Vísindavøkublaðið 2017

ØKAN V A D N I S Í V

r e b m e t p 29. se Lærari í náttúruvísindaligum lærugreinum rópar varskó:

Granskarar um týdning s2 av stuðli Ummælir av føroyskum bókum eru tilvildarlig

S3

Næmingar skulu læra at undrast og S 4-5 granska

Landsroyndir køva áhugan hjá børnum at granska Lærarar í náttúruvísindaligum lærugreinum kenna seg noyddar at leggja dent á at menna fakligu førleikarnar hjá næmingunum, so teir fáa góð úrslit í landsroyndunum. Lítið og einki pláss er eftir til at menna evnini hjá næmingunum at arbeiða sjálvstøðugt og gera egnar kanningar Áheitanin frá Granskingarráðnum um at vera við í kappingini um at gera bestu granskingarverkætlanina fall í sera góða jørð hjá lærarum í alis- og evnafrøði á Eysturskúlanum.

Lærararnir hava brúkt tímarnar í 5. og 7. flokki seinastu vikurnar til at læra næmingarnar at granska.

– Eg havi leingi havt ampa av, at næmingarnir ikki fáa møguleikar at undrast og kanna í náttúruvísindaligu lærugreinunum. Hetta er eitt gylt høvi hjá teimum at royna ein arbeiðshátt, sum tey als ikki eru von við, sigur Jacob Eli Olsen, sum hevur drúgvar royndir sum lærari í náttúruvísindaligum lærugreinum. Hann er hjálparlærari hjá næmingunum, sum nú royna seg sum granskarar.

Jacob Eli undirvísir mest teimum eldru flokkunum, men hevur eisini royndir við at undirvísa yngri næmingum.

– Næmingar, sum byrja í fyrsta flokki, eru ógvuliga spentir og forvitnir. Men tá ið teir koma upp í teir hægru flokkarnar, er nógv av tí náttúrliga forvitninum horvið. Og tað er stórt spell, tí tað nýtist ikki at vera so, heldur hann.

Fakligir førleikar viga tyngst Síðani tær fyrstu PISA-kanningarnar, har føroyskir næmingar dumpaðu so dyggiliga, eru fleiri og fleiri royndir settar í verk í fólkaskúlanum. Serliga eru tað landsroyndirnar í 4. og 6. flokki, ið fylla nógv í undirvísingini.

– Tað hevur við sær, at minni tíð er til verkliga undirvísing, sum kann menna førleikarnar hjá næmingunum at kanna og granska.

Lærararnir kenna seg noyddar at raðfesta undirvísingina í fakligum førleikum, so næmingarnir megna at svara spurningunum í landsroyndunum. Spurningarnir eru ítøkiligir, tí annars megnar teldan ikki at rætta teir, sigur Jacob Eli. Lærararnir á Eysturskúlanum hava kortini gjørt av at brúka undirvísingartíð í alis- og evnafrøði hjá 5. og 7. flokki til at lata næmingarnar royna seg sum granskarar í kappingini hjá Granskingarráðnum.

– Tað er torført hjá fleiri at arbeiða við eini verkætlan, har tað er arbeiðshátturin og ikki úrslitið, ið er tað mest umráðandi. Tey eru ikki von við sjálvi at skula leggja ætlanir fyri, hvussu tey skulu arbeiða við einum evni

og gera egnar kanningar. Men tey flestu eru áhugaði í at royna hetta, sigur Jacob Eli.

Samfelagnum tørvar forvitni Hann heldur tað vera sera umráðandi, at næmingar læra at arbeiða sjálvstøðugt og gera kanningar.

– Hetta eru førleikar, sum eru ógvuliga týdningarmiklir fyri eitt samfelag. Vit skulu hava fólk, ið eru forvitin og arbeiða fyri at finna loysnir, um vit skulu hava framburð í Føroyum, sigur Jacob Eli. Í námsætlanini fyri náttúruvísindaligar lærugreinir stendur, at skúlin bæði skal menna fakligar førleikar og støðisførleikar hjá næmingunum. Støðisførleikar fevna serliga um at skapa, granska og samskifta.

– Eingin roynd verður hildin í, hvussu væl næmingar duga at kanna og granska. Tað ber til at máta slíkar førleikar, men tað krevur nógv meir av teimum fólkunum, sum skulu gera royndirnar, og tað verða pengar ikki settir av til. Tí fáa tey fakligu førleikamálini øðiliga stórt vald samanborið við støðisførleikarnar, sigur Jacob Eli. Lesið meira á s. 4

Greinar ílegur S 6-7 hjá sild Mær dámar at skeikla fatanina hjá S9 fólki Leikfólk hjálpa granskarum

S 10-11

Íborin vitan skal gagnnýtast betur S 12-13

Bestubitar frá Vísindavøku

S 14-15

2

Sosialurin

Mikudagur 20. september 2017 · Nr. 109

Granskarar á einum máli:

Ph.d.-stuðulin avgerandi fyri starvsleiðina Granskingargrunnurin letur á hvørjum ári stuðul til fleiri granskingarverkætlanir.

Av hesum fer ein stórur partur til ph.d.-verkætlanir. Hetta eru 3 ára granskaraútbúgvingar, sum eru fortreytir fyri at kunna arbeiða sum granskari.

– Granskingarnevndirnar hava lagt stóran dent á at játta stuðul til ph.d.-verkætlanir fyri at tryggja, at vit eiga skikkaðar granskarar á viðkomandi økjum í Føroyum, sigur Annika Sølvará, stjóri í Granskingarráðnum.

– Vit mugu sjálvi seta fólk við á teimum økjum, sum føroyska samfelagið hevur brúk fyri arbeiðsorku til.

Síðani Granskingargrunnnurin varð settur á stovn í 2002 hava nærum 150

føroyingar lokið ph.d.-útbúgving. Av hesum hava fleiri enn 3. hvør fingið stuðul úr Granskingargrunninum heilt ella lutvíst til verkætlanina.

– Játtanin frá landinum er ein týðandi

orsøk til, at vit í dag hava virknar granskarar, sum kunnu taka á seg uppgávur á granskingarstovnunum og í vinnuni, sigur Annika Sølvará.

Jónrit Halling

Gunnvør á Norði

Lektari á Náttúruvísindadeildini á Fróðskaparsetrinum

Granskari á Fiskaaling

Jónrit leyk ph.d. í heiliráðfrøði á Syddansk Universitet í 2008.

Verkætlanin var fíggjað av universitetinum..

- Ætlanin var at verða verandi í Danmark eftir lokna ph.d. Eg havi danskan mann og møguleikin at fáa starv í heilivágsídnaðinum var upplagdur við míni bakgrund. Í júst rættari løtu fekk eg tó fígging úr Granskingargrunninum til ein post.doc. um sáðgóðsku og møguleika at flyta heim at arbeiða á Deildini fyri Arbeiðsog Almannaheilsu, sigur Jónrit Halling.

Seinni hevur Jónrit fingið stuðul til tvær verkætlanir afturat og hon hevur verið partur av øðrum verkætlanum á deildini eisini. Hon hevur nú fingið fast starv sum lektari á Fróðskaparsetrinum, sum hon er sera fegin um.

- Stuðulin úr Granskingargrunninum gjørdi beinleiðis, at eg flutti til Føroya við familjuni, sigur Jónrit Halling.

Gunnvør fekk í 2006 stuðul til ein triðing av ph.d.-verkætlan sína, har endamálið var at fáa innlit í, hvussu umhvørvið toldi lívrunna tilfarið frá aling. Statoil rindaði restina. Hon arbeiddi á Havstovuni og var ph.d.-lesandi á Náttúruvísindadeildini. Hon vardi ph.d.-ritgerðina í 2011.

Gunnvør hevur síðani fingið stuðul til umleið helvtina av tveimum verkætlanum, sum hava verið framdar í samstarvi millum Fiskaaling og Bakkafrost.

– Tað, sum er komið burturúr hesum pengunum, er, at eg havi tikið eina ph.d, men ikki minni, at vitan um føroyskar firðir er útgivin í altjóða vísindaligum tíðarritum. Tann vitanin, sum er komin burturúr, er eisini eftirspurd og verður brúkt i øllum møguligum høpum í Føroyum. Hetta hevur givið mær atgongd til altjóða verkætlanir og annað samstarv við útlendskar stovnar. Aftur har hevur Granskingargrunnurin havt ein leiklut við stuðli til eina Horizon 2020 umsókn, sigur Gunnvør á Norði.

– Játtanirnar frá Granskingargrunninum hava verið avgerandi fyri mína starvsleið, tí pengar skulu til, og í Føroyum eru stuðulsmøguleikarnir sera avmarkaðir. Eg hevði sikkurt arbeitt við onkrum heilt øðrum, um eg ikki hevði fingið fígging úr Granskingargrunninum, sigur Gunnvør á Norði.

❄ ❄ ❄

Bergur Djurhuus Hansen Lektari og dekanur á Føroyamálsdeildini á Fróðskaparsetrinum Bergur fekk í 2010 stuðul úr Granskingargrunninum til eina ph.d.verkætlan í bókmentum um ferðafrásagnirnar hjá Kristian Osvaldi Viderø, presti, bíbliutýðara og rithøvundi. Arbeiðið byrjaði í 2011, og ritgerðin var latin í 2014. Verja og bókaútgáva var á vári 2015.

– Ein ph.d. verkætlan er byrjanin til so nógv. Tað er ein verkætlan, eitt evni, ið letur upp fyri øðrum. Ein partur av mínum verkætlanararbeiði snúði seg um, hvussu týsk heimspeki ávirkaði Viderø. Tað hevur havt við sær, at eg nú m.a. luttaki í norðurlendskum granskingarsamstarvi um, hvussu hugsanir úr Týsklandi hava ávirkað Norðurlond í 20. øld, serliga Norra, Danmark, Ísland og Føroyar. Verkætlanin hevur eisini í aðrar mátar elvt til greinir og ráðstevnuluttøkur og eina rúgvu av undirvísing og fyrilestrum.

– Einki av hesum hevði borið til, um Granskingargrunnurin ikki var.

Neyvan nakar annar enn ein føroyskur Granskingargrunnur hevði viljað stuðlað einari ph.d.-verkætlan um eitt serligt slag av teksti í føroyskum bókmentum, í hvussu er hevði sjónarmiðið tá verið eitt heilt annað og nógv minni viðkomandi fyri okkum. Og at fáa vinnulívið at fíggja verkætlanir um t.d. Viderø hevði verið vónleyst. Í Granskingarráðnum er ein fín javnvág millum eina dygga fakliga, útlendska meting av øllum verkætlanum og eina nevnd, sum metir um tørvin í føroyska samfelagnum.

Eingin annar játtandi grunnur ella myndugleiki hevur ein slíka javnvág grundaða í eina hugsan um at byggja upp viðkomandi gransking á altjóða stigi í Føroyum, sigur Bergur.

Erland Viberg Joensen Savnvørður á Tjóðsavninum Erland fekk í 1998 stuðul til eina ph.d.-verkætlan um lossingarmenn og landarar í Havn. Hetta var áðrenn Granskingargrunnurin var settur á stovn. Hann noyddist tí at søkja stuðul á hvørjum ári, sum hann so eisini fekk játtað. Hendan skipanin varð broytt í 2002, tá tað bar til at fáa stuðul til alt verkætlanarskeiðið.

Erland var ph.d.-lesandi á Søgu- og Samfelagsdeildini á Fróðskaparsetri Føroya.

Hann var á lestraruppihaldi í Boston og Amsterdam, og fekk har samband við aðrar stipendiatar og granskarar.

Hann vardi ritgerðina í 2003.

– Stuðulin úr Granskingargrunninum hevur gjørt tað, at verkætlanin kundi setast í verk, og at eg kundi koma á mál. Ph.d. er ein útbúgving og ein førleiki aftrat kandidatútbúgvingini, sum gevur vekt og tyngd at loysa uppgávur.

– Eg havi sjálvur sitið í Granskingarnevndini tvær setur í tilsamans 6 ár.

Granskingarráðið hevur stóran týdning. Fólk úr allari verðini, men serliga føroyingar, søkja um styrk og fígging til ph.d.-verkætlanir, post.doc. og vanligar verkætlanir. Ung fólk ynskja at koma við sínum fakligu ískoytum um evnir, sum landið má og skal fíggja, sigur Erland Viberg Joensen.

❄ ❄ ❄

Agnes Mols Mortensen Granskari í fyritøkuni TARI Faroe Seaweed og á Fiskaaling Agnes hevur fingið stuðul úr Granskingargrunninum til ph.d.-verkætlan á University of New Hampshire í USA um slag, fjølbroytni og útbreiðslu av purpurhinnutarasløgum í Norðuratlantshavi og teirra relatión við Stillahavsfloraina.

Hon leyk ph.d. í 2014.

– Síðani ph.d.-arbeiðið var liðugt havi eg roynt at fótað mær sum granskari og vinnurekandi í føroyska samfelagnum. Taravinnan er í byrjandi blóma, og fyri at koma fram á leið arbeiða vit, bæði á Fiskaaling og í TARI – Faroe Seaweed, við granskingarverkætlanum, ið skulu geva okkum grundleggjandi vitan um aling av ymiskum tarasløgum í Føroyum viðvíkjandi innihaldsevnum í tí framleidda biomassanum og um, hvussu umhvørvið ávirkar góðskuna av tí framleiddu vøruni, sigur Agnes Mols Mortensen.

Hon hevur fingið stuðul til eina verkætlan, sum kallast »Frá spora til borðisk«, sum skal verða startskotið til at grundleggja vitanargrundaða taraaling í Føroyum. Hon hevur eisini fingið stuðul til arbeiðið við eini Horizon 2020 umsókn, sum tó ikki fekk stuðul í tí umfarinum.

– Stuðulin gjørdi tað møguligt hjá mær at standa við eini lidnari ph.d.-ritgerð og ph.d.-heiti, við fleiri vísindaligum greinum og ikki minst einum væletableraðum altjóða netverki, sigur Agnes Mols Mortensen.

Ábyrgd: Granskingarráðið/Dagmar Joensen-Næs og Annika Sølvará

Sosialurin

Mikudagur 20. september 2017 · Nr. 109

3

Paula granskar føroysk bókaummælir:

Ummælir av føroyskum bókum eru tilvildarlig Nógvar bøkur koma út á føroyskum, men fleiri verða ikki ummæltar. Ummælir hava stóran týdning fyri bókmentir, men í Føroyum eru ummælini tilvildarlig og ymisk í dygd.

William Heinesen skrivar í innganginum til “Natur og folk” hjá Jørgen-Frantz Jacobsen, at góðu ummælini av hesi bókini í Danmark eggjaðu honum til at fullføra kærleikssøguna um Barbaru.

P

aula verður sum bókmentafrøðingur javnan biðin um at ummæla bøkur, sum koma út.

– Á Føroyamálsdeildini lesa vit tey skaldsligu verkini og finna kanska ummælini fram fyri at vita, hvussu verkini hava verið lisin, tá tey komu út. Ummælini verða ofta undirmett í mun til tey skaldsligu verkini, men tey eru ein sjálvstøðug sjangra, sum hevur stóran týdning, og eitt handverk, ið bókmentafrøðingar eiga at læra, sigur hon.

Paula hevur nú sett sær fyri at gera sítt til, at tilvitið um ummælir verður størri, og at ummælir fáa størri rúmd í føroyska bókmentaheiminum. Hon er farin undir eina ph.d.-verkætlan um føroysk bókaummælir, og hon hevur eisini bjóðað seg fram til at undirvísa í bókaummælum á Føroyamálsdeildini í heyst.

– Bókaummælir er eitt evni, sum hevur verið ógvuliga lítið dyrkað.

Men ummælir av skrivligum verkum hava verið skrivað í Føroyum nærum alla ta tíð, bøkur og tíðarrit eru komin út á føroyskum, og tey hava uppiborið at verið lisin og granskað sum sjálvstøðug verk, sigur hon.

Fyrstu ummælini vóru yrkingar Tá Paula fór undir sína ph.d.-verkætlan um føroysk bókaummælir fyri einum ári síðani, ætlaði hon at savna øll ummælir av føroyskum bókmentum. Men hon mátti skjótt ásanna, at tað var ein ov stórur biti.

– Hóast Føroyar eru lítlar, ber ikki til hjá einum einsamøllum granskara at fara í dýpdina við øllum. Hevði eg verið partur av einum toymi, hevði tað verið øðrvísi, sigur hon.

Hon hevur valt at gera skurðir í tíð, sum hon kann fara í dýpdina við.

– Eg arbeiði út frá ávísum evnum, og onkrir høvundar og ummælarar verða viðgjørdir meira enn aðrir. Eg ætli mær millum annað at lýsa, hvørji krøv ummælararnir hava sett til góðar bókmentir, og hvat teir hava mett, at endamálið við bókmentunum skuldi vera, sigur hon.

Tey fyrstu skaldsligu verkini á føroyskum máli sóu dagsins ljós seinast í nítjandu øld. Og í fyrsta føroyska blaðnum, Føroyingatíðindi, sum byrjaði at koma út í 1890, sóust longu tekin um, at tilvitið um ummælir var við at vakna.

– Tað vóru ikki ummælir, sum

sakligt. Ummælarin skal siga, hvat hann sjálvur heldur, men hann skal royna at argumentera fyri tí við støði í tekstinum. Tað kann vera harðrent, men tað skal ikki vera eitt persónligt álop, sigur Paula.

Ov fáir ummælarar

Verkætlan Heiti: Bókaummæli og –kritikkur í føroyska bókmentastovninum Slag: Ph.d.-verkætlan Granskari: Paula Gaard Stovnur: Føroyamálsdeildin, Fróðskaparsetur Føroya Verkætlanarskeið: September 2016 – august 2019 Stuðul úr Granskingargrunninum: 1.112.000 kr.

Paula Gaard hevur fingið stuðul frá Granskingarráðnum til at granska føroysk bókaummælir. (mynd: Mureldur)

vit kenna í dag, men til dømis mótyrkingar, sum vóru aftursvar til aðrar yrkingar, sigur Paula.

Fyrsta ummælið, sum líkist teimum, vit kenna í dag, skrivaði blaðstjórin og yrkjarin Kristin í Geil í 1914 um yrkingar hjá Janusi Djurhuus.

Tá mentanartíðarritið Varðin byrjaði at koma út í 1921, vórðu lunnar lagdir undir eina veruliga ummælaramentan, har rithøvundar sum William Heinesen, Christian Matras og Richard Long søgdu sína hugsan um føroyskar bókmentir.

Tað kundu vera rættiliga harðlig ummælir. Serliga Christian Matras legði ikki fingrar ímillum. Hann samanbar til dømis Hans Andrias Djurhuus við ein, sum fór út at henta ber og kom aftur við nógvum lyngi og bert onkrum beri.

Aðrir ummælarar sum William Heinesen vóru meira varnir og vildu heldur lyfta høvundar upp enn taka mótið frá teimum.

– Hendan munin á ummælum síggja vit eisini í dag. Summir ummælarar aftra seg ikki við at biðja ein rithøvund um at gevast at skriva, meðan aðrir í staðin royna at vísa á dygdir, sum kunnu mennast, sigur Paula.

Tað tjóðskaparliga og tað málsliga fyltu nógv í teimum fyrstu føroysku bókmentunum. Tað sást aftur í ummælunum.

– Hugburðurin hevur verið, at um endamálið er gott, og tað er skrivað á føroyskum, so er tað gott.

Nú verða bókmentir meira mettar

eftir listarligari dygd, men tað eru enn fleiri, sum halda, at ummælir ikki skulu vera ov kritisk, tí tað er umráðandi ikki at taka mótið frá føroyskum rithøvundunum, sigur Paula.

Broyttir miðlar Nógv er broytt, síðani Christian Matras og aðrir góðir menn skrivaðu síni ummælir av føroyskum bókmentum. Miðlarnir, ið eru pallurin hjá ummælarunum, eru nógv meira fjølbroyttir, og serliga teir sosialu miðlarnir hava kollvelt ummælaramentanina.

– Nýggj sløg av ummælarum eru komin inn á marknaðin. Tað eru ikki longur bert tey professionellu, høvundar og bókmentafrøðingar, sum ummæla. Vanlig fólk kunnu frítt siga sína hugsan um skaldslig verk á sosialu miðlunum, og nógvir lesarar lurta meira eftir sjónarmiðum á facebook frá fólki, sum tey kenna, enn eftir metingum frá teimum, ið hava útbúgving ella líknandi førleikar.

– Christian Matras nýttist ikki at hugsa um at skapa sær ein autoritet fyri at fáa fólk at lesa síni ummælir. Fólkið trúði tí, hann skrivaði, tí tey sóu upp til tann fakliga autoritetin. Men tað gjørdi so eisini, at hann kundi loyva sær at siga, at okkurt var gott ella vánaligt uttan at grundgeva so nógv fyri tí, sigur Paula.

– Í dag mugu ummælarar kappast um at fáa fólk at lurta eftir sær.

Tað ræður ikki longur bert um at

ummæla eina bók, men eisini um at pallseta sína hugsan og seg sjálvan.

Lesarin lurtar eftir teimum, sum hann virðir av persónligum ávum, ella sum hava sama smak sum hann, sigur Paula.

Ein ummælari, ið hevur autoritet, kann hava stórt vald.

– Ummælarin setir dagsskránna.

Um ein ummælari við sterkum autoriteti hevur sagt sína hugsan, eru tað tey fægstu, ið tora at bróta tað og koma við einum øðrum sjónarmiði, sigur Paula.

Skulu lyfta bókmentir Ummælir hava stóran týdning fyri bókmentirnar, og tað kann fáa álvarsligar avleiðingar, um góð og saklig ummælir missa sína ávirkan.

– Ummælarin hevur søguliga havt ein status sum ein, ið er við til at lyfta bókmentirnar. Ummælið er fyrst og fremst skrivað til lesaran, men tað hevur eisini stóran týdning fyri høvundan, sum kann brúka kritikkin til at hækka góðskuna.

– Um vit skulu hava góðar føroyskar bøkur, mugu vit hava eina mentan, har skaldslig verk verða vigað og kritiserað. Tað er eisini ein fortreyt fyri, at vit kunnu vera við, tá til dømis norðurlendskar bókmentavirðislønir verður latnar, sigur Paula.

Paula er lutvíst samd við teimum, sum halda, at ummælir eisini eru undirhald.

– Tey kunnu hava nógv drøg í sær frá fagurbókmentum, men eitt gott ummæli eigur altíð at vera

Bókaummælir hava ikki fyrr verið granskað á henda hátt í Føroyum fyrr, og Paula vónar, at hennara gransking fer at vera við til at hækka støðið á bókaummælunum.

– Ummælini hava hingið á herðunum hjá nøkrum fáum einstaklingum, og tey hava verið ógvuliga ymisk í dygd. Eg vil fegin gera mítt til, at vit fáa fleiri ummælarar og harvið eina sterkari ummælaramentan, ið fer at hækka støðið á ummælunum.

Fleiri bøkur, sum koma út í Føroyum, verða als ikki ummæltar.

– Tað er tilvildarligt, hvønn tað stingst uppá at skriva eitt ummæli, og tí verða onkrar bøkur ummæltar og aðrar ikki. Tað koma fleiri góðar bøkur út, sum avgjørt eru verdar at ummæla, men sum eingin tekur uppá tungu, og fyri ein rithøvund er tað eitt tað ringasta, sum kann henda.

– Eisini í einum framtíðar perspektivi er tað óheppið, at fleiri bøkur ikki verða ummæltar, tí tær bøkur, sum ikki fáa umrøðu í sínari samtíð, verða ikki partur av tí kollektiva minninum á sama hátt, sum tær, ið hava fingið umrøðu.

Miðlarnir hava stóran týdning fyri ummælini. Teir gera av, hvussu nógv pláss ummælini skulu fáa, og hvat slag av ummælum teir vilja hava.

– Onkuntíð hava miðlar havt fastar ummælarar, sum hava skrivað nógv, men so heldur samstarvið uppat, og ummælini verða færri í tali. Eingin ansar eftir, at allar bøkur, ið eru tað verdar, verða ummæltar, sigur hon.

Um fleiri professionellir ummælarar verða, fer tað eisini at hækka støðið á ummælunum.

– Tað kann vera torført at ummæla i einum lítlum samfelagi, har øll kennast. Men vit seta krøv til alt annað, so vit skulu eisini seta krøv til ummælir.

– Ein góður ummælari vísir lesaranum tað álit at geva honum eitt sakligt ummæli, sum hann sjálvur kann taka støðu útfrá. Tað skal ikki bara vera ein smaksdómur, men eisini ein viðgerð av tekstinum, sum gevur lesaranum høvi at taka sína egnu støðu til verkið.

4

Sosialurin

Mikudagur 20. september 2017 · Nr. 109

Næmingarnir í 7. flokki hava nógv góð uppskot um, hvørji evnir teir vilja granska

Næmingar skulu læra at undrast og granska Eldru næmingarnir í fólkaskúlanum hava í stóran mun mist evnini at undrast og granska, tí undirvísingin í náttúruvísindaligum lærugreinum leggur størsta dentin á fakligar førleikar. Tað halda lærarar í alis- og evnafrøði, sum kenna seg noyddar at raðfesta fakliga vitan, tí hon gevur næmingunum betri úrslit í landsroyndunum.

H

vør brúkar meira elektrisitet í skúlanum, genturnar ella dreingirnir? Tað skulu nakrar av næmingunum í 7. flokki á Eysturskúlanum royna at fáa greiði á.

Lærararnir í alis- og evnafrøði hjá 7. flokki hava tikið av áheitanini frá Granskingarráðnum og Nám um at vera við í kappingini um at lata næmingarnar royna seg sum granskarar og harvið fáa møguleikan at gerast Ársins Vitanarfróðu.

Næmingarnir í 7. flokki læra um

elorku, og teir hava tí fingið boð um at velja eitt granskingarevni, sum hevur okkurt við el at gera.

– Næmingar í hesum aldrinum eru ikki serliga áhugaðir í, hvussu teir kunnu fáa eina elperu at lýsa.

Tey eru meira upptikin av sær sjálvum, og tí hava fleiri valt at kanna, hvussu tey brúka elorku, sigur Jacob Eli Olsen, sum er hjálparlærari í alis- og evnafrøði í 7. flokki.

Teir flestu næmingarnir eru komnir fram til, at tey vilja kanna, um gentur ella dreingir brúka

meira el í skúlanum.

– Hetta hevur sum so einki við alis- og evnafrøði at gera. Men í hesum føri er tað arbeiðshátturin, ið er mest umráðandi. Hann er trupul hjá nógvum, tí tey eru ikki von við sjálvi at skula finna fram til, hvussu tey skulu kanna okkurt.

– Elnýtslan hjá gentum og dreingjum er eitt gott granskingarevni, tí næmingarnir verða noyddir at gera egnar kanningar fyri at fáa greiði á, hvør brúkar mest elorku.

Tað ber ikki til at finna svarið á internetinum, sum tey annars

eru von at gera, um tey vilja hava okkurt at vita, sigur Jacob Eli Olsen.

Spurnarbløð og eygleiðingar Tað er friðarligt í flokkinum, og næmingarnir lurta væl eftir, meðan Jacob Eli greiðir frá, hvussu tey skulu arbeiða í bólkum við evninum. Fleiri næmingar hava fingurin á lofti og hava boð uppá, hvørjar kanningar tey skulu gera.

– Vit kunnu gera spurnarbløð, sum allar genturnar og allir dreingirnir skulu svara uppá. So fáa vit at

vita, hvussu ofta tey brúka el, skjýtur ein drongur upp.

Ein annar heldur, at tey skulu eygleiða, nær næmingar brúka el, og ein triði, at tey skulu spyrja lærarar, hvussu ofta teir halda, at næmingarnir brúka okkurt tól, ið nýtir el.

Flestu næmingarnir vænta, at úrslitið av kanningunum fer at vísa, at tað eru genturnar, ið brúka mest el.

– Tær brúka fleiri tól, sum nýta streym, sigur ein av dreingjunum.

Lærararnir eru spentir uppá,

Sosialurin

Mikudagur 20. september 2017 · Nr. 109

5

Ársins Vitanarfróðu – kapping fyri skúlaflokkar

Granskingarráðið og Nám skipa í sambandi við Vísindavøkuna fyri granskarakapping fyri skúlaflokkar í miðdeild og hádeild. Kappingin kallast Ársins Vitanarfróðu og er skipað við íblástri frá eini norskari kapping, ið nevnist Nysgjerrigper.

Endamálið er at geva skúlum og næmingum møguleika at arbeiða sum granskarar: At orða ein spurdóm, at finna fram til nakrar hypotesur og síðani at kanna málið við at savna inn tilfar og gera royndir. At enda skulu úrslitini lýsast, og onnur skulu kunnast.

Frágreiðingar um granskingarverkætlanirnar skulu sendast Granskingarráðnum. Ein fólkaskúlalærari, ein granskari, eitt umboð fyri Nám og eitt umboð fyri Granskingarráðið fara at lesa allar frágreiðingarnar og gera av, hvør vinnur kappingina. Flokkurin, sum vinnur, fær virðisløn á 5000 kr., heiðurin at nevna seg Ársins Vitanarfróðu og ein túr í náttúruna við tveimum granskarum at síggja okkurt forvitnisligt.

Vinnarin verður kunngjørdur á Vísindavøkuni 29. september kl. 13.

Verða akvariufiskar meira ófriðarligir, tá ljósið verður tendrað?

Hildur, Barbara og Lilja fyrireika granskingarverkætlan um akvariufiskar

Jacob Eli Olsen hevur drúgvar royndir sum lærari í náttúruvísindaligum lærugreinum

hvat fer at koma burturúr kanningunum, og hvørjar tankar hetta fer at vekja hjá næmingunum.

– Næmingarnir eru ikki vanir við at eftirkanna hypotesur ella uppáhald, men hetta er nakað, tey kunnu læra nógv av.

– Vísindi eru ikki høgt í metum í føroyska samfelagnum. Vit hava alt ov nógv dømir um, at pástandir verða settir fram uttan at nakað prógv fyri, um hald er í tí, sum verður sagt. Vit síggja hetta ferð eftir ferð í politisku skipanini, har til dømis pástandir verða tiknir fram um granskingarúrslit hjá fiskifrøðingum.

– Um vit skulu broyta hetta, mugu vit byrja við børnunum og læra tey ikki at trúgva øllum, men heldur hugsa sjálvi og eftirkanna tað, sum tey hoyra. Hetta eri eg spentur uppá at fara at tosa við næmingarnar um, tá vit eru liðug við hetta arbeiðið, sigur Jacob Eli.

Forvitnið hvørvur Næmingarnir seta seg saman í bólkar at orða hypotesur og kjakast um granskingarhættir. Tey flestu síggja út til at tíma væl, men nakrir

næmingar tykjast ikki rættiliga vita, hvat tey skulu gera.

– Av teimum 40 næmingunum í 7. flokki eru umleið 30 komnir væl í gongd við arbeiðið. Hjá nøkrum er hetta rættiliga trupult, tí hesin mátin at arbeiða uppá víkir nógv frá tí, tey vanliga gera. Men tað eru eisini nakrir næmingar, sum tíma betur hetta enn vanligu undirvísingina, tá tað er bókin, sum stýrir, sigur Jacob Eli. Jacob Eli hevur verið lærari í 17 ár. Hann hevur sergreinir í alisog evnafrøði og støddfrøði og undirvísir eisini í lívfrøði og landafrøði.

– Børnini eru øðiliga forvitin, tá tey byrja í skúla. Í teimum smáu flokkunum havi eg millum annað sett eplir niður við børnunum, og tá eru tey so spent, at tey liggja fram eftir rommum og kappast um

at síggja, hvat kemur undan bøkkunum.

– Forvitnið hjá børnunum dalar skjótt, og tað er ikki so løgið, tí tey møta sjáldan hesum arbeiðsháttinum, tá tey gerast eldri. Tey gevast við at gera kanningar sjálvi, og tað er trupult at byrja aftur, tá tey koma upp í teir hægru flokkarnar, sigur hann.

Tríggjar gentur hava valt eitt meira ítøkiligt granskingarevni.

Barbara, Hildur og Lilja hava sett sær fyri at kanna, hvussu el ávirkar fiskarnar í akvariinum í lívfrøðistovuni. Tær ætla sær at gera royndir við at sløkkja og tendra ljósið og pumpuna fyri at vita, um fiskarnir verða meira friðarligir ella ófriðarligir av hesum.

“Vit undrast á, hvussu ljós ávirkar akvariufiskar” hava tær skrivað sum útgangsstøði fyri granskingar-

verkætlanini. Og um háttin, ið tær ætla at brúka at fáa greiði á hesum, skriva tær, at “Ætlan okkara er at sløkkja ljósið og tendra aftur”.

– Hetta er ein sera greið granskingarverkætlan. Tær hava gjørt sær fleiri smáar hypotesur, sum tær kunnu eftirkanna og fáa ítøkilig svar uppá. Tær hava møguleika fyri bæði at gera sínar egnu mátingar og at spyrja onnur, ið hava fingist nógv við akvariufiskar.

– Hesar genturnar hava í størri mun enn fleiri onnur varðveitt evnini at undrast og hugin at kanna. Tað síggja vit serliga hjá næmingum, sum eru skótar ella hava líknandi frítíðarítriv, ella sum eru uppvaksin í onkrari minni bygd, sigur Jacob Eli.

Royndir stýra Tær nógvu royndirnar, ið næming-

arnir í fólkaskúlanum skulu til, fáa ein stóran part av skyldini fyri, at næmingarnir missa sítt náttúrliga forvitnið.

– Serliga landsroyndirnar í 4. og 6. flokki fylla nógv í undirvísingini.

Næmingarnir verða mettir eftir, hvussu væl teir megna at svara fakligum náttúruvísindaligum spurningum, hóast tað í námsætlanini stendur, at skúlin bæði skal menna støðisførleikar og fakligar førleikar hjá næmingunum.

– Lærarar tora ikki at brúka tíð uppá at læra næmingar at kanna og granska, tí teir førleikarnir síggjast ikki aftur í landsroyndunum. Men samfelagið hevur brúk fyri fólki við førleikum at skapa og granska, tí tað er í stóran mun tey, ið skapa framburð í landinum, sigur Jacob Eli. Tað krevur meira av lærarunum at lata næmingarnar arbeiða sjálvstøðugt við egnum kanningum.

– Tað er truplari hjá mær at tilrættisleggja undirvísingina, tá næmingarnir sjálvir skulu arbeiða við kanningum, tí eg veit ikki frammanundan, hvat fer at henda.

Tá er gott at hava aðrar lærarar at arbeiða saman við, so vit í felag kunnu fram til, hvussu vit gera.

– Tá vit gera kanningar í skúlanum, biðja vit vanliga næmingarnar kanna okkurt og siga, hvat úrslit teir koma til. Granskarar arbeiða við at seta fram hypotesur og eftirkanna tær. Tað er ein arbeiðsháttur, ið er fullkomiliga fremmandur í skúlanum. Men eg eri bilsin um, hvussu væl næmingarnir hava tikið ímóti hesum arbeiðsháttinum. Teir síggja, at hetta er nakað, teir kunnu brúka, til at kanna, um tað, teir halda um ymiskt, er rætt ella ikki, sigur Jacob Eli.

∆

6

Sosialurin

Mikudagur 20. september 2017 · Nr. 109

Sunnvør greinar ílegur hjá sild:

Kappast um at menna amboð at umsita stovnin Føroyska arvafrøðisfyritøkan Amplexa Genetics er í harðari kapping við granskarar úr øðrum londum um at menna eitt amboð, ið kann eyðmerkja sildasløg við at lesa arvastrongin. Hetta kann fáa stóran týdning fyri umsitingina av sildastovninum, sum Føroyar veiða av.

T

að tekur nógva tíð og krevur gott tol at kortleggja og greina ílegur. Sunnvør Klettskarð í Kongsstovu hevur í hálvtannað ár havt sína dagligu gongd á rannsóknarstovum á Granskarasetrinum iNOVA og á Havstovuni, har hon hevur skorið óendaliga nógvar evarska lítlar bitar av sild, sum hon hevur mátað og kannað og lagt í rør.

Nú er arbeiðið hjá henni at kortleggja og samanbera arvastrongin hjá sild komið so mikið langt, at tey fyrstu úrslitini eru klár at lesa á telduskerminum. Men nú hevur hon eisini skund, tí fyritøkan Amplexa Genetics, sum hon arbeiðir fyri, hevur sett sær fyri at verða fyrst við einum nýggjum hátti at eyðmerkja sildastovnarnar í Norðuratlantshavi. Tey eru í harðari kapping við granskarar úr øðrum londum, sum arbeiða við líknandi verkætlanum.

– Vit hava hoyrt sum slatur, at granskarar í Íslandi og Írlandi eisini eru í ferð við at menna ein hátt at síggja arvaliga munin millum sildasløg, sum líkist tí, sum vit fáast við.

So nú mugu vit skunda okkum, tí tað hevur stóran týdning at koma fyrst við hesum, sigur Sunnvør.

Hava kortlagt arvastrongin Sunnvør er ph.d.-lesandi á føroysku arvafrøðisfyritøkuni Amplexa Genetics. Fyritøkan hevur sæti í Odense, men bæði Framtaksgrunnur Føroya og Føroyagrunnurin eru stórir partaeigarar í fyritøkuni.

Verkætlanin, ið ber heitið HerGen, hevur til endamáls at kortleggja arvaeginleikarnar hjá sild og finna arvaliga munin á fýra ymiskum sildastovnum, ið ferðast í Norðuratlantshavi. Amplexa Genetics hevur skipað verkætlanina sum eina vinnu-ph.d. og hevur sett Sunnvør Klettskarð í Kongsstovu at standa fyri arbeiðnum.

Sunnvør var liðug við sína master-útbúgving í mýlskari menniskjaarvafrøði í 2014.

– Eg ætlaði mær at verða granskari, og tá eg fekk boðið at standa fyri hesi verkætlanini, tók eg av, tí tað er ein spennandi verkætlan, sum hóskar væl til mín, sigur hon.

Verkætlanin HerGen fer fram á Granskarasetrinum iNOVA, og Amplexa Genetics samstarvar við

Sunnvør Klettskarð í Kongsstovu er ph.d.-lesandi á Amplexa Genetics

Fróðskaparsetur Føroya, Havstovuna, Heilsufrøðiligu Starvsstovuna og European Bioinformatics Institute í Bretlandi um hana.

Sunnvør fór undir ph.d.verkætlanina í januar 2016.

Fyrsta málið var at kortleggja arvaeginleikarnar hjá sildini. Tað hevði ongin gjørt fyrr, og Amplexa Genetics ætlaði sær at verða fyrsta fyritøkan, ið megnaði hetta.

– Arvaeginleikarnir hjá sild eru settir saman av 800 milliónum bókstavum, og tað hevur víst seg at vera rættiliga trupult at fáa allan arvamassan kortlagdan, sigur Sunnvør.

Sunnvør hevur verið við í arbeiðinum heilt frá byrjan.

– Eg havi fingið góða hjálp frá Havstovuni, men sum so havi eg gjørt alt sjálv frá byrjan til enda, og tað haldi eg vera nokkso stuttligt, sigur hon.

Sunnvør fekk tær fyrstu royndirnar av norðhavssild og føroyskari sild umborð á Christian í Grótinum, sum

gjørdi yvirlitstrolingar fyri Havstovuna. Hon hevur eisini fingið føroyska sild frá bátum, sum fiska inni við land, og hon hevur

fingið íslandssild og norðsjóvarsild sendandi úr Íslandi og Hetlandi.

Hon hevur staðið niðri á Havstovuni saman við starvsfólki har og mátað longd og vekt og hugt at kyni, og starvsfólkini á Havstovuni hava hugt eftir nytrum og búningarstigi fyri hana. Hon hevur skorið pettir av nýrum og øðrum pørtum av sildunum og lagt tey í rør og fryst tey.

Hon hevur uppreinsað DNA hjá sildum í hópatali í framkomnu útgerðini hjá iNOVA. Tólið hjá Inova megnar tó ikki at kortleggja og greina allan arvamassan, tí tað krevur ógvuliga stóra telduorku. Tann parturin av arbeiðnum fer fram í samstarvi við stóra evropeiska lívfrøðiliga granskingarstovnin EBI. Tað eydnaðist ikki hjá Amplexa Genetics at verða fyrst við kortleggingini av arvamassanum hjá sildini. Tríggjar mánaðar eftir, at Sunnvør var farin til verka, kunngjørdi ein bólkur av svenskum granskarum, at teir høvdu sett arvamassan hjá sildini saman.

– Svensku granskararnir høvdu brúkt eina sild úr Eystrasalti, sum líkist rættiliga nógv okkara. Høvdu vit fingið fígging, so vit kundu verið farin í gongd fyrr, høvdu vit verið fyrst, so tað var rættiliga keðiligt, sigur Sunnvør.

Leita eftir frávikum Eftir at arbeiðið at kortleggja arvamassan er liðugt, er Sunnvør farin

Verkætlan Heiti: Sekvensering av Norðhavssildagenominum og menning av einum genetiskum stovnsumsitingaramboði (Hergen) Slag: Ph.d.-verkætlan Granskari: Sunnvør Klettskarð í Kongsstovu, M.Sc. í mýlskari menniskjaílegum frá Imperial College í Bretlandi Stovnur: Amplexa Genetics Verkætlanarskeið: 1.1.2016-31.12.2018 Stuðul úr Granskingargrunninum: 500.000 kr.

iNOVA hevur framkomna útgerð, sum kann uppreinsa DNA

undir at leita eftir munum millum sildastovnarnar, ið svimja í føroyskum sjógvi.

Royndir hjá Havstovuni hava víst, at trý ymisk sløg av sild verða fiskað í føroyskum sjógvi, tann føroyska fjarðasildin, norðhavssildin og norðsjóvarsildin. Hildið verður eisini, at tann íslendska sildin møguliga kemur inn um føroyska markið.

Tað sæst ikki á sildini, hvønn stovn hon hoyrir til, og í summum økjum blandast stovnarnir rættiliga nógv. Havstovan ger metingar av stovnunum við at skráseta, hvar sildin er fiskað, og við at kanna, um hon er várgýtandi ella heystgýtandi, og um hon er nær við at gýta.

– Tað tekur tíð, tí hvør einstøk sild má opnast. Vit eru nú við at menna eitt amboð, har tað skjótt og lætt við at lesa arvasamansetingina hjá sildini ber til at staðfesta, hvørjum stovni hon er av, sigur Sunnvør.

Sunnvør hevur nú kannað arvamassan hjá sildastovnunum, ið svimja í føroyskum øki, og hon er farin undir at samanbera og leita eftir munum í arvastrongjunum.

– Hitin í sjónum, har stovnarnir svimja, er ymiskur, og stovnarnir hava ymiskar gýtingartíðir. Tað skal síggjast aftur onkustaðni í arvamassanum, sigur hon.

Sunnvør hevur góðar vónir um, at tað fer at bera til at finna tey smáu frávikini í arvamassanum, sum vísa, hvønn stovn sildirnar

Sosialurin

Mikudagur 20. september 2017 · Nr. 109

7

Samansetingin av 800 milliónum bókstavum avmyndar arvastrongin hjá sildini

Fýra sildastovnar svimja í havinum kring okkum. Eitt nýtt stovnsmetingaramboð fer at gera tað lættari at eyðmerkja, hvønn stovn sildin hoyrir til (mynd Jan Arge Jacobsen, Havstovan)

Sunnvør leitar eftir munum í arvastronginum hjá sildastovnunum

hoyra til.

– Higartil hava granskarar bert kannað sjálvar ílegurnar, og har hava teir ongan mun funnið. Men millum ílegurnar er ymiskt tilfar, sum fyrr ikki hevur verið hildið at hava nakran týdning, men nú vita vit, at hetta hevur ávirkan á, hvussu ílegurnar virka, og tað er har, vit vænta, at frávikini verða at finna, sigur hon.

Neyðugt verður at kanna nógvar sild fyri at staðfesta munin millum stovnarnar.

– Frávik eru eisini millum sild í sama stovni, og tí mugu vit kanna ógvuliga nógvar sildir, áðrenn tað ber til endaliga at staðfesta, um eitt frávik er eitt eyðkenni fyri stovnin, sum kann brúkast til at eyðmerkja sildina, sigur hon.

Nýggir møguleikar Bæði almennir myndugleikar og føroyskar vinnufyritøkur hava víst stóran áhuga fyri Hergen verkætlanini, ið er mett at kosta

Pettir av sildanýra verða løgd í vætu, sum varðveitir DNA

2,7 milliónir. Verkætlanin hevur fingið stuðul frá Statoil, Felagnum Nótaskip, danska Innovationsfonden, Fiskivinnuroyndum og Granskingarráðnum.

Verkætlanin kann fáa sera stóran týdning fyri stovnsrøktina.

– Við at kanna ein prosentpart av veiðuni ber til við úrslitunum frá hesi verkætlan at áseta, hvussu nógv er av hvørjum sildastovni verður veitt. Hetta fer at gera okkum betri før fyri at gera neyvar stovnsmetingar og harvið neyvari áseting av kvotum, sigur Sunnvør.

Eisini fer nýggja amboðið at gera tað møguligt at skjalprógva, hvørjum stovni sildin, ið vit selja, er fiska úr.

– Við at skjalprógva sporførið kunnu vit veita kundanum trygd fyri, at sildin er fiskað burðardygt, og harvið kunnu vit fáa ein betri prís fyri hana, sigur Sunnvør.

Fyri Amplexa Genetics hevur tað sera stóran týdning at verða fyrst við hesum nýggja amboðnum,

Sunnvør hevur hópin av sildaroyndum liggjandi í eini frystiboks á rannsóknarstovuni á Granskarasetrinum iNova

sum tey nú hava frætt, at aðrir granskarar eisini arbeiða við at menna.

– Tað er munandi lættari at fáa granskingarúrslit almannakunngjørd í viðurkendum vísindaligum tíðarritum, tá talan er um nýggja vitan. Tað hevur stóran týdning, tí tað ger tað lættari at fáa pengar til nýggja gransking, sigur Sunnvør.

Nýggja stovnsmetingaramboðið kann eisini í sær sjálvum lata nýggjar hurðar upp fyri Amplexa og iNOVA. .

– Vit kunnu bjóða okkum fram at gera hetta arbeiði fyri Havstovuna ella skipini, og tað kann geva okkum eina grundinntøku, sum kann verða grundarlag fyri víðari gransking.

– Tað hevur tikið trý ár at menna hendan kanningarháttin, men tað eru nógv onnur fiskasløg til, og næstu ferð verður tað skjótari og bíligari, tí nú vita vit, hvussu vit skulu gera, sigur Sunnvør.

Sosialurin

L

L I NE

L O R E RS O FT

NO

H

E

Mikudagur 20. september 2017 · Nr. 109

MYR I

EXP

S

8

R T H AT L A N T IC

Ferðist sera bíliga í mars - frítíðin byrjar umborð

Spar upp til kr. 5.000 Avmarkað pláss

Pakkað bilin og koyr umborð Fráferðir úr Tórshavn 01.03 og 08.03.2018 Fráferðir úr Hirtshals 10.03 og 17.03.2018 Norröna fer av Havnini hóskvøld kl. 21.00, og er í Hirtshals kl. 10.00 leygarmorgun. Fráferð úr Hirtshals er leygardag kl. 15.00, og Norröna er aftur á Havnini mánamorgun kl. 05.00.

2 vaksin við bili

kr.

995

2 vaksin og 2 børn við bili

kr.

1.393

Les meira á www.smyrilline.fo, skriva til booking@smyrilline.fo ella ring 345900

Sosialurin

Mikudagur 20. september 2017 · Nr. 109

Kári Sólstein miðlar gransking í Útvarpinum:

Mær dámar at skeikla fatanina hjá fólki Kári Sólstein hevur sum fáur megnað at gera torskild granskingarúrslit einføld. Í útvarpssendingum sínum hevur hann varpað ljós á alt frá víkingaílegum til silvurfiskar og hvalateljingar. Tær bestu sendingarnar eru eftir hansara tykki tær, sum geva fólki eina nýggja fatan av onkrum, tey hildu seg vita frammanundan.

K

ári Sólstein hevur havt áhuga fyri gransking alt tað, hann minnist. Sum barn sat hann í nógvar tímar og las Illustreret Videnskab, og sum ungur dámdi honum allarbest at síggja náttúrufilmar.

– Alt, sum bar á tað tøkniliga borðið, hevði mín áhuga. Náttúruvísindi og stjørnufrøði og eisini søga, men ikki sálarfrøði og hugvísindi, minnist hann. Áhugin fyri vísindi er enn óskalaður. Tá Kári gongur túr um kvøldarnar, lurtar hann eftir podcasti við vísindaligum tilfari, og hann fylgir væl við øllum tí nýggja, ið kemur fram í vísindaheiminum.

komu til landið. Og eina aðru ferð hoyrdi eg um ein danskan DNAgranskara, sum hevði tikið royndir úr beinagrindunum á Fornminnissavninum fyri at kortleggja, hvaðani víkingarnir komu, sigur hann.

Tær allarbestu søgurnar eru tó tær, sum fáa fólk at lurta eftir onkrum, sum tey als ikki hildu seg hava áhuga fyri.

– Lurtarin verður fangaður av at hoyra granskarar siga frá, sum eru ógvuliga hugtiknir av tí, teir arbeiða við. Tá ger tað tað sama, hvat evnið er, og fólk fáa nýggja vitan um okkurt, sum tey ikki vistu, at tey høvdu áhuga fyri, sigur Kári.

Spyrji fyri lurtaran

Hóast Kári hevur havt áhuga fyri vitan og gransking, síðani hann var smádrongur, hevur hann ongantíð sjálvur umhugsað at gerast granskari.

– Eg havi áhuga fyri vísindum og haldi tað vera stuttligt at spjaða vitan um gransking. Men eg hevði ikki tímað at nørdast í einum evni í langa tíð, sum granskarar gera. Eg ivist ikki í, at tað er ein spennandi og fasinerandi verð, men eg hevði bara ikki havt tol til tað sjálvur, sigur hann.

Kári er útbúgvin lærari við sergrein í alis- og evnafrøði, men hevur ongantíð arbeitt sum lærari. Í staðin kom hann inn í miðlaheimin og hevur nú tikið diplomútbúgving í journalistikki.

Hann heldur tað hava stóran týdning, at gransking verður miðlað.

– Tað er umráðandi, at fólk fáa eina fatan av, at tað, sum verður granskað, hevur týdning. Tað er lætt at skilja, at vit skulu granska í hjartasjúkum og fiskastovnum í Norðuratlantshavi, men summi spyrja til dømis, hví nakar skal granska í gøtunøvnum. Men tá tað verður sett í ein samanhang, verður tað eisini spennandi, sigur hann.

Kári hevur ætlanir um at fara undir fleiri vísindaligar sendingar, møguliga eftir jól.

– Har er ov mikið av tilfari at taka av. Tað er fantastiskt, at vit sum so lítið land hava so nógv fólk, sum granska innan so nógv økir og brúka nógva tíð og orku uppá at loysa onkran trupulleika, sigur hann.

Kári hevur í fleiri ár havt sendingina Vitan í Útvarpinum, har hann hevur viðgjørt alskyns evnir úr vísindaheiminum.

– Hugskotið um at hava eina vísindaliga sending í Útvarpinum kom fram á einum hugaroksfundi fyri nøkrum árum síðani. Eg bjóðaði meg fram at gera sendingina og fór í gongd beinanvegin, minnist hann.

Sendingin, sum fekk heitið Vitan, var fastur táttur á skránni í Útvarpinum í fleiri ár. Í seinastuni hevur sendingin bara verið á skránni av og á, tí Kári hevur havt aðrar uppgávur eisini.

Sendingarnar hjá Kára hava verið væl umtóktar.

– Eg hoyri ofta frá fólki, at tey eru ógvuliga glað fyri sendingarnar.

Tey tíma øðiliga væl at lurta eftir tílíkum tilfari, serliga tá tað er okkurt, sum hevur týdning fyri Føroyar.

Kári hevur ikki havt trupult við at finna evnir ella granskarar, sum eru fúsir at siga frá sínum arbeiði.

– Granskarar vilja fegnir siga frá tí, teir arbeiða við, og tey allarflestu duga væl at siga frá.

Uppgávan hjá Kára er at fáa tey ofta torskildu evnini gjørd skillig fyri vanliga lurtaran.

– Tann fyrsta fyritreytin er, at eg má sjálvur skilja, hvat tað snýr seg um. Tí tosi eg altíð fyrst leingi við granskararnar um evnið. Tá ið vit fara í gongd við sjálva samrøðuna, seti eg meg í leiklutin hjá lurtaranum, sum einki veit. Eg spyrji teir spurningar, ið eg haldi, at lurtarin vil hava svaraðar, og

Tími ikki at nørdast

Kári Sólstein hevur í fleiri ár gjørt sendingar um gransking í Útvarpinum

spyrji ofta fleiri ferðir fyri at trýsta granskaran at greiða frá á ein skilligan hátt. Eg leggi einki í, um onkur heldur, at eg eri býttur, tí eg spyrji ikki fyri meg sjálvan, eg spyrji fyri lurtaran, og eg skal raka eina so breiða fjøld sum gjørligt, sigur hann.

– Fólk, sum eru innarlaga í einum evni, halda kanska, at tað er ov banalt. Men málbólkurin hjá mær er ikki aðrir granskarar. Tað er trailara-sjaufførurin, sum lurtar eftir útvarpi, meðan hann koyrir, og øll onnur vanlig fólk, sum ikki hava serligar fyritreytir.

– Men sjálvandi skal eg eisini ansa eftir ikki at troytta fólk við at greiða alt ov væl frá øllum. Tað ræður um at finna javnvágina harímillum, og tað er nokkso ringt, sigur Kári.

Kári ger eisini nógv burturúr at seta sendingarnar saman, so tær eru spennandi at lurta eftir.

– Tey seinastu árini havi eg arbeitt nógv við frásøguhættum. Eg brúki nógv tónleik og ljóðmyndir,

og eg royni at fáa eina fasinatión inn í søguna, so lurtarin ikki bert verður fangaður, men eisini heldur fram at lurta. Eg hugsi nógv um, hvussu eg skal byrja søguna, og hvussu ferðin og søgugongdin skulu vera, sigur hann.

Skeikla siðbundnu fatanina Kára dámar væl at siga frá søgum, sum geva fólki eina nýggja fatan av onkrum, tey hildu seg vita.

– Tað er spennandi at finna og siga frá søgum, sum kunnu skeikla ta siðbundnu fatanina hjá føroyingum. Sum til dømis at munkarnir ikki vóru teir fyrstu, sum komu til Føroya, men at fólk hava livað her kanska fleiri túsund ár, áðrenn munkarnir komu.

– Eg havi funnið fleiri spennandi søgur um Føroyar, sum eg havi brúkt í mínum sendingum, í útlendskum miðlum. Har hoyrdi eg millum annað um ein granskara, ið hevði gjørt kjarnuboringar í føroyskum vøtnum fyri at finna fram til, nær fyrstu føroyingarnir

Granskingarráðið heiðrar góðari miðling av gransking Granskingarráðið fer á Vísindavøkuni í ár á fimta sinni at heiðra ein persón, sum hevur dugað serliga væl at miðla granskingarúrslit, hevur víst á týdningin av gransking ella á annan hátt varpað ljós á nyttuna av vísindum.

Talan kann verða um granskara, miðlafólk ella annan, sum á greiðan og lætt skiljandi hátt hevur lýst granskingarúrslit og víst ávirkanina og týdningin av hesum á okkara gerandisdag.

Tað kann vera í útvarps- ella sjónvarpssendingum, í greinum, fyrilestrum, bókum, plakatum ella øðrum.

Ein dómsnevnd við umboðum fyri felagið Føroysk Miðlafólk, Fróðskaparsetrið og Granskingarráðið velur besta boðið millum innkomnu uppskotini. Vinnarin verður kosin á Vísindavøkuni fríggjadagin 29. september.

Miðlaheiðurslønin hjá Granskingarráðnum varð latin á fyrsta sinni í 2012, tá Dorete Bloch, professari í lívfrøði, fekk heiðurin. Í 2013 varð Pál Weihe, professari í fólkaheilsufrøði, heiðraður. Í 2014 varð Kári Sólstein, journalistur, heiðraður. Í 2015 varð Bogi Hansen, professari í havfrøði, heiðraður.

Eingin miðlaheiðursløn varð latin í 2016, men á Vísindavøkuni í ár fer Granskingarráðið aftur at heiðra ein persón, sum hevur dugað serliga væl at miðla gransking.

9

10

Sosialurin

Mikudagur 20. september 2017 · Nr. 109

Eyðfinn Magnussen hevur drúgvar royndir við leikvísindum:

Leikfólk hjálpa gransk at skapa nýggja vitan 700 føroyingar hava sagt sína hugsan um føroysku náttúruna í nýggju landslagskanningini. Kanningin gevur myndugleikum møguleika at kunna seg við, hvat fólk halda um inntriv í náttúruna, áðrenn avgerðir verða tiknar Tá landsstýriskvinnan í umhvørvismálum herfyri gav eini alifyritøku loyvi at leggja aliringar út á Víkum í Vágum, visti hon ikki, hvat fólk í Føroyum hildu um hetta. Hevði nýggja landslagskanningin verið tøk tá, hevði landsstýriskvinnan vitað, at hetta var ímóti tí, sum flestu fólk í Føroyum vilja.

Hvar aling skal vera loyvd er ein av fleiri spurningum, sum verða settir í landslagskanningini, sum Náttúruvísindadeildin á Fróðskaparsetrinum hevur gjørt.

Ein annar aktuellur spurningar, ið kanningin gevur svar uppá, er, hvar fólk vilja, at ferðavinnan skal mennast, og hvar hon ikki eigur at verða ment meira. Heldur ikki har er nakar ivi. Føroyingar vilja ikki, at ferðavinnan skal mennast á smáplássum sum Mykinesi, Saksun og Gjógv, har nógv ferðavinna er frammanundan.

– Kanningin kann verða eitt hent amboð hjá myndugleikum, sum skulu taka avgerðir um virksemi, ið ávirkar náttúruna. Nú kunnu teir síggja, hvat fólkið í landinum heldur um hetta, sigur Eyðfinn Magnussen, lívfrøðingur á Náttúruvísindadeildini, sum hevur staðið fyri kanningini.

Fiskimenn merktu havbotnin Landslagskanningin er ikki fyrsta verkætlanin, sum Eyðfinn hevur staðið fyri, ið byggir á upplýsingar frá vanligum fólki.

Eyðfinn hevur í fleiri førum brúkt leikvísindi í sínum granskingararbeiði. Fyrstu ferð var í 1994, tá hann arbeiddi á Havstovuni og skuldi gera eitt botnkort yvir landgrunnin.

Hann savnaði alt tað upplýsingartilfar um Føroyabanka saman, sum millum annað Jarðfrøðisavnið og Biofar høvdu, men tað var ikki nóg mikið til at fáa eitt yvirlit yvir, hvussu botnurin var. Hann gjørdi síðani eitt spurnarblað við einum korti yvir landgrunnin, sum hann sendi til 60 fiskimenn, ið vóru vanir at ferðast úti á Føroya banka.

Kortið var býtt upp í puntar, og fiskimenninir vórðu bidnir um at skriva í puntarnar, um botnurin var hellubotnur, mórubotnur ella sandbotnur.

– Fiskimenninir tóku væl ímóti spurnarbløðunum og vildu fegnir hjálpa mær við upplýsingum. Ein skrivaði til mín, at hetta var tað rætta, at fara út til tey, sum vita nakað um tingini, sigur hann.

Taldu gráspurvar

Kortlegði haruveiðuna

Eitt annað dømi um leikvísindi, ið Eyðfinn hevur fingist við, er ein kanning um gráspurvar, sum hann í 2002 gjørdi saman við lesandi á Náttúruvísindadeildini.

Tey lesandi fóru út og taldu, hvussu nógv gráspurvapør vóru í hvørjari bygd. Síðani spurdu tey eldri fólk á staðnum, nær gráspurvurin var komin til bygdina.

Tey skrivaðu upplýsingarnar niður og gjørdu eitt kort, ið vísti, nær gráspurvurin kom til tær ymisku bygdirnar í Føroyum.

– Gráspurvurin varð fyrstu ferð sæddur í Vági í 1935. Nøkur ár seinni varð hann sæddur í Svínoy og síðani fleiri aðrastaðni í landinum.

– Upplýsingarnar, sum tey lesandi fingu frá fólki kring landið, verða nú fylgdar upp av dna-kanningum. Tær kunnu vísa, um tað eru spurvarnir í Vági, sum eru farnir víðari til Svínoyar og onnur pláss í landinum, ella um tað hava verið fleiri innrásir av gráspurvum í Føroyum.

– Hetta er eitt gott dømi um, hvussu vit kunnu brúka upplýsingar frá staðkendum fólki og samantvinna tær við meira nýmótans gransking, sigur Eyðfinn.

Í 2012 fór Eyðfinn undir at kortleggja haruveiðuna í Føroyum við hjálp frá haruskjúttum, ið sendu honum upplýsingar um skotnar harur á Facebook.

Tann verkætlanin fekk ógvuliga góða undirtøku og avdúkaði, at harustovnurin í Føroyum var fleiri ferðir størri, enn hildið hevði verið.

Facebook-kanningin um harurnar vakti eisini ans aðrastaðni.

Donsk tíðarrit skrivaðu um einfalda, men vælvirkandi háttin hjá Eyðfinni at savna inn tilfar frá heimildarfólki, og Eyðfinn hevur eisini skrivað greinir um skrásetingina av haruveiðuni í bretskum og donskum vísindaligum tíðarritum.

– Útlendingar hava verið ovfarnir av, at vit hava kunna gjørt tílíkar kanningar á ein so einfaldan hátt, og at kanningarnar hava fingið so góða undirtøku.

– Upplýsingarnar hjá okkum um haruveiðuna eru helst meiri eftirfarandi enn veiðuhagtøl í øðrum londum, har veiðumenn skulu geva upp, hvussu nógv teir skjóta. Har eru veiðumenn ofta bangnir fyri, at tølini verða brúkt ímóti teimum til at seta avmarkingar í verk.

– Okkara upplýsingar byggja á

álit og áhuga hjá haruskjúttunum, sum føla, at teir eisini fáa okkurt burturúr við at geva sítt lítla íkast til eina samlaða mynd yvir haruveiðuna í Føroyum, sigur Eyðfinn.

– Eg rokni við, at eg fái fatur á umleið 95 prosent av øllum haruskjótingum í Føroyum, og eg eri sannførdur um, at upplýsingarnar, sum eg fái, eru rættar, sigur Eyðfinn.

Fingið nýggja vitan Landslagskanningin, sum Eyðfinn nú er í ferð við at greina saman við útlendskum granskarum, kom í lag eftir áheitan frá granskarum úr fleiri londum við tilknýti til Keypmannahavnar Universitet. Teir høvdu gjørt líknandi kanningar í fleiri londum og vildu eisini vita, hvussu føroyingar brúka og virðismeta náttúruna.

Eyðfinn hevur saman við tveimum føroyskum lesandi í landslagsarkitekturi á Keypmannahavnar Universiteti umsett kanningina og lagað hana til føroysk viðurskifti.

Tá freistin at luttaka í kanningini var úti 1. september, høvdu 422 fullført alla kanningina, og áleið líka nógv høvdu svarað pørtum av kanningini.

Skrásettu skotnar harur á Facebook Eingin visti, hvussu nógvar harur vóru í Føroyum, tá Eyðfinn Magnussen, lívfrøðingur, fór undir at savna upplýsingar um skotnar harur á Facebook fyri fimm árum síðani. Fráboðanir frá haruskjúttum avdúkaðu, at harustovnurin var nógv størri, enn hildið hevði verið Hara hevur verið veidd í Føroyum í 150 ár, men fyri fimm árum síðani visti eingin, hvussu umfatandi haruveiðan var, og hvussu stórur føroyski harustovnurin var.

– Vit høvdu eingi hagtøl, og tí kundu vit ikki vita, um haruveiðan var burðardygg, sigur Eyðfinn Magnussen, lívfrøðingur á Nátt-

Eyðfinn Magnussen hevur við hjálp frá haruskjúttum kring landið kortlagt haruveiðuna í Føroyum í fleiri ár.

úruvísindadeildini á Fróðskaparsetrinum.

Harur á Facebook Í 2012 setti hann sær fyri at kortleggja haruveiðuna. Hann stovnaði ein Facebook-bólk og heitti á haruskjúttar í øllum landinum um at skráseta, hvussu nógvar harur teir

Mynd: David Malk Jørgensen)

skutu í hvørjum haga.

Haruskjúttarnir tóku væl ímóti áheitanini frá Eyðfinni. Hann fekk

fráboðanir um 5381 harur, ið vóru skotnar í 199 hagapørtum í Føroyum.

– Tað var nógv meira, enn eg hevði væntað. Í eini lærubók í lívfrøði stendur, at talið á harum í Føroyum helst liggur um 5000. Nú hevði eg fingið tøl, sum vístu, at fleiri harur vóru skotnar tað árið, enn stovnurin var mettur til. Tað kundi sjálvsagt ikki vera rætt, og tí máttu upplýsingarnar í lærubókini vera skeivar, sigur hann.

Kanningin á Facebook varð endurtikin í 2013 og 2014. Tá var undirtøkan uppaftur betur, og ávikavist 7.765 og 9.318 skotnar harur vóru skrásettar.

– Orsøkin til økingina var neyvan, at fleiri harur vórðu skotnar, men at haruskjúttarnir vóru meiri

Sosialurin

Mikudagur 20. september 2017 · Nr. 109

11

skarum n

Eyðfinn Magnussen hevur drúgvar royndir við at brúka leikvísindi í sínum vísindaligu kanningum.

– Vit eru sera væl nøgd við undirtøkuna, og kanningin gevur okkum vitan, ið vit ikki høvdu frammanundan. Hon vísir, hvussu fólk brúka náttúruna, og hvussu tey virðismeta hana. Hon vísir, hvørji støð í Føroyum eru serliga virðismikil fyri fólk. Og hon sigur okkum, hvussu fólk halda, at vinnuligt virksemi eigur at verða skipað í landslagnum.

– Kommunur gera byggisamtyktir fyri innangarðs jørð, sum áseta, hvar íbúðir skulu vera, og hvar ídnaður og handil skulu vera.

Men ongar reglur ella ætlanir eru

fyri, hvussu uttangarðs jørð kann brúkast. Tí er tað ógvuliga gott, at vit nú vita, hvat føroyingar halda um hetta.

– Menningin má sjálvandi ikki steðga, og tí spyrja vit eisini fólk, hvar tey halda, at virksemi sum aling, vind- og vatnorka, havnaútbygging og ferðavinna eigur at vera.

Tað gevur myndugleikum, ið skulu gera menningarætlanir, møguleika at sleppa undan nógvum trupulleikum, at tey vita frammanundan, hvat fólk halda, sigur Eyðfinn. Úrslitið av landslagskanningini verður eftir ætlan klárt fyrst í kom-

tilvitaðir um at skráseta veiðuna, sigur Eyðfinn.

Við støði í veiðuhagtølunum metti Eyðfinn Magnussen, at føroyski harustovnurin telur millum 15.000 og 20.000 harur.

undanfarnu árini.

– Orsøkin til tað eru allarhelst náttúrlig sveiggj í harustovninum.

Men tað kann eisini hugsast, at menn hava aftrað seg við at upplýsa, hvussu nógv teir hava fingið, tí tað hækkaði prísin fyri teir góðu haruhagarnar, sigur Eyðfinn.

Ávirkaði prísin Tiltakið við at fáa haruskjúttar at skráseta veiðuna á Facebook-bólkinum var sera væleydnað, men tað var tíðarkrevjandi, tí úrslitini skuldu skrivast inn í eitt rokniark og haðani flytast í eina databasu, har samanteljingar og samanberingar kundu gerast.

Fyri at lætta um arbeiðið varð ein nýggj heimasíða – haran.fo – gjørd til endamálið, har harumenninir sjálvir kundu leggja úrslitini inn í skipanina. Í 2015 og 2016 vórðu ávikavist 4.012 og 2.950 skotnar harur skrásettar. Tað vóru munandi færri enn

Virðið ein millión Eyðfinn fekk eisini aðrar áhugaverdar upplýsingar frá haruskjúttunum.

– Fráboðanirnar vístu, at umleið 1200 mans skutu harur í Føroyum í 2014. Tað var eitt óvæntað høgt tal.

– Í 2014 vórðu 1100 harutúrar gjørdir kring landið, og skotið varð í 348 hagapørtum. Og samlaða virðið av teimum 9400 harunum, ið vórðu skotnar í 2014, var ein sløk millión krónur, sigur hann.

Landslagskanningin vísir, at fólk ikki taka undir við at menna ferðavinnuna á smáplássum, har nógv ferðafólk longu eru.

andi ári. Tað eru mest útlendsku granskararnir, ið hava gjørt líknandi kanningar aðrastaðni, sum fara at greina úrslitini. Teir fara at skriva eina vísindaliga grein um kanningina, og ætlanin er eisini at

geva út eina meira almenna grein, so almenningurin fær høvi at kunna seg við úrslitini.

– Mín leiklutur verður serliga at skriva eina frágreiðing, ið vendir sær til føroyskar myndugleikar,

og miðla úrslitini av kanningini til føroyingar grundað á ta vitan, sum eg havi um føroyingar og føroysku náttúruna, sigur Eyðfinn.

LEIKFÓLK HJÁLPA GRANSKARUM Leikvísindi (Citizen Science) er eitt hugtak, sum fær størri og størri rúmd innan gransking í dag.

Leikvísindi gevur vanligum fólki uttan vísindaliga útbúgving møguleika fyri at luttaka í gransking. Fólk kunnu hjálpa granskarum við at savna upplýsingar á ymiskan hátt. Tað kann vera við at skráseta djór og plantur ella svara spurningum.

Størsta danska verkætlanin, ið er grundað á leikvísindi, kallast Tann stóra náttúrukanningin. 35.000 vanligir danir hava meldað seg til verkætlanina, ið skal kortleggja margfeldni í donsku náttúruni. Luttakararnir senda inn fráboðanir um, hvørji djór tey

síggja í náttúruni. Granskararnir hava fingið 390.000 fráboðanir, síðani verkætlanin byrjaði í mai 2015.

Leikfólk kunnu eisini hjálpa granskarum við at spæla telduspøl, har tey til dømis skulu finna nýggjar hættir at seta lutir saman. Tað gevur granskarum innan ílegu- og lívfrøðigransking virðismiklar upplýsingar um, hvussu heilin virkar. Í Føroyum eru eisini nøkur dømir um verkætlanir, har leikfólk hava hjálpt granskarum við upplýsingum.

Eitt dømi er skrásetingin av skotnum harum, sum byrjaði sum ein Facebook-bólkur fyri haruskjúttar. Eitt annað dømi er landslagskanningin, sum júst er liðug.

12

Sosialurin

Mikudagur 20. september 2017 · Nr. 109

Tórheðin granskar íborna vitan:

Íborin vitan skal gag Fiskivinnan byggir í stóran mun á íborna vitan hjá arbeiðsfólki, ið hava lært av egnum royndum. Stórir møguleikar fyri nýmenning liggja í íbornari vitan, men hon er torfør at seta orð á og deila við onnur. Tórheðin J. Jensen er farin undir at kortleggja íborna vitan og finna nýggjar hættir at gagnnýta hana.

S

ildatrolararnir høvdu ein trupulleika. Sildin setti seg fasta í meskurnar, og tað gav teimum nógv eyka arbeiði við at vaska og bøta trolið, og samstundis fór nógv sild til spillis.

Ein eyðsýndur máti at loysa trupulleikan var at minka meskurnar, men við tí fór trolið at verða tyngri, og skipið fór at brúka meiri olju og fáa minni fisk.

So fingu nakrir royndir skiparar umborð á Finni Fríða eitt hugskot.

Teir høvdu lagt merki til, at sildin trýsti seg uppeftir, tá ið tað trongdist afturi í bellinum, sum er millum fornetið og posan. Tí var bert neyðugt at minka meskurnar í erva.

Hini skipini trúðu ikki, at hetta kundi vera nøkur loysn. Men tað vísti seg, at hugskotið hjá skiparunum riggaði fínt, og skjótt fóru allir sildatrolararnir at minka ovastu meskurnar, og trupulleikin við sild, ið setti seg fasta í meskunum, var loystur.

– Ein tílík uppfinning kemur ikki av sær sjálvari. Menninir umborð á Finni Fríða høvdu íborna vitan, sum teir høvdu fingið av drúgvum royndum í sínum yrki.

– Íborna vitanin var tó ikki nóg mikið til at loysa trupulleikan.

Tøknin átti eisini ein stóran leiklut. Troleygað gav skiparunum eina grafiska mynd av, hvussu fiskurin trongist í bellinum, og ein trolsimulator útroknaði gjøgnumstreymin í trolinum.

– Nýmenningin hendir, tá persónar við íbornari vitan samskifta við persónar við bókligari vitan.

Tá hesir tosa saman og deila sína vitan, verða ábøtur og nýggjar uppfinningar gjørdar.

Tað sigur Tórheðin J. Jensen, sum er umsitingarleiðari hjá Varðanum í Gøtu. Tórheðin hevur í trý ár granskað, hvussu íborin vitan verður brúkt og deild.

Byrjaði sum fiskimaður Tórheðin hevur sjálvur bæði íborna og bókliga vitan. Hann byrjaði sítt arbeiðslív sum fiskimaður. Hann hevur verið tvey ár til skips, og hann hevur eisini arbeitt á flakavirki og alivirki og sum sølumaður í Føroyum og í Fraklandi.

Tórheðin hevur handilsútbúgving frá Den Danske Eksportskole í Keypmannahavn. Samstundis sum hann hevur verið umsitingarligur

– Ein maskinstjóri heldur tað hava størstan týdning at hava tekniskt innlit, so ein veit, hvussu maskinurnar virka, og hvussu tær uppføra seg, tá tær ikki virka.

Hóast bæði dekkarin og maskinstjórin hava íborna vitan um sítt arbeiði, er munur á, hvørjar møguleikar teir hava fyri at finna eina loysn, tá teir renna seg í ein trupulleika.

– Maskinstjórin hevur bæði íborna og bókliga vitan, sum hann kann brúka. Hann kann fara á internetið og finna upplýsingar um júst ta pumpuna, sum er í ólagi, og lesa seg fram til, hvussu hann skal loysa trupulleikan.

– Dekkarin fær einki burturúr at fara á internetið, tí hansara vitan er bert íborin. Hann tosar við hinar umborð, og so finna teir í felag eina loysn, sigur Tórheðin.

Vitanir skulu arbeiða saman Tórheðin J. Jensen hevur spurt 50 fólk, sum starvast í fiski- og alivinnuni, hvussu tey brúka og deila sína vitan (Mynd: Maria Olsen)

leiðari hjá Varðanum í Gøtu, hevur hann tikið master-útbúgving í vinnufyrisiting á Henley Business School í Onglandi. Í 2014 fór hann undir eina vinnuliga ph.d. verkætlan um mekanismurnar handan deiling av vitan grundað á royndir í nýskapan í føroysku fiski- og alivinnuni.

– Tað byrjaði við, at eg vildi granska í ósemjuni millum siðbundna arbeiðsmentan og nýmótans vinnumentan, sum er eitt stríð millum praktikarar og teoretikarar, ið vit síggja allastaðni í verðini. Í Føroyum kenna vit tað serliga væl frá ósemjum millum fiskimenn og fiskifrøðingar.

– Eg kom skjótt eftir, at fleiri høvdu granskað í nýtsluni av teoretiskari vitan í vinnulívinum, men at vitanin um ta íbornu vitanina hjá arbeiðsfólkum við ongari ella stuttari útbúgving var munandi minni.

– Íborna vitanin er nógv truplari at skjalfesta og at flyta. Tú kanst ikki lesa teg til hana í einari bók ella fáa hana senda frá øðrum í einum telduposti.

– Íborin vitan er grundað í tí, sum tú gert, og kemur av egnum royndum. Tú kanst ikki læra at súkkla við at lesa um súkklur í eini bók. Ei heldur kanst tú lesa teg til

at blíva sjómann. Tú mást royna tað sjálvur, og tá tú hevur lært tað, gloymir tú tað ongantíð aftur, sigur Tórheðin. Íborin vitan hevur serliga stóran týdning í lágtøkniligum vinnum sum fiskivinnu og landbúnaði. Tey flestu, ið starvast í hesum vinnum, eru annaðhvørt ófaklærd ella hava verkliga útbúgving, sum mest krevur praktiskar royndir.

– Tað er náttúran í hesum vinnum, ið krevur íborna vitan. Ein kann lesa nógv um fisk og um kríatúr, men ein kann ikki skilja, hvussu laksur ber seg at í ymiskum støðum uttan at vera har, ið laksurin er.

Kortleggur vitan Tórheðin hevur sett sær fyri at kortleggja íbornu vitanina í fiskiog alivinnuni í Føroyum.

Hann hevur valt sær 50 roynd arbeiðsfólk, ið starvast hjá ella samstarva við tvær stórar føroyskar fyritøkur – Varðan í Gøtu og Hiddenfjord í Vágum. Tey umboða alla virðisketuna – dekkarar, trolfólk, skipasmiðir, stýrimenn, skiparar, maskinmeistarar, smoltalarar, góðskueftirlitsfólk, sølufólk og leiðarar.

– Eg royni at fáa persónin at fara í arbeiðsstøðuna og spyrji, hvussu

hann hevur fingið sínar royndir og vitan, og hvussu hann deilir hana við onnur.

– Eg havi serliga áhuga fyri, um persónarnir hava verið við í onkrari nýmenning av eini vøru ella tilgongd, og spyrji, hvussu tað er komið í lag, hvat teir hava gjørt, og hvønn teir hava tosað við, sigur hann.

Tórheðin leggur stóran dent á at fáa hugsanir og tulkingar hjá arbeiðsfólkunum fram og spyr eisini, hvat tey halda vera týdningarmikið í teirra arbeiði og avgerandi fyri, at úrslitið verður gott.

– Ein dekkari svarar til dømis, at tað hevur størstan týdning at hava eyguni ordiliga við sær, so ein sær, hvat er við at henda, áðrenn tað hendir. So kann ein til dømis fanga eina spleysing, sum er við at fara, áðrenn hon fer.

Samskifti millum fólk við íbornari vitan og millum fólk við íbornari og bókligari vitan er avgerandi fyri alla nýmenning.

– Umborð á skipi eru serliga góðar umstøður til at deila íborna vitan, tí har eru menninir saman alt samdøgrið í eina viku ella meir.

Teir tosa um trupulleikar, sum teir renna seg í, meðan teir eta, og á summum skipum kunnu teir eisini fara upp á brúnna at skjóta upp broytingar, sum kunnu loysa ítøkiligar trupulleikar – Tað ber ikki til á einum virki, har øll fara til hús klokkan fimm og ikki síggjast aftur fyrrenn næsta dag, sigur Tórheðin.

Virkisleiðslur kunnu gera meira fyri at fáa fólk við ymiskum vitanum at tosa saman.

– Kanningar vísa, at um ein fyritøka gevur starvsfólki góðar møguleikar fyri at møtast, so stimbrar hon nýmenning. Tað kunnu til dømis vera regluligir

Verkætlan Heiti: Mekanismurnar handan deiling av vitan grundað á royndir í nýskapan í føroysku fiski- og alivinnuni Slag: Ph.d.-verkætlan Granskari: Tórheðin J. Jensen, umsitingarleiðari á p/f Varðanum Stovnur: P/f Varðin og Henley Business School Verkætlanarskeið: Oktober 2014 – oktober 2018 Stuðul úr Granskingargrunninum: 270.000 kr.

Sosialurin

Mikudagur 20. september 2017 · Nr. 109

13

Íborin vitan

agnnýtast betur

(tacit knowledge)

er vitan, sum er bundin at ávísum samanhangi, og sum tú partvíst ert føddur við og parvíst vinnur tær gjøgnum royndir. Førleiki at tosa eitt mál, spæla á eitt ljóðføri ella at fiska ella smíða krevur fjølbroytta vitan, ið er torfør at ogna sær bókliga og trupul ella ógjørlig at flyta formliga til onnur.

Fyri at flyta íborna vitan frá einum fólki til eitt annað krevst tætt persónligt samband og regluligt samskifti sum til dømis í sambandi millum lærling og meistara.

Formlig vitan (explicit knowledge) er vitan, ið kann verða niðurskrivað, send til og skilt av einum móttakara.

Til dømis er tað formlig vitan, at Tórshavn er høvuðsstaður í Føroyum.

Skipararnir á Finni Fríða loysti trupulleikan við, at sild setti seg fasta í meskunum. (Mynd: Torleif Johannesen)

– Kanningar vísa, at um ein fyritøka gevur starvsfólki góðar møguleikar fyri at møtast, so stimbrar hon nýmenning. Tað kunnu til dømis vera regluligir fundir, har starvsfólk fáa høvi at tosa saman bæði innan fyri og tvørtur um fakmørk Tórheðin J. Jensen fundir, har starvsfólk fáa høvi at tosa saman bæði innan fyri og tvørtur um fakmørk, sigur Tórheðin.

Fleiri lærd fólk í alivinnuni Fiskivinnan og alivinnan hava nógv í felag, men stórur munur er eisini á vinnunum.

Tá alivinnan byrjaði í 80unum, vóru tað serliga menn, sum høvdu verið til skips, ið fóru at royna seg sum alarar.

– Teir høvdu íborna vitan um veður og sjógv og fisk, ið teir kundu brúka í nýggju vinnuni. Tað er einki at ivast í, at íborna vitanin gjørdi sítt til, at alivinnan menti seg so skjótt í Føroyum.

– Men teir fyrstu alararnir

Føroyska alivinnan byggir í størri mun enn fiskivinnan á bókliga vitan. (Mynd: Hiddenfjord)

høvdu eisini brúk fyri at ogna sær nýggja vitan um smolt, um at strúka laks og um vatnsirkulering.

– Alivinnan er meira tengd at bókligari vitan og byggir í nógv størri mun enn fiskivinnan á gransking. Alifyritøkur arbeiða á fleiri økjum tætt saman við granskarum bæði í Føroyum og í útlandinum, serliga í Noregi.

– Tað eru nógv fleiri lærd fólk í alivinnuni enn í fiskivinnuni. Allar tríggjar alifyritøkurnar í Føroyum hava stjórar við lutfalsliga høgum útbúgvingum, sigur Tórheðin.

Tíma ikki at selja Fiskivinnan er siðbundin, og tað sæst eisini aftur í, hvussu fiskivinnufyritøkurnar eru stýrdar.

Í fiskivinnuni eru nógvar smáar fyritøkur, og tað eru í flestu førum skiparar ella maskinmenn, sum reka fyritøkurnar.

– Tað eru fólk við íbornari vitan frá egnum royndum, ið stýra vinnuni. Íborna vitanin í fiskivinnuni hevur stórt virði. Tað, at vit hava so nógvar sjómenn, sum deila hesa vitanina, er við til at gera, at vit hava eina góða sterka fiskivinnu.

– Men virðingin í fiskivinnuni fyri bókligari vitan er í ávísum førum ov lítil. Hetta kann viðføra vánaliga strategiska leiðslu og ov nógvar stuttskygdar avgerðir.

– Føroyingar duga sera væl at fiska, men tá tað kemur til vørumenning og serliga sølu stendur

illa til. Fleiri stórar fyritøkur lata útlendingar selja fyri seg, tí tær hvørki tíma ella duga at fáast við sølu, og tað er ein vanlukka.

– Vinnan hevði í øllum stigum fingið nógv gagn av at ráðføra seg við fólk við bókligari vitan, sigur Tórheðin.

Hann sær kortini tekin um, at hugburðurin í fiskivinnuni er við at broytast.

– Alivinnan hevur dugað sera væl at marknaðarføra føroyska laksin, sum nú er væl dýrari enn tann norski.

– Fleiri fiskivinnufyritøkur byrja nú eisini at fáa eyguni upp fyri, hvussu stóran týdning marknaðarføring og søla hevur.

– Innan pelagisku vinnuna

hendi eitt stórt framstig, tá fyrst Varðin Pelagic og síðani Pelagos í Fuglafirði fóru undir at framleiða og selja uppisjóvarfisk fyri nøkrum árum síðani. Síðani tá er ein ógvuliga stór menning farin fram, sigur Tórheðin.

Tórheðin er eisini sjálvur eitt gott dømi um, at hugburðurin er við at broytast.

– Varðin, sum er ein av teimum stóru fiskivinnufyritøkunum í Føroyum, hevur fíggjað meginpartin av mínari gransking. Tað vísir, at áhugin fyri vísindum er vaksandi, heldur Tórheðin.

14

Sosialurin

Mikudagur 20. september 2017 · Nr. 109

Bestubitar frá Vísindavøkunum :

Vísindavøka í 10 ár

Tað er í ár 10. ferð, at føroyska granskingarumhvørvið skipar fyri Vísindavøku. Hugskotið og íblásturin komu frá europeiska átakinum Researcher’s Night, sum varð hildið fyrstu ferð í 2005. Seinasta fríggjadag í september eru líknandi tiltøk í øllum Europa, har gransking verður miðlað til almenningin á ymsan hátt Endamálið hevur síðani byrjan verið at byggja brýr millum granskingarumhvørvið og almenningin.

Vísindavøkan skal kveikja áhuga fyri og skapa øktan kunnleika til tað, sum fer fram innan føroyska granskingarheimin. Tiltakið er eitt høvi hjá stórum og smáum at hitta granskarar og síggja og hoyra, hvat teir arbeiða við og hvat hetta hevur at týða fyri fólk í Føroyum.

Framløgur og fyrilestrar Tað berandi tiltakið í Vísindavøkuni er miðlingin av gransking hjá tí einstaka granskaranum til almenningin. Hetta verður gjørt við framløgum og fyrilestrum. Granskarin greiðir frá sínum arbeiði, hví hetta hevur týdning og hvat komið er fram til. Oftast eru spurningar og kjak aftaná.

Tað hava verið 288 framløgur og fyrilestrar á Vísindavøku á ferð og sjálvari Vísindavøkuni hesi 10 árini, íroknað tær sum verða í 2017.

Nakrir granskarar hava verið við fleiri ferðir, onkur hevur havt 10 framløgur tilsamans, meðan aðrir hava verið við eina ella tvær ferðir. Enn eru eisini granskarar, sum ikki hava hildið fyrilestur í Vísindavøkuhøpi, so her eri fleiri spennandi evni eftir, sum vit kunnu hoyra um á komandi Vísindavøkum.

Framsýningar og tiltøk Ein annar máti at miðla gransking er gjøgnum framsýningar og tiltøk av ymsum slag. Síðani 2010 hevur hesin parturin av Vísindavøkuni ment seg, og nógvir granskarar og onnur starvsfólk á stovnunum hava skipað fyri ein ørgrynnu av ymsum tiltøkum á Vísindavøkuni.

Endamálið er at sjónliggera gransking, at royna at fáa børn og vaksin at síggja, hvussu gransking er uttanum okkum alt fleiri staðni

og hvørja nyttu hetta gevur okkum.

Stovnarnir hava á hvørjum ári skiftandi framsýningar við sær á borðum, í montrum, á veggum, plakatum og skermum, har teir við tilfari og lutum, teksti, talvum og myndum, hava víst sumt av tí, sum arbeitt verður við.

Samvirknu tiltøkini, har tey vitjandi sleppa at nerta, smakka, lukta, svara og royna ymiskar avbjóðingar geva ofta høvi til gott prát og nýggja vitan. Úr rúgvuni kann nevnast framsýningarnar hjá Havstovuni av alskyns fiskum, bæði vanligum og óvanligum, og ymiskt um sjófugl eisini. Hetta gevur bæði leikum og lærdum møguleika at práta og kjakast um fisk, fiskivinnu og mangt annað. Fiskaaling hevur umframt laks eisini havt rognkelsi í akvarium og laksalús undir sjóneykuni við á Vísindavøku. Hjá Ílegusavninum hevur borið til at gera sína egnu DNA roynd og at kanna smakkisansin. Hjá Landssjúkrahúsinum og Deildini fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu hevur sjóneykan verið á heilsu, m.a. á blóðtrýst, blóðsukur, feittprosent og kost. Søvnini og Jarðfeingi hava havt ymsar lutir, skjøl og grót við í montrum og til at nerta við. Búnaðarstovan hevur havt alskyns sløg av eplum og korni við. Umhvørvisstovan og Heilsufrøðiliga Starvsstovan hava millum annað havt fokus á evnafrøði og dálking í náttúruni og í mati. Fróðskaparsetrið hevur havt eina ørgrynnu av ymsum tiltøkum, sum fevnir um fjøltáttaða virksemið hjá stovninum.

Allir stovnar hava eisini havt tilfar á telduskíggjum, myndir, framløgur og filmar.

Ein afturvendandi táttur, sum serliga er ætlaður børnum og ungum, er økið við royndum av ymsum slagi. Tað eru nakrir lærarar og næmingar úr Hoydølum, sum

standa fyri hesum. Tey royna við ymsum evnafrøðiligum evnum og øðrum at undirhalda, kveikja forvitni og skapa áhuga fyri royndum og vísindum.

Miðling av gransking krevur serligt hegni Ein stórur partur av gransking er at miðla granskingina og úrslitini, bæði til vísindaumhvørvið og alment. Tað er neyðugt at miðla á ein heilt annan hátt til almenning enn til starvsfelagar. Ofta má tað samansetta og fløkta lýsast einfalt og uttan ov nógvar millumrokningar og fótnotur. Tað er lættari sagt enn gjørt, og krevur nógv og hart arbeiði.

Fyri at seta ljóskastaran á hesa týdningarmiklu uppgávuna, varð gjørt av at lata eina serliga miðlaheiðursløn fyri almenna miðling av gransking. Hendan varð latin á fyrsta sinni í 2012 og er vorðin eitt afturvendandi tiltak. Heiðurslønin verður latin fyri fimtu ferð á ársins Vísindavøku.

Bestubitar Hesi 10 árini hava tað umframt tey føstu tiltøkini verið fleiri serlig tiltøk, sum hava verið eina ferð ella nakrar ferðir. Í 2010 bar til at fara gongutúr við Rolf Guttesen at hyggja at sporum í Tinganesi, sum hann hevur granskað og skrivað bók um. Eisini var fyrilestur við Pól Jespersen um stjørnuhimmalin og møguleiki at kika eftir stjørnum og gongustjørnum.

Heimskendi norski granskarin í dinosaurum og øðrum fornverum Jørn Hurum helt fyrilestur í 2011.

Hann greiddi frá um týdningarmiklu fundini, sum hann hevur verið við til saman við øðrum, og serliga, hvussu stóran týdning ein skipað og professionel miðling av

STØÐ 2008 3 fyrilestrar á Náttúrugripasavninum í Tórshavn 2009 3 ferðir 3 fyrilestrar, í Skúladeplinum í Suðuroy, á Náttúrugripasavninum í Tórshavn og á Norðoya Fornminnissavni í Klaksvík 2010 Framløgur, framsýningar og samvirkin tiltøk í Vágsbotni og í Perluni í Tórshavn 2011 Framløgur, framsýningar og samvirkin tiltøk í Norðurlandahúsinum 2012 Framløgur, framsýningar og samvirkin tiltøk í Østrøm 2013 Framløgur, framsýningar og samvirkin tiltøk í Østrøm 2014 Framløgur, framsýningar og samvirkin tiltøk í iNOVA 2015 Framløgur, framsýningar og samvirkin tiltøk í iNOVA 2016 Framløgur, framsýningar og samvirkin tiltøk í Reinsarínum, Perluni og á Perlutorginum 2017 Framløgur, framsýningar og samvirkin tiltøk í Reinsarínum, Perluni og á Perlutorginum Á gransking.fo / Tilfeingi / Vísindavøka er kunning um allar 10 Vísindavøkurnar

hesum hevði fyri, hvussu nógva umrøðu granskingin fekk í altjóða miðlum. Hetta var aftur við til at gera tað møguligt hjá granskingarliði hansara at fáa fígging til víðari gransking. Í 2012 vóru fleiri serlig tiltøk. Á fyrsta sinni var eitt Vísindavøkublað gjørt, sum varð borið í hvørt hús. Í blaðnum vóru greinar um granskarar og gransking í Føroyum og ymiskt um tiltøkini á Vísindavøku. Eisini í 2013, 2014 og 2015 vóru Vísindavøkubløð givin út. Í 2016 vóru 2 ferðir 3 drúgvar greinar í Dimmalætting og Sosialinum. Blaðið í ár er tískil nr. 5 í røðini.

Ein filmskapping varð skipað í 2012, har uppgávan var at lýsa gransking gjøgnum ein stuttfilm.

Tað komu 4 filmar inn til kappingina. Filmurin hjá Gunnar G. Guttesen við heitinum “Í síðsta enda eru tað hini forvitnu, ið broyta heimin”, varð kosin vinnari. Hann var um granskingina hjá Sjúrði Hammer av skúgvi.

Tað størsta og mest sjáldsama tiltakið, sum hevur verið á Vísindavøku, var eisini í 2012. Hetta kallaðist “Føroyar 5.2 - Hvussu ljóða Føroyar?” Hetta var eitt samanspæl millum jarðvísind, akkustik og kreativa tónlist hjá bólkinum ORKA. Jens L. Thomsen tónleikaframleiðari úr bólkinum ORKA og Uni Árting jarðfrøðingur vóru saman við Una K. Petersen jarðalisfrøðingi, runt á 5 seismiskum mátistøðum í Føroyum og tóku upp seismiskar ristingar í hellu, bergi og grótbrotum fyri at vita, hvussu undirgrundin ljóðaði, og um tað bar til at spæla uppá hana.

Upptøkurnar vóru síðani samansettar til tónleik. Framførslan var ein samanrenning av video, surround-ljóði og rúmi. Hetta var sera væl eydnað. Seinni varð verkið sett upp aftur í Norðurlandahúsinum

2014

og uttanlands. Á Vísindavøkuni 2013 varð evnið matur. Skipað varð fyri teknikapping fyri børn við evninum “matur og gransking”. Tað komu 225 tekningar inn og hugflogið var gott. Allar tekningarnar vóru framsýndar á Vísindavøkuni. Kappingin varð skipað í tveimum aldursbólkum.

Tríggjar tær bestu tekningarnar í hvørjum bólki fingu virðisløn.

Um kvøldið var høvuðstiltakið fyrilestur undir heitinum “Plantur til matna: Hvat ber til í Føroyum” og matsmakking. Tað vóru Sigga Rasmussen og Gutti Winther, sum leiddu gestirnar gjøgnum kvøldið við áhugaverdum hugleiðingum, frálíkum myndum og smakki. Afturvið var nýtt øl frá Føroya Bjór, sum hevur stuðlað Vísindavøkuni á hvørjum ári.

Eftir ynski frá fólki varð í 2015 farið undir at breiða Vísindavøkuna út kring landið. Hetta árið fór Vísindavøkan á ferð kring alt landið við 43 framløgum. Fleiri enn 1500 fólk tilsamans hoyrdu hesar framløgur. Í 2016 vóru 54 framløgur hildnar og aftur í 2017 eru fleiri enn 50 framløgur avtalaðar í tíðarskeiðnum frá 13. til 28. september. Í 2016 gingu pokurnar. Ein røð av tiltøkum var kring evnið Pokemon GO, sum hevði herjað sum landaplága alt árið. Millum annað vóru Pecha Kucha framløgur har Pokemon GO varð umrøtt úr ymsum sjónarhornum.

Nýggjasta tiltakið, sum verður her í 2017, er kappingin Ársins Vitanarfróðu, sum er fyri skúlaflokkar í miðdeild og hádeild. Vinnararnir verða kosnir á Vísindavøkuni 29. september kl. 13.

Sosialurin

Mikudagur 20. september 2017 ¡ Nr. 109

2012

2013 2015 2016

15

16

Sosialurin

Mikudagur 20. september 2017 · Nr. 109

Horizon 2020 EURAXESS hjálpir granskarum at flyta Føroyar eru partur av EURAXESS tænastuni hjá ES, sum skal gera tað lættari hjá granskarum at flyta millum lond at arbeiða í styttri ella longri tíð.

Granskingarráðið hevur ment ein portal fyri granskarar, sum vilja koma til Føroya ella fara út í heim at granska. Portalurin hevur upplýsingarnar m.a. um skattaviðurskifti, uppihaldsloyvi og onnur praktisk viðurskifti í samband við at flyta til annað land. Eisini eru lýsingar av føroyska granskingarumhvørvinum. Portalurin liggur á www.euraxess.fo .

Ein týdningarmikil partur av portalinum er tænastan EURAXESS Jobs. Har ber til at finna leys størv, sum granskingarstovnar í Evropa lýsa við. Møguleiki er at leita eftir størvum innan eitt ávíst granskingarevni og innan landafrøðilig

øki. Føroyskir stovnar og virkir kunnu eisini lýsa síni størv her og røkka hvørjum króki í Evropa uttan kostnað.

Upplýsingar um at flyta til Føroya at granska eru eisini givnar út í eini hondbók.

Føroyska EURAXESS tænastan er partur av einum netverki við umleið 200 deplum í 40 londum í Evropa.

Tveir EURAXESS deplar eru í Føroyum, har granskarar kunnu fáa leiðbeining um at flyta millum lond. Annar er á Granskingarráðnum, og hin er á Fróðskaparsetrinum.

Granskingarráðið hevur bygt upp EURAXESS tænastuna við fígging frá ES.

Granskingarskráin hjá ES fyri tíðarskeiðið 2014-2020 kallast Horizon 2020. Stórur dentur verður lagdur á samstarv millum granskarar og vinnulívsfólk, at byggja brýr millum gransking, nýskapan og framleiðslu. Málið er at skapa vøkstur og nýggj arbeiðspláss, umframt at loysa tær avbjóðingar, sum eru fyri framman.

Skeiðið er hálvrunnið síðani Horizon 2020 varð sjósett við ársbyrjan 2014.

Sum heild verður latið væl at. Kappingin er hørð, tað eru øll samd um, og tað er stór avbjóðing at søkja um stuðul. Tað. sum er serligt við skipanini er, at í nógvum førum skulu fleiri partar úr fleiri ymiskum londum søkja.

Tí ber til longu nú at síggja onnur munagóð úrslit, enn tann fíggjarliga stuðulin. Stór virðisøking sæst t.d. hjá fyritøkum, tá ið talan er um altjóða netverk. Nærum øll lond í heiminum kunnu vera luttakandi partur í Horizon 2020 umsókn, tí hava fyritøkur fingið samstarvspartar og nýggjar marknaðir gjøgnum arbeiði við umsókn til Horizon 2020. Í Horizon 2020 verður lýst við útboðum innan evni og øki, sum eru avbjóðingar í ES høpi. Í flestu førum verður tí talan um tvørfakligt samstarv millum fleiri lond í Evropa. Umsóknin eigur at hava ein europeiskan vinkul, soleiðis

at skilja, at úrslitið kemur at hava nyttuvirði í ES og helst eisini aðrastaðni.

Umframt møguleikan at søkja sum partur av størri netverki, ber eisini til hjá føroyskum fyritøkum at søkja einsamallar. Nakrar fyritøkur hava víst møguleikunum í Horizon 2020 áhuga, og onkur hevur eisini søkt. Men tað er einki

at ivast í, at tað krevur royndir í at skriva umsóknir fyri at fáa lut í kappingarstuðli úr Brússel.

Royndir, sum vit ikki enn hava serliga nógvar av í Føroyum.

Nakrir granskingarstovnar og privatar fyritøkur í Føroyum hava fingið stuðul frá Horizon 2020, men her eru fleiri ótroyttir møguleikar eftir enn. Samanborið liggja Føroyar yvir miðal í ES í mun til játtan per íbúgva, men samanborið við hini norðurlondini, so liggja vit niðarlaga.

Granskingarráðið, sum røkir NCP kunningartænastuna um Horizon 2020, metir, at vit kunnu læra av royndunum hjá øðrum og virka fyri, at góðar loysnir verða settar í verk, soleiðis at Horizon 2020 kann verða enn betri gagnnýtt. Á Vísindavøkuni verður møguleiki at fáa kunning um nakrar av verkætlanunum, sum hava fingið stuðul frá Horizon 2020.

Mikudagur 20. september 2017 · Nr. 109

Set ferð á sendingina Stytt um viðgerðartíðina á sjalvgreidslan.fo Finn, keyp, gjald – klikk, klikk, klikk. Tú fylgir pakkanum allan vegin til Føroya, men so steðgar upp. Hví? Tí skjøl mangla, og sendingin sleppur ikki víðari. Hesum kanst tú nú fyribyrgja.

Við Sjálvgreiðsluni hjá Posta kanst tú nú leggja upp fakturar og onnur viðkomandi skjøl. So verður viðgerðin skjót og smidlig – og tú fært pakkan út rættstundis.

So hevur tú gjørt títt til at pakkin finnur heim skjótast.

Sosialurin

17

18

Sosialurin

Mikudagur 20. september 2017 · Nr. 109

Umhvørvisstovan

Jarðfeingi Búnaðarstovan Búnaðarstovan er stovnur, sum umsitur almennu jørðina sambært løgtingslóg um landsjørð. Meginparturin av hesum eru festir og traðir. Búnaðarstovan umsitur somuleiðis almenna landbúnaðarstuðulin á fíggjarløgtingslógini, og hon ráðgevur politiska myndugleikanum í viðkomandi málum. Á Búnaðarstovuni verður eisini granskað, ráðgivið og kunnað um landbúnað og matframleiðslu.

Búnaðarstovan luttekur í ymsum altjóða royndarverkætlanum innan málsøkið, serliga saman við norðurlendskum samstarvsfelagum.

Fakta: Stjóri: Tróndur G. Leivsson Adressa: Frammi í Dal 166, 410 Kollafjørður Telefon: 479 000 Teldupostur: bst@bst.fo Heimasíða: www.bst.fo Høvuðsgranskingarøki: Landbúnaður og matframleiðsla Vísindastørv (ársverk): 2,5

Landsskjalasavnið

Landsskjalasavnið varðveitir almenn skjøl, tvs. fyrisitingarligar viðgerðir og avgerðir, sum almennir stovnar, sambært lóg, skulu avhenda til Landsskjalasavnið. Skjølini verða skipaði og skrásett, so at brúkarin kann finna upplýsing um egin viðurskifti ella brúka skjølini til gransking. Landsskjalasavnið granskar í hesum skjølum, m.a. fyri betri at vegleiða brúkarum sínum. Privat skjøl, t.d. frá felagsskapum, vinnurvirkjum og einstaklingum, sum verða mett at hava granskingarligan ella mentanarligan týdning, eru eisini á Landsskjalasavninum.

Landsskjalasavnið hevur eftirlit við og ráðgevur almennum myndugleikum á journal- og arkivøkinum, gevur atgeingi til skjøl á netinum og á lesistovu.

Eisini hevur Landsskjalasavnið undirvísing í arkivkunnleika fyri søgulesandi á Fróðskaparsetrinum.

Landsskjalasavnið byggir og umsitur Ættarbandsskránna, sum er partur av grundarlagnum fyri ílegugransking í Føroyum. Ættarbandsskráin verður fíggjað av Ílegusavninum. Í løtuni arbeiða 11 fólk (7 ársverk) á Landsskjalasavninum, harav 5 ársverk verða fíggjaði av vanliga rakstrinum, meðan 2 ársverk eru fíggjaði aðra staðni frá.

Fakta: Stjóri: Sámal Tróndur Finnsson Johansen Adressa: V.U. Hammershaimbs gøta 24, 100 Tórshavn Telefon: 340 530 Teldupostur: skjalasavn@ savn.fo Heimasíða: www.lss.fo Høvuðsgranskingarøki: Fyrisitingarsøga, arkivkunnleiki, ættargransking, politisk søga, demografisk viðurskifti, handilssøga og felagssøga.

Vísindastørv: 2,5

Havstovan Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu er sjálvstøðugur stovnur innan sjúkrahúsverkið.

Ein av uppgávunum hjá deildini er heilsugransking, og serliga hevur verið granskað í, hvussu umhvørvisdálking ávirkar heilsuna. Síðan deildin varð sett á stovn í 1988 er sera nógv granskingarvirksemi farið fram, og er hettar framt í tøttum samstarvi við granskingarstovnar uttanlands, m.a. í Danmark, USA og Japan. Hitt meginøkið er at kanna fólk, sum hava verið fyri arbeiðsskaðum á sjógvi og landi. Á deiÁ deildini starvast í løtuni 9 fólk, 5 granskarar og 2 ph.d.- studentar.

Granskingarverkætlanirnar fata um kroniskar heilasjúkur og tarmsjúkur, uppfylgjandi kanningar av børnum fyri árin á heila og immunverjuna av dálkandi evnum í grind og kanningar av møði hjá fiskimonnum, sum sova lítið.

Fakta: Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu Stjóri og yvirlækni: Pál Weihe Bústaður: Sigmundargøta 5, 100 Tórshavn Telefon: 316 696 Teldupostur: dfaa@health.fo Heimasíða: www.health.fo Høvuðsgranskingarøki: Umhvørvisárin á heilsu Vísindastørv (ársverk): 5

Havstovan kannar føroyskt havumhvørvi og tað livandi tilfeingið, ið har er. Eisini ráðgevur og kunnar hon myndugleikar og almenning. Á hvørjum ári verður støðan og umhvørvið hjá fiskastovnunum lýst, saman við vísindaligum tilráðingum og metingum, samsvarandi lógini um vinnuligan fiskiskap Kanningar verða gjørdar við rannsóknarskipinum Magnusi Heinason og øðrum skipum, umframt av veiddum fiski.

Tær lýsa gongdina frá einum ári til annað og hjálpa at skilja broytingarnar í livandi tilfeinginum.

Havstovan samstarvar við nógvar granskingarstovnar uttanlands og er við í fleiri føroyskum, norðurlendskum og evropiskum verkætlanum.

Fakta: Stjóri: Eilif Gaard Adressa: Nóatún 1, 100 Tórshavn Telefon: 353 900 Teldupostur: hav@hav.fo Heimasíða: www.hav.fo Høvuðsgranskingarøki: Fiskiskapur, havvistskipanir og havfrøði Vísindastørv (ársverk): 17

Ílegusavnið er ein samskipandi eind innan heilsuverkið, sum varðar av ÆttarbandsDiagnosu- og Vevnaðarskráunum. Ættarbandsskráin, er eitt ættartræ yvir føroyingar.

Diagnosuskráin er ein skrá av diagnosum, sum heilsuverkið hevur diagnostiserað.

Vevnaðarskráin er ein skrá við blóðroyndum og biopsium tengd at einstøkum verkætlanum. Harafturat varðar Ílegusavnið av FarGen infrastruktur verkætlanini.

Uppgávan hjá Ílegusavninum er at tryggja, at upplýsingar í skráunum eru rættar, væl vardar og trygt goymdar. At fáa atgongd til upplýsingarnar til gransking krevur loyvi frá Dátueftirlitinum, Vísindasiðsemisnevndini og Ílegusavninum.

Fakta: Stjóri: Guðrið Andorsdóttir Adressa: J.C. Svabos gøtu 43, 100 Tórshavn Telefon: 304 700 Teldupostur: gudrid@ biobank.gov.fo Heimasíða: www.biobank. gov.fo Starvsfólk: 5 ársverk, harav 2,5 vísindastørv

Í juni 2013 bleiv Granskarasetrið iNOVA í Tórshavn tikið í nýtslu. Í Granskarasetrinum hava privatar og almennar fyritøkur atgongd til nýmótans starvsstovur, framkomin tól og skrivstovur.

Granskarasetrið iNOVA er úrslitið av einum samstarvi millum privatar og almennar fyritøkur, hvørs endamál var at styrkja vísindaliga undirstøðukervið í Føroyum. Í iNOVA er eitt serstakt vísindaligt umhvørvi, av tí at privatar og almennar fyritøkur granska undir sama taki.

Hendan samansetingin gevur betri atgongd til framkomin tól og samstarv millum granskararnar.

Fakta: iNOVA Stjóri: Janus Vang Adressa: Hoyvíksvegur 51 Telefon: 733000 Teldupostur: inova@inova.fo Heimasíða: www.inova.fo

Fakta: Jarðfeingi Stjóri: Niels Christian Nolsøe Adressa: Jóannesar Paturssonargøta 32-34, 100 Tórshavn Telefon: 357 000 Teldupostur: jardfeingi@ jardfeingi.fo Heimasíða: www.jardfeingi.fo Høvuðsgranskingarøki: jarðvísindi, herundir m.a. jarðfrøði, jarðalisfrøði, náttúrulandafrøði, jarðvandar.

Vísindastørv (ársverk): 15

Fakta: Umhvørvisstovan Stjóri: Petur Nielsen Adressa: Traðargøta 38, 165 Argir Telefon: 342 400 Teldupostur: us@us.fo Heimasíður: us.fo, os.fo og kortal.fo Høvuðsgranskingarøki: Dálking og árin av hesum, serliga á grindahval og sjófugl Vísindastørv (ársverk): uml. 4

Føroya landsbókasavn Tjóðsavn Føroya

Heilsufrøðiliga starvsstovan

Ílegusavnið

Granskarasetrið iNOVA

Jarðfeingi er stovnur, hvørs endamál er at granska, ráðgeva og breiða út kunnleika um jarðfrøðilig náttúruvirði.

Jarðfeingi granskar, kortleggur og ráðgevur viðvíkjandi jarðfrøði og náttúrulandafrøði á landi, á havbotninum og í undirgrundini.

Jarðfeingi er jarðfrøðiligt savn og røkir savn av føroyskum grót- og steinsløgum, umframt at stovnurin skipar fyri framsýningum og undirvísing.

Eisini fyrisitur stovnurin lóggávuna innan leiting eftir og framleiðslu av kolvetnum.

Umhvørvisstovan er stovnur undir Heilsu- og innlendismálaráðnum, og fevnir stovnurin um virkisøkini umhvørvisvernd og umhvørvisgransking, orkumál og elveitingareftirlit, viðarlundir og frílendi, kort og geodátur, matrikul og útskifting, tinglýsing og landsfólkayvirlit. Stovnurin umsitir eisini, navnamál, landsadressuskránna, vápnaskrá og vápnaloyvi.

Umhvørvisstovan hevur týðandi leiklut sum grundardátustovnur í verkætlanini Talgildu Føroyar.

Umhvørvisstovan er virkin partur í granskingarsamstarvinum iNova og luttekur eftir førimuni í samfelagskjakinum.

Granskingin tryggjar stovninum og samfelagnum grundleggjandi vitan.

Uppgávan er at granska í føroyska umhvørvinum, serliga við atliti til mannaelvdar broytingar og árin av dálking og inntrivum.

Eisini verða gjørdar árins- og støðiskanningar og aðrar serstakar kanningar, umframt at granskað verður í útbreiðsluni av umhvørviseitrandi evnum og árinum av hesum.

Heilsufrøðiliga starvsstovan røkir eftirlitsuppgávur á matvøru- og djórasjúkuøkinum, og rekur kanningarstovuvirksemi.

Arbeitt verður innan matvørur, djóraheilsu, aliumsiting og gransking á hesum økjum.

Stovnurin hevur tríggjar altjóða góðkendar (akkrediteraðar) kanningarstovur: Eina kemiska, eina mikrobiologiska og eina patologiska, sum veita álítandi og skjótar kanningar av matvørum, vatni og umhvørvi, umframt kanningar av sjúkum hjá fiski og djórum.

Gransking er ein týðandi partur av virkseminum, serliga innan djóraheilsu og matvørutrygd. Fleiri lesandi hava eisini skriva serritgerðir á Heilsufrøðiligu starvsstovuni.

Granskingin fevnir m.a. um ymiskar fiskasjúkur, skeljadjór, fermentering av matvørum, og menning av nýggjum kanningarhættum við framkomnum tólum.

Fakta: Heilsufrøðiliga Starvsstovan Stjóri: Bárður Enni Adressa: Smyrilsvegur 7, 2. hædd. 100 Tórshavn Telefon: 556 400 Teldupostur: hfs@hfs.fo Heimasíða: www.hfs.fo Høvuðsgranskingarøki: Matvørur og fiskasjúkur Vísindastørv (ársverk): 2-3

Tjóðsavnið er ein samanlagdur stovnur av søvnunum, Føroya Náttúrugripasavn og Føroya Fornminnissavn.

Virksemi hjá náttúrugripasavninum er at granska, skjalprógva og breiða út vitan um ta livandi føroysku náttúruna í fortíð og í framtíð. Lívfrøðiligt margfeldi á sjógvi og landi verður granskað og útbreiðsla av plantu- og djórasløgum verða kortløgd. Ein týðandi partur av virkseminum er at varðveita djór og plantur, sum eru innsavnað ella latin til Náttúrugripasavnið. Hesi søvnini skjalprógva okkara náttúru og tryggja, at eyðmerkingar av ymsum sløgum kunnu eftirkannast.

Fornminnissavnið hevur eitt breitt og umfatandi mentanarsøguligt virkisøki. Savnið rekur musealt virksemi gjøgnum innsavning, skráseting, varðveiting, gransking og miðlan av mentanararvi Føroya.

Savnið hevur fleiri myndugleikauppgávur í sambandi við friðaðar bygningar og fornminni og skal eisini umboða Føroyar í altjóða samstørvum í sambandi við mentanararv í breiðastu merking.

Tjóðsavn Føroya hevur í løtuni tvær fastar almennar framsýningar. Onnur er Hoyvíksgarður í Kúrdali, sum vísir ein vanligan festibóndagarð frá 1920-árunum. Hin framsýningin er í Brekkutúni í Hoyvík. Henda fasta framsýningin er breið bæði í evnum og í tíð.

Fakta: Stjóri: Herleif Hammer Starvsfólkatal 23 Adressa: Kúrdalsvegur 15, 188 Hoyvík Telefon: 340 500 Teldupostur: savn@savn.fo Heimasíða: www.savn.fo

Landsbókasavnið er tjóðbókasavn, høvuðsbókasavn og vísindabókasavn.

Landsbókasavnið savnar inn, skrásetur og varðveitir føroyskar útgávur, og tekur í hesum sambandi móti skylduavhendingini frá útgevarum og prentsmiðjum.

Eisini er ein handritadeild.

Landsbókasavnið miðlar tilfarið, talgildir, ger framsýningar og skipar fyri kunning.

Umframt hetta er Landsbókasavnið høvuðsbókasavn, ið hevur um hendi innkeyp, skráseting og klárgering av bókum og øðrum tilfari til bókasøvnini í Føroyum.

Landsbókasavnið hevur eftirlit við og ráðgevur føroysku fólkabókasøvnini, og lænir út tilfar til borgarar í øllum landinum.

Harumframt er Landsbókasavnið vísindabókasavn, og virkar fyri útbreiðslu av kunnleika og upplýsing í landinum, umframt at tað veitir vísindabókasavnstænastu til granskingarstovnar.

Samstarv er við Fróðskaparsetrið um røkt av teirra bókasøvnum, og við granskingarstovnarnar um tænastur, so sum veiting av vísindaligum greinum, leitigrunnum, fakligum tíðarritum og e-bókum, nevnt Efeingi.

Fakta: Føroya landsbókasavn Stjóri: Annika Smith Adressa: J. C. Svabos gøta 16, 100 Tórshavn Telefon: 340 525 Teldupostur: avgreidsla@ savn.fo Heimasíða: www.flb.fo Høvuðsgranskingarøki: føroyskar útgávur, og útgávur, ið viðvíkja Føroyum, handrit

Landssjúkrahúsið Landssjúkrahúsið er meginsjúkrahús í Føroyum. Ein týdningarmikil uppgáva er eisini frálæra og kliniskt uppihald til lesandi innan heilsuvísindi og menning av ymiskum heilsuviðkomandi virksemi. Hetta skal tryggja eina skilagóða viðgerð á hægsta altjóða fakliga støði og eina tilgongd av dugnaligum starvsfólki í framtíðini.

Gransking hevur høga raðfesting á Landssjúkrahúsinum. Granskingin skapar vísindalig úrslit, men tryggjar eisini, at sjúklingar fáa framkomna og prógvaða sjúkugreining, viðgerð og røkt.

Landssjúkrahúsið hevur sum mál at fáa ein ph.d. lesandi um árið, og virkar fyri so góðum umstøðum, sum møguligt til granskingarvirksemi.

Landssjúkrahúsið hevur ein granskingarpolitikk, har Granskingarnevndin ráðgevur Landssjúkrahúsinum.

Fakta: Stjórn: Ronnie Midjord, virkandi stjóri, Naina Túgvustein og Johan Jansson, varastjórar Adressa: J. C. Svabos gøta 41-49 Telefon: 30 45 00 Teldupostur: ls@ls.fo Heimasíða: www.ls.fo Høvuðsgranskingarøki: Ílegur, klinik, epidemiologi, mikrobiologi, psykiatri, psykologi og musikkterapi.

Vísindastørv: Innan- og uttanhýsis fíggjað

Fróðskaparsetur Føroya Fróðskaparsetrið er føroyski vitanardepilin, ið fremur undirvísing og gransking á altjóða stigi, og sum virkar fyri burðardyggari samfelagsmenning og nýskapan.

Granskingin verður sett inn í ein føroyskan samtekst, og dentur verður lagdur á at miðla granskingarúrslitini, so at tey gerast partur av orðaskiftinum í samfelagnum og í vísindaheiminum.

Fróðskaparsetrið hevur sett sær fyri at økja granskingarog útbúgvingarvirksemið.

Hetta verður m.a. gjørt við at styrkja samstarvið við onnur universitet, granskingarstovnar og vinnulív. Á henda hátt kunnu fleiri útbúgvingartilboð mennast, og lunnar leggjast undir nýskapandi virksemi.

Fakta: Fróðskaparsetur Føroya Rektari: Sigurð í Jákupsstovu Adressa: J. C. Svabos gøtu 14, 100 Tórshavn Telefon: 352 500 Teldupostur: setur@setur.fo Heimasíða: www.setur.fo Høvuðsgranskingarøki: Hugvísindi, samfelagsvísindi, námsvísindi, náttúruvísindi og heilsuvísindi Vísindastørv: 89

P/F Fiskaaling Fiskaaling er eitt alment partafelag, sum fevnir um virkisøkini gransking og menning umframt ráðgeving og tænastur.. Arbeiðið á Fiskaaling miðar beinleiðis ímóti at geva úrslit, ið kunnu brúkast í eini burðardyggari menning av verandi alivinnu. Harafturat verður arbeitt við verkætlanum, ið kunnu verða við at menna nýggjar vinnugreinar innan aling. Granskingararbeiðið á Fiskaaling fevnir m.a. um kanningar í bakteriusamfeløgum á biofiltrunum, spjæðing av laksalús, rognkelsiskanningar, strongdarmátingar, góðska á alifiski, taraaling, umhvørviskanningar og hvussu aliútgerð stendur seg á harðbalnum aliøkjum Fakta: Stjóri: Jóhanna Lava Køtlum Adressa: við Áir, 430 Hvalvík Telefon: 474 747 Teldupostur: fiskaaling@ fiskaaling.fo Heimasíða: www.fiskaaling.fo Høvuðsgranskingarøki: Gransking innan havbúnað Granskarar/ársverk: 16

Sosialurin

Mikudagur 20. september 2017 · Nr. 109

Ein tøkk til føroyingar Nú tað stundar til Vísindavøku, vilja vit á Deildini fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu nýta høvið at siga Føroya fólki okkara stóru tøkk fyri luttøku í kanningum okkara og fyri trúfesti, tá ið vit ferð eftir ferð, sum árini eru farin, hava bjóðað til nýggjar kanningar.

Deildin fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu hevur øll árini, síðani hon varð sett á stovn innan føroyska sjúkrahúsverkið í 1988, granskað heilsuna hjá føroyingum, serliga við atliti til avleiðingarnar dálkaður matur úr havinum hevur á børnini. Granskingarhátturin hevur verið at bjóða stórum tali av fólki at luttaka í ymiskum heilsukanningum og so samanhalda heilsustøðuna við tað, sum tey hava verið úti fyri av umhvørvisdálking. Vit hava kannað stórt tal av kvinnum í viðgongutíðini, og síðani eru børn teirra fylgd heilt upp til 29 ára aldur. Í hinum endanum av lívinum hava vit kannað nógv fólk um 70 ára aldur, og nú 10 ár eftir fyrstu kanning fara vit aftur at kanna somu fólk. Fólk í miðum árum hava eisini luttikið – eitt nú grindamenn og tilvildarliga útvald fólk, sum vórðu kannað fyri sukursjúku.

Mong týdningarmikil úrslit og tilmæli eru komin burturúr okkara gransking. T.d. er altjóða markvirði fyri kviksilvur ásett grundað á okkara gransking, og vit hava ávíst, at ávís dálkingarevni stórliga tálma virknaðin av barnakoppsetingum.

Allar hesar granskingarverkætlanir hava kostað nógvar pengar at gera, men vit hava verið so heppin at fingið tann allarstørsta partin av fíggingini frá útlendskum granskingargrunnum.

Okkara granskarar hava enn nógvar ætlanir um komandi verkætlanir og vóna tí, at áhugin at luttaka fer at verða líka stórur komandi mongu árini.

Niðanfyri nakrar av granskingarverkætlanunum, sum eru ella verða framdar her á stovninum: • • • • • • • • • • • • •

Vit fylgja støðugt umleið 2.300 børnum/ungum, fødd frá 1986 til 2010, við kanningum av miðnervalagi, immunverjuni og búning annars.

Allir 9. floks næmingar hava regluliga síðan 1989, svarað spurnabløðum um teirra lívsvanar.

Diabetes – stívliga 3.000 fólk eru kannað fyri diabetes, bæði fyri at finna títtleikan av typu 2 diabetes, men eisini fyri at kanna, um dálkingarevni virkað sukursjúkuelvandi.

Parkinsons sjúka – hví er sjúkan so vanlig í Føroyum – umhvørvið, arvur ella bæði?

Alzheimers sjúka – hvussu vanlig er sjúkan millum føroyingar, og eru serligar grundir til hesa sjúku her heima?

Essentiellur Tremor í Føroyum (ristingar av ókendari orsøk) – títtleiki og umhvørvisárin ALS (amyotrofisk lateral sklerosa) – hevur sjúkan arviligar orsøkir?

Sáðgóðska – nógvir føroyskir menn hava verið til kanningar av sáðgóðskuni til tess at greina, um lág sáðgóðska hongur saman við lívsvanum.

Fruktbæri – umfatandi spurnakanning er gjørd av, hvussu leingi tað gongur frá ein kvinna vil gerast við barn, til hon verður tað.

Tarmbrunasjúkur – títtleikin í Føroyum er høgur. Hví so er, verður kannað í eini PhD – verkætlan.

Hvussu nógv minkar árvaknið hjá fiskimonnum, sum arbeiða leingi uttan at sova (PhD – verkætlan) Strongd hjá trolaramonnum í Barentshavinum.

Heilsustøðan hjá stívliga 700 føroyingum í sjeytiárunum er gjølla kannað.

Sjúkrahúsverk Føroya Sigmundargøta 5, FO-100 Tórshavn Tlf.: +298 31 66 96, Fax: +298 31 97 08, T-postur: dfaa@health.fo

19

Vísindavøkan verður í Perluni, Reinsarínum og á Perlutorginum frá kl. 8.00 til 18.00

SK R Á FRÍGGJADAGIN 29. SEPTEMBER

FRAMLØGUR

Kl. 8.15

Tað vera 13 stuttar framløgur í Perluni í Tórsgøtu.

Kl. 8.15 - 18.00

Setan av Vísindavøkuni - Gunvør Balle, varaborgarstjóri, setur Vísindavøkuna Framsýningar og tiltøk kring evnið Tilfeingi.

Granskingarstovnarnir hava básar við ymsum samvirknum tiltøkum og fólki, sum greiða frá teirra virksemi

Kl. 8.30 -12.30

8 framløgur á 15 min. fyri miðnámsskúlanæmingum og øðrum

Kl. 9.30 - 17.30

Telt á p-økinum við Hvonn, har lærarar og næmingar í Hoydølum skipa eksperiment fyri næmingum frá mið- og hádeild

Kl. 13.00

Kl. 15.00

Kunngerð av vinnara av kappingini Ársins Vitanarfróðu. Vit stroyma frá handanini.

Handan av ársins Miðlaheiðursløn. Vit stroyma frá handanini.

Kl. 15.30 -17.00

5 framløgur á 15 min. fyri øll

Kl. 18.00

Vísindavøkan endar

Fyrraparturin er serliga hugsaður til miðnámsskúlaflokkar. Tað er neyðugt at boða frá luttøku, um flokkar vilja tryggja sær pláss til framløgurnar fyrrapartin.

Hetta kann gerast á gransking@gransking.fo

FYRRAPART 08.30 Trúgvin, tøgnin og talufrælsið: Ímillum religiónskritikk og religiøsan sensur. Heini í Skorini, Søgu og samfelagsdeildin, Fróðskaparsetrið 09.00 New approaches to understand changes in ocean ecosystems Ian Salter, Havstovan 09.30 Áfestisforðandi viðgerð: Er lykilin til at læsa hurðina á sjúkuni Colitis Ulcerosa (tarmbruni) funnin? Nicolina Ovadóttir, Depilin fyri heilsu- og almannagransking, Fróðskaparsetrið 10.00 Náttúruvísindi, føroysk tjóðarbygging og ferðin hjá H.C. Lyngbye í Føroyum 1817. Ole Wich, Søgu og Samfelagsdeildin, Fróðskaparsetrið 10.30 Um kanningar av skerpikjøtsbakterium Petra E. Petersen, Heilsufrøðiliga Starvsstovan 11.00 Er tang den nye laks? Tang dyrkning på Færøerne - ideel lokalitet i forhold til vækst og indholdsstoffer.

Urd Grandorf Bak, Ocean Rainforest 11.30 Primo – nýggj føroysk leitiskipan. Erling Kjærbo, Landsbókasavnið 12.00 Arktisk umhvørviseftiransing í Føroyum – hvussu sær tað nú út við dálkandi evnum í t.d. toski ella teistaeggi?

Birgitta Andreasen, Umhvørvisstovan

SEINNAPART 15.30 Um kanningar av skerpikjøtsbakterium Petra E. Petersen, Heilsufrøðiliga Starvsstovan 16.00 Det svigtende hjerte - en motor uden brændstof Kasper Kyhl, Landssjúkrahúsið 16.30 Um uppkalling eftir navnfromum monnum og kvinnum Anfinnur Johansen, Føroyamálsdeildin, Fróðskaparsetrið 17.00 Kanning av sálarheilsuni hjá miðnámsskúlanæmingum Annika H. Davidsen, Føroyskir Sálarfrøðingar 17.30 Um leikvísindi - Citizen Science - hvat er hetta og hvat er nyttuvirðið í mun til akademiska gransking. Annika Sølvará, Granskingarráðið