erkidegoko antolamendua Europa. Europar Batasuna Europar Batasunean barrena bidaian

Konpetentziak lantzeko ariketak • Nola dago antolatuta Espainia lurraldearen aldetik? • Nork egiten du zer? • Garrantzizkoa al da erkidegoak erabaki garrantzitsuak hartu ahal izatea? • Nola laguntzen dio Europak Espainiari? • Zein dira EBren ikurrak?

DIZIPLINARTEKO PROIEKTUA · Bidea urratzen: Aspaldiko bideetan barrena

• • • • • • •

Germaniar herriak Islama eta Al-Andalus Bizimodua, kultura eta artea Al-Andalusen Kristau-erresumak Erdi Aroko gizartea Kultura eta artea kristau-erresumetan Erdi Aroa erkidegoan

• Hiru kulturen bizikidetza • Erdi Aroko pertsona garrantzitsuak eta gertaerak Konpetentziak lantzeko ariketak • Errege bisigodoen zerrenda luzea… Eta erreginak? • Emakumezkoak Erdi Aroan • Intelektual bat Al-Andaluseko Kordoban: Lubna Kordobakoa • Erdi Aroa. Katedralen eraikuntza

• • • • • • •

Aro Modernoaren hastapenak xvi. mendea. Monarkiaren goraldia xvii. mendea. Aldaketa handiko mendea Urrezko Mendea xviii. mendea. Borboitarrak iritsi ziren Kultura eta artea xviii. mendean. Ilustrazioa Aro Modernoa erkidegoan

• Aro Modernoko pertsona garrantzitsuak eta gertaerak Konpetentziak lantzeko ariketak • Itsasoko merkataritza-bideak • Mundu Berriko baliabide naturalak • Baliabide naturalen erreserba handiak • Herrialde pobreak krisiaren aurrean • Hezkuntza, herrialdeen garapenerako eragile

DIZIPLINARTEKO PROIEKTUA · Gure jolastokia: Guztiontzako seinaleak

Espazioko misioak zaintzen

Gizakiak espazioa esploratzeari ekin zionetik, espazioko zaborra sortu da: ezertarako balio ez duten objektu eta hondakinak, espazioko bidaietan bertan utzi ditugunak. Arazoa da zati horiek, bai handiak eta bai txikiak, Lurretik gertu eta abiadura izugarrian dabiltzala espazioan, eta, abiadura horrexegatik, gauzak suntsitzeko energia ikaragarria dutela; jaurtigaien modukoak dira, eta, sateliteren bat joz gero, suntsitu ere egin dezakete. Espazioan zaborra pilatzen jarraitzen badugu, gerta liteke halako batean erabiltzen ari garen sateliteak galtzea (meteorologiari buruzko datuak ematen dizkigutenak, GPSak funtzionatzeko behar direnak, telebistarenak…), edota gerta liteke satelite zatiren bat Lurrera itzultzea, eta kontuan izatekoa da sateliteen pila nuklearrek material erradioaktiboa dutela, oso-oso kutsatzailea.

Zer deritzozu? Bururatu al zaizu inoiz espazioan zaborra egon litekeenik? Zertan eragin diezaguke horrek gure eguneroko bizitzan? Zer herrialdek sortzen dute espazioko zabor gehien?

Unitate honetarako…

Datua Europako Espazio Agentziak (ESA) dioenez, espazioan 1 mm-etik 10 cm-ra bitarteko 128 milioi hondakin zati daude, aspaldiko espaziomisioetan utzitakoak.

Helburua aurrera Idatzi gutun bat Europako Espazio Agentziari (ESA), espazioko zaborraren arazoari buruz duzun kezka azaltzeko eta hori konponduko duten neurriak hartu beharra adierazteko.

Unibertsoa

Jarraitu hariari!

1 Nola eratu zen unibertsoa?

Eguzki-sistema

2 Nolakoa da gure eguzki-sistema?

Lurra

Ilargia, Lurraren satelitea

Lurraren irudikapena

Mapak

Ordu-eremuak

Zer bereizgarri ditu gure planetak?

Zeruko zer gorputz dago Lurretik hurbilen?

Nola irudikatzen dugu gure planeta?

Zer herrialdek kutsatzen dute gehien espazioa?

Zergatik ez dugu ordu bera munduko leku guztietan?

1 Nola eratu zen unibertsoa? Unibertsoa nola sortu eta hedatu zen jakiteak piztu egiten al du unibertsoa esploratzeko interesa? Zer da eta nola sortu zen unibertsoa? Unibertsoa espazioa eta espazioan dauden zeruko gorputz guztien (izarrak, sateliteak, etab.) osotasuna da.

Nebulosak

Unibertsoa duela 15 000 milioi urte inguru sortu zen, eztanda handi baten ondorioz: Big Bang deritzona. Eztanda hark hautsez eta gasez osatutako sekulako hodeia sortu zuen, oso tenperatura altukoa, eta, hoztu zenean, orain unibertsoan dauden zeruko gorputzak eratu ziren. Big Bang

Eguzki-sistema eratu. –5 000 milioi urte

Lehenbiziko galaxiak eratu. –13 000 milioi urte

Gas eta hautsezko hodei erraldoiak dira. Horietatik izarrak eratzen dira.

Galaxiak

Big Bang. –15 000 milioi urte

Mil

ioi

urt e

Lurra eratu. –4 500 milioi urte

Esan unibertsoaren historiari buruzko zer esaldi den zuzena. a) Duela 20 000 milioi urte baino gehiago sortu zen. b) Big Bang tenperatura baxuko eztanda bat izan zen. c) Unibertsoa sortu zenean, materia eta energia sortu ziren. d) Lurra eguzki-sistema baino lehen sortu zen.

Binaka, antzeztu mimika bidez unibertsoaren historia, laguntza gisa orrialde honetako irudia erabiliz. Ez ahaztu: keinuak eta soinuak egin ditzakezue, baina ezin duzue hitz egin. 1-2-4

Nebulosaz eta milaka milioi izarrez nahiz izar horien eguzki-sistemez osatutako multzoak dira. Gure galaxia Esne Bidea da.

Gogoan hartu! Zer dago unibertsoan?

Unibertsoa esploratu nahian, Sputnik 1 satelitea jaurti zuten, 1957an. Lehen jaurtiketa hartatik gaur arte, espazioan zaborra pilatuz joan da.

Unibertsoan zenbait eratako zeruko gorputzak daude. Zeruko gorputzak

Planeta nanoak

Gorputz esferikoak dira, planetak baino txikiagoak.

Planetak

Izarrak

Sateliteak

Gasezko esfera erraldoiak dira, eta argia eta beroa igortzen dituzte.

Asteroideak

Gorputz esferikoak dira, berezko argirik gabeak, eta izar baten inguruan biratzen dira. Arrokazkoak edo gaseosoak izan daitezke.

Kometak

Arrokazko objektu edo gorputzak dira, planetak baino askoz txikiagoak, eta izar baten inguruan biratzen dira.

3 Asmatu zeruko zer gorputzi buruz ari diren: a) Nire gorputza gasezkoa da. Argia eta beroa igortzen ditut. b) Bizitza guztia planeta baten inguruan biraka ematen dut. c) Arrokaz edo gasez egina izan naiteke, eta izar baten inguruan orbitatzen dut, beti. d) Nire barruan gainerako zeruko gorputzak daude.

Planeta baten inguruan orbitatzen duten gorputzak dira.

Izotzez eta hautsez osatutako gorputzak dira. Izar batetik gertu igarotzen direnean, batzuetan isats distiratsua sortzen zaie.

e) Planetak baino gorputz txikiagoa naiz, eta izarren inguruan biraka ari naiz. Batzuetan, arrastoa galdu eta beste gorputz baten kontra talka egiten dut, eta, horrelakoetan, meteorito esaten didate. 4 Zertan dira desberdinak asteroideak eta kometak? 5 Ikertu: unibertsoa Big Bangen ondorioz eratu bazen, zer zegoen eztanda handi hura gertatu aurretik?

2 Nolakoa da gure eguzki-sistema? Badakizu zer izen duen gu bizi garen galaxiak eta non dagoen eguzki-sistema unibertsoaren barruan?

Eguzki-sistema

Merkurio Artizarra Eguzkia Lurra

Marte Jupiter Saturno

Orbita

Urano

Neptuno

Gure eguzki-sistema planeta-sistema bat da; hau da, izar bat du, Eguzkia, eta zeruko gorputz batzuk, izar horren inguruan biraka. Gure eguzki- sistema, beste batzuekin batera, galaxia batean dago: Esne Bidea izeneko galaxian. Eguzkia gure izarra da. Gainerako zeruko gorputz guztiak Eguzkiaren inguruan biratzen dira, orbita esaten zaien ibilbideak eginez, eta, biraka dabiltzala, Eguzkiaren argia eta beroa jasotzen dituzte.

Esne Bidea Eguzkisistema

Lurra

Izarrarteko espazioa esploratzen Eguzki-sistemaz kanpoko unibertsoari buruz ezer gutxi dakigu. Ditugun informazio eta argazkietako asko bi zundak bidalitakoak dira: Voyager 1 eta 2 zundak. Duela urte batzuk, Voyager 1 zundak eguzki-sistematik irtetea eta izarrarteko espaziora iristea lortu zuen. 40 urte inguru zeramatzan bidaian. Demagun berriro prozesu bera egin nahi dugula, antzeko beste bi zunda erabiliz, eguzki-sistematik kanpo esploratu eta espazioko zaborrik badagoen azter dezaten 2075ean eta 2090ean. Beraz, zer urtetan jaurti beharko genuke zunda bakoitza? Eguzkiaren inguruan orbitatzen duten planetak zortzi dira. Eguzkitik hurbilen dagoenetik urrunen dagoenera, hauek: Merkurio, Artizarra, Lurra, Marte, Jupiter, Saturno, Urano eta Neptuno. Planeta batzuek sateliteak dituzte. Lurrak bakarra du, Ilargia; beste batzuek, hala nola Jupiterrek eta Saturnok, 70 baino gehiago dituzte, eta beste batzuek, hala nola Merkuriok, sateliterik ez dute. Asteroide gehienak asteroide-gerriko deritzon eremuan daude, Marteren eta Jupiterren orbiten artean.

Voyager 1

Gogoan hartu!

Europako Espazio Agentziak (ESA) egindako kalkuluen arabera, zentimetro batetik gorako 900 000 inguru objektu edo txatar zati dabiltza Lurraren inguruan biraka.

Eguzki-sistemako kometa ezagunena Halley da: ia 76 urte behar ditu Eguzkiaren inguruan bira osoa egiteko.

Satelite gehien dituzten planetak Jupiter eta Saturno dira. Zergatik izan daiteke, zure ustez?

2 Irakurri adibidea, eta idatzi eguzki-sistemako zeruko gorputz hauei buruzko informazio-lerro bat. Adibidea: Merkurio ➝ Eguzkitik hurbilen dagoen planeta da. • Eguzkia ➝ .....

• Jupiter ➝ .....

• Halley kometa ➝ .....

• Lurra ➝ .....

• Ilargia ➝ .....

• Pluton ➝ .....

3 Ikertu eta egin fitxa bat eguzki-sistemako planeta bakoitzari buruzko datu bitxiekin. Informazioa bilatzeko, NASAren «Science for Kids» webgunera jo dezakezu. Karmen eta Alberto astronautak dira, eta espazio-misio 4 bat egiteko prestatzen ari dira. Eguzki-sistemako planeta batera joatea da helburua. Badakite planeta solidoak lehenbiziko laurak direla eta besteak gaseosoak direla. Eguzkitik ahalik urrunena joan nahi badute, eta planetaren gainean lur hartu eta ibili, zer planetatarantz joan beharko lukete? Azaldu zure erantzuna. AGA

Jupiter Nire izena: Jupiter. Nire ezaugarriak: a handiena naiz. – Eguzki-sistemako planet rogenoz eta helioz – Gaseosoa naiz, eta hid osatuta nago. nekez ikus ditzakezue. – Eraztunak ditut, baina eta Saturno. Zein ditut alboan? Marte Nire historia:

naute, teleskopiorik – Antzinarotik ezagutzen lako. zue ake naz ikus gabe ere tzi – Zenbait espazio-on eta zunda etorri dira niganaino.

3 Zer bereizgarri ditu gure planetak? Zer jakin behar dugu gure planetan gertatzen diren fenomenoak ulertzeko? Lurraren inklinazioa

Lurraren ezaugarriak Lurra arrokazkoa da, esfera formakoa, poloetan zapaldu antzera dago, eta pixka bat inklinatuta. Gure planetak 12 700 kilometro ingu ruko diametroa du.

Zon ah otz a Zo na epe la Zo na

Lurraren mugimenduak Lurra, eguzki-sistemako gainerako zeruko gorputz guztiak bezala, etengabe mugitzen ari da. Bi mugimendu egiten ditu gure planetak: errotazioa eta translazioa.

Gure planeta polo batetik bestera zeharkatzen duen irudizko arda tzaren inguruan Lurrak egiten duen bira da errotazioa. Bira hori egiteko, 24 ordu behar ditu; hau da, egun bat. Hain zuzen, errotazioaren ondorioz, egunaren eta gauaren segida sortzen da. • Translazio-mugimenduaren ondorioak Lurrak Eguzkiaren inguruan egiten duen bira da translazioa. Bira hori osorik egiteko, 365 egun eta 6 ordu behar ditu; hau da, urte bat. Soberako 6 ordu horiek pilatuz joaten dira, eta lau urteren buruan osatzen da egun osoa. Horregatik, lau urtean behin egun bat gehitzen zaio otsailari (28 egun izan beharrean, 29 izaten ditu). Urte horri bisurte esaten diogu. Translazio-mugimenduaren ondorioz, urtaroen segida sortzen da, hiruna hilabetekoa: negua, udaberria, uda eta udazkena. Lurraren inklinazioaren ondorioz, eta Eguzkitik zenbateraino hurbil edo urrun dagoen, Ipar eta Hego hemisferioetara izpiak zuzenago edo inklinatuago iristen dira, eta, beraz, indar handiagoa edo gutxiago dute.

Azaldu zertan diren desberdinak errotazio- mugimendua eta translazio-mugimendua.

2 Zergatik gertatzen dira egunaren eta gauaren segida eta urtaroena? Azaldu nola iristen diren izpiak urtaro bakoitzean bi hemisferioetara eta nolakoak diren egunak eta gauak.

Nekane Bilbon bizi da, eta Zeelanda Berrian bizi den lagun bat ikustera joateko asmoa du. Batu

ber oa

Zo na epe la Zon ah otz a

GAUA

• Errotazio-mugimenduaren ondorioak

EGUNA

Inklinazioaren ondorioz, Eguzkitik datozen izpiek indar handiagoz edo gutxiagoz jotzen dute Lurreko zona bakoitza. Zona epeletan eta hotzetan, izpiek inklinazio handiagoa dute, eta, beraz, gutxiago berotzen dute. Zona beroan, izpiak zuzen-zuzen iristen dira, eta, beraz, gehiago berotzen dute.

Lurraren mugimenduak eta horien ondorioak ulertzeko, ikusi errotazioari eta translazioari buruzko bideoak webgunean: anayaharitza.es.

Hemen uda bada, zer-nolako arropa sartu behar du maletan? Zerrendatu. 4 Ikertu eta lortu informazioa ekinokzioei eta solstizioei buruz. Zenbat dira? Noiz gertatzen dira? Zer gertatzen da? 5 Plastilina erabiliz, egin Lurraren maketa bat, gure planetak zer geruza dituen erakusteko. 6 Geosferaren zer geruzatakoa da sumendien barruko magma, zure ustez?

Urtaroak Ekaina Uda Ekainaren 21etik irailaren 23ra.

Izpiak ia erabat zut iristen dira Lurrera, eta gehiago berotzen dute gainazala. Beraz, tenperaturak oso beroak dira. Egunak gauak baino luzeagoak dira.

Negua Ekainaren 21etik irailaren 23ra.

Iraila Udaberria Irailaren 23tik abenduaren 21era.

Abendua Negua Abenduaren 21etik martxoaren 21era.

Izpiak oso inklinatuta iristen dira, eta, beraz, Lurrak bero gutxi jasotzen du eta tenperaturak baxuak dira. Gauak egunak baino luzeagoak dira.

Uda Abenduaren 21etik martxoaren 21era.

Hego hemisferioa

Ipar hemisferioa

Udazkena Irailaren 23tik abenduaren 21era.

Izpiak inklinatuta iristen dira Lurrera, eta, beraz, bero gutxiago egiten du. Apurka-apurka, egunen eta gauen iraupena berdindu egiten da.

Martxoa Udaberria Martxoaren 21etik ekainaren 21era.

Izpiak pixka bat inklinatuta iristen dira Lurrera, eta bero gehixeago jasotzen du. Egunen eta gauen iraupena berriro berdintzen hasten da.

Udazkena Martxoaren 21etik ekainaren 21era.

Gogoan hartu!

Lurraren geruzak Hiru geruza nagusi bereizten dira: atmosfera, hidrosfera eta geosfera.

Lurra inguratzen duen geruza gaseosoa da. Zenbait gasez osatuta dago; besteak beste, oxigenoz, karbono dioxidoz eta nitrogenoz.

Atmosfera Lurrazala

Nukleoa Geosfera Mantua

Hidrosfera

Lurraren geruza solidoa da, eta arrokaz osatuta dago. Hiru zati bereizten dira, arrokak zer egoeratan dauden kontuan hartuz.

Lurraren geruza likidoa da. Gure planetan dauden ur-masa guztiek osatzen dute, eta Lurraren gainazalaren bi heren estaltzen ditu.

e.Deorbit satelitea sare batekin espazioko zaborra biltzen hasiko da 2023an.

Lurrazala. Geruzarik kanpo koena da. Mehea, solidoa eta hotza da, eta kontinenteak eta itsas hondoak eratzen ditu. Mantua. Tarteko geruza da. Arroka bigunez osatuta dago (batzuetan urtuta ere badaude), tenperatura altuen ondorioz. Nukleoa. Geruzarik barneko ena eta beroena da. Metalez osatuta dago.

4 Zeruko zer gorputz dago Lurretik hurbilen? Ba al dute eraginik Ilargiaren mugimenduek gure planetan? Zein? Ilargia Lurraren satelite bakarra da. Arrokazkoa da, 3 746 km-ko diametrokoa, eta ez du berezko argirik. Gauez argitsu ikusten dugunean, ez da argia egiten duelako, baizik eta Eguzkiaren izpiak islatzen dituelako. Ilargiak ez du atmosferarik ez hidrosferarik, eta gainazalean krater ugari ditu, meteoritoek jota sortutakoak. Ilargia ere etengabe mugitzen ari da, eta bi mugimendu egiten ditu: errotaziokoa, bere ardatzaren inguruan, eta translaziokoa, Lurraren inguruan. Bi mugimenduek iraupen bera dute: 29 egun eta erdi. Horre gatik, Ilargiaren aurpegi bera ikusten dugu beti. Ilargia mugitzen ari delako, Lurretik Ilargiaren aldiak ikusten eta bereizten ditugu.

Ilargia

Ilargiaren aldiak

Ilberria

Ilargia Lurraren eta Eguzkiaren artean dago. Horregatik, ez dugu argitsu ikusten.

Ilbetea

Lurra Eguzkiaren eta Ilargiaren artean dago. Horregatik, osorik ikus dezakegu.

Ilgora

D forma du, eta zati bat besterik ez da ikusten argitsu; egunez egun, gero eta zati handiagoa.

Ilbehera

C forma du, eta zati bat besterik ez da ikusten argitsu; egunez egun, gero eta zati txikiagoa, ilberri izan arte.

Ilargiko estazioko arauak Imajinatu bidaia-agentziek eskaintzen dituzten bidaietako bat Ilargira joatea dela. Taldeka, pentsatu zuen ustez ezinbesteko zer arau bete beharko lituzketen bisitariek Ilargiko espazio-estazioan, eta zerrendatu kartel batean, estazioan zintzilik jartzeko. Ahaztu gabe, nabarmendu zein garrantzitsua den Ilargiaren gainazala zikindu dezakeen zaborrik eta hondakinik ez uztea.

Eguzki-eklipseak

Lurra

Gogoan hartu! Ilargitik atera zuten lehen argazkian, zabor-poltsa bat ageri zen. Barruan 30 kilo inguru hondakin zeuden: Ilargira joateko bidaian pilatutako gorotzak eta beste hondakin batzuk.

Eguzkia Ilargia

Ilargia Eguzkiaren eta Lurraren artean dagoenean gertatzen dira, hiru astroak erabat lerrokatuta daudenean; izan ere, horrela, Ilargiak Eguzkia estaltzen du, ia erabat.

Mareak Marea edo itsasaldia itsas maila igotzea eta jaistea da. Uraren mugi mendu horiek sei orduan behin izaten dira, eta Lurrak eta Ilargiak bi iman balira bezala elkar erakartzen dutelako gertatzen dira: Ilargia Lurretik gertuen dagoenean, marea igo egiten da (mareagora edo itsasgora), eta Ilargia urrunen dagoenean, marea jaitsi egiten da (mareabehera edo itsasbehera). 1

Itsasgora.

Zertan dira antzekoak eta zertan desberdinak Ilargia eta Lurra?

2 Marraztu koadernoan Ilargiaren aldiak, eta idatzi bakoitzaren izena. Etxean zaudenean, begiratu: zer alditan dago Ilargia gaur gauean? 3 Ikertu noiz ikusi genuen hemen azken eguzki-eklipsea. Zer babes-neurri hartu behar ditugu eguzki-eklipseak ikusteko? Itsasbehera.

5 Nola irudikatzen dugu gure planeta? Zertarako balio du gure planeta osorik edo zati bat irudikatzeak? Gure planeta irudikatzeko, bi baliabide mota erabil daitezke: • Lur-globoa. Lurraren gainazala benetan den baino askoz eskala txikiagoan irudikatzen duen esfera da. Gure planetak ere esfera forma duenez, lur-globoak irudikatzen du ondoena benetan nola diren kontinenteak eta itsasoak. • Planisferioa edo mapamundia. Lurraren gainazal guztia plano batean irudikatzen duen mapa da. Horrela errazago irudikatzen dira zenbait elementu (adibidez, erliebea eta herrialdeak), baina benetan duten forma-eta itxuraldatuta geratzen dira.

Lur-globoa

Lur-globoan bezala, mapamundian ere Lurraren gainazala benetan den baino askoz tamaina txikiagoan irudikatzen da.

Lur-globoak mapamundiak edo planisferio ak baino hobeto irudikatzen omen du Lurra benetan nolakoa den. Zergatik?

Ez dira benetan dauden elementu guztiak irudikatzen, nahi direnak baino ez: erliebea, herrialdeak, biztanleria… Elementu horiek irudikatzeko, ikurrak erabiltzen dira, eta ikurren azalpena legendan ematen da. 180° 150° fisikoa M 120° M Mapamundi

90° M

60° M

30° M

30° E

0°

60° E

90° E

OZEANO

120° E

150° E

180°

ARTIKOA

Groenlandia

H M

60° I

D I H

NO ANTI

KOA

30° H

Altitudea (m) 8 000 5 000 60°4S000 3 000 2 000 1 000 500 200 0 – 500 180° 150° O

HI M

A IA

OZEANO

g es

30° I

BAREA

AT L

nas Amazo

bio

0°

INDIAKO

Greenwicheko meridianoa

BAREA 0° Ekuatorea

SAHARA B A S A M ORT U A

OZEANO

PEAK Da nu

Nilo

M i s sissip p i

30° I

Missouri

OZEANOA Australia

2 000

4000

6 000

30° H

8000 km 60° H

O Z E A N O A N TA R T I K O A

120° M

90° M

60° M

30° M

0°

30° E

60° E

90° E

120° E

150° E

180°

• Paraleloak. Lurraren errotazio-ardatzarekiko zut dauden irudizko lerroak dira (lerro horizontalak). 0° paraleloa ekuatorea da, eta Lurra bi zati berdinetan banatzen du: Ipar hemisferioa eta Hego hemisferioa. Paraleloek latitudea adierazten dute. • Meridianoak. Lurraren gainazala Ipar polotik Hego polora zeharkatzen duten irudizko lerroak dira (lerro bertikalak edo zirkuluerdiak). 0° meridianoari Greenwicheko meridianoa esaten zaio. Meridianoek longitudea adierazten dute. Koordenatu geografikoak adierazita (latitudea eta longitudea) edozein puntu edo leku aurkitu daiteke.

60º

40º

20º

Ekuatorea

0º

Paraleloa

20º

Hego hemisferioa 90º

40º 60º

80º

HEGO POLOA

Latitudea: 0° paralelotik edozein puntutara dagoen distantzia. Gradutan (°) adierazten da.

Meridianoak

0º 20º

20º

60º

40º

Meridianoa

2 Ikertu. Ekuatoreaz gain, ba al dakizu beste paralelo e zagun batzuen izenik? Informazioa Interneten bilatu dezakezu, edo etxean galdetu. 4 Altxorren bila. Binaka, marraztu bi mapa berdin-berdin; asmatutako leku bat irudikatu behar dute. Maparen gainean, marraztu koordenatuen sarea, paraleloak eta meridianoak eginez. Gero, banaka, marraztu mapetako batean lau altxor han-hemenka, ikaskideak ikusi gabe. Azkenik, jolastu ikaskidearen altxorrak non dauden aurkitzen, koordenatuak erabiliz.

80º

Ipar hemisferioa

40º

3 Zer koordenatu dituzte Ipar poloak eta Hego poloak?

IPAR POLOA 90º

Ipar latitudea

Paraleloak

Greenwicheko meridianoa

Lurraren gainazalak 500 milioi kilometro karratu baino gehiago ditu. Oso azalera handia da hori, eta, horregatik, mapetan edozein leku aurkitu ahal izateko, gizakiak gainean sare moduko bat marraztu du, koordenatu geografikoak erabiliz. Sare hori irudizko zenbait lerroz osatuta dago: paraleloak eta meridianoak.

Hego latitudea

Nola aurkitu Lurraren gainazaleko puntu bat?

Paraleloak eta meridianoak

60º

0º

Mendebalde longitudea

Ekialde longitudea

Longitudea: 0° meridianotik edozein puntutara dagoen distantzia. Gradutan (°) adierazten da.

Espazioko zaborraren bila Imajinatu ESAn lan egiten duzula eta misio hau jarri dizutela: Lurretik hurbilen dauden espazioko zabor zatiak aurkitzen laguntzea. Idatzi koadernoan zer koordenatutan dauden objektuak eta zer ordenatan joan behar duen sateliteak zabor zati horiek biltzeko.

A B

Gogoan hartu!

C D E F 1 2 3 4 5 6 7 8 9

Oraingoz ez da gertatu espazioko zaborrak geosfera jo eta norbaitek min hartzea. 19

6 Zer herrialdek kutsatzen dute gehien espazioa? Zer mapa mota daude eta zer irudikatzen du mapa mota bakoitzak? Mapak Lurraren gainazala osorik edo zati bat planoan eta eskalan irudikatzen duten adierazpen grafikoak dira.

Mapetako elementuak Izena

Ikur konbentzionalak

Legenda

Mapak zer eduki mota eta zer leku irudikatzen dituen adierazten du.

Lurrean benetan dagoena irudikatzeko erabiltzen diren ikurrak dira: lerroak, puntuak, koloreak, ikonoak… Bakoitzaren esanahia legendan azaltzen da.

Ikur konbentzionalen esa nahia azaltzeko jartzen den testu laburra da.

180°

150° M

120° M

90° M

60° M

30° M

0°

O Z E A N O

30° E

60° E

90° E

120° E

150° E

180°

A R T I K O A 0

Munduko mapa politikoa

2000

4 000

6000

8000 km

ISLANDIA

NORVEGIA

60° I K A N A D A

N O E A O Z

A M E R I K E T A K O E S T A T U B A T U A K

30° I

KUBA

MEXIKO

VENEZUELA KOLONBIA EKUADOR

BRA SIL

B A R E A

PERU BOLIVIA PARAGUAI

30° H URUGUAI TXILE

ARGENTINA

UKRAINA ERRUMANIA

FRANTZIA ESPAINIA

KAZAKHSTAN

60° I

MONGOLIA

ITALIA

PORTUGAL

GREZIA TURKIA IRAK IRAN AFGANISTAN

MAROKO ALJERIA MAURITANIA GAMBIA MALI GINEA

LIBIA

EGIPTO

NIGER

30° I

PAKISTAN

SAUDI ARABIA

I N D I A MYANMAR THAILANDIA

FILIPINAK VIETNAM

ETIOPIA

MALAYSIA

KONGOKO KENYA ERREP. DEM. TANZANIA ANGOLA

J AP O N I A

T X I N A

SUDAN

TXAD NIGERIA

K O A N T I L A A T

O Z E A N O 0°

SUEDIA FINLANDIA

ERRESUMA BATUA IRLANDA ALEMANIA POLONIA

INDIAKO

INDONESIA

OZEANO BAREA

0°

PAPUA GINEA BERRIA

ZAMBIA MOZAMBIKE

BOTSWANA NAMIBIA

MADAGASKAR

OZEANOA AUSTRALIA

HEGOAFRIKA

30° H ZEELANDA BERRIA

TXILE

Herrialdearen izena Herrialdearen muga

60° H

60° H I

T A

R T

E H

180°

150° M

120° M

90° M

60° M

30° M

0°

30° E

60° E

90° E

120° E

150° E

180°

Orientazio-markak

Toponimia

Eskala

Puntu kardinalak ageri dira: iparra, hegoa, mendebaldea eta ekialdea.

Mapan idatzita dauden izenak dira (herrialdeak, hiriak, mendiak, ozeanoak, etab.).

Distantzien artean zer erlazio dagoen adierazten du: benetan dagoenaren eta mapan neurtutakoaren artekoa. Grafikoa edo zenbakizkoa izan daiteke.

Mapa motak

Kantauri itsasoa

Mapa fisikoa ÑO MI

TA J

ANDORRA

P O R T U G A L

MADRILGO ERKIDEGOA

BALEARRAK VALENTZIAKO ERKIDEGOA

GAZTELAEXTREMADURA MANTXA

MURTZIA

a rr

Haizea

I OZEANO ATLANTIKOA C

100

200 300 km

100

tala

Ca o-

n IC

Gogoan hartu!

e t

i d

U S

CA NI

BÉ

A R CO

2021eko maiatzaren 9an, Txinako Long March 5B suziriaren zatiak erori ziren Arabiako itsasoan.

lG u

de n

A ió

IL LE

CO RD

ÉR

o led To de

s te on M

ET ES BM R SU SU

C A

Ebro

ES BM TE SU NOR

ETA ES A M ET

SIST

r ite

N CA

Cordille ra Co st er

I es P nt s M oa s c o Depresi V ón del

ILL

2 Mapetako elementuak azaltzeko erabili denn t á b C a ICA a r mapa hori, zer mapa mota da? Zergatik? BR M TÁ r

e) Izenak dira: hirienak, herrienak, etab.

Kantauri itsasoa

Elurra

a ts

ALJERIA

O Z E A N O AT L A N T I K O A

Euria

AT LA NT IK O A

O ZE A NO

c) Puntu kardinalak adierazten ditu.

M d eo n t e s Leó n

F R A N T Z I A

MAROKO

3 500 2 000 1 500 1 000 700 400 0

MELILLA

NAFARROA GAZTELA ERRIOXA KATALUNIA ETA ARAGOI LEON

CEUTA

Hodeitsua

Melilla

KANARIAK

Eguzkia eta hodeiak

ANDALUZIA

d) Mapan irudikatutako eremuak benetan duen neurriaren eta mapan duenaren arteko erlazioa adierazten du.

Altitudea (m) o as

Kantauri itsasoa EUSKAL KANTABRIA AUTON. ERKIDEGOA

Eguzkitsua

O Z E A N O AT L A N T I K O A

b) Mapan zer eduki edo lurralde irudikatu diren azaltzen du.

Ma Ga cizo laico

Ceuta

ATL ANTI K O A

a) Ikurren esanahia adierazten du.

O O N A IC É C NT O Á L AT

A MORENA

ASTURIAS GALIZIA

Eguraldia

R JÚCA GURA A K E S KO

RR IVIR ea TI LQU nun BE ADA ako GU E ns T e r r A ivi IK lqu D da EN o ua M G ne

SIE

300 km

Gaikako mapa

200

O Z E ANO

Esan mapetako zer elementuri buruz ari den esaldi bakoitza:

GOI -L AU TAD A

Autonomiaerkidegoaren muga

–B este batzuk: mapa demografikoak (biztanleria-datuak ematen dituzte), mapa historikoak, mapa turistikoak, etab.

3 Egin zure herriko mapa turistikoa, RDILLE CO ikus daitezkeen monumentu nagusiak edo leku kulturalak kokatuta. Horretarako, erabili oinarri moduan zure herriko mapa bat.

H E GOAL D E K O GUADIANA

Estatuaren muga

–K omunikazio-bideen mapak. Garraiorako bideak irudikatzen dituzte: lehorrekoak, itsasokoak, ibaietakoak nahiz airekoak.

Mapa politikoa

–J arduera ekonomikoen mapak. Lurralde jakin batean aberastasuna sortzen duten jardueren berri ematen dute.

TAJO

O Z E A N O AT L A N T I K O A KANARIAK

–E guraldi-mapak. Leku eta une jakin bateko fenomeno meteorologikoak biltzen dituzte; adibidez, prezipitazioak eta haizea.

A GOI-LAUTA DA EM O IST TAJ O S E R DIALDEK

• Gaikako mapak. Era askotako gaiei buruzko informazioa erakusten dute. Ohikoenak hauek dira:

100

I R I N I O A K oren sa EB konun ea RO

Ebr

DUERO

• Mapa politikoak. Lurralde baten antolamendu politikoa erakusten dute (herrialdeak, hiriburuak, hiriak, herriak…).

IPARRALD EKO

• Mapa fisikoak. Eremu jakin bateko erliebea eta urak irudikatzen dituzte. Altuerak adierazteko, koloreak erabiltzen dira.

KANTAURIAR MENDIKAT

7 Zergatik ez dugu ordu bera munduko leku guztietan? Lurreko zein lekutan gauden, erlojuan ordu bat edo beste jarriko du. Zergatik? Dakizun bezala, Lurrak bere ardatzaren inguruan errotazio-mugimendua egiten du, eta 24 ordu behar ditu bira osoa egiteko. Horregatik, Lurreko leku batzuetan egun-argitan dauden bitartean, gaua da beste leku batzuetan; lekuan leku ordua aldatu egiten dela, alegia. Hori dela eta, munduko leku bakoitzean zer ordu den jakiteko, gizakiak ordu-eremuak sortu ditu.

Nola finkatzen dira ordu-eremuak? Egunak 24 ordu dituenez, hauxe egiten da: Lurraren gainazalak dituen 360°-ak 24 zerrenda berdinetan zatitu. Zerrenda bakoitzak 15° ditu (24 × 15 = 360), eta ordu-eremu bat da. 0° meridianotik edo Greenwicheko meridianotik ekialderantz joan ahala, erlojua ordu-eremu bakoitzeko ordu bat aurreratzen da, eta Greenwicheko meridianotik mendebalderantz joan ahala, berriz, erlojua ordu-eremu bakoitzeko ordu bat atzeratzen da. Espainiako lurraldeek bi ordu dituzte. Penintsulan eta Balear uharteetan, Greewicheko meridianoko orduari (GMT edo UTC ingelesez) ordu bat batzen zaio, eta Kanarietan, berriz, GMT ordua dute.

180°M 165°M 150°M 135°M 120°M 105°M 90°M 75°M 60°M 45°M 30°M 15°M

15°E

30°E

45°E

60°E

75°E

90°E 105°E 120°E 135°E 150°E 165°E 180°E

Mosku

Paris Los Angeles

Erroma

New York

Tokio

Greenwicheko ordua duten eremuak Beren eremuko orduari ordu-erdi kentzen dioten lekuak

Greenwicheko meridianoa

Ordu-eremuen muga

Buenos Aires

Beren eremuko orduari ordu-erdi batzen dioten lekuak –12

–11

–10

–9

–8

–7

–6

–5

–4

–3

–2

–1

Greenwichetik aldentzen garen ordu-eremu bakoitzeko ordu bat kentzen da.

Sydney

1 500

3 000

4500 km

+10

+11

+12

Greenwichetik aldentzen garen ordu-eremu bakoitzeko ordu bat batzen da.

Lurraren zer mugimenduren ondorioz gertatzen da leku batean egun-argitan dauden bitartean beste leku batzuetan gaua izatea?

2 Azaldu zergatik jartzen dituen ordu horiek lau hiri horietako erlojuetan. 3 Hemen eta Kanaria uharteetan ez dugu ordu bera. Zergatik?

Gogoan hartu! Mundu osoko arazoa da: espazioko zaborra hortxe dago. Ez du axola zu Lurreko zer lekutan edo zer ordueremutan bizi zaren.

Zer ordu da? Manu dokumental bat ikusten ari da telebistan. Espazioko zaborra zein kaltegarria izatera irits daitekeen azaltzen du NASAk saio horretan, eta aldi berean mundu guztian ematen ari dira. Manu Tenerifen bizi da (Kanaria uharteetan), eta 22:00etan ikusten ari da. Hortaz, zer ordutan ari dira ematen beste hiri hauetan? Erroma

Mosku

Sydney

Buenos Aires

P O R T F O L I O A

Zer ikasi dut? 1

Azaldu nola sortu zen unibertsoa eta zergatik den hori hain garrantzitsua.

2 Zeruko zer gorputzek osatzen dute unibertsoa? Idatzi izenak eta bakoitzaren ezaugarri bat.

6 Ilargiaren zer aldi ageri da irudi hauetan? Nola dakizu? A

3 Ikertu eta esan eguzki-sistemako zer elementuri buruzkoa den esaldi bakoitza: • Lurretik 76 urtean behin ikus dezakegu. • Planeta handiena da, eta eraztunak ditu. • Marteren eta Jupiterren orbiten artean dago. • Eguzki-sistemaren zentroa da. • Lurraren satelitea da. 4 Osatu Lurraren mugimenduei buruzko esaldi hauek: .....-mugimenduan, Lurra .....ren inguruan biratzen da. Mugimendu horren ondorioz, ..... sortzen dira; hauek dira: ..... , ..... , ..... eta ..... . .....-mugimendua .....k bere ardatzaren inguruan egiten duen bira da. Mugimendu horri esker, ..... eta ..... ditugu. 5 Esan Lurraren zer geruzari buruz aritu den ikertzen zientzialari hauetako bakoitza: Ni Lore naiz. Urteak daramatzat mareen portaera aztertzen eta energia berriztagarriak sortzeko nola balia daitezkeen ikertzen.

Nik Paula dut izena, eta mineralen eta arroken propietateak ikertzen jarduten dut.

8 Bakoitzari berea. Bereizi zer informazio diren paraleloei buruzkoak eta zein meridianoei buruzkoak. a) Longitudea adierazten dute. b) Ezagunena Greenwichekoa da. c) 0° markatzen duenak Lurra bi hemisferiotan banatzen du: Iparra eta Hegoa. d) Latitudea adierazten dute. e) Ezagunena ekuatorea da. f) Lurraren gainazala Ipar polotik Hego polora zeharkatzen dute. g) Lurraren errotazio- ardatzarekiko zutak dira. Paraleloak

Meridianoak

9 Zer mapa mota begiratu behar zenituzke asteburu honetan beste hiri batera joateko bidaia presta tzeko? Azaldu zergatik aukeratu dituzun horiek.

Kristina naiz, eta nire lana hegazkinek hegan ari direnean askatzen dituzten isuriak kontrolatzea da, kutsatu ez dezaten.

7 Azaldu nola dakizun itsasgora dela.

Semaforoa. Margotu koadernoan, ariketa bakoitzaren ondoan, honela: Erantzuna badakizu Laguntza behar izan baduzu Erantzuna jakin ez baduzu

U1 RUA HELBU RA AURRE Idatzi gutun bat Europako Espazio Agentziari. 1

Aztertu eta egin gogoeta unibertsoa garbi edukitzearen garrantziari buruz, Pentsatu - gogoko izan - ikertu teknika erabiliz. Gogoeta horietatik aterako dituzu ESAri idatzi nahi diozun gutunerako ideiak. Gutun horretan, ESAri azaldu behar diozu zergatik den oso-oso garrantzitsua espazioko zaborra murriztea eta jada badagoen zaborra garbitzeko tekniketan inbertitzea.

Pentsatu egingo dut

Zer ondorio zuzen izan dezake niregan espazioan zaborra egoteak? Zer gerta liteke espazioa zaborrez betetzen jarraituz gero? Oso larria izango al litzateke espazioko zabor zatiak Lurrean jendea bizi den lekuetan erortzea? Arazoa konpontzeko zer proposamen daude? Nire ustez, zein litzateke egokiena? Zer helbidetara bidal dezaket ESAri idatzi diodan gutuna?

Zergatik dut gogoko?

Nola ikasi dut? 1

Ikasi duzu lehen ez zenekien zerbait? Zer irudi gogoratzen dituzu? Ikasi dituzun gauzetatik zer gustatu zaizu gehien? Zertarako balio du ikasi duzunak? Zertarako balioko dizu zure eguneroko bizitzan?

2 Pentsatu zertan hobetzen jarraitu dezakezun aurrerantzean eta egin horri buruzko gogoeta. Hausnarketa zabaltzeko, pentsatu zer hobetu dezaketen ikaskideek.

Ikertu egingo dut

? buruari! Galdetu hau zeure osoko herritarrek ba Zure iritziz, mundu ten arazoa sortzen du dakite zer-nolako an pilatzen ari diren gure planetaren orbit hondakinek? gentzia garrantzitsu Noizbait espazio-a ara iritsiko bazina, ar ren batean lan egite t ba lehentasunetako zo hori konpontzea uste duzu? Zergatik? izan beharko lukeela r guke espazioko zabo Zertan eragin dieza garenoi? horrek Lurrean bizi e nteatu ahalko luket Zure ustez, nork pla in misioak benetan eg espazioa garbitzeko daitezela?

Adi termometroari! Zer ari da gertatzen?

Klima Aldaketari buruzko Adituen Gobernuarteko Taldeak argitaratu duen azken txostenak frogatzen duenez, gure planeta 1,1 °C berotu da 1850-1900 alditik gaur egunera, giza jardueretan isuritako berotegi- efektuko gasen eraginez.

Ebaluazio hori egiteko, mundu osoan klimari behatzen diharduten zientzialari guztiek bildutako datuetan oinarritu dira. Pertsona horiek guztiak bat datoz, gutxienez, bi gauzatan. Lehenik eta behin, ohartarazi dute klima gure planetako bazter guztietan nahiko bizkor aldatzen ari dela. Eta, bigarrenik, denek diote oraintxe abian dauden aldaketa horietako batzuk atzera-bueltarik gabekoak izango direla milaka urtean, baita ehunka mila urtean ere.

Zer deritzozu? Badakizu zer diren berotegi-efektuko isuriak? Zer ondorio izan ditzake, zure ustez, planeta guztian tenperaturak igotzeak? Nork dute arazo horren ardura?

Unitate honetarako…

Datua Azterlan batek aurreikusten duenez, badirudi planetako tenperatura globala 1,5 °C edo gehiago igoko dela datozen 20 urteotan.

Helburua aurrera Gure planetan tenperatura hain bizkor igotzea eragozteko neurriak hartzea gure esku dago. Ikertu zer ekintza egin ditzakezun zeuk eguneroko bizitzan, klima-aldaketa eragozteko.

Atmosfera, eguraldia eta klima

Jarraitu hariari!

1 Non gertatzen dira fenomeno atmosferikoak?

Klima: elementuak eta faktoreak

2 Zergatik du klimak eragina gure eguneroko bizitzan?

Hainbat klima munduan barrena

Klimak Espainian

Los climas y la diversidad vegetal en Andalucía

Klima-aldaketa

Zein dira zona klimatiko handiak?

Nolako arropa erabili behar da Espainiako leku bakoitzean?

¿Cómo es el clima en Andalucía?

Ezagutzen ditugun klimak aldatzeko arriskuan al daude?

1 Non gertatzen dira fenomeno atmosferikoak? Non amaitzen dute berotegi-efektuko gasek?

Atmosfera Atmosfera gure planeta inguratzen duen gas-geruza da. Gas horietako batzuk dira, adibidez, oxigenoa, nitrogenoa eta karbono dioxidoa. Gure planetan izaki bizidunik baldin badago, atmosferari esker da. Oxigenoa ematen digu, eta, gainera, eguzki izpi kaltegarrietatik babesten gaitu eta Lurrean bizia izateko tenperatura egokia mantentzen du.

Exosfera

Termosfera

Mesosfera, termosfera eta exosfera Geruza horietako airea guk ezin dugu arnastu, oxigenorik ia batere ez duelako.

Mesosfera

Estratosfera

Estratosfera Ozonoa du. Gas horrek e guzki izpi ultramoreak xurgatzen ditu; izpi horiek arriskutsuak dira izaki bizidunontzat.

Troposfera

Troposfera Lurraren gainazaletik 12 km-ko altuerarainoko geruza da. Arnasten dugun aire gehiena geruza horretan dago, eta fenomeno atmosferikoak edo meteorologikoak ere troposferan gertatzen dira.

Prezipitazioak

Haizea

Fenomeno atmosferikoak Fenomeno atmosferikoak edo meteorologikoak atmosferan gertatzen diren gertakari naturalak dira: haizea, prezipitazioak, hodeiak eta abar. Fenomeno atmosferikoak maiz aldatzen dira, eta horiek aztertzeak eguraldia iragartzeko balio digu. • Prezipitazioak. Hodeietan kondentsatuta dagoen ur-lurruna Lurrerantz erortzen denean gertatzen dira. Ura zer egoeratan dagoen kontuan hartuz, prezipitazioa euria izango da (ur likidoa), edo elurra edo txingorra (ur solidoa). • Haizea. Tenperatura aldatzen denean, atmosferako airea mugitu egiten da, eta horixe da, hain zuzen ere, haizea: airea mugitzen. Haizeak zenbaterainoko indarra duen kontuan hartuz, era batera edo bestera izendatzen dugu: brisa (haize leuna), haizetea (haize gogorra) edo urakana (oso-oso haize gogorra). • Hodeiak. Atmosferan dauden ur tantak kondentsatzen direnean, hodeiak eratzen dira. Haizeak bultzatuta, hodeiak atmosferan mugitu egiten dira. • Beste fenomeno batzuk. Esate baterako, ostadarrak, tximistak, aurora polarrak eta abar.

Eguraldia eta klima Eguraldia une eta leku jakin batean atmosferak duen egoera da. Maiz aldatzen da, zenbait egunen edo orduren buruan, edota baita zenbait minuturen buruan ere. Klima leku jakin batean epe luzean atmosferak izan dituen ezaugarri ohikoenen multzoa da. Leku batean nolako klima duten zehazteko, lurralde horretako eguraldia zenbait hamarkadatan aztertzen da. Horrela, azterlan hori egin ondoren, leku horretan fenomeno atmosferikoek nola jokatu ohi duten esan daiteke.

Hodeiak

Aztertu argazkiak, eta konparatu ikusten dituzun fenomeno atmosferikoak. Zer dela eta diozu hori?

Irakurri beheko elkarrizketa, eta idatzi bakoitza zertaz ari den: eguraldiaz edo klimaz. Ea iristen den udaberria behingoz! Urtarrilean eta otsailean hotzak akabatzen egoteaz nazkatuta nago. ALEX Ez ahaztu aterkia hartzea. Gaur arratsaldean euria egingo duela esan dute irratian.

LIA

Aurtengo uda azken 30 urteetako beroena izan da. ANTTON Haize handiko lekuetan aerosorgailuak jartzen dituzte, elektrizitatea sortzeko.

KATTIN

3 Atmosferako zer geruzari eragiten dio gehien klima-aldaketak?

2 Zergatik du klimak eragina gure eguneroko bizitzan? Klimari eragiten dion arazo bat zergatik izan daiteke hain kaltegarria gure planetan bizi diren izaki bizidunentzat?

Esan klimaren zer elementu neurtzen duten tresna hauek: plubiometroa, termometroa, barometroa, anemometroa eta higrometroa.

Klimaren elementuak Dakizun bezala, leku bateko klima nolakoa den zehazteko, lurralde horretako eguraldia luzaroan aztertzen da (30 urtean, gutxienez). Horrela, azterketa horien bidez, jakin daiteke leku horretan zer ezaugarri atmosferiko diren ohikoenak urtaroz urtaro, hilabetez hilabete eta abar. Klima nolakoa den jakiteko, elementu eta faktore klimatikoak aztertzen dira.

2 Azaldu, zure hitzak erabiliz, zer lotura duten tenperaturak eta hezetasunak.

Klimaren elementuak

Tenperatura

Atmosferan dagoen energia termiko (bero edo hotz) kantitatea da. Neurtzeko, termometroa era biltzen da; neurri-unitatea gradu zentigradua (°C) da.

Hezetasuna

Atmosferan dagoen ur-lurrun kan titatea da. Tenperaturaren araberakoa izaten da. Normalean, tenperatura altua denean, hezetasun handia izaten da. Neurtzeko, higrometroa erabiltzen da.

Haizea

Atmosferan mugitzen ari den airea da. Abiadura anemometroa erabiliz neurtzen da, segundoko metrotan (m/s), eta noranzkoa, berriz, haize-orratzaren bidez.

Presio atmosferikoa Prezipitazioak

Aireak Lurraren gainazaleko puntu batean duen pisua da. Itsas mailatik gora zenbat eta gehiago igo, presioa txikitu egiten da. Goi-presioak eguraldi eguzkitsuarekin lotuta egon ohi dira, eta behe-presioak, berriz, prezipitazioekin. Neurtzeko, barometroa erabiltzen da, eta neurri-unitatea milibarra da.

Lurrera ura erortzea da, eta euri, elur edo txingor moduan eror daiteke. Zenbat eta gertuago egon ekuatoretik, itsasotik edo leku menditsuetatik, orduan eta ugariagoak dira prezipitazioak. Plubiometroa erabiliz neurtzen dira, metro karratuko litrotan (l/m2) edo milimetrotan (mm).

Klima-aldaketa eta ingurumena

Faktore klimatikoak Latitudea

Irakurri albiste zatia, eta esan klimaren zer elementuz ari den.

Planetako leku jakin batetik ekuatorera dagoen distantzia da. Zenbat eta gertuago egon leku bat ekuatoretik, orduan eta klima beroagoa izango du. Alderantziz, zenbat eta urrunago egon ekuatoretik eta zenbat eta gertuago egon poloetatik, orduan eta klima hotzagoa izango du. Eta zein da horren arrazoia? Bada, ekuatorera eguzki izpiak ia erabat zut iristen dira, eta, beraz, asko berotzen dute; baina izpi horiek berak poloetara askoz inklinatuago iristen dira, eta, beraz, gutxiago berotzen dute.

Klima-aldaketa eta ingurumena batek aurreikusten due«Duela gutxiko azterlan peratura globala 1,5 °C nez, uste da planetako ten a datozen 20 urteotan. edo gehiago berotuko del etik, eurite-patroiak alHorrek esan nahi du, bat ik, ozeanoak azidotu tet datu egingo direla; bes duko dute, eta horrek egingo dira, oxigenoa gal sistemetan. Zientziaeragina izango du itsas eko arabera, oraindik galariek egindako kalkuluen diarazteko, karbono gel raiz gaude ondorio horiek berotegi-efektuko beste dioxidoaren isuriak eta k bizkor egingo lioke gasenak murriztuz. Horre i, baina baliteke 20-30 mesede airearen kalitatear peraturak egonkortu ten o urte behar izatea Lurrek

Altitudea Leku batek itsas mailarekiko duen altuera da. Zenbat eta altitude handiagoa, orduan eta tenperatura txikiagoa. Horregatik, mendialdean hotz handiagoa egiten du lautadetan baino. Normalean, altitudean 150 metro igo ahala, tenperatura 1 °C jaisten da.

Itsasoaren eragina

arte».

Itsasoko urak Lurraren gainazaleko tenperatura erregulatzen du, lurra baino mantsoago berotzen delako. Horregatik, kostaldeko lekuetan urte guztian tenperatura leunagoak dituzte barnealdean baino, baina prezipitazioak maizago gertatzen dira, hezetasun handiagoa izaten dute, eta haizeek gogorrago jotzen dute.

Iturria: Nazio Batuak.

Latitudea

Erliebea Erliebea lurrazalak hartzen dituen forma guztiak dira (mendiak, muinoak, haranak…), eta eragina du kliman. Adibidez, mendiek haizea gelditzen dute eta hodeiei aurrera egitea oztopatzen diete; hortaz, mendiak jotakoan, prezipitazioak gertatzen dira.

3 Ikusi arretaz argazkia. Klimaren aldetik, zer alde egongo dira A eta B lekuen artean? Aipa dezakezu nolakoak izango diren prezipitazioak, tenperatura, haizea, etab.

Erliebea

Altitudea

A Itsasoaren eragina

3 Zein dira zona klimatiko handiak? Edozein zonatan bizi izanda ere pertsona guzti-guztiok oso kontuan izan beharreko kezketako bat izan behar al luke klima-aldaketak?

Klimaren elementuak eta faktoreak konbinatzen direnean, Lurreko zona klimatikoak eratzen dira. Zona klimatiko bakoitzak ezaugarri batzuk ditu tenperaturen aldetik, prezipitazioei dagokienez, hezetasunaren aldetik, etab. Oro har, hiru zona bereizten dira: zona beroa, zona epela eta zona hotza.

3 Bururatzen al zaizu zure herri aldean goi-mendietako klima izan dezakeen lekurik?

Bestalde, klimaren, uraren, floraren eta faunaren artean zer- nolako loturak dauden, zona bakoitzean halako ekosistemak egongo dira, eta horiek denek, batera, biomak osatuko dituzte.

Zer kontinentek du klimaren aldetik aniztasun handiena?

2 Zertan dira desberdinak zona beroko tenperaturak eta zona epelekoak?

Zona hotza

Zona beroa • Kantzer tropikoaren eta Kaprikornio tropikoaren artean dago, gutxi gorabehera.

Zirkulu polar artikoa

• Tenperaturak beti dira 18-20 °C-tik gorakoak. • Hiru klima bereizten dira: klima ekuatoriala, klima tropikala eta basamortuko klima. Prezipitazioak eta klimaren gainerako elementuak aldatu egiten dira horietako bakoitzean.

Zona epela • Bi hemisferioetan dago. Iparraldean, Kantzer tropikoaren eta zirkulu polar artikoaren artean; eta hegoaldean, Kaprikornio tropikoaren eta zirkulu polar antartikoaren artean. • Tenperaturak urtean zehar aldatu egiten dira, zer urtaro den: udaberria, uda, udazkena edo negua. Izan ere, eguzki izpiak oso edo gutxi inklinatuta iristen dira, eta, beraz, gehiago edo gutxiago berotzen dute. • Klima mota hauek bereizten dira: klima ozeanikoa, mediterraneoa, kontinentala eta basamortuko klima epela. • Espainia zona epelean dago, baina Kanaria uharteak zona bero tik oso gertu daude.

Zona epela

Kantzer tropikoa

Zona beroa

Ekuatorea

Kaprikornio tropikoa

Zona epela

Zona hotza • Bi hemisferioetan dago, zirkulu polarren eta poloen artean. Goi-mendietako lurraldeetan ere zona hotzeko ezaugarriak dituzte. • Eguzki izpiak oso inklinatuta iristen dira, eta, beraz, tenpera turak urte guztian oso baxuak izaten dira. • Bi klima mota bereizten dira: polarra eta goi-mendietakoa.

Zona hotza Zirkulu polar antartikoa

Lurreko zona klimatikoak Zona beroa

Zona epela

Zona hotza

Txina

AEB

Europar Batasuna eta Erresuma Batua

India

Errusia

% 30

% 13

Gehien kutsatzen duten herrialdeak Munduko herrialde guztiek ez dute maila berean kutsatzen eta, beraz, ez dira ari klima-aldaketa maila berean bizkortzen. Barra-grafiko baten bidez, erakutsi munduko isuri guztien zer ehuneko dagokien gehien kutsatzen duten bost herrialdeei.

a) Datu horien arabera, zer kontinente ari da gehien eragiten edo areagotzen klima- aldaketa? b) Zer zona klimatikotan daude gehien kutsatzen duten bi herrialdeak?

Gogoan hartu!

1000 2000 3 000 km

Kyotoko Protokoloa (1997) sinatu zenean, helburua zen berotegiefektuko gasak murriztea, klimaaldaketa geldiarazten saiatzeko, baina gehien kutsatzen duten herrialde batzuek utzi egin dute. 33

4 Nolako arropa erabili behar da Espainiako leku bakoitzean? Zergatik dago Espainiako lurraldeetan klimaren aldetik hainbesteko aniztasuna? Zer neurri hartzen dira aniztasun hori zaintzeko?

Kontinentala

Espainia zona epelean dago. Kokapen geografikoa, latitudea, altitudea eta beste faktore batzuk direla-eta, Espainiako lurraldeak klimaren aldetik aniztasun handikoak dira.

100

200

300 km

Kantauri itsasoa Coruña

Santander Lugo

Oviedo

Pontevedra

Burgos Palentzia

Logroño

Huesca

Soria

Valladolid

Iruñea

Girona

Zamora

Ozeanikoa

Gasteiz

León

Ourense

Donostia

Bilbo

Lleida

Zaragoza

Bartzelona

Segovia

A N O AT L A NT I

Salamanca

Tarragona

Guadalajara Teruel

Ávila Madril

Castelló de la Plana

Cuenca Cáceres

Toledo

Badajoz

Palma

Valentzia

Mérida Ciudad Real

Albacete Alacant

OZE

Kordoba

Jaén

Murtzia

Huelva Sevilla Granada Cádiz

O Z E A N O AT L A N T I K O A

Málaga

Almería

e i t d M e

Mediterraneoa

Espainiako klimak Ozeanikoa

Santa Cruz Tenerifekoa

Kontinentala Las Palmas Kanaria Handikoa

Kontinentala Kontinental-mediterraneoa

Mediterraneoa Mendialdekoa Subtropikala

Espainiako zer klima motatan jasotzen da prezipitazio gehien? Zer ondorio ditu horrek?

2 Konparatu koadernoan klima mediterraneoa eta klima kontinentala. Zer alde ikusten dituzu bien artean? Lagungarri bazaizu, taula bat erabil dezakezu.

3 Zer klima mota duzue zu bizi zaren lekuan? Bilatu zure eremu klimatikoan dauden lau landareren irudiak, eta azaldu gizakiok zerbaitetarako erabiltzen ditugun. 4 Ikertu eta azaldu zer fauna mota dagoen Espainiako eremu klimatiko bakoitzean.

Klima motak

Muturrekoak. Neguan oso hotzak, eta udan oso beroak.

Subtropikala

Udazkenean eta udaberrian ugariak. Neguan elur moduan. Udan urriak. Hosto iraunkorreko zuhaitzen basoak; adibidez, pinudiak eta artadiak.

Neguan freskoak, eta udan leunak.

Urte guztian leunak eta beroak (20-25 °C). Ez dago alde handirik udan eta neguan. Oso urriak. Iparraldean dauden uharteetan prezipitazio gehiago dituzte hegoaldean dauden uharteetan baino. Zuhaitz autoktonoak; adibidez, dragoa eta Kanarietako pinua.

Urte guztian ugariak, baina udan nabarmen gutxiago. Hosto erorkorreko zuhaitzen basoak; adibidez, hariztiak eta gaztainondo-basoak. Alde honi Espainia berdea esaten zaio.

Mendialdekoa

Negu epelak eta uda beroak (27ºC-tik gora). Irregularrak; udaberrian eta udazkenean maizago. Askotan zaparrada handiak dira, eta uholdeak eragiten dituzte. Artadiak, artelatz-basoak eta pinudiak. Ur gutxiago behar duten sastrakadiak ere bai: ezkaia, estrepa eta erromeroa, adibidez.

Lana prestatu

Taldeka, aukeratu Espainiako klima mota bat, eta egin horri buruzko horma-irudi bat; idatzi informazio garrantzitsuena biltzen duten hitz nagusiak eta erabili irudiak (argazki edo marrazkiak). Ahaztu gabe, aipatu tenperaturak, prezipitazioak, landaredia eta fauna.

Udan freskoak, eta neguan oso hotzak (0 °C-tik behera). Urte guztian oso ugariak. Altitudean gora egin ahala, prezipitazioak ugaritu egiten dira, eta neguan elur moduan izaten dira. Altitudea dela-eta, urria. Altitude txikiagoko lekuetan, badira izeiak, pinuak eta haritzak.

Gogoan hartu! Estatu mailan, hainbat neurri hartu dira, bai isuriak murrizteko eta xurgapenak areagotzeko (arintzea), bai klimaaldaketak Espainiako lurraldeetan eragiten dituen (edo ustez eragingo dituen) inpaktuetara egokitzeko.. 35

5 Ezagutzen ditugun klimak aldatzeko arriskuan al daude? Badakizu klima-aldaketa zer den eta zer ondorio izan ditzakeen? Klima-aldaketa gizakion jardueren ondorioz Lurreko klimetan gertatzen ari den aldaketa globala da.

Berotegi-efektua eta berotze globala Gure planeta beste batzuetan ere hoztu eta berotu da berez, modu naturalean, baina kontua da ziklo klimatiko horiek orain arte askoz mantsoago gertatu direla beti, milioika urtean zehar. Orain, giza jardueren ondorioz, aldaketa horiek bizkortzen ari dira. Berotegi-efektua prozesu naturala da, eta Lurrak prozesu horri esker ditu ezaugarri egokiak bertan izaki bizidunak bizitzeko: atmosferak eguzki-beroaren parte bat atxikitzen duelako. Berotegi-efekturik gabe, gure planetan batez besteko tenperatura –18 °C izango litzateke. B erotegi-efektua atmosferan berez dauden gas batzuek egiten dute; adibidez, karbono dioxidoak.

Zer da klima-aldaketa?

2 Zertan dira desberdinak berotegi-efektua eta berotze globala? 3 Klima-aldaketaren zer ondoriok kezkatzen zaitu gehien? Azaldu zergatik.

Norberak egin beharreko zenbait neurri proposatzen dira orri honetan. Betetzen al duzu neurri horietakoren bat? Zein? Taldeka, pentsatu zerrenda horretan sar daitezkeen beste neurri batzuk. Batu

Beraz, arazoa ez dira gasak, baizik eta berotegi-efektuko gas gehiegi sortzen dugula giza jardueretan. Izan ere, gas horiek atmosferara iristen dira eta behar baino bero gehiago atxikitzen dute. Horren ondorioz, tenperatura handitu egiten da, eta planeta guztia berotzea gertatzen da: berotze globala.

Eguzki-erradiazioa

Isuriak fabrikek

Erradiazioa islatu Erradiazioa xurgatu

Isuriak etxeek eta bulegoek

Isuriak, suteen ondorioz

Isuriak autoek

Beraz, berotze globala planetako tenperatura handitzea da. Gizakiaren jardueretan atmosferara berotegi-efektuko gasak isurtzeagatik gertatzen ari da, eta, berotze horren ondorioz, klima aldatzen ari da, modu naturalean aldatuko litzatekeena baino gehiago.

Irtenbiderik gabeko arazoa da? Zientzialariek egindako azken ikerketek erakusten dutenez, oraindik garaiz gaude klima-aldaketaren ondorio okerrenak eragozteko. Horretarako, gobernuek eta enpresa handiek berotegi-efektuko gasen isuriak murrizteko neurriak hartu behar dituzte. Ildo horretatik, Espainian hauen alde egin da:

• Ekonomia berdea sustatzea. Ekonomia berde esaten zaio ingurumenari kalterik egin gabe jendearen bizi-kalitatea hobetzeko balio duenari. • Hondakinak arduraz kudeatzea. • Energia garbiak erabiliz dabiltzan garraiobideak bultzatzea. • Atmosferan dagoen gehiegizko CO2-a xurgatuko luketen ekintzak aztertzea eta garatzea.

Zer egin dezakezue zuk eta zure ingurukoek? Lehen esan dugun bezala, klima-aldaketa geldiarazteko ardura nagusia gobernuek eta enpresa handiek dute. Baina zuk ere lagundu dezakezu horretan: norberak egin beharreko ekintza txikiek mesede handia egin dezakete. Hona hemen zenbait adibide: • Eguneroko bizitzan urrezko hiru arauak aplikatzea: murriztu, berrerabili eta birziklatu. • Etxetresna elektrikoak aldatu behar dituzuenean, behar duten energia bakarrik erabiltzen dutenak erostea. • Etxerako kontratatutako potentzia elektrikoa berrikustea eta kontsumoaren arabera doitzea. • LED bonbillak eta lanparak erabiltzea. • Gailu elektronikoak erabiltzen ari ez zarenean itzaltzea eta kargagailurik konektatuta ez uztea. • Etxeen isolamenduan inbertitzea, klimatizazio- sistemak ahalik gutxiena erabili behar izateko.

Grinnell glaziarra, Montanan (Estatu Batuak). (1) irudia 1936koa da, eta (2) irudia, 2010ekoa. Egindako kalkuluen arabera, 1966tik 2005era bakarrik glaziarrak azalera guztiaren % 40 galdu zuen.

Ikertu. Klima-aldaketaren ondorioak murrizteko zer neurri proposatzen ditu zure autonomia-erkidegoak? Egokiak direla uste duzu?

Gogoan hartu! Berotze globala gertatzea gehien eragiten ari diren sektoreetako bat energiaren sektorea da, erregai zikinak erabiltzen dituelako (petrolioa, ikatza eta gasa). Munduko isuri guztien ia bi heren 90 enpresa inguruk egiten dituzte. 37

P O R T F O L I O A

Zer ikasi dut? 1

Idatzi atmosferako geruzen izenak ordenan, Lurraren gainazaletik gertuen dagoenetik urrunen dagoenera.

2 Azaldu zertan diren desberdinak eguraldia eta klima.

8 Jolastu binaka. Egin Espainiako klimen zein da zein jokoa. Jokoaren taula zure koadernoko orri batean egin dezakezu, klima mota bakoitza paper zati batean idatziz eta paper zatiak orrian itsatsiz. Amaitzen duzunean, jolastu ikaskide batekin. Gogoratu bai edo ez erantzuteko galderak egin behar dituzula. Adibidez: Prezipitazio ugariak ditu neguan? Neguak leunak dira?

3 Zein dira faktore klimatikoak? Azaldu faktore bakoitza, labur-labur. 4 Zer lotura dute elementu eta faktore klimatiko hauek? • Tenperatura eta itsasoaren eragina. • Presio atmosferikoa eta altitudea. • Erliebea eta haizea. • Latitudea eta tenperatura.

Ikusi arretaz irudiak, eta idatzi norberak bete beharreko zer neurri hartzen ari diren klima- aldaketaren ondorioei aurrea hartzeko. A

Adibidea: zenbat eta altitude handiagoa, orduan eta prezipitazio gehiago. 5 Kopiatu marrazkia koadernoan, eta osatu, zona klimatikoak idatziz.

10 Ikertu. Idatzi klima-aldaketak dituen edo izan ditzakeen ondorio batzuk, eta bilatu zerrendari gehitzeko beste bi.

6 Eskema baten bidez, laburbildu zer klima dauden Espainian. 7 Azaldu lau pertsona hauei nolako klima aurkituko duten oporretan joango diren lekuetan: • Mirenek irailaren hasieran Tenerifera joateko asmoa du. • Sergiok abenduaren erdialdean Valentziara joan nahi du.

11 Idatzi ipuin bat, kontuan izanda ipuineko protagonistak klima-aldaketarengatik kezkatuta egon behar duela. Ahaztu gabe, deskribatu non gertatzen den istorioa, azaldu zein den arazoa eta sartu kontakizunean bigarren mailako beste pertsonaia batzuk.

Semaforoa. Margotu koadernoan, ariketa bakoitzaren ondoan, honela: Erantzuna badakizu

• Laura uztailean Oviedora joango da.

Laguntza behar izan baduzu

• Anttonek otsailean Salamancara joateko asmoa du.

Erantzuna jakin ez baduzu

U2 RUA HELBU RA AURRE Proposatu klima-aldaketaren ondorioak mantsotzen laguntzeko neurri batzuk, norberak bete beharrekoak. 1

Arrazoitu – oztopatu – erantzun – laburbildu (AOEL) pentsamendu-estrategia erabiliz, proposatu, taldeka, klima-aldaketaren ondorioak mantsotzen laguntzeko baliagarriak izan daitezkeen zenbait neurri, norberak bete beharrekoak, liburuan aipatutakoez bestelakoak. Helburua da hausnartzea zer dagoen gure esku klima-aldaketaren ondorioak murriztea lortzeko.

Proposamena

Arrazoitu: Zergatik izan daiteke neurri baliagarria? Zertan egingo luke mesede?

Eragozpenak jarri: Zer ondorio kaltegarri izan ditzake?

Erantzun: Aurkitu konponbidea eragozpenei.

Laburbildu: Beraz, proposamena ona da; izan ere…

? Nola ikasi dut? 1

Ikasi duzu lehen ez zenekien zerbait? Zer irudi gogoratzen dituzu? Ikasi dituzun gauzetatik zer gustatu zaizu gehien? Zertarako balio du ikasi duzunak? Zertarako balioko dizu zure eguneroko bizitzan?

2 Marraztu koadernoan. Markatu puntu batez zer mailatan zauden (1, 2 edo 3) alderdi bakoitzean, eta, amaitutakoan, lotu puntuak. Margotu sortzen den irudi geometrikoa. 3 Pentsatu zertan hobetzen jarraitu dezakezun aurrerantzean eta egin horri buruzko gogoeta. Hausnarketa zabaltzeko, pentsatu zer hobetu dezaketen ikaskideek.

buruari! Galdetu hau zeure nduko herritarrok Zer iruditzen zaizu: mu a al gaude klima- oro har ondo jabetut an izan ditzakeen aldaketak gure bizitz ondorioez? atu beharko litzaZure iritziz, nola jok ko gasen isuriak teke berotegi-efektu tetzen ez dituzten murrizteko neurriak be atik ez diote arazo gobernuekin? Zerg aten, zure ustez? horri garrantzirik em bizi zaren lekuko Gustukoa duzu zu ke klima-aldaketak klima? Nahiko zenu n lekuko klima aleraginda zu bizi zare datzea?

© GRUPO ANAYA, S.A., 2022 - C/ Juan Ignacio Luca de Tena, 15 - 28027 Madrid. Eskubide guztiak gordeta. Legeak lan honen edukia babestu eta espetxe-zigorrak edota isunak eta kalte-galeren ondoriozko kalteordainak ezartzen ditu honako hauentzat: edozein literatura-lan, artelan zein zientzia-lan, edo horren eraldaketa, interpretazioa edo gauzapena (edozein euskarritan finkatuta edo edozein eratan komunikatuta), oso-osorik edo zati batean, baimenik gabe erreproduzitu, plagiatu, banatu edo komunikatzen dutenentzat.