Ελληνιστική Αγροικία στη Θέση ‘‘Τσερλή’’ // Hellenistic Country House at the Tserli Site

Η Ελληνιστική Αγροικία στη Θέση ‘‘Τσερλή’’ Καλαμακίου, Ανατολική Θεσσαλία

Σοφία Καραπάνου Αρχαιολόγος Εφορεία Αρχαιοτήτων Λάρισας Λάρισα 2015

Υπουργείο Παραγωγικής Ανασυγκρότησης, Περιβάλλοντος & Ενέργειας Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Περιβάλλον και Αειφόρος Ανάπτυξη» Έργο : Κατασκευή των Υπολειπόμενων Εργασιών Έργου Επαναδημιουργίας Λίμνης Κάρλας, Α΄ Φάση Φορέας Υλοποίησης Έργου: Περιφέρεια Θεσσαλίας

Υπουργείο Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων Υποέργο Αρχαιολογίας: Κατασκευή των Υπολειπόμενων Εργασιών Έργου Επαναδημιουργίας Λίμνης Κάρλας, Α΄ Φάση – Αρχαιολογία Επιβλέπουσες Υπηρεσίες: Εφορεία Αρχαιοτήτων Λάρισας, Εφορεία Αρχαιοτήτων Μαγνησίας Προϋπολογισμός Υποέργου: 1.700.000,00€

Ανασκαφική έρευνα: Σοφία Καραπάνου, αρχαιολόγος, Εφορεία Αρχαιοτήτων Λάρισας Μελέτη ανάδειξης: Μαρία Δαφούλα, αρχιτέκτων μηχανικός, Εφορεία Αρχαιοτήτων Λάρισας Μιχάλης Ανετάκης, αρχαιολόγος, Εφορεία Αρχαιοτήτων Λάρισας Κείμενα οδηγού-πινακίδων: Σοφία Καραπάνου, αρχαιολόγος, Εφορεία Αρχαιοτήτων Λάρισας Φωτογραφίες: Αλέξανδρος Ευθυμιόπουλος, Σοφία Καραπάνου, Τάκης Τλούπας, Γεώργιος Δάλλας Αεροφωτογραφίες: Αλέξανδρος Ευθυμιόπουλος Σχέδια: Δ. Μαγγανά, Μ. Kαρούτσου, Δ. Αργύρη Σκίτσα: Ιωάννης Μπέης

ISBN 978-960-386-231-4 Υπουργείο Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων - ΕΦΑ Λάρισας Printing & Graphic Design: Chroma Print – Larisa, info@chromaprint.gr

Οι Ανατολικές Όχθες της Αποξηρανθείσης Λίμνης Κάρλας: Ένα Νέο Φυσικό και Πολιτισμικό τοπίο Μία από τις σημαντικότερες τα τελευταία χρόνια περιβαλλοντικές παρεμβάσεις στην περιοχή της Θεσσαλίας, η ανασύσταση της λίμνης Κάρλας, είχε εξαιρετικά αποτελέσματα και στο πολιτισμικό τοπίο, καθώς παρείχε μία ευκαιρία για εντατική αρχαιολογική διερεύνηση μιας μεθορίου περιοχής της θεσσαλικής πεδιάδας, για την οποία μόνο σποραδικά, επιφανειακά κυρίως, δεδομένα ήταν μέχρι πρόσφατα διαθέσιμα. Η απόφαση του Yπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού για Διατήρηση, Συντήρηση και Ανάδειξη των αρχαιοτήτων σε δύο από τις έξι συνολικά θέσεις που ανασκάφηκαν, της μεγάλης Ελληνιστικής Αγροικίας στη θέση “Τσερλή” Καλαμακίου και του Νεολιθικού Οικισμού στη θέση “Παλιόσκαλα” Καλαμακίου, είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία δύο επισκέψιμων αρχαιολογικών χώρων σε αυτή την περιοχή της ανατολικής Θεσσαλίας, οι οποίοι συνδέουν το παρόν με το πλούσιο παρελθόν και λειτουργούν ως υπαίθριο κέντρο πολιτισμού για την περιοχή. Σήμερα η αρχαία λίμνη έχει αρχίσει να δημιουργείται ξανά, με τη χλωρίδα της να φύεται προσελκύοντας την άγρια ζωή. Ο συνδυασμός της υπό αποκατάσταση φυσικής ομορφιάς με τις αποκαλυφθείσες αρχαιότητες έχει δημιουργήσει έναν αξιόλογο πόλο έλξης για τους φυσιολάτρες και τους αρχαιόφιλους.

Φωτ. Τ. Τλούπας

4

Φωτ. Αρχείο Β. Τλούπα

Φωτ. Τ. Τλούπας

Φωτ. Αρχείο Β. Τλούπα

Φωτ. Τ. Τλούπας

Φωτ. Αρχείο Β. Τλούπα

Η λίμνη Κάρλα - αρχαία Βοιβηίς Η λεκάνη της Κάρλας αποτελεί τη ΝΑ απόληξη

οικονομικά και κοινωνικά, με πρώτιστο σε αυτά

της πεδιάδας της Λάρισας και το κέντρο της

την αλλαγή ολόκληρου του οικοσυστήματος

είναι το βαθύτερο τμήμα της Θεσσαλικής πε-

και του μικροκλίματος της περιοχής, με σοβα-

διάδας. Περικλείεται στα ΒΑ, Α και Ν από τους

ρές επιπτώσεις στην πανίδα και στην χλωρίδα

ορεινούς όγκους του Μαυροβουνίου και του Με-

αλλά και στα υδατοαποθέματα της ανατολικής

γαβουνίου.

Θεσσαλίας.

Στις παρόχθιες περιοχές της αναπτύχθηκαν

Η Πολιτεία μετά την αποτυχημένη επιλογή της

οικισμοί και αγροτοκτηνοτροφικές εγκαταστά-

αποξήρανσης της λίμνης, προσανατολίστηκε

σεις από τα προϊστορικά χρόνια έως σήμερα.

προς την κατασκευή ενός νέου ταμιευτήρα στο

Το 1962 η λίμνη Κάρλα αποξηράνθηκε για να δώ-

βαθύτερο τμήμα της πρώην λίμνης. Ο νέος ταμι-

σει λύση - όπως θεωρήθηκε τότε - σε προβλή-

ευτήρας θα έχει έκταση 38.500 στρέμματα και

ματα πλημμυρών, υγείας, απασχόλησης κ.λ.π.

στην πραγματικότητα θα καλύπτει μέρος μόνον

που είχαν συσσωρευτεί στην περιοχή. Το απο-

της έκτασης που είχε η λίμνη πριν την αποξή-

τέλεσμα ήταν να δημιουργηθούν καινούργια και

ρανσή της.

σημαντικότερα προβλήματα περιβαλλοντικά,

5

Από τη Μυθολογία στην Ιστορία Η λίμνη Βοιβηίς συνδέεται στενά με την ελληνική μυθολογία και ιστορία. Οι αρχαίοι συγγραφείς μας πληροφορούν για τη δραστηριότητα θεών, ηρώων και θνητών στην περιοχή της. Σε αυτή ο Απόλλωνας ερωτεύτηκε την πριγκίπισσα των Λαπιθών Κυρήνη, η οποία έβοσκε τα κοπάδια του πατέρα της γύρω από τη λίμνη, την Κορωνίδα, κόρη του βασιλιά των Λαπιθών Φλεγύα, που λουζόταν στις όχθες της λίμνης και μαζί της απέκτησε τον Ασκληπιό, αλλά και τη Δάφνη όταν υπηρετούσε ως κοινός θνητός το βασιλιά των Φερών Άδμητο, τιμωρημένος από το Δία για το θάνατο των Κυκλώπων. Κοντά στη λίμνη βρίσκονταν η αρχαία πόλη Γλαφυραί, η οποία ιδρύθηκε από τον Γλάφυρο και η πόλη Βοιβηίς που πήρε το όνομά της από τον Βοίβο, γιό του Γλαφύρου. Το βασίλειο του Άδμητου έφτανε επίσης ως την περιοχή της. Ο Όμηρος αναφέρει ότι ο Πρόθοος, βασιλιάς στη ΒΑ περιοχή της λίμνης Βοιβηίδας, έπλευσε στην Τροία με σαράντα πλοία, ενώ ο Εύμηλος, γιός του Άδμητου, που κρύφτηκε μαζί με τον Οδυσσέα στον Δούρειο Ίππο, ήταν επικεφαλής των ανδρών από τις αρχαίες πόλεις Φερές, Βοιβηίδα και Γλαφυρές, οι οποίες βρίσκονταν γύρω από τη λίμνη. Οι περιπέτειες του Θησέα, του Ηρακλή και των Αμαζόνων τους οδήγησαν επίσης στην περιοχή της λίμνης.

Θησέας - Αμαζόνα Αντιόπη - Πειρίθους (βασιλιάς των Λαπιθών)

Ερμής - Ηρακλής - Άλκηστη

Απόλλωνας - Δάφνη

H καθημερινή ζωή των ανθρώπων που κατοικούσαν στις ανατολικές όχθες της λίμνης αποκαλύφθηκε με τις πρόσφατες αρχαιολογικές ανασκαφές, οι οποίες καλύπτουν το χρονικό διάστημα από την Νεολιθική περίοδο έως και τους ρωμαϊκούς χρόνους.

6

Οι Αρχαιολογικές Ανασκαφές Αρχαίοι οικισμοί, αγροικίες, εργαστηριακές εγκαταστάσεις και νεκροταφεία στις ανατολικές όχθες της αρχαίας Βοιβηίδας Η αρχαιολογική έρευνα πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια της κατασκευής του Συλλεκτήρα Νερού 3, με χρηματοδότηση από το έργο κατασκευής του νέου Ταμιευτήρα. Οι αρχαίες θέσεις που ανασκάφηκαν βρίσκονταν στις ανατολικές όχθες της αποξηρανθείσης λίμνης Κάρλας ή αρχαίας Βοιβηίδας, στους πρόποδες των δυτικών κλιτύων του Μαυροβουνίου που αποτελούσε το ανατολικό όριο της λίμνης. Οι σωστικές ανασκαφές άρχισαν πριν από μία δεκαπενταετία, και σε αυτή την πρώτη φάση (20012002) ανασκάφηκαν από την ΙΕ΄ ΕΠΚΑ Λάρισας στην περιοχή του σύγχρονου οικισμού του Καλαμακίου (Δ. Κιλελέρ) ένα μεγάλο τμήμα νεολιθικού οικισμού στη θέση “Παλιόσκαλα”, o οποίος έχει πλέον διαμορφωθεί σε επισκέψιμο αρχαιολογικό χώρο, καθώς και μία αγροικία ελληνιστικών χρόνων και ένα τμήμα νεκροταφείου ρωμαϊκών χρόνων στη θέση “Γέφυρα”. Κατά τη δεύτερη φάση υλοποίησης του έργου που άρχισε το 2012, ανασκάφηκαν τέσσερις ακόμη συνολικά θέσεις: μία μεγάλη αγροικία ελληνιστικών χρόνων στη θέση “Τσερλή” Καλαμακίου, τμήμα ενός νεολιθικού οικισμού στη θέση “Αμυγδαλή 1” (Δ. Αγιάς), μία αγροικία των ελληνιστικών χρόνων και ένας κεραμικός κλίβανος ύστερων κλασικών-πρώιμων ελληνιστικών χρόνων στη θέση “Αμυγδαλή 2”, καθώς και μία εγκατάσταση της Μέσης Εποχής του Χαλκού στη θέση “Αμυγδαλή 3”.

7

Περίβολος

Αμυγδαλή 1 Στη θέση Αμυγδαλή 1, εντός των ορίων του Συλλεκτήρα Νερού 3 της υπό ανασύσταση λίμνης, ανασκάφηκε η βόρεια παρυφή ενός οικισμού της Αρχαιότερης, της Μέσης και των αρχών της Νεότερης Νεολιθικής Περιόδου. Αποκαλύφθηκε ένας λιθόχτιστος περίβολος – ανάλημμα, ο οποίος οριοθετούσε τον οικισμό από τα βόρεια. Ο περίβολος αποκαλύφθηκε σε μήκος 31.70 μ., είχε πλάτος 0.26 – 0.40 μ. και σωζόταν σε ύψος 1.33 μ. Τμήματα πλιθιών που διασώθηκαν κατά τόπους υποδήλωναν την ύπαρξη πλίθινης ανωδομής. Εκατέρωθεν του περιβόλου, σε μικρή απόσταση από αυτόν, εντοπίστηκαν δύο ακόμη περίβολοι – πιθανές προσθήκες για την ενίσχυσή του ή για την οριοθέτηση κλειστών αύλειων χώρων. Ανάλογο σύστημα περιβόλων βρέθηκε και στον παρακείμενο Νεολιθικό Οικισμό της Παλιόσκαλας Καλαμακίου, πλησίον της θέσης “Τσερλή” .

8

Περίβολος

Κτίριο 1 Κτίριο 2

Περίβολος

Στα νότια των περιβόλων ανασκάφηκαν δύο τμήματα ορθογώνιων σε κάτοψη οικοδομημάτων (Κτίρια 1 & 2), με αποκαλυφθείσες εσωτερικές διαστάσεις 4.17 x 5.20 μ. και 4.80 x 4.48 μ. αντιστοίχως. Το Κτίριο 2 ήταν δίχωρο. Στον αύλειο χώρο στα ανατολικά του αποκαλύφθηκε μία ωοειδής εστία από στοιβαχτό πηλό. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσίαζε η επένδυση – ενίσχυση των λιθόχτιστων θεμελίων του κτιρίου με κάθετα τοποθετημένες πλάκες, μία κατασκευαστική λεπτομέρεια που όπως διαπιστώθηκε επαναλαμβάνεται και στα λείψανα της Μέσης Εποχής του Χαλκού που αποκαλύφθηκαν στην όμορη θέση της Αμυγδαλής 3. Στα ευρήματα της ανασκαφής περιλαμβανόταν κεραμική της Αρχαιότερης (Φάση ΠρωτοΣέσκλο), της Μέσης και της Νεότερης Νεολιθικής Περιόδου (Προδιμηνιακές και Διμηνιακές Φάσεις), τμήματα ειδωλίων, λίθινα και οστέινα εργαλεία.

Κτίριο 2

Εστία

9

Αμυγδαλή 2 Στη θέση Αμυγδαλή 2, περ. 5 χλμ. δυτικά της θέ-

νος είχε εσωτερική διάμετρο 3.50 μ. και τα λιθό-

σης “Tσερλή”, αποκαλύφθηκε μία ακόμη αγροι-

χτιστα τοιχώματά του σώζονταν σε ύψος 1.62 μ.

κία των ελληνιστικών χρόνων. Το κτίριο είχε

H εσχάρα του διασώθηκε in situ στο βορειότερο

διαστάσεις 25.80 Α-Δ x 16.00 μ. Β-Ν και περιλάμ-

τμήμα του.

βανε τρεις αύλειους χώρους, δέκα δωμάτια και

Στην περιοχή αμέσως βόρεια του ελληνιστικού

δύο ακόμη χώρους-προσκτίσματα στη ΒΑ του

συγκροτήματος, μέσα σε χείμαρρο που εκβάλ-

πλευρά. Στο κτίριο εντοπίστηκαν δύο φάσεις,

λει στον υπό κατασκευή Συλλεκτήρα της λίμνης,

στη β΄ από τις οποίες ανάγονται η προσθήκη δύο

εντοπίστηκαν κιβωτιόσχημοι τάφοι – ανάμε-

χώρων στην περιοχή της δυτικής αυλής του

σα στους οποίους ένας με εγχάρακτους κίονες

και διάφορες επισκευές. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον

εσωτερικά στα τοιχώματά του – και διάσπαρτα

παρουσίαζε ο νότιος εξωτερικός τοίχος του

αποτυχημένα προϊόντα εργαστηρίου κατασκευ-

συγκροτήματος για την ισχυρή κατασκευή του,

ής κεραμίδων στέγης. Ενώ η θέση της Αμυγδα-

προς την πλευρά της υπερχείλισης της λίμνης.

λής 2 μας έδωσε έναν κλίβανο και αποτυχημένα

Στο ΝΔ τμήμα της αγροικίας, σε βαθύτερο επί-

προϊόντα του εργαστηρίου, δύο ενσφράγιστες

πεδο κάτω από δύο τοίχους της, εντοπίστηκε

κεραμίδες από την αγροικία στη θέση “Τσερλή”

ένας κυκλικός σε κάτοψη κλίβανος για την

μας πληροφορούν για το όνομα του ιδιοκτήτη

όπτηση κεραμίδων στέγης, των ύστερων κλασι-

ενός τέτοιου εργαστηρίου: ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ.

κών – πρώιμων ελληνιστικών χρόνων. Ο κλίβα-

10

Κλίβανος

11

Νότιος Εξωτε ρι κό ς Τοίχος Αγροικίας

Η Αγροικία των Ελληνιστικών Χρόνων στη Θέση “Τσερλή” Kαλαμακίου Στη θέση “Τσερλή”, 2 χλμ. ανατολικά του σύγχρο-

ΤΟΚΛEOY, όπως μαθαίνουμε από τις ενσφράγι-

νου οικισμού Καλαμακίου του Δήμου Κιλελέρ,

στες κεραμίδες που βρέθηκαν στην ανασκαφή.

Π.Ε. Λάρισας, αποκαλύφθηκε η πλήρης σχεδόν

Στο κτίριο εντοπίστηκαν δύο οικοδομικές φά-

κάτοψη μίας μεγάλης αγροικίας των ελληνιστι-

σεις, στη β΄ από τις οποίες τροποποιήθηκε η κά-

κών χρόνων (2ος αι. π.Χ.), με διαστάσεις περί-

τοψη ορισμένων χώρων και υψώθηκε το επίπε-

που 40 μ. Α-Δ x 30 μ. Β-Ν.

δο του δαπέδου τους.

Οι τοίχοι της αγροικίας σώζονται στο επίπεδο

Η αγροικία και τα προσκτίσματά της αριθμούν

του λιθόχτιστου θεμελίου τους, ενώ η ανωδομή

είκοσι έξι (26) χώρους στο ισόγειο: μία μεγάλη

τους ήταν από ωμά πλιθιά που δεν διασώθηκαν.

κεντρική ορθογώνια σε κάτοψη αυλή (χώρος 2),

Οι πήλινες κεραμίδες της στέγης της είχαν αγο-

η οποία περιβάλλεται από δωμάτια και προσκτί-

ραστεί από το κεραμικό εργαστήριο του ΘΕΜΙΣ-

σματα.

Χώρος 15

Χώρος 6

Χώρος 5 4β Χώρος 4 4α Χώρος 14

Χώρος 4δ

Χώρος 3β

Χώρος 3α

Στη βόρεια και στη δυτική πλευρά της αυλής υπήρχαν τα καθημερινά δωμάτια, το μαγειρείο,

Χώρος 1

οι αποθηκευτικοί και οι εργαστηριακοί χώροι.

ΑΝΔΡΩΝ

Σε δύο από τους χώρους της δυτικής πτέρυγας βρέθηκαν εστίες (δωμάτια 4 και 6) και ημιβυθισμένος στο δάπεδο του χώρου 7 ένας πίθος. Η μεγάλη εστία στο δωμάτιο 4 είναι κατασκευασμένη από διπλή σειρά τμημάτων πήλινων κεραμίδων στέγης, τοποθετημένων πλαγιαστά στην περίμετρό της, ενώ το δάπεδό της αποτελεί στρώση από μικρούς λίθους και τμήματα πή-

Oι λίθινες βάσεις ελαιοπιεστηρίων που βρέθη-

λινων κεραμίδων.

καν σε δύο δωμάτια της δυτικής πτέρυγας και στην αυλή (χώροι 4δ, 15, 2) μας αποκαλύπτουν την οικονομική βάση της αγροικίας. Κατά μήκος της νότιας και της ανατολικής πλευράς της αυλής αποκαλύφθηκαν δύο μεγάλα ορθογώνια σε κάτοψη δωμάτια (δωμάτια 1 και 12), στα οποία βρέθηκε ιδιαίτερα μεγάλος αριθμός ανάγλυφων σκύφων (αγγεία πόσεως) και κρατήρων για την ανάμιξη του οίνου με το νερό. Το σύ-

Πίθος

Βάση ελαιοπιεστηρίου

νολο των αγγείων σε συνδυασμό με την κάτοψη και το μέγεθος των δύο αυτών δωματίων είναι δηλωτικά της χρήσης τους ως χώροι συμποσί-

Eστία

Βάση ελαιοπιεστηρίου

ων (ανδρώνες).

Χώρος 16

Χώρος 8

Χώρος 7

Χώρος 9 Χώρος 21

Χώρος 19 Χώρος 18

Χώρος 11 Χώρος 17

Χώρος 2

Χώρος 10

ΑΥΛΗ

Χώρος 12 ΑΝΔΡΩΝ

Χώρος 13

0

1

2

4

6M

15

Στη ΒΑ πλευρά του κτιρίου ήλθαν στο φως τρεις

βάση ελαιοπιεστηρίου, πλησίον μιας μεγάλης

χώροι – προσκτίσματα (χώροι 17-18, 21), ένας

εστίας που επίσης κατασκευάστηκε τότε εκεί.

ανοιχτός χώρος (χώρος 20) στα ανατολικά τους

Με βάση τη νομισματική μαρτυρία η τελευταία

με έναν πίθο βυθισμένο στο χωμάτινο δάπεδό

αυτή φάση χρήσης του χώρου ανάγεται στον 1ο

του, και ένας ημιυπαίθριος χώρος (χώρος 19)

αι. π.Χ.

ανάμεσα στα προσκτίσματα και στον εξωτερικό βόρειο τοίχο του κτιρίου. Ένα ακόμη πρόσκτισμα, ορθογώνιος χώρος με πλακόστρωτο δάπεδο (δωμάτιο 15) βρίσκεται στο μέσον της δυτικής πλευράς του κτιρίου. Ανάμεσα στις πλάκες του δαπέδου του είναι εν-

Στα κινητά ευρήματα της ανασκαφής περιλαμ-

σωματωμένη σε β΄ χρήση μία λίθινη βάση ελαιο-

βάνονται νομίσματα, πήλινες αγνύθες (υφαντικά

πιεστηρίου. Η προχοή της, ενσωματωμένη στην

βάρη αργαλειού), μυλόπετρες, ελάχιστα πήλινα

κατασκευή του δυτικού τοίχου του δωματίου,

ειδώλια και κεραμική των χαρακτηριστικότε-

παροχέτευε στον αίθριο χώρο στα δυτικά του.

ρων κατηγοριών της ελληνιστικής περιόδου:

Πρόκειται πιθανότατα για λουτρό ή και για χώρο

αβαφή αγγεία καθημερινής χρήσης (λεκάνες, χύ-

στον οποίο γινόταν και το πλύσιμο του ελαιόκαρ-

τρες, τηγανόσχημα σκεύη, αρυτήρες, οινοχόες),

που πριν τη σύνθλιψή του ή ακόμη και η σύνθλι-

αμφορείς Μακεδονικού τύπου και μεγάλοι εμπο-

ψή του για τον διαχωρισμό της σάρκας της ελιάς

ρικοί αμφορείς, αγγεία με διακόσμηση τύπου Δυ-

από τον ελαιοπυρήνα.

τικής Κλιτύος, μελαμβαφή πινάκια και σκύφοι απλά ή με εμπίεστη διακόσμηση, ατρακτόσχημα μυροδοχεία και λύχνοι. Ιδιαίτερο τοπικό σχήμα αποτελούν οι μικροί άβαφοι κρατήρες με δίδυμες λαβές και επίθετα πλαστικά κομβία στον ώμο τους. Το σημαντικότερο, ωστόσο, εύρημα αποτελούν τα 500 περίπου όστρακα ανάγλυφων σκύφων (αγγεία πόσεως) και κρατήρων που συγκεντρώθηκαν. Η χρονοβόρα διαδικασία συγκόλλησής τους βρίσκεται σε εξέλιξη στο εργαστήριο συ-

Μετά την καταστροφή του κτιρίου, η ανθρώπινη

ντήρησης κεραμικής του Διαχρονικού Μουσείου

δραστηριότητα στο χώρο φαίνεται ότι εξακο-

της Λάρισας.

λούθησε σε ορισμένους ημιυπαίθριους χώρους που τότε διαμορφώθηκαν, όπως υποδηλώνουν οι λιθόχτιστες πασσαλότρυπες για τη στήριξη ξύλινων υποστυλωμάτων στέγης που βρέθηκαν. Στην τελική αυτή φάση φαίνεται ότι η ελαιοπαραγωγική διαδικασία λάμβανε χώρα στην περιοχή της κεντρικής αυλής (χώρος 2), όπου βρέθηκε μεταφερμένη η μία εκ των τριών λίθινη

16

Oι Χώροι Συμποσίων της Αγροικίας Η κάτοψη και το μέγεθος των δωματίων 1 και 12, στη νότια και στην ανατολική πλευρά της αυλής της αγροικίας, σε συνδυασμό με τα κινητά τους ευρήματα, υποδηλώνουν τη χρήση τους ως χώροι συμποσίων. Σε αυτούς βρέθηκε μεγάλος αριθμός σκύφων με ανάγλυφη διακόσμηση (αγγεία πόσης) και κρατήρων για την ανάμιξη του οίνου με το νερό. Οι ανάγλυφοι σκύφοι προέρχονται από μεγάλα κέντρα κεραμικής παραγωγής της ελληνιστικής περιόδου, όπως το μακρινό εργαστήριο του Μενεμάχου στην Έφεσο, αλλά και το γειτονικό Φεραϊκό εργαστήριο. Παρέχουν πληροφορίες για το εμπόριο των αγγείων, αλλά και τις προτιμήσεις του αγοραστή τους – ιδιοκτήτη της αγροικίας. Φέρουν φυτική διακόσμηση, αλλά και αφηγηματικές ενεπίγραφες παραστάσεις με θέματα από τον Τρωικό Κύκλο και τους άθλους του Ηρακλή. Ιδιαίτερα αγαπητές είναι οι σκηνές από την πολιορκία και την άλωση της Τροίας, όπως ο Αχιλλέας που σύρει με το άρμα του το νεκρό σώμα του Έκτορα, ο θρήνος της Εκάβης και η παράσταση του κήρυκα του Αγαμέμνονα Ταλθύβιου που πήρε τη Βρισηίδα από τη σκηνή του Αχιλλέα. Από την εικονογραφία των σκύφων δεν λείπουν και τα Διονυσιακά θέματα, όπως σάτυροι σε συμπόσιο, αλλά και οι ερωτικές σκηνές. Από τα τοπικά θέματα του θεσσαλικού κύκλου, η θεά

Εννοδία ταυτίζεται με βεβαιότητα από την εικονογραφία της αλλά και με σχετική επιγραφή. Από το σύνολο των κρατήρων που χρησιμοποιούνταν στα συμπόσια του ιδιοκτήτη της αγροικίας, ξεχωρίζει ένας κρατήρας που βρέθηκε στο δωμάτιο 2. Φέρει ανάγλυφες παραστάσεις από το Διονυσιακό Κύκλο: υπαίθριο ιερό με Μαινάδες. Η χρονοβόρα διαδικασία ταύτισης και συγκόλλησης των θραυσμάτων του βρίσκεται σε εξέλιξη. Ένας ακόμη κρατηρίσκος φέρει ανάγλυφη φυτική διακόσμηση με μακριά πέταλα. Οι άβαφοι μικροί κιονωτοί κρατήρες, πολλά παραδείγματα των οποίων βρέθηκαν επίσης στα δύο δωμάτια συμποσίων, αποτελούν ένα ιδιαίτερο τοπικό σχήμα. Το μέγεθος της αγροικίας, με 26 χώρους στο ισόγειο ανάμεσα στους οποίους και τα δύο μεγάλα δωμάτια συμποσίων, υποδηλώνει την οικονομική άνεση των ενοίκων της. Oι λίθινες βάσεις ελαιοπιεστηρίων που βρέθηκαν σε δύο δωμάτια της δυτικής πτέρυγας και στην αυλή μας αποκαλύπτουν πως αυτοί ήταν πλούσιοι παραγωγοί λαδιού. Η αγροικία βρίσκεται πλησίον ενός μικρού οικισμού των κλασικών - ελληνιστικών χρόνων. Το μέγεθος του κτιρίου και κυρίως, η μεγάλη κεντρική αυλή, και οι δύο επίσης μεγάλοι χώροι συμποσίων με το σημαντικό αριθμό ανάγλυφων σκύφων και κρατηρίσκων που βρέθηκαν σε αυτούς, υποδηλώνουν μία «κεντρική» λειτουργία του κτιρίου, ως χώρος συγκέντρωσης αρκετών ατόμων, πέραν των ενοίκων ενός απλού νοικοκυριού. Οι ένοικοί του, πιθανότατα παραγωγοί λαδιού, φαίνεται ότι κατείχαν μία ξεχωριστή θέση στην ιεραρχία της μικρής κοινότητας των ελληνιστικών χρόνων, που τους εξασφάλιζε μία άνετη οικία και συνήθειες αστικών πληθυσμών ως προς τον τρόπο ζωής.

18

Χώρος 16

Χώρος 8 Χώρος 15

Χώρος 6 Χώρος 9 Χώρος 21 Χώρος 7 Χώρος 5 4β Χώρος 19

Χώρος 4 4α

Χώρος 18 Χώρος 14 Χώρος 11

Χώρος 4δ

Χώρος 17

Χώρος 2

Χώρος 3β

Χώρος 10

ΑΥΛΗ Χώρος 3α

Χώρος 12 ΑΝΔΡΩΝ Χώρος 1 ΑΝΔΡΩΝ

Χώρος 13

Η αγροικία στη θέση “Τσερλή”, όπως και οι δύο σύγχρονές της αγροικίες που ανασκάφηκαν επίσης στα πλαίσια του έργου της επανασύστασης της λίμνης Κάρλας στις γειτονικές θέσεις Γέφυρα και Αμυγδαλή 2, βρίσκονται κατά μήκος μίας οδικής αρτηρίας, η οποία βαίνοντας ανάμεσα στους πρόποδες του Μαυροβουνίου και τις ανατολικές όχθες της λίμνης Κάρλας, ένωνε τη βόρεια με τη νότια Ελλάδα. Σε αντιπαραβολή με το φαινόμενο της αστικοποίησης που διαπιστώνεται στα μεγάλα αστικά κέντρα κατά την πρώιμη περίοδο της Μακεδονικής κυριαρχίας στη Θεσσαλία, η τάση στους ύστερους ελληνιστικούς-πρώιμους ρωμαϊκούς χρόνους για ίδρυση μεγάλων υποστατικών στην ύπαιθρο, σχετιζόμενων με γεωργικές καλλιέργειες και με μόνιμη πιθανότατα εγκατάσταση των ιδιοκτητών τους σε αυτά, φαίνεται να τεκμηριώνεται από τα ευρήματα των ανασκαφών της Κάρλας τουλάχιστον για αυτή την περιοχή της Θεσσαλίας. Ο πλούτος των ιδιοκτητών των μεγάλων αγροικιών, από την εκμετάλλευση της γης, τη μεταποίηση και το εμπόριο των προϊόντων της αποτυπώνεται όχι μόνο στο μέγεθος των κατοικιών τους αλλά και στη σκευή τους. Ενισχυμένη από τη σχετική περίοδο ειρήνης που ακολούθησε την επικράτηση των Ρωμαίων στη Θεσσαλία, η μετεγκατάσταση πληθυσμών στην ύπαιθρο με ενδεχόμενη αύξηση του αριθμού ή και του μεγέθους των μικρών αγροτικών οικισμών, θα μπορούσε να τεκμηριωθεί από μελλοντικά δεδομένα επιφανειακών ερευνών στην περιοχή.

19

Αμυγδαλή 3 Αρχιτεκτονικά Λείψανα της Μέσης Εποχής του Χαλκού

20

Στη θέση Αμυγδαλή 3, την δυτικότερη από τις

σε μέγιστο ύψος 0.84 μ. και ήταν κατασκευασμέ-

αρχαιολογικές θέσεις που ανασκάφηκαν εντός

νοι με το σύστημα της αργολιθοδομής στο κατώ-

των ορίων του Συλλεκτήρα Νερού 3, στην ανα-

τερο τμήμα τους, που επιστεφόταν από μεγάλες

τολική είσοδο του σύγχρονου οικισμού, αποκα-

λίθινες πλάκες. Επάνω σε αυτές θα εδραζόταν

λύφθηκε τμήμα ενός μεγάλου, πιθανόν ορθο-

πλίθινη ανωδομή, ορισμένα τμήματα πλιθιών

γώνιου σε κάτοψη, λιθόχτιστου Περιβόλου της

της οποίας βρέθηκαν πεσμένα στο εσωτερικό

Μέσης Εποχής του Χαλκού.

του οικοδομήματος. Το λιθόχτιστο κατώτερο

Στο εσωτερικό του Περιβόλου διαμορφώνονταν

τμήμα της θεμελίωσης έφερε πρόσθετη εξωτε-

ημιυπαίθριοι χώροι και ένα λιθόχτιστο θρανίο.

ρική επένδυση με κάθετα τοποθετημένες λίθι-

Στα ΝΔ του περιβόλου εντοπίστηκε η ισχυρή

νες πλάκες. Το εσωτερικό του οικοδομήματος

λίθινη θεμελίωση ενός ορθογώνιου σε κάτοψη

βρέθηκε επιχωσμένο με λίθους και χώμα.

οικοδομήματος, εξωτερικών διαστάσεων 4.60 x

Η απουσία βιβλιογραφικών παραλλήλων καθι-

6.40 μ. Οι τοίχοι του οικοδομήματος σώζονταν

στά προβληματική τη ερμηνεία των λειψάνων.

Η αρχιτεκτονική και τα κινητά ευρήματα της ανασκαφής (κεραμική της ΜΕΧ και ένας πέλεκυς) δεν παρείχαν ενδείξεις για τον ακριβή προσδιορισμό της χρήσης του χώρου. Πιθανόν ο χώρος στο εσωτερικό του περιβόλου να χρησιμοποιούνταν για τον σταυλισμό ζώων, ενώ ενδεχομένως το Ορθογώνιο Οικοδόμημα να αποτελούσε ένα είδος πύργου - «κούλιας» για την εποπτεία του Περιβόλου. Η ισχυρή κατασκευή του θεμελίου του, αντίστοιχη με αυτή του νότιου τοίχου του Περιβόλου, οφειλόταν πιθανόν στην ανάγκη προστασίας του από τις μεταβολές στη στάθμη και στην έκταση των υδάτων της λίμνης Κάρλας. Το Υπουργείο Πολιτισμού & Αθλητισμού αποφάσισε παράλληλα με τη Διατήρηση, Συντήρηση και Ανάδειξη της μεγάλης ελληνιστικής Αγροικίας στη θέση “Τσερλή” Καλαμακίου και την Απόσπαση και Μεταφορά στην ίδια θέση και του λιθόχτιστου Ορθογώνιου Οικοδομήματος της ΜΕΧ από τη θέση Αμυγδαλή 3. Έτσι σήμερα ο επισκέπτης μπορεί να δει δύο παραδείγματα δόμησης σε αυτή την παραλίμνια περιοχή στην αρχαιότητα, τα οποία καλύπτουν το χρονικό διάστημα από το τέλος της 3ης - α΄ μισό της 2ης χιλιετίας π.Χ. έως τον 2ο - 1ο αι. π.Χ.

Οι Eργασίες Συντήρησης, Αποκατάστασης και Ανάδειξης της Ελληνιστικής Αγροικίας. Η πρόσβαση στον αρχαιολογικό χώρο γίνεται μέσω της επαρχιακής οδού Αγιάς-Καναλίων και ενός αγροτικού δρόμου που βαίνει παράλληλα με τον Συλλεκτήρα 3. Ο αρχαιολογικός χώρος είναι περιφραγμένος και επισκέψιμος με κύρια θύρα εισόδου στα ΒΔ του και σε άμεση επαφή με τον αγροτικό δρόμο. Επίσης στη δυτική πλευρά του αρχαιολογικού χώρου υπάρχει βοηθητική θύρα εισόδου οχημάτων, μέσω μίας διαμορφωμένης χωμάτινης ράμπας, από τον αγροτικό δρόμο. Στον χώρο της κύριας εισόδου έχουν κατασκευαστεί ξύλινες εξέδρες θέασης και χαλικόστρωτος διάδρομος με ομαλή κλίση, ο οποίος οδηγεί στο ΝΑ άκρο της ελληνιστικής αγροικίας. Ο επισκέπτης, ακολουθώντας τον διάδρομο, βλέπει την βόρεια και την ανατολική πλευρά της αγροικίας. Κατόπιν μπορεί να περιηγηθεί στο εσωτερικό της ελληνιστικής αγροικίας διερχόμενος από τα θυραία ανοίγματα των χώρων της και στη συνέχεια, ακολουθώντας τη φυσική διαμόρφωση του εδάφους, να δει τη νότια και τη δυτική πλευρά του κτιρίου. Σε επιλεγμένες θέσεις έχουν τοποθετηθεί ενημερωτικές πινακίδες για την πληροφόρηση των επισκεπτών. Σύμφωνα με τη σχετική μελέτη, σε τμήμα των αρχιτεκτονικών καταλοίπων πραγματοποιήθηκαν εργασίες αρμολόγησης, ενώ ορισμένα ευπαθή αρχαιολογικά ευρήματα (εστία δωματίου 4, θήκη στο δωμάτιο 9, πίθος στο δωμάτιο 7) προστατεύτηκαν με μεταλλικά στέγαστρα ελαφριάς κατασκευής. Τέλος, στην είσοδο του αρχαιολογικού χώρου, δίπλα στα λείψανα της ελληνιστικής αγροικίας, επανατοποθετήθηκε το αποσπασμένο από τη θέση Αμυγδαλή 3 Oρθογώνιο Oικοδόμημα της Μέσης Εποχής του Χαλκού, παρέχοντας έτσι στον επισκέπτη την δυνατότητα να αντικρίζει την ανθρώπινη κατασκευαστική δραστηριότητα στις όχθες της λίμνης κατά το πέρασμα των αιώνων.

22

Η Ζωή στις Όχθες της Λίμνης Η προστασία από τις μεταβολές στη στάθμη και στην έκταση των υδάτων της λίμνης Κάρλας αποτέλεσε κύρια μέριμνα της ανθρώπινης κατασκευαστικής δραστηριότητας στην περιοχή. Η ενίσχυση των θεμελίων των οικοδομημάτων με κάθετα τοποθετημένες λίθινες πλάκες (Νεολιθική Οικία στη θέση Αμυγδαλή 1, Οικοδόμημα της Μέσης Εποχής του Χαλκού στη θέση Αμυγδαλή 3) και η κατασκευή ισχυρών εξωτερικών τοίχων προς την πλευρά της λίμνης (ισχυρό λιθόχτιστο θεμέλιο του Περιβόλου της Μέσης Εποχής του Χαλκού στη θέση Αμυγδαλή 3, ισχυρός νότιος εξωτερικός τοίχος της ελληνιστικής Αγροικίας στη θέση Αμυγδαλή 2, λείψανα περιβόλου στα δυτικά της ελληνιστικής Αγροικίας στη θέση Τσερλή) επαναλαμβάνονται ως διαχρονικές πρακτικές, τις οποίες μας αποκάλυψαν τα αρχαία λείψανα στις θέσεις που ανασκάφηκαν, πριν αυτά πριν αυτά χαθούν ξανά στο βυθό της υπό ανασύσταση λίμνης.

Αμυγδαλή 1

Αμυγδαλή 3

Αμυγδαλή 2

Αμυγδαλή 3

23

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αναστασιάδου Α., Βυζαντινές Αρχαιότητες στην Ανατολική Όχθη της Κάρλας. Οι ανασκαφές της 7ης ΕΒΑ στο Πλαίσιο της Επαναδημιουργίας της Λίμνης, Λάρισα 2014. Βαϊοπούλου Μ., Ρωμαϊκό νεκροταφείο στο Καλαμάκι Ν. Λαρίσης, στο 1ο Αρχαιολογικό Έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας, Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης, Βόλος 27.2 – 2.3. 2003, Βόλος 2006, τ. Ι, 207-219. Βλασταρίδης Ι., Γεωαρχαιολογική προσέγγιση παλαιοπεριβάλλοντος πρώην λίμνης Κάρλας, στο 1ο Αρχαιολογικό Έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας, Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης, Βόλος 27.2 – 2.3. 2003, Βόλος 2006, τ. Ι, 45-54. Καραπάνου Σ., Πρώτα Αποτελέσματα από τις Πρόσφατες Ανασκαφές στις Όχθες της Αποξηρανθείσης Λίμνης Κάρλας, Ανατολική Θεσσαλία, στο 5ο Αρχαιολογικό Έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας 2012-2014, Από τους Προϊστορικούς στους Νεώτερους χρόνους, Βόλος 26.02-1.3.2015, υπό έκδοση. Καραπάνου Σ., Λίμνη Κάρλα, Αρχαιολογικό Δελτίο, Χρονικά, 2013, υπό έκδοση. Πολυμέρου-Καμηλάκη Aικ. (επιμ.), Ωδή στην Ελιά, Αθήνα 2007.

Rizakis A. D., Touratsoglou I. P. (eds), Villae Rusticae. Family and Market-Oriented Farms in Greece under Roman Rule, Proceedings of an international congress held at Patrai, 23-24 April 2010, Athens 2013. Τουφεξής Γ., Η λίμνη Κάρλα (Βοιβηίς) και η ανασκαφή στον προϊστορικό οικισμό στη θέση Παλιόσκαλα. Πρώτα συμπεράσματα και προοπτικές, στο 1ο Αρχαιολογικό Έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας, Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης, Βόλος 27.2 – 2.3. 2003, Βόλος 2006, τ. Ι, 55-70. Τουφεξής Γ., Ο προϊστορικός οικισμός στην Παλιόσκαλα Αγιάς, Λάρισα 2014.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ για τη λίμνη Κάρλα

Εξαρχόπουλος Μ. (επιμελητής), Λίμνη Κάρλα. Η αρχαία Βοιβηίς. Η αποκατάσταση ενός υγρότοπου στην Ελλάδα από τους σημαντικότερους της Ευρώπης, ΤΕΕ-Τμήμα Μαγνησίας, Βόλος 1999. Κοβάνη Θ.Ε., Λιμνών αποξηράνσεις: μελέτη αειφορίας και πολιτιστικής ιστορίας, Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, Αθήνα 2002. Λεφούσης Η., Κανάλια και Κάρλα. Οι άνθρωποι, ο τόπος, η λίμνη, Κοινότητα Καναλίων, Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία Καναλίων, 1997. Ρούσκας Γ., Η Επιστροφή της Κάρλας, Αθήναι 2001.

24

Για τους Μικρούς Επισκέπτες

Η Καθημερινή Ζωή στην Αγροικία (2ος αι. π.Χ.)

To κτίριο που επισκεφτήκατε ήταν μία μεγάλη αγροικία των ελληνιστικών χρόνων (2ος αι. π.Χ.). Οι τοίχοι του κτιρίου σώζονται στο επίπεδο του λιθόχτιστου θεμελίου τους, ενώ η ανωδομή τους ήταν από άψητα πλιθιά (τούβλα), από τα οποία διασώθηκαν ελάχιστα τμήματα.

Τμήμα πλιθιού σε λίθινο θεμέλιο

Οι πήλινες κεραμίδες της στέγης του είχαν αγοραστεί από το κεραμικό εργαστήριο του ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΕΟΥ, όπως μαθαίνουμε από δύο ενσφράγιστες κεραμίδες που βρέθηκαν στην ανασκαφή.

Τα δωμάτια του ισογείου αναπτύσσονται γύρω από τη μεγάλη κεντρική αυλή του (χώρος 2), από την οποία φωτιζόταν και αεριζόταν το σπίτι. Σε αυτά περιλαμβάνονταν δύο χώροι συμποσίων (ανδρώνες) στην ανατολική και στη νότια πλευρά της αυλής (χώροι 1 και 12), το μαγειρείο (χώροι 4,5), οι αποθηκευτικοί και οι εργαστηριακοί χώροι στη δυτική και στη βόρεια πτέρυγα του κτιρίου. Στον δεύτερο όροφο βρίσκονταν τα υπνοδωμάτια και ο γυναικωνίτης, το δωμάτιο των γυναικών με τον αργαλειό. Το μέγεθος της αγροικίας, με 26 χώρους στο ισόγειο ανάμεσα στους οποίους και τα δύο μεγάλα δωμάτια συμποσίων, υποδηλώνει την οικονομική άνεση των ενοίκων της. Οι τρεις λίθινες βάσεις ελαιοπιεστηρίων που βρέθηκαν μας αποκαλύπτουν πως αυτοί ήταν πλούσιοι παραγωγοί λαδιού.

26

Οι αρχαιολόγοι προσδιορίζουν τη χρήση των χώρων μιας αρχαίας κατοικίας μελετώντας τη μορφή των οικοδομικών λειψάνων (θέση και διαστάσεις των δωματίων, χτιστές κατασκευές σε αυτά, διάκoσμος κ.ά.) σε συνδυασμό με τα κινητά ευρήματα (αγγεία, εργαλεία, νομίσματα κ.ά.).

Οι Καθημερινές μας Ασχολίες στην Αγροικία Αποθηκεύουμε Μαγειρεύουμε

Χώρος 16

Υφαίνουμε

Χώρος 8 Χώρος 15

Χώρος 6 Χώρος 9 Χώρος 21 Χώρος 7 Χώρος 5 4β Χώρος 19

Χώρος 4 4α

Χώρος 18 Χώρος 14 Χώρος 11

Χώρος 4δ

Χώρος 17

Χώρος 2

Χώρος 3β

Χώρος 10

ΑΥΛΗ Χώρος 3α

Χώρος 12 ΑΝΔΡΩΝ Χώρος 1 ΑΝΔΡΩΝ

Επεξεργαζόμαστε τη γεωργική μας παραγωγή: παράγουμε λάδι, αλέθουμε το σιτάρι

Χώρος 13

0

1

2

4

6M

Διασκεδάζουμε με συμπόσια στον ανδρώνα

27

Η εργαστηριακή δραστηριότητα στην αγροικία Η Οικονομική βάση της αγροικίας: Καλλιέργεια και

Συγκομιδή της ελιάς Παραγωγή ελαιόλαδου

Μετά τη συγκομιδή του καρπού της ελιάς, η διαδικασία για την παραγωγή του λαδιού περιλάμβανε τρία στάδια : Ο καρπός της ελιάς αρχικά πλενόταν και στη συνέχεια συνθλιβόταν για να διαχωριστεί η σάρκα από τον ελαιοπυρήνα (κουκούτσι). Ακολουθούσε η έκθλιψη: ο ελαιοπολτός συμπιεζόταν μέσα σε τσουβάλια, τα οποία τοποθετούνταν επάνω σε μία λίθινη κυκλική πλάκα με ρηχό αυλάκι στην περίμετρό της και προχοή στο άκρο της. Πριν τη συμπίεση έριχναν στα τσουβάλια ζεστό νερό για να διευκολυνθεί η εξαγωγή του ελαίου. Στο τρίτο στάδιο της παραγωγής γινόταν ο διαχωρισμός του ελαίου από το νερό με τη μέθοδο της καθιζήσεως σε πήλινες ή λίθινες δίχωρες λεκάνες - διαχωρηστήρες. Λίθινη βάση ελαιοπιεστηρίου με προχοή και περιχείλωμα ή αύλακα απορροής.

Αλέθουμε το σιτάρι στις μυλόπετρες και παράγουμε το αλεύρι του νοικοκυριού Λίθινο Τριβείο – Μυλόπετρα & Τριπτήρας

Αποθηκεύουμε το λάδι και το σιτάρι

Πίθος

Αμφορέας

Νομίσματα Το ελαιόλαδο που παράγουμε από την επεξεργασία των ελιών από τα κτήματά μας αποτελεί βασικό στοιχείο της διατροφής μας. Το πλεόνασμα το πουλάμε σε εμπόρους. Στους διάφορους χώρους της αγροικίας βρέθηκαν συνολικά 88 χάλκινα και αργυρά νομίσματα.

28

Το μαγειρείο Eστία Η μεγάλη εστία στο δωμάτιο 4 είναι κατασκευασμένη από διπλή σειρά τμημάτων πήλινων κεραμίδων στέγης, τοποθετημένων πλαγιαστά στην περίμετρό της, ενώ το δάπεδό της αποτελεί στρώση από μικρούς λίθους και τμήματα πήλινων κεραμίδων. Σε αυτή μαγειρεύουμε το φαγητό, αλλά ζεσταίνουμε και το νερό που χρησιμοποιούμε κατά τη διαδικασία της παραγωγής του λαδιού.

Σκεύη προετοιμασίας και κατανάλωσης της τροφής Τα περισσότερα σκεύη μας είναι κατασκευασμένα από ψημένο πηλό.

Χύτρα Κατσαρόλα

Οινοχόη Κανάτα

Αρυτήρας

Σκύφος

Λεκάνη

Σκυφίδιο

Πινάκια

Κύπελλο

Πιάτα

29

Υφαίνουμε στον γυναικωνίτη Πήλινες Αγνύθες Κωνικού Σχήματος

Πήλινο Πηνίο

Υφαντικά βάρη

Κουβαρίστρα

Οι γυναίκες της αγροικίας υφαίνουν στον αργαλειό τα υφάσματα. Είναι μία από τις κύριες ασχολίες τους, στον γυναικωνίτη στον β΄ όροφο του σπιτιού. Ο αρχαίος αργαλειός ήταν όρθιος, κατασκευασμένος από δύο κάθετα και δύο οριζόντια δοκάρια, που στερεώνονταν έτσι ώστε να σχηματίζουν ένα ορθογώνιο πλαίσιο. Σε αυτό τέντωναν τα κάθετα νήματα (στημόνια) δένοντας στο κάτω μέρος τους πήλινα βαρίδια (αγνύθες). Ανάμεσα στα στημόνια έπλεκαν οριζόντια νήματα (υφάδια), με ένα ξύλινο εργαλείο, τη σαϊτα. Έτσι έφτιαχναν σειρά-σειρά το υφαντό ύφασμα. Καθώς στις κλιματολογικές συνθήκες της Ελλάδας τα ξύλινα τμήματα των αργαλειών δεν διασώθηκαν, τα μόνα ευρήματα που μας υποδηλώνουν την ύπαρξη των αργαλειών είναι τα πήλινα υφαντικά βάρη (αγνύθες) .

Διασκεδάζουμε σε συμπόσια στον ανδρώνα Ο ανδρώνας ήταν το μεγάλο δωμάτιο των συμποσίων, ο χώρος στον οποίο συγκεντρώνονταν και διασκέδαζαν ο ιδιοκτήτης της αγροικίας και οι φίλοι - προσκεκλημένοι του σε επίσημα δείπνα που συνοδεύονταν από οινοποσία. Στο κέντρο του ανδρώνα υπήρχε ελεύθερος χώρος για τα θεάματα και τους μουσικούς. Οι συμποσιαστές ήταν μισοξαπλωμένοι σε ανάκλιντρα (κλίνες), ξύλινα ή κτιστά κατά μήκος των τοίχων. Τα φαγητά τοποθετούνταν μπροστά τους σε ξύλινα τραπέζια. Οι συμμετέχοντες δειπνούσαν, έπιναν άφθονο κρασί, διασκέδαζαν και συζητούσαν.

30

Κρατήρας Αγγείο για την ανάμιξη κρασιού - νερού

Οινοχόη Κανάτα

Για τα συμπόσια χρειαζόταν μεγάλος αριθμός αγγείων φαγητού και κυρίως σερβιρίσματος και πόσης του κρασιού.

Σκύφοι με Ανάγλυφη Διακόσμηση Ημισφαιρικά κύπελλα - ποτήρια με ανάγλυφη διακόσμηση (φυτικά μοτίβα και μυθολογικές σκηνές)

Πολλοί από τους σκύφους που βρέθηκαν στα δύο δωμάτια συμποσίων της αγροικίας διακοσμούνται με θέματα από τον Τρωικό Κύκλο (Μάχες Ελλήνων-Τρώων, Άλωση της Τροίας, Θρήνος της Εκάβης, Ο Αχιλλέας σύρει με το άρμα του το νεκρό σώμα του Πατρόκλου, ο κήρυκας του Αγαμέμνονα Ταλθύβιος παίρνει τη Βρισηίδα από τη σκηνή του Αχιλλέα κ.ά.), αλλά και τις περιπέτειες του Οδυσσέα (Κύκλωψ) και τους Άθλους του Ηρακλή (Ηρακλής και Στυμφαλίδες Όρνιθες, Η πάλη με το λιοντάρι κ.ά.). Φαίνεται ότι στα αγαπημένα θέματα συζήτησης των συμποσιαστών της αγροικίας ήταν τα έπη και οι περιπέτειες των Ομηρικών ηρώων. Στα δωμάτια συμποσίων της αγροικίας βρέθηκαν περίπου 500 όστρακα (θραύσματα) σκύφων με ανάγλυφη διακόσμηση. Η χρονοβόρα διαδικασία ταύτισης και συγκόλλησής τους, έτσι ώστε να αποκατασταθούν ολόκληρα αγγεία, βρίσκεται σε εξέλιξη στο Εργαστήριο Συντήρησης Κεραμικής του Διαχρονικού Μουσείου της Λάρισας.

Πινάκιο Πιάτο

Λύχνοι

Τα συμπόσια γίνονταν τις βραδινές ώρες. Για τον φωτισμό χρησιμοποιούσαν τα πήλινα λυχνάρια. Καύσιμη ύλη ήταν το ελαιόλαδο. Στο μυκτήρα τους τοποθετούνταν το φυτίλι.

31

Μετά την Ανασκαφή Συντήρηση και Μελέτη των Κινητών Ευρημάτων Στα Εργαστήρια Συντήρησης του Διαχρονικού Μουσείου της Λάρισας γίνεται ο καθαρισμός, η ταύτιση, η συγκόλληση και η συμπλήρωση, όπου απαιτείται, με γύψο των αγγείων και των άλλων πήλινων ευρημάτων της ανασκαφής, αλλά και ο καθαρισμός και η συντήρηση των νομισμάτων και των υπολοίπων μετάλλινων και λίθινων ευρημάτων. Ακολουθεί η καταγραφή των ευρημάτων και η μελέτη τους από τους αρχαιολόγους.

Οι Εργασίες Συντήρησης, Αποκατάστασης και Ανάδειξης των Αρχαίων Λειψάνων

Προκειμένου τα αρχαία αρχιτεκτονικά λείψανα που αποκαλύπτονται με την αρχαιολογική ανασκαφή να γίνουν επισκέψιμα, αλλά και να προστατευτούν από την επανέκθεσή τους στις καιρικές μεταβολές, απαιτούνται Εργασίες Αποκατάστασης, Συντήρησης και Ανάδειξης. Σε αυτές περιλαμβάνονται η περίφραξη, η δημιουργία διαδρόμων πρόσβασης των επισκεπτών, η τοποθέτηση ενημερωτικών πινακίδων, αλλά και η στερέωση των αρχιτεκτονικών καταλοίπων και η προστασία των ευπαθών ευρημάτων (πίθοι, εστίες, κατασκευές κ.ά.) με κατασκευή στεγάστρων.

The Hellenistic Country House at the Tserli Site, Kalamaki, East Thessaly

Sophia Karapanou Archaeologist, Ephorate of Antiquities of Larisa Larisa 2015

Ministry of Reconstruction, of Production, Environment and Energy Regional Operational Programme: “Environment and sustainable development” Project: Construction of remaining works for the project “Recreation of lake Karla, Phase A” Project Promoter: Prefecture of Thessaly

Ministry of Culture, Education and Religious Affairs Sub-project of Archaeology: Construction of remaining works for the project “Recreation of lake Karla, Phase A - Archaeology” Supervising services: Ephorate of Antiquities of Larisa, Ephorate of Antiquities of Magnesia.

Budgeted cost of the Sub-project of Archaeology: 1.700.000,00€

Excavation research : Sophia Karapanou, Archaeologist, Ephorate of Antiquities of Larisa Restoration study: Maria Dafoula, architect, Ephorate of Antiquities of Larisa Michael Anetakis, Archaeologist, Ephorate of Antiquities of Larisa Texts (Guidebook, Plates) : Sophia Karapanou, Archaeologist, Ephorate of Antiquities of Larisa Photos: Alexander Efthimiopoulos, Sophia Karapanou, Takis Tloupas, Georgios Dallas Air-photos: Alexander Efthimiopoulos Graphics : Ioannis Beis

ISBN 978-960-386-231-4 Ministry of Culture, Education and Religious Affairs - Ephorate of Αntiquities of Larisa Printing&Graphic Design: Chroma Print – Larisa, info@chromaprint.gr

The Eastern Banks of the Drained Lake Karla : A New Natural and Cultural Attraction The recreation of Karla Lake in Thessaly besides being a significant environmental rehabilitating action, had a tremendous impact in the archaeological field research at the eastern edge of the great Thessalian plane, in an area where only sparse archaeological evidence was available so far.

The decision of the Hellenic Ministry of Culture and Sports to preserve, restore and enhance the plentiful antiquities, found in two of the totally six excavated sites, namely the Large Hellenistic Country House in the Tserli Site and the Neolithic Settlement in the Palioskala Site (Kalamaki), resulted in the formation of two archaeological sites appropriate for visitors. The creation of this major archaeological park in East Thessaly is expected to connect the present with the rich past of the region and function as a major cultural attraction.

Nowadays the ancient lake has reemerge, with its growing flora attracting wildlife again. This unique combination of the restored natural beauty together with the revealed antiquities forms a significant archaeological and natural attraction.

Photo T. Tloupas

4

Photo Archives V. Tloupa

Photo T. Tloupas

Photo Archives V. Tloupa

Photo T. Tloupas

Photo Archives V. Tloupa

Lake Karla – Ancient Voiviis Lake The Karla Lake bed is located at the south-

In 1962 lake Karla was drained. This drainage of

east border of the great Thessalian plain, in the

the lake resulted in severe environmental and

foothills of Mavrovounion and Megavounion

economic problems, created by the disturbance

mountains, which constituted the eastern and

to ecosystem and to microclimate of the area. The

southern boundaries of the lake. In its banks

state decided to undo the damage, caused by its

human dwellings, agricultural and stock-raising

past wrong lake draining policy, by reconstructing

installations flourished from the prehistoric times

a reservoir in the deepest part of the former lake.

up today.

5

From Mythology to History The ancient name of Lake Karla was Voeviis. Greek Mythology refers to God Apollo falling in love with local princesses and nymphs in the region. The ancient towns Glafyrai and Voeviis were located in the lake’s vicinity, as well as the Kingdom of Admetus. In Homer’s Iliad there is reference to Prothoos, a local king who contributed to the Trojan Campaign with 40 warships and also to Eumelus, son of Admetus, who was among the warriors hidden in the belly of the Trojan Horse together with Ulysses.

Eumelus was the leader of the local regiment formed by soldiers recruited from the ancient towns of Pherai, Voeviis and Glafyrai at the lakeshores. Ancient heroes like Heracles, Theseus and the Amazons are thrilled to have passed by the lake in the course of action.

Theseus-Amazon AntiopiPirithus (king of the Lapiths)

Hermes-Heracles-Alcestis

Apollo-Daphne

Everyday life of past human inhabitants at the lakeshores was revealed through the recent archaeological excavations covering a time period from the Neolithic era until the Roman times.

6

The Archaeological Excavations Ancient settlements, country houses, workshops and cemeteries in the eastern banks of ancient lake Voeviis.

The archaeological excavations took place in the framework of the Water Collecting Canal 3 construction, and they were financed by funding provided by the State for the reconstruction of the new reservoir.

The ancient sites that were excavated are located in the eastern banks of the drained lake Karla, in the foothills of Mavrovounion that formed the eastern boundary of the lake.

Rescue excavations started fifteen years ago. In the first period of excavations (2001-2002) 15th EPKA of Larisa excavated a large part of the Neolithic settlement in the site “Palioskala”, in the area of modern village of Kalamaki (Kileler Municipality) and created an archaeological site appropriate for visitors. The excavations also unearthed a Hellenistic Country House and a Roman cemetery in the “Gefyra” site.

In the second period of excavations (2012-2013) four sites were excavated in total : (a) a large country house of the Hellenistic Era in the location Tserli, near the village of Kalamaki, (b) a country house also of the Hellenistic Era, and a ceramic kiln of late classic-early Hellenistic times in the location Amygdali 2, (c) a portion of a Neolithic settlement in the location Amygdali 1 and (d) architectural remains of the Middle Bronze Age in the location of Amygdali 3.

Αmygdali 3 Αmygdali 2 Αmygdali 1 Palioskala

Gefyra Site Tserli Site

7

Perimeter Wall

Amygdali 1 In the area between the two Hellenistic sites, and inside the boundaries of the Water Collector Canal 3, the northern edge of a Neolithic Settlement was excavated. A stone built perimeter/retaining wall was uncovered, delimiting the northern boundaries of the settlement. The perimeter wall was unearthed in a length of 31.70 m, it has a width of 0.26 – 0.40 m and it is preserved to a height of 1.33 m. Pieces of mudbricks, that were found scattered, provide evidence of a mudbrick wall superstructure. On both sides of the perimeter wall two parallel secondary perimeter walls were uncovered, probably reinforcing structures for the main wall or functioning as separate courtyard boundaries. Note that a similar complex of perimeter walls was excavated in the nearby prehistoric settlement at Palioskala, very close to the Tserli site.

8

Perimeter Wall

Building 1 Building 2

Perimeter Wall

Going back to the south side of the Amygdali perimeter walls, two parts of orthogonal buildings were uncovered (Buildings 1 & 2), of interior dimensions 4.17 m x 5.20 m and 4.80 m x 4.48 m respectively.

Building 2 had two rooms. In its front yard area to the east, an oval hearth made of layered clay was uncovered.

The excavation yielded decorated pottery, dated to the Early (Protosesklo Phase), Middle and the Late Neolithic Period (Pre-Diminian and Diminian phases), parts of clay figurines and stone and bone tools.

Building 2

Hearth

9

Amygdali 2 One more country house of the Hellenistic Era

had an interior diameter of 3.50m and its stone-

was uncovered in the location Amygdali 2. The

constructed wall remnants reached a height of

building had dimensions 25.8 m E-W x 16.00 m

1.62m. Its grill was preserved partially in situ in its

N-S and included 3 courtyards, 10 rooms and two

north side.

more outbuilding spaces in its NE side.

In the region immediately to the north of the

It was dated in the 2nd century BC, with one

Hellenistic complex, in a torrent flowing into

phase of repair and further addition of two

the under construction collective canal, three

spaces as outbuildings in the west courtyard,

cist graves were uncovered, one of them with

in the 1st century BC. Of special interest is the

incised columns in its interior. Around the graves,

south exterior wall of the entire complex because

scattered debris of a roof tile ceramic workshop

of its strong construction, apparently in order to

were also unearthed. While the site of Amygdali 2

encounter the occasional lake overflows.

yielded a kiln and roof tile debris, the two stamped

In the SW part of the complex, at a lower level,

tiles found in the Tserli site are the ones that

under two walls, a round shaped kiln, for the

inform us about the name of the owner of such a

firing of roof tiles, was uncovered, dated at the

workshop : ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ

late classic ― early Hellenistic times. The kiln

10

Kiln

11

South Ex terio r Wall of the Co untry House

Tserli Site, Kalamaki.

Hellenistic Country House In the Tserli site, 2 km east of the modern village of

the workshop of ΤΗΕΜΙSTOKLEOU, as indicated in

Kalamaki (Kileler Municipality, Larisa), the almost

the stamped roof tiles found in the excavation. In

complete plan of a large Hellenistic Country

this building two phases were identified. In the

House (2nd century BC), with dimensions 40 m

2nd phase, the floorplan was modified and the

(E-W) x 30 m (N-S), was recovered.

floor level of some rooms was raised.

The walls of the country house are preserved to

The building and its outbuildings encompass

the level of their stone built foundations, while

twenty six (26) distinct ground floor areas: one

their unfired mudbrick superstructure was not

large central courtyard (area 2) surrounded by

preserved. The clay roof tiles were furnished by

rooms in all four sides.

Area 15

Area 6

Area 5 4b Area 4 4a Area 14

Area 4d

Area 3b

Area 3a

In the north and west sides of the courtyard lie the

Area 1

everyday life rooms, the kitchen, the storerooms

Andron

and the working areas. In rooms 4 and 6 of the west wing hearths were discovered and in room 7 a pithos was found semi-sunk in the floor. The big hearth in room 4 is made of a double row of ceramic rooftile fragments, placed inclined around its perimeter, while its floor is paved with small stones and rooftile fragments.

The three stone olive press bases, each found in room 4d, room 15 and courtyard 2 respectively, reveal us how the dwellers earned their livelihood.

In the south and east sides of the central courtyard, two long orthogonal rooms (areas 1 and 12) are predominant, where was discovered a large number of bowls with relief decoration (drinking cups) and wine craters. The architectural plan and the size of these rooms, together with

Olive press base

Pithos

their pottery assemblage, argue in favour of their identification as sympotic rooms (andrones).

Hearth

Olive press base

Area 16

Area 8

Area 7

Area 9 Area 21

Area 19 Area 18

Area 11 Area 17

Area 2

Area 10

Courtyard

Area 12 Andron

Area 13

0

1

2

4

6M

15

In the NE side of the building, three more

Among the portable finds of the excavation there

outbuildings were excavated (areas 17-18, 21).

are coins, clay loomweights, a few clay figurines

East of them an open area was also found with a

and pottery: plain pottery of everyday use (lekanai,

pithos in its earthen floor. Another semi-outdoor

chytrai, pan-like utensils, jugs), amphorae of the

area (area 19) was revealed too between the

so called Macedonian type and large commercial

outbuildings and the exterior north wall of the

amphorae, vases with West Slope decoration type,

house.

black glossed plates and skyphoi, plain or with

In the middle of the west side, one more

impressed decoration, unguentaria and lamps.

outbuilding, an orthogonal room with slab

Small plain craters with twin handles topped with

covered floor, was found (area 15). Among the

plastic buttons represent an interesting local

floor slabs one more stone olive press base was

shape.

built in. Its spout, built in the construction of the western wall of the room, flashed out to the west open area . It was probably a bathroom or a space where they were rinsing with water the olives before extracting the oil or even squashing olives for the removal of the pulp from the olive seed.

The building yielded also a multitude of fragments of mould-made relief ware, being so far the most significant type of finds, numbering nearly 500 collected sherds. Conservation work and study of the material are in progress, and so far 20 restored vases allow us a first glimpse on the sympotic pottery assemblage of the house.

After the destruction of the building, the human activity in the area seemed to continue in certain semi-outdoor areas, formed then, as indicated by the stone-lined post holes that were found apparently for the support of wooden roof posts.

In this final stage of the use of space, it seemed that the oil production procedure took place in the area of the central courtyard (area 2), where one of the, three in total, stone olive press bases was found, near a big hearth that was also constructed then. The recovered coins allow us to date this final use of space in the 1st century BC.

16

The Sympotic Rooms of the Country House

The rooms 1 and 12, located in the south and east side of the big central courtyard of the country house, yielded a multitude of drinking wine bowls with relief decoration and craters for mixing wine with water. The architectural plan of the rooms, their size and their pottery assemblage argue in favor of their use as sympotic rooms.

The mold made relief pottery was produced by the flourishing pottery workshops of the Hellenistic era. On one vase the stamp MENEMACHOU clearly informs us about its origin, i.e. the workshop of MENEMACHOS, likely located in Ephesus.

Two other bowls with long petals that bear the stamp POLEMONOS are the products of a nearby workshop at the ancient city of Pherai. They inform us on the pottery trade, as well as the taste of their buyer – owner of the country house.

They are decorated with relief floral patterns or narrative scenes from the Trojan War Circle and the Labors of Heracles. Themes such as Achilles pulling with his chariot the dead body of Hector, the mourning of Ekavi and the depiction of Talthybius, the herald of Agamemnon who took Briseis from the tent of Achilles, are easily recognized among

the depicted scenes. Dionysian scenes such as satyrs in a symposium and erotic themes are also present.

From the assemblage of craters used for mixing water with wine in the symposia of the country house owner, of particular interest is one which is decorated with relief decoration from the Dionysian Circle: an outdoor sanctuary with Mainads. A second small crater is decorated with long petals. Several small plain column craters also found, represent an interesting local shape.

The size of the country house, encompassing twenty six living areas on the ground floor, the two large sympotic rooms included, reveal the economic welfare of its inhabitants. The stone olive press bases, each found in room 4d, room 15 and courtyard 2, provide firm evidence that these people were wealthy olive oil producers.

The building lies at the outskirts of a small settlement and it can be identified as a country house. Its size and mainly the large central yard and the two big rooms for symposia, with the numerous bowls and craters, suggest a more public function of the building, as a gathering place of many people, beyond its everyday household inhabitants. Its owners, possibly oil producers, seem to have had a distinctive position in the hierarchy of this small Hellenistic settlement community, that provided them with a comfortable home, allowing adoption of urban lifestyle .

18

Area 16

Area 8 Area 15

Area 6 Area 7

Area 9 Area 21

Area 5 4b Area 19

Area 4 4a

Area 18 Area 14 Area 11

Area 4d

Area 17

Area 2

Area 3b

Area 10

Courtyard Area 3a

Area 12 Area 1

Andron

Andron

Area 13

The country house at the Tserli site and the two hellenistic country houses excavated in the nearby sites of Gefyra and Amygdali 2, in the framework of the Lake Karla Recreation Works, are located on an ancient route, between the eastern banks of the drained lake and the foothills of Maurovounion, connecting Northern to Southern Greece.

In comparison with the phenomenon of urbanization observed in large urban centers during the early period of Macedonian domination in Thessaly, the trend in the late Hellenistic-early Roman period for the establishment of large estates in rural areas associated with agricultural crops and permanent likely dwelling by the owners, appears to be supported by the findings of the excavations of Karla at least for this region of Thessaly. The wealth of the owners of large farmhouses out of the land exploitation, processing and marketing of its products is reflected not only in their house size but also in their construction. Strengthened by the relative period of peace that followed the Roman conquest of Thessaly, relocation of populations in the countryside with a possible increase in the number or size of small rural settlements, could be documented by future data of surface surveys in the area.

19

Amygdali 3 Architectural Remains of the Middle Bronze Age

20

The location of Amygdali 3 is the most western

foundation of an orthogonal building measuring

of the excavated sites in the framework of the

4.60 m x 6.40 m was found. The walls of the

Water Collector 3 construction. It is located at

building were preserved to a max height of 0.84

the eastern entrance of the modern village and

m. They were built with small unworked stones

provided evidence for human activity in the

and mud in the lower part, topped with large stone

Middle Bronze Age. Excavations unearthed there

slabs as a base for a mud brick superstructure.

the SE part of a stone built perimeter wall with a

A few mud brick pieces were found inside the

possible orthogonal plan. Within the enclosure

orthogonal edifice. The lower stone - built part

foundation traces of sheds and a stone built

of the foundation was externally lined with

bench were found.

vertically inserted stone slabs. The interior of the

In the SW side of the enclosure a large stone - built

foundation was filled with stones and soil.

The area inside the enclosure was probably used for livestock dwelling, while the orthogonal edifice was a sort of a watch tower for the inspection of the enclosure. The strong construction of its foundation, similar to the one of the southern wall of the enclosure, was possibly necessitated by the need to protect it from the constant changes of the level of the waters of the nearby lake.

Regarding the management of the uncovered antiquities, the Central Archaeological Council decided the: a. Preservation, restoration and enhancement of the large Hellenistic Country House in the Tserli Site and b. Extraction and transportation of the stone built Orthogonal Building to the Tserli Site, for the reason of its uniqueness, due to lack of bibliographical analogues, and because that this structure represents a typical method of resisting lakeshore erosion in the antiquity.

Preservation, Restoration and Enhancement of the Hellenistic Country House

Access to the Tserli archaeological site is obtained through the regional road Ayia-Kanalia and a country road running in parallel with Water Collecting Canal 3.

The archaeological site is surrounded by fence and its main entrance is located in the northwest side facing the country road. Also in the western side of the archaeological site there is an auxiliary entrance for vehicles accessed through a ramp, made of soil, connecting with the country road.

In the vicinity of the main entrance, were constructed wooden pedestal viewing sites and a gravel paved corridor, with smooth inclination, leading to the southeast corner of the Hellenistic Country House. A visitor following the corridor sees the north and east sides of the Country House. Then he/she can tour the interior of the Hellenistic Country House, passing by the door openings of its rooms and following the natural ground surface to reach the south and west sides of the building.

In selected positions there are visitor information plates.

According to the architectural study, in parts of the archaological remains jointing and consolidating works were made, while some fragile archaeological findings are protected inside light metal shelters. In the main entrance someone sees next to the remains of the Hellenistic Country House a Îœiddle Î’ronze Age building extracted and transported from the Amygdali 3 site. This way a visitor has a comparative view of the human building actions in the lakeshores throughtout the centuries.

22

Life in the Lakeshores Protection from the repeated variations in the lake water levels and the lakeshore expansions seems to be the main concern of the human construction actions in the area. The reinforcements of the building foundations with vertically inserted stone slabs (Neolithic House in Amygdali 1 Site, Middle Bronze Age Building in Amygdali Site 3) and the construction of strong exterior walls facing the lakeside are common practices, evident from the ancient remains unearthed, before filling up the new lake with water which covered them once again (strong stone built foundation of the of the Middle Bronze Age enclosure in Amygdali Site 3, strong south exterior wall of the Hellenistic Country House in Amygdali Site 2, remains of a perimeter wall west of the Hellenistic Country House in Tserli Site).

Amygdali 1

Amygdali 3

Amygdali 2

Amygdali 3

23

BIBLIOGRAPHY Αναστασιάδου Α., Βυζαντινές Αρχαιότητες στην Ανατολική Όχθη της Κάρλας. Οι ανασκαφές της 7ης ΕΒΑ στο Πλαίσιο της Επαναδημιουργίας της Λίμνης, Λάρισα 2014. Βαϊοπούλου Μ., Ρωμαϊκό νεκροταφείο στο Καλαμάκι Ν. Λαρίσης, στο 1ο Αρχαιολογικό Έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας, Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης, Βόλος 27.2 – 2.3. 2003, Βόλος 2006, τ. Ι, 207-219. Βλασταρίδης Ι., Γεωαρχαιολογική προσέγγιση παλαιοπεριβάλλοντος πρώην λίμνης Κάρλας, στο 1ο Αρχαιολογικό Έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας, Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης, Βόλος 27.2 – 2.3. 2003, Βόλος 2006, τ. Ι, 45-54. Καραπάνου Σ., Πρώτα Αποτελέσματα από τις Πρόσφατες Ανασκαφές στις Όχθες της Αποξηρανθείσης Λίμνης Κάρλας, Ανατολική Θεσσαλία, στο 5ο Αρχαιολογικό Έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας 2012-2014, Από τους Προϊστορικούς στους Νεώτερους χρόνους, Βόλος 26.02-1.3.2015, υπό έκδοση. Καραπάνου Σ., Λίμνη Κάρλα, Αρχαιολογικό Δελτίο, Χρονικά, 2013, υπό έκδοση. Πολυμέρου-Καμηλάκη Aικ. (επιμ.), Ωδή στην Ελιά, Αθήνα 2007.

Rizakis A. D., Touratsoglou I. P. (eds), Villae Rusticae. Family and Market-Oriented Farms in Greece under Roman Rule, Proceedings of an international congress held at Patrai, 23-24 April 2010, Athens 2013. Τουφεξής Γ., Η λίμνη Κάρλα (Βοιβηίς) και η ανασκαφή στον προϊστορικό οικισμό στη θέση Παλιόσκαλα. Πρώτα συμπεράσματα και προοπτικές, στο 1ο Αρχαιολογικό Έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας, Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης, Βόλος 27.2 – 2.3. 2003, Βόλος 2006, τ. Ι, 55-70. Τουφεξής Γ., Ο προϊστορικός οικισμός στην Παλιόσκαλα Αγιάς, Λάρισα 2014.

BIBLIOGRAPHY for lake KARLA

Εξαρχόπουλος Μ. (επιμελητής), Λίμνη Κάρλα. Η αρχαία Βοιβηίς. Η αποκατάσταση ενός υγρότοπου στην Ελλάδα από τους σημαντικότερους της Ευρώπης, ΤΕΕ-Τμήμα Μαγνησίας, Βόλος 1999. Κοβάνη Θ.Ε., Λιμνών αποξηράνσεις: μελέτη αειφορίας και πολιτιστικής ιστορίας, Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, Αθήνα 2002. Λεφούσης Η., Κανάλια και Κάρλα. Οι άνθρωποι, ο τόπος, η λίμνη, Κοινότητα Καναλίων, Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία Καναλίων, 1997. Ρούσκας Γ., Η Επιστροφή της Κάρλας, Αθήναι 2001.

24

For the Little Visitors

Everyday Life in the Country House (2nd century BC)

The building that you are visiting is a big country house of the Hellenistic era (2nd century BC).The walls of the house are preserved to the level of their stone built foundations, while their unfired mudbrick superstructure was not preserved, except for a few small pieces.

Mudbrick on stone wall

The clay roof tiles were furnished by the workshop of ΤΗΕΜΙSTOKLEOU, as indicated in the stamped roof tiles found in the excavation.

The ground floor rooms are laid out in all four sides of the central courtyard, which provided air and light in the house. In the north and west sides of the courtyard lie the everyday life rooms, the kitchen, the storerooms and the working areas. In the south and east sides, two long orthogonal sympotic rooms were revealed (rooms 1 and 12, andrones). The family bedrooms and the women’s quarters with the loom were on the second floor.

The size of the country house (encompassing twenty six living areas on the ground floor) and the two large sympotic rooms reveal the economic prosperity of its inhabitants. The stone olive press bases found provide firm evidence that these were wealthy olive oil producers.

26

Archaeologists identify the use of spaces in an ancient house by studying the form of the architectural remains (location and dimensions of rooms, built constructions inside them, decoration e.t.c.) in conjuction with the portable finds (vase, tools, coins e.t.c.).

Our Everyday Activities in the Country House We store We cook

Area 16

We weave

Area 8

Area 6

Area 15

Area 9

Area 7

Area 21

Area 5 4b Area 4

Area 19 4a

Area 18

Area 14

Area 11

Area 4d

Area 17

Area 2 Area 3b

Area 10

Courtyard

Area 3a

Area 12 Andron

Area 1 Andron

We process our agricultural produce:

0

1

2

4

6M

Area 13

we extract olive oil and we grind wheat

We feast in the sympotic room (andron)

27

Workshop activities in the Country House Olive Cultivation and Harvesting Producing olive oil We earn our livelihood by:

Following the olive tree harvesting the procedure was tripartite: The olives were initially rinsed with water and then squashed in order to remove the pulp from the olive seed.

In the second stage of the production procedure, the olive mash was compressed in sacks on a stone plate with a shallow corrugation around its perimeter and an urn at one end for the collection of a liquid which was a mixture of unfiltered oil and water, since hot water was poured in the sacks to facilitate oil extraction. In the third stage of production oil was separated from water by precipitation in double containers.

Stone olive press base with a corrugation around its perimeter

We grind wheat in the millstones to produce our home’s flour Millstone and Grinder

We store oil and wheat

Pithos

Amphora

Coins The olive oil, extracted from olives picked from our farms, is a basic element of our nutrition. The surplus oil we sell to traders.

In various places of the country house were found eighty-eight (88) in total bronze and silver coins.

28

The kitchen The Hearth The big hearth in room 4 is made of a double row of ceramic rooftile fragments, placed inclined around its perimeter, while its floor is paved with small stones and rooftile fragments.

In the hearth we cook our food and we also boil the water we use at the olive oil production procedure.

Utensils for food preparation and consumption Most of the utensils we use are made of clay

Chytra Cooking pot

Oinochoe Jug

Aryter

Skyphos Cup

Lekane

Σκυφίδιο Small bowl

Pinakia Plates

29

Weaving in the Women’s Quarters Clay Loomweights of conical shape

Clay Reel The women living in the country house weave the textiles in the loom. This is one of their major everyday activities in the women’s quarters, on the upper floor.

In the climatic conditions of Greece wooden parts of looms were not preserved, so the only findings that suggest the existence of looms are the clay loomweights found in the excavations.

We are feasting in the andron The andron was the large room where the symposia (feasting) took place. There the wealthy owner of the country house and his guests were entertained, engaging in eating and drinking parties.

In the central part of the room free space for the musicians was reserved, while the men feasting were semi-reclined on wooden couches laid at the sides, along the walls. Food was placed on wooden tables in front of them. Guests dined, drunk plenty of wine, were entertained and engaged in discussions.

30

Crater Vase for mixing wine with water

Oinochoe Jug

In the symposia a large number of utensils was needed mainly for eating, serving and drinking wine.

Skyphoi with relief decoration Hemispherical cups with relief floral patterns and mythological scenes

The two sympotic rooms of the country house yielded

a multitude of

hemispherical wine drinking cups. They are decorated with relief floral patterns or narrative scenes from the Trojan War Circle and the Labors of Heracles. Themes such as Achilles pulling with his chariot the dead body of Hector, the mourning of Ekavi and the depiction of Talthybius, the herald of Agamemnon who took Briseis from the tent of Achilles, are easily recognized among the depicted scenes. It is evident that men feasting in the andron of this country house enjoyed listening to the adventures of the Homeric heroes.

Conservation work and study of the nearly 500 collected sherds of the hemispherical relief cups are in progress in the labs of the Diachronic Museum of Larisa, and so far 20 restored vases allow us a first glimpse on the sympotic pottery assemblage of the house.

Pinakio Plate

Lamps

Feasting took place in the evening. For the lighting of the room they used clay lamps, burning olive oil. The wick was placed in their nozzle.

31

Following the Excavation Preservation and Study of the Portable Findings In the preservation labs of the Diachronic Museum of Larisa takes place the cleanup, identification, glueing and completion of vases and all other clay findings with plaster, as well as the cleanup and preservation of coins and all metallic and stone findings. After that, the findings are recorded and studied by the archaeologists.

The P rocesses of P reservation, Restoration and Enhancement of the Ancient Remains

Works of Restoration, Preservation and Enhancement are necessary in order to protect the ancient architectural remains, unearthed by the excavations, from weather erosion. These works include fencing, making of access corridors, posting of information plates, jointing and consolidating works in parts of the archaeological remains and placing of fragile findings (pithoi, hearths, structures etc.) inside shelters.