Wonderwel groep 6 Riool door Hans Wilschut en Marlie Hollands

Wat gebeurt er na het doorspoelen van de wc?

Een wonderwel onderzoek voor groep 6 naar de werking van de riolering.

Inhoudsopgave: Introductie van het onderzoek Les 1:

pag. 2

De nulmeting

pag. 3

Thuisopdracht

pag. 5

Les 2:

Formuleren van eigen vragen

pag. 6

Les 3:

Leven in de sloot

pag. 7

Les 4:

Geschiedenis van het rioolstelsel

pag. 8

Les 5:

Excursie Waterzuivering

pag. 11

Les 6:

Geen vet door het toilet (riool en duurzaamheid)

pag. 13

Les 7:

Techniekmiddag (icm leskist NME de grote boodschap)

pag. 15

Les 8:

Terugblik en voorbereiding presentatie

pag. 18

Presentatie

pag. 18

Leerdoelen

pag. 19

Bijlagen

pag. 21

1

Introductie: Wat gebeurt er eigenlijk met onze poep en plas nadat we hebben doorgespoeld? Wat gebeurt er met al het vieze afvalwater, na de afwas of van de wasmachine? Hoe wordt dat alles opgeruimd?

Dat is wat kinderen tijdens de lessenserie gaan onderzoeken. Het opruimen van poep en plas werd pas een probleem naarmate steden groter werden. Het ging er enorm stinken en het leidde tot allerlei ziektes! Nu is dat geen probleem meer. Hoe hebben mensen dat voor elkaar gekregen?

Tijdens de lessen krijgen kinderen inzicht in het wonderbaarlijke samenspel van natuur en techniek achter de rioolwaterzuivering.

Tijdens een buitenles bestuderen kinderen het slootleven en leren ze dat dit leven belangrijk is om het water schoon te houden. In de voedselkringloop is afval van de één voedsel voor de ander.

Kinderen bezoeken ook een RWZI (RioolWaterZuiveringsInstallatie) en horen daar hoe onze poep en afvalwater worden opgeruimd met behulp van heel kleine beestjes, bacteriën. Het is een truc die we rechtstreeks hebben afgekeken van de natuur.

Tijdens de lessenserie wordt ook aandacht besteed aan het verleden: hoe werden drollen opgeruimd voordat er riolering was? Wanneer kwam er een rioolstelsel? We kijken hierbij naar de geschiedenis van Amsterdam. Tijdens de techniekworkshop leggen kinderen zelf afvoer- en waterleidingen. Ze onderzoeken de werking van een zwanenhals en kneden een natuurgetrouwe drol met behulp van ontbijtkoek. Aandacht is er ook voor het vraagstuk van duurzaamheid: wat kunnen we zelf doen om te zorgen dat de rioolwaterzuivering minder energie kost? Hoe kunnen we de beestjes in de RWZI zo goed mogelijk verzorgen? Wat vinden ze lekker en wat kunnen we beter niet door het riool spoelen? Op deze wijze leggen kinderen de relatie tussen hun eigen gedrag en de onzichtbare werking van het riool.

Onderzoeksvragen: -

Hoe worden onze drollen en afvalwater opgeruimd?

Hoe gebeurt dat in de natuur?

Hoe werd poep vroeger opgeruimd?

Hoe werkt een stankafsluiter?

Wat kunnen we zelf doen om de rioolwaterzuivering zo goed mogelijk te laten werken?

Concepten: Voedselkringloop, afvalwater, bacteriën, riolering, zwanenhals, duurzaamheid Kerndoelen binnen OJW: -

Mens en samenleving: 39 Natuur en Techniek: 40, 42, 44 Ruimte: 47 Tijd: 52

Groep: Groep 6 Tijdsduur: Totaal circa 5 uur lestijd op school, verdeeld over circa 5 dagdelen. Daarnaast een dagdeel voor een educatief uitje naar een RWZI.

Les 1: De nulmeting 2

(Confrontatie met het onderwerp van onderzoek, eerste verkenning)

Doel van de les is om bij kinderen verwondering op te roepen over waar alle poep en plas naartoe gaan. Waar blijft het allemaal? Hoe wordt het opgeruimd? Je verkent de voorkennis van kinderen. Je bespreekt met ze wat er per dag naast poep en plas nog meer in het riool verdwijnt. Je roept verwondering op door een zwanenhals te laten zien en te vragen of kinderen weten wat dat is.

Waarom is die zwanenhals zo ongelofelijk belangrijk? Je concludeert dat we dankzij het ‘stankslot’ van de zwanenhals niks meer ruiken van alle vieze water dat we door de gootsteen in het riool gooien. Waar zijn er eigenlijk nog meer zwanenhalzen / stanksloten te vinden in huis of op school? (bij het toilet, de douche, elke watertafel, de was-en vaatwasmachine). Als thuisopdracht geef je kinderen mee om thuis samen met een ouder of verzorger te kijken waar de stanksloten zitten en hoe die werken. Je concludeert dat het stankslot van de zwanenhals slechts één belangrijk onderdeel is van een ingenieus systeem dat eindigt in een soort poepfabriek: de (R(iool) (W)ater(Z)uiverings(I)nstallatie. Je kondigt aan dat we de komende weken de werking van het riool nauwkeurig onder de loep gaan nemen. Je vertelt dat we daartoe een bezoek gaan brengen aan een echte rioolwaterzuiveringsinstallatie. We bekijken ook het leven in de sloot vlakbij school. Hoe worden daar, in de natuur, poep en plas opgeruimd? Je vertelt dat we in de volgende les allereerst de vragen gaan inventariseren die kinderen zelf hebben over de werking van het riool. Je vraagt kinderen hier alvast over na te denken.

Tijdsduur: 45 min.

Nodig/voorbereiding: -

Een zwanenhals

3

Lesbeschrijving: 1. Introductie. Je grijpt terug op Wonderwelprojecten in voorgaande jaren (voedsel, drinkwater, afval en elektriciteit). Je laat de kinderen verwoorden dat het bij Wonderwel altijd gaat over de basisvoorzieningen in huis. Je vertelt dat we het de komende tijd gaan hebben over het toilet en hoe dat werkt. Je legt kinderen de vraag voor wat er gebeurt met hun drol nadat ze die hebben doorgespoeld? Wie heeft daar een idee over? Bij elk antwoord vraag je door. De drollen gaan naar het riool en waar gaat het riool naartoe? Ook hier zijn weer alle antwoorden goed als je er maar serieus over hebt nagedacht. Het gaat in dit stadium vooral om de uitnodiging aan kinderen om zelf na te denken. Ga nog niet teveel uitleggen.

2. Kinderen weten waarschijnlijk dat poep en plas in het riool terechtkomen. Wat komt er nog meer terecht in het riool? Waar zijn er allemaal afvoerpunten in huis?

3. Je zegt dat je iets bij je hebt dat te maken heeft met de riolering en dat enorm belangrijk is in huis. Zonder dat ding zouden we hier niet kunnen zitten… Je voert de spanning nog wat op en haalt dan een zwanenhals tevoorschijn. Tot dan toe lag het ding onzichtbaar voor de kinderen onder een doek of in een mand binnen jouw handbereik. Je vraagt kinderen of ze weten hoe het heet. Je laat ze naar hartenlust fantaseren. Als ze niet op de naam komen kun je ze helpen door te zeggen dat de naam van een dier in het woord zit. Dat je dit dier wel eens ziet zwemmen in de grachten. Uiteindelijk komen ze erachter en vraag je waar de zwanenhals in de klas te vinden is.

4. Je vraagt of kinderen weten waarom die zwanenhals zo belangrijk is. Je laat ze weer lekker fantaseren en op een gegeven moment zeg je dat je wat bijzonders gaat doen. Je pakt een glaasje water en gooit dat heel langzaam in de bovenkant van de zwanenhals. Er komt geen water uit de onderkant. Hoe kan dat nou? Waar is het water gebleven? Je vraagt een kind naar voren dat mag vertellen waar het water is. Zo komen jullie er stap voor stap achter dat het water de buis afsluit en zo de stank uit het riool tegenhoudt.

5. Je vraagt aan kinderen of ze weten waar in huis of op school nog meer zo’n stankslot aanwezig zal zijn. Je inventariseert dat dit het geval zal zijn bij elk apparaat of voorziening waarbij er een verbinding is met het riool. Je stelt kinderen voor om in hun eigen huis, samen met ouders, na te gaan waar alle stanksloten zitten en hoe ze werken.

6. Je concludeert dat het toch fijn is dat ooit iemand de zwanenhals heeft bedacht om ervoor te zorgen dat we niet de hele dag in de stank zitten van poep en afvalwater.

7. Vertel tot slot dat we de komende tijd dieper ingaan op hoe het riool werkt. Kondig aan dat we een bezoek gaan brengen aan een RWZI, Riool Water Zuiverings Installatie, om er meer over te weten te komen. Vraag de kinderen ook om alvast na te denken wat ze allemaal zouden willen weten over het riool. Die vragen gaan we in de volgende les verzamelen.

8. Geef het werkblad van de thuisopdracht mee naar huis. Stel ouders op de hoogte en vraag om hun medewerking.

4

Thuisopdracht – de werking van het riool:

Naam:

● Wat zit er bij jou thuis aangesloten op het riool?

● Het riool stinkt. Toch ruiken wij dat niet. Dat komt door een wonder van techniek: de stankafsluiter of het waterslot! Kun jij die zien? Tel hoeveel jullie er hebben in huis. Tip: vaak hebben ze de vorm van een zwanenhals, maar niet altijd!

● Heel misschien mag je samen met een volwassene een zwanenhals loshalen. Wat ruik je dan? Houd hem onder de kraan. Waar blijft het water staan? Door dat laagje water kan de lucht uit het riool niet terug naar boven. Knap bedacht!

Zwanenhals onder de kraan

Zwanenhals onder het toilet

5

Les 2: Formuleren van eigen vragen

(Vragen formuleren, onderzoek plannen) In deze les verwoorden kinderen hun eigen vragen over de werking van het riool en het opruimen van poep en afvalwater. Besproken wordt hoe we aan antwoorden zouden kunnen komen op die vragen. Kunnen we googelen, iemand vragen, een experimentje doen? Met hulp van de leerkracht wordt gekeken of er vragen zijn die gesteld kunnen worden bij de rioolwaterzuivering.

Tijdsduur: 30 min.

Nodig/voorbereiding: -

Papier en pennen

Lesbeschrijving: 1. Terugblik op de vorige les en de thuisopdracht. Bespreek wat kinderen hebben ontdekt over het riool en de stankafsluiters bij hen thuis. Herhaal dat de zwanenhals onderdeel is van het rioleringssysteem. Herhaal dat we tijdens dit project nader gaan onderzoeken wat er gebeurt met alle poep en afvalwater en hoe de riolering functioneert. Wat willen kinderen hier de komende tijd over leren? Stel voor om in groepjes vragen te bedenken.

2. Kinderen gaan in groepjes uit elkaar. Ze bedenken vragen en noteren die (bijvoorbeeld conform de placematmethode).

3. De belangrijkste vragen worden uitgewisseld. Kijk of je de vragen met kinderen kunt ordenen.

Misschien in geschiedenisvragen, technische vragen, rekenvragen of vragen die te maken hebben met milieu en duurzaamheid.

4. Bespreek met de kinderen hoe je antwoord zou kunnen vinden op de vragen. Misschien door te googelen, door een deskundige te vragen (wie dan?), of door proefjes.

5. Vertel dat we een bezoek gaan brengen aan een RWZI. Welke vragen zouden we daar kunnen stellen? Help de kinderen vanuit je voorkennis over wat we bij dat bezoek gaan doen.

6. Afsluiting. Vertel dat kinderen voor de volgende les naar buiten gaan. Ze gaan het leven bestuderen in de sloot en leren welke rol dat leven speelt bij het schoonhouden van het slootwater. Misschien worden daar ook al wel een paar vragen van de kinderen beantwoord.

6

Les 3: Leven in de sloot (Onderzoek uitvoeren)

Wat groeit en bloeit er in de sloot? Welke beestjes leven er in? Is het water schoon of vies, of lijkt dat maar zo? Is het warm of koud? Met allerlei materialen (schepnetjes, determineerkaarten) gaan de leerlingen slootonderzoek doen. Ze leren welke rol beestjes spelen bij het schoonhouden van de sloot. Bij de rioolwaterzuivering hebben we dat trucje afgekeken van de natuur.

(Mocht het in april nog te koud zijn om waterleven te vinden in de sloot, dan is het wel belangrijk om in de klas aandacht te besteden aan waterzuivering in de natuur.)

Tijdsduur: een dagdeel

Nodig/voorbereiding: -

Zoeken van een geschikte sloot in de omgeving van de school Bestellen materialen voor veldwerk NME 2.26: https://www.nmegids.nl/aenm/lesaanbod/nw_aanbodoverzicht.php?gemeente=diemen De vragen die in de vorige les zijn bedacht.

Lesbeschrijving: De leerkracht legt de relatie met het thema rioolwaterzuivering: In deze les wordt gekeken naar het schoonhouden van water in de natuur. Later, bij het bezoek aan de RWZI kijken we hoe mensen de rioolwaterzuivering aanpakken. In de natuur zorgen hele kleine beestjes voor het opruimen van de sloot: waterdiertjes en bacteriën. Wat de een uitpoept is eten voor de ander! De voedselkringloop in de natuur. Bij de RWZI, waar de kinderen binnenkort op bezoek gaan, apen ze het trucje van de natuur eigenlijk gewoon na. Zo spelen bacteriën er een belangrijke rol bij het opruimen van onze poep en afvalwater.

7

Kinderen halen met schepjes waterdiertjes uit de sloot. Ze worden verzameld in emmertjes of bakjes. Met behulp van determineerkaarten wordt gekeken wat de vangst is. Na afloop worden de diertjes weer vrijgelaten.

Les 4: Geschiedenis van het rioolstelsel (Onderzoek uitvoeren)

In deze les, en tijdens zelfstandig werken gedurende de week, buigen kinderen zich over de geschiedenis van het rioolstelsel: Hoe ruimden mensen vroeger poep en plas op? Wanneer zijn ze op het idee gekomen van rioolbuizen? We gaan kijken naar de geschiedenis van Amsterdam. Wat is een beerput en wat werd er bedoeld met de ‘boldootkar’ of de ‘smeerpijp’? Kinderen doen tijdens de les ervaring op met literatuuronderzoek en met onderzoek via internet. In groep 6 hebben kinderen vaak al redelijk wat ervaring met internet en ook met het vinden van informatie door te googelen. In deze les sluit je op deze voorkennis aan en stimuleer je kinderen antwoord te zoeken op historische vragen over het rioolstelsel. Eventueel hebben een aantal kinderen van tevoren de opdracht gekregen om in de bibliotheek te zoeken naar boeken waarin de geschiedenis van het riool aan bod komt. Ook deze boeken kunnen tijdens de les nader worden bekeken.

Nota bene: Afhankelijk van de groep kan dit ook een opdracht zijn voor een plusgroep.

Tijdsduur:

30 min. voor de introductie. Uitwerking gedurende de week tijdens zelfstandig werken. 30 min. voor de presentatie.

Nodig/voorbereiding: -

Voldoende computers Boeken over de geschiedenis van het rioolstelsel Jezelf inlezen op de geschiedenis van het riool en die van Amsterdam in het bijzonder. (Zie een korte samenvatting in de bijlage.)

8

Lesbeschrijving: Introductie: 1. Je kijkt naar de vragen over de riolering die werden opgesteld in de tweede les. Je constateert dat daarin ook vragen zitten over de geschiedenis van het rioolstelsel. Je bespreekt samen met de kinderen welke vragen over geschiedenis gaan. Je markeert die.

2. Bedenk met de kinderen of er nog meer geschiedenisvragen zijn waar de kinderen antwoord op zouden willen zoeken.

3. Je stelt voor om in groepjes op het internet te zoeken naar antwoorden op de genoemde vragen.

Later kunnen de groepjes aan elkaar presenteren wat ze hebben ontdekt.

4. Bespreek kort het gebruik van zoektermen en een beperkt aantal handige sites. Maak afspraken hoe kinderen a. kunnen terugvinden en b. kunnen vastleggen wat ze ontdekken. Stimuleer ze om plaatjes te bewaren en laat zo nodig zien hoe je dat doet.

5. Alternatief: Je kunt ook de volgende overzichtelijke site gebruiken en kinderen n.a.v. hiervan in groepjes informatie laten zoeken over een bepaald tijdvak (https://www.riool.info/ontstaan-vanhet-riool).

Uitwerking tijdens zelfstandig werken: 6. Laat de groepjes een tijd ‘aanrommelen’. Ga na enige tijd na of het lukt. Geef begeleiding waar nodig. Is er iets waar de hele groep moeite mee heeft? Bespreek dat klassikaal en geef zo nodig meer tips met betrekking tot het vinden van informatie.

7. Ga na of elke groep een of meer ontdekkingen heeft die ze willen presenteren. Bedenk zelf een volgorde van presenteren.

Presentatie: 8. Laat kinderen presenteren wat ze hebben ontdekt. Laat ze daarbij gevonden plaatjes zien op het digibord.

9. Geef zelf ook een korte presentatie van iets dat je hebt ontdekt en leuk vond. Betoon jezelf zo ook ‘lerend’ en gebruik het om aspecten aan bod te laten komen die je belangrijk vindt en die bij de kinderen nog niet naar voren gekomen zijn.

Mocht het bijvoorbeeld niet door de kinderen zijn verteld, dan kun je zelf het verhaal vertellen over het cruciale belang van het riool én de waterleiding voor de gezondheid van mensen. Dit is eerder aan bod gekomen bij het Wonderwelproject over drinkwater in groep 4: In de 19de eeuw werd Nederland geteisterd door regelmatige epidemieën van cholera en tyfus. Ze kostten elke keer weer duizenden mensen het leven, zo ook in Amsterdam. Men wist toen nog niet dat de oorzaak lag in besmet drinkwater. Mensen wisten al wel dat het niet gezond was om water te drinken uit de grachten. Er bestond nog geen riool en iedereen gooide poep en plas gewoon in de gracht. Ook de fabrieken loosden hun afvalwater in de gracht. Daarom dronken mensen al vanaf de Middeleeuwen liever (licht) bier dan dat vieze water. Andere bronnen van drinkwater waren hemelwater of schoner water uit de Vecht. Maar dat moest worden gehaald met paard en wagen en daar moest je dan voor betalen. Armere mensen konden zich dat niet veroorloven. De rijkere 9

mensen wel en die hadden dan ook minder last van de ziektes. Ze dachten dat de ziektes de schuld van de armen zelf waren, gevolg van losse zeden en drankmisbruik. Ook de overheid nam lang geen verantwoordelijkheid. Het was de schrijver Jacob van Lennep die door zijn vrouw op het idee werd gebracht om drinkwater uit de duinen naar Amsterdam te vervoeren. Ze hadden een buitenverblijf in Bloemendaal en de vrouw van Van Lennep vond dat water heerlijk! Zo gezegd, zo gedaan en Van Lennep zorgde voor een waterleiding vanaf de duinen naar het Haarlemmerplein in Amsterdam.

Daar kon je vanaf 1853 voor een cent een emmer water halen. In 1866 brak er in Nederland weer een epidemie uit van cholera. Veel mensen werden ziek, echter niet rond het Haarlemmerplein!

Vanaf dat moment wilde iedereen dat schone drinkwater! In de decennia daarna werden gaandeweg overal in Nederland rioolstelsels aangelegd en kreeg iedereen een waterleiding met schoon drinkwater. Cholera en tyfus zijn sindsdien niet meer voorgekomen in Nederland. Veel experts erkennen dat riolering en waterleiding de beste medicijnen zijn tegen veel ziekten. In 2007 werden ze door lezers van het British Medical Journal verkozen tot de belangrijkste 'medische' doorbraak in de afgelopen 200 jaar.

10. Concludeer dat kinderen veel hebben ontdekt, dat ze goed naar elkaar hebben geluisterd en dat het fijn was dat ze elkaar konden aanvullen.

10

Les 5: Excursie Waterzuivering (Onderzoek uitvoeren)

In Diemen verzorgt Waternet de rioolwaterzuivering. Tijdens deze excursie naar een RWZI zien kinderen de plek waar hun afvalwater naartoe gaat en hun drollen worden opgeruimd. Ze leren dat die drollen worden opgegeten door kleine beestjes (bacteriën) die hier in grote bakken worden verwend: veel zuurstof, lekker temperatuurtje en natuurlijk veel te eten. Een medewerker van Rijnland vraagt de kinderen goed op te letten wat ze door het toilet en de gootsteen spoelen omdat de beestjes heel gevoelig zijn. Poep vinden ze lekker maar van verfresten gaan ze dood. Gek idee eigenlijk dat als je poept je daarmee deze beestjes voert…

Tijdsduur: 90 minuten plus reistijd Nodig/voorbereiding: -

Bekijk zelf als achtergrondinformatie het volgende filmpje: https://www.youtube.com/watch? v=exyKOrMUrws Een afspraak met de medewerkers van de Waterzuivering Twee ouders als begeleiders De vragen die kinderen hebben opgesteld over riolering en afvalwater Gemaakte afspraken met kinderen over wie, wanneer, welke vragen stelt en hoe de antwoorden worden vastgelegd.

11

Lesbeschrijving: 1. Ontvangst door een medewerker van de RWZI. Informatie over het programma. Afspraak wanneer kinderen vragen kunnen stellen die ze in de tweede les hebben voorbereid.

2. De kinderen worden rondgeleid over het terrein.

3. Uitwisseling van ervaringen. Zijn alle vragen beantwoord? Zo ja, hoe? Zo nee, wat willen jullie nog vragen?

4. Afsluiting. De medewerker wordt bedankt.

5. Terugkeer naar school.

12

Les 6: Geen vet door het toilet (Onderzoek doen. Creatieve verwerking. Presentatie.)

In deze les wordt de relatie gelegd met duurzaamheid. Kinderen denken na over wat ze zelf kunnen doen om de rioolwaterzuivering zo goed mogelijk te laten verlopen. Ze denken na over hoe ze verstopping van het buizenstelsel kunnen voorkomen. Tijdens de les wordt daartoe ingezoomd op de verstopping van het riool door vet. Ze denken ook na over hoe ze de beestjes in de RWZI kunnen verzorgen. Wat vinden die bacteriën lekker? Wat niet? Ze grijpen daarbij terug op wat ze hebben geleerd tijdens het uitje naar de RWZI. Als verwerking maken kinderen een poster waarop aan ouders of in de buurt voorlichting wordt gegeven over wat je wel of niet door het riool mag spoelen.

Tijdsduur: 45 minuten Nodig/voorbereiding: -

Filmpje over de ophoping van vet langs de randen van het riool (https://www.youtube.com/watch?v=TMKlv3P7XLk ) Stevig tekenpapier op formaat circa A-3

Lesbeschrijving: 1. Je kijkt met kinderen terug op het bezoek aan de RWZI. Wat heeft indruk gemaakt?

2. Je vertelt dat jullie het in deze les gaan hebben over wat je zelf kunt doen om de RWZI zo goed mogelijk te helpen. Je vraagt of kinderen daar ideeën over hebben. (Dit is meteen een formatieve evaluatie van wat kinderen hebben opgestoken tijdens het bezoek aan de RWZI.) Je 13

3.

4.

5.

6.

7.

laat kinderen dingen noemen. Misschien noemen ze wel geen verf door het toilet of geen maandverband door het toilet. Laat ze verwoorden waarom dat zo is. Noteer de antwoorden op het bord en constateer dat je ze kunt verdelen in twee categorieën: dingen die niet fijn zijn voor de bacteriën in de RWZI (medicijnen, verf of ander chemicaliën) en dingen die zorgen voor verstopping van de buizen (rommel, maandverband, babydoekjes en vet). Noteer deze woorden boven de twee lijstjes. Vul zelf aan wat niet ter sprake komt.

Afhankelijk van wat er is besproken tijdens de excursie naar de RWZI ga je meer of minder diep in op het grote probleem van vet in de rioolbuizen. Je laat in elk geval het bovengenoemde filmpje zien.

Je bespreekt waarom vet een probleem is (in de rioolbuizen is het koud; hierdoor stolt vet en blijft het kleven aan de wanden; uiteindelijk verstopt het de rioolbuis). Je vertelt wat er kan gebeuren als het riool verstopt (vies water komt via de putten naar boven en kan ongezuiverd in oppervlaktewater terecht komen; dat is schadelijk voor het milieu). Je vertelt hoe de ontstopping ongedaan wordt gemaakt en dat dit veel energie kost. Ook dat is schadelijk voor het milieu.

Rond de bespreking af met het benoemen van wat er wél door het riool mag: poep, plas, wcpapier, afwaswater en lichaamseigen stoffen (bloed, braaksel). Dat vinden de bacteriën in de RWZI allemaal lekker. Bespreek ook wat je moet doen met alle spullen en stoffen die niet in het riool mogen: rommel in de vuilnisemmer, verf naar het chemisch afval en vet in een plastic fles in de vetkliko. Laat kinderen uitzoeken waar je in de buurt terecht kunt met chemisch afval en met vet. (Op deze site kun je door het invoeren van een postcode achterhalen waar vet wordt ingezameld: http://www.frituurvetrecyclehet.nl/.)

Stel kinderen voor om een poster te maken. Dat kan door te tekenen of door het knippen en plakken van plaatjes uit tijdschriften of printjes van internet. De poster maakt duidelijk voor mensen die deze lessen niet hebben gevolgd wat je kunt doen om de rioolwaterzuivering goed te laten functioneren.

Laat kinderen in groepjes een ontwerp maken. Maak afspraken wanneer de groepjes verder kunnen werken aan hun poster. Laat ze eventueel thuis plaatjes verzamelen. Laat de groepjes onderling afspreken wie wat zal zoeken en aanleveren.

14

Les 7: De techniekmiddag (in combinatie met leskist NME de grote boodschap)

(Onderzoek uitvoeren)

Tijdsduur: twee uur (in twee rondes van een 50 min. met een halve groep) Nodig/voorbereiding: -

Een aantal ouders dat wil helpen Water- en afvoerleidingen met een houten plaat waarop het circuit kan worden vastgeschroefd Ontbijtkoek, appelstroop en pindakaas met stukjes om drollen te kneden Petfles, doorzichtige slang, jampot, azijn om zelf een zwanenhals te maken en te testen 3 bekers, een opvangbak, een trechter met wijde opening, een roerstokje, wc-papier, billendoekjes, een beetje olijfolie of babyolie om de verstopping van het riool na te bootsen Stevig tekenpapier om bedankkaartjes te schrijven en te tekenen De ontwerpen voor de posters of de posters in wording

15

Lesbeschrijving: 1. Terugblik op de vorige lessen. Voorkennis ophalen over hoe ons riool werkt. Je hebt een paar buizen bij je: afvoerbuizen en waterleidingbuizen. Je vraagt de kinderen eerst wat dat voor buizen zijn. Waar zie je die in de klas? Constateer dat je er maar een klein stukje van ziet en dat het merendeel achter de muren is weggewerkt.

2. Je kondigt aan dat kinderen tijdens deze middag met allerlei proefjes meer te weten zullen komen over de techniek achter de werking van het riool. De groep wordt in tweeën gesplitst: Een groep gaat aan de slag met proefjes in de aula. Een andere groep blijft in de klas. Daar werken ze in groepjes verder aan hun poster en schrijven ze individueel een bedankkaartje aan de medewerkers van de RWZI of Waternet.

3.

In de aula voeren kinderen in groepjes de volgende proefjes en experimenten uit. Je benadrukt dat samenwerking noodzakelijk is om de klus te klaren. ● Ze leggen een circuit aan van rioolbuizen. Ze bevestigen die met schroeven en schroevendraaiers op een houten plaat. ● Ze leggen een circuit aan van waterleidingbuizen op een houten plaat. ● Ze knutselen een zwanenhals en onderzoeken / ervaren hoe die werkt. Dit met een petfles, een jampotje, azijn en een doorzichtige slang (zie bijlage) ● Ze doen een proefje om te onderzoeken hoe vet en billendoekjes het riool verstoppen (zie bijlage) ● Ze kneden een drol van ontbijtkoek, appelstroop en pindakaas met stukjes.

4. In de klas gaan kinderen verder met hun werk aan de poster. Ook schrijven en tekenen ze een bedankkaartje aan de mensen van de RWZI Zwaanshoek of Hoogheemraadschap Rijnland.

5. Na circa 50 minuten worden de groepen gewisseld.

6. Uitwisseling van ervaringen. Wat hebben we vandaag geleerd? Hoe verliep de samenwerking?

16

7. Een aantal kinderen vertellen wat ze op hun bedankkaartje hebben geschreven en/of laten hun tekening zien. Je concludeert dat de mensen van de RWZI / Rijnland ongetwijfeld heel blij zijn met de bedankkaartjes. Ze verdienen wel die pluim, want zonder hun werk zouden wij geen goed werkend riool hebben.

8. Afsluiting. Je kondigt aan dat we tijdens de volgende les gaan kijken hoe kinderen het geleerde kunnen presenteren.

17

Les 8: Terugblik en voorbereiding presentatie (Concluderen, voorbereiden presenteren) In deze les kijken de kinderen terug op het hele programma. De vragen uit de tweede les worden besproken en de antwoorden die kinderen hebben gevonden. Vragen die zijn blijven liggen of die gaandeweg zijn opgekomen worden geïnventariseerd. Er wordt bekeken of ze nog kunnen worden beantwoord. Er wordt een plan gemaakt hoe het geleerde te presenteren aan ouders of andere kinderen op school.

Tijdsduur: 30 min.

Nodig/voorbereiding: -

De lijst met aanvankelijke vragen

Lesbeschrijving: 1. Kringgesprek: We hebben de afgelopen periode veel gesproken, beleefd en onderzocht over het riool. Wat heeft het meeste indruk gemaakt? Noteer dat in steekwoorden op het bord. Vraag door waarom iets indruk heeft gemaakt en wat ze ervan hebben geleerd.

2. Laat kinderen nog eens kijken naar hun oorspronkelijke vragen. Is alles beantwoord? Zijn er nog vragen blijven liggen? Kunnen we daar nog een antwoord op zoeken? Wie, hoe, wanneer? (mogelijkheid tot verdieping voor individuele kinderen of een groepje) 3. Wat hebben we allemaal om te presenteren? (foto’s, stukjes n.a.v. het geschiedenisonderzoek, de posters, verslagen van het slootonderzoek of het uitje naar de RWZI, proefjes van de techniekmiddag enz.) Hoe zullen we presenteren wat we hebben onderzocht en ontdekt?

4. De kinderen besluiten samen met de leerkracht tot … (een tentoonstelling, een filmpje, een campagne, een nieuwsbrief enz.)

5. Er worden afspraken gemaakt over data en wie, wanneer, wat gaat doen.

Presentatie

18

Leerdoelen

Algemeen Houding: - Willen weten: De leerling is nieuwsgierig en verwondert zich - Kritisch willen zijn: De leerling is actief observerend - Willen begrijpen: De leerling wil zaken begrijpen - Willen delen: De leerling is sociaal en gericht op samenwerking

Vaardigheden: -

Doelgericht exploreren vanuit verwondering en nieuwsgierigheid Verwoorden van eigen (onderzoeks)vragen Een onderzoek uitvoeren volgens plan Verbanden leggen tussen de onderzoeksvragen en opgedane ervaringen Presenteren van de ontdekkingen aan leraar, klasgenoten en ouders.

Kennis: Kerndoelen binnen OJW: - Mens en samenleving: 39 - Natuur en Techniek: 40, 42, 44 - Ruimte: 47 - Tijd: 52 Denkwijzen - De leerlingen kunnen denken in termen van oorzaak en gevolg.

- De leerlingen kunnen denken in systemen.

- De leerlingen kunnen denken in kringlopen.

- De leerlingen kunnen denken in termen van evenwicht en duurzaamheid.

Uitwerking in de lessen Houding - De leerlingen verwonderen zich erover dat elke dag de poep en plas wordt opgeruimd. Ze stellen hierover veel vragen.

- Ze willen begrijpen hoe hun wc feitelijk werkt, welke functie de zwanenhals heeft en waar die allemaal in huis te vinden is.

- Ze willen begrijpen hoe poep en afvalwater via het rioolstelsel worden opgeruimd.

- Ze observeren actief het leven in de sloot om beter te begrijpen hoe afvalwater wordt gezuiverd in een natuurlijke kringloop.

- Ze observeren actief de verschillende stadia waarin rioolafvalwater wordt gezuiverd bij de RWZI. - Ze werken nauwkeurig bij het leggen van de afvoer- en waterleidingen en zijn nieuwsgierig naar de werking van een zwanenhals.

19

-

-

-

De leerlingen werken nauwkeurig samen aan de opdrachten in Jeugdland en bij de rioolwaterzuiveringsinstallatie. Tijdens de techniekworkshop werken ze nauwkeurig samen bij het leggen van de afvoerleidingen en bij het uitvoeren van andere techniekopdrachten.

De leerlingen willen graag bijdragen aan een duurzame rioolwaterzuivering en zijn innovatief in het bedenken van manier om de beestjes in het riool zo goed mogelijk te verzorgen en belasting van het riool te voorkomen.

De leerlingen willen het geleerde graag presenteren en bedenken daarvoor een originele vorm.

Vaardigheden - De leerlingen kunnen zich verwonderen over het feit dat poep en plas worden afgevoerd, zonder dat wij dat verder nog zien of ruiken.

- De leerlingen kunnen zich verwonderen over (de functie van) een zwanenhals.

- De leerlingen kunnen vragen formuleren voor een deskundige.

- De leerlingen exploreren vanuit bewuste en doelgerichte observatie het opruimen van afval in de natuur en de door mensen aangelegde rioolwaterzuivering.

- De leerlingen kunnen een onderzoek volgens plan uitvoeren naar de werking van een zwanenhals. Ze houden hierbij een gerichte werkvolgorde aan conform een werkblad.

- Ze kunnen aan de hand daarvan nauwkeurig waarnemen en beredeneren hoe de zwanenhals werkt.

- De leerlingen kunnen wat ze ontdekt hebben presenteren aan ouders.

Kennis - De leerlingen weten hoe afval wordt opgeruimd in de natuur en hoe dit verband houdt met de voedselkringloop.

- De leerlingen weten dat hun poep en afvalwater uitkomt in een rioolwaterzuiveringsinstallatie en hoe het daar wordt schoongemaakt.

- De leerlingen weten wat een zwanenhals en een waterslot is en waarom dat zo belangrijk is.

- De leerlingen weten welke activiteiten in huis zorgen voor afvalwater en hoe dat uit huis wordt geleid.

- De leerlingen kennen in grote lijn de geschiedenis van de Amsterdamse riolering.

- De leerlingen weten waarom riolering en waterleiding van groot belang zijn voor de gezondheid.

- De leerlingen kunnen een relatie leggen tussen wat ze zelf door het riool spoelen en de werking van de rioolwaterzuiveringsinstallatie.

- De leerlingen weten dat er voor de rioolwaterzuivering veel energie nodig is en dat ze met het oog op het milieu en duurzaamheid voorzichtig moeten zijn met wat ze in het riool gooien.

Denkwijzen - De leerlingen kunnen denken in termen van oorzaak en gevolg. Als er geen zwanenhals in de afvoer zou zitten, zou het ontzettend gaan stinken in huis. Als ik verfresten door de wc spoel is dat niet fijn voor de beestjes in de RWZI. Het kost dan extra energie om het water schoon te maken.

- De leerlingen kunnen denken in systemen. Het systeem van de rioolwaterzuivering.

- De leerlingen kunnen denken in kringlopen. De kringloop van het voedsel.

- De leerlingen kunnen denken in termen van evenwicht en duurzaamheid.

Bijlagen: 20

1.

2.

3.

4.

5.

Lijst met benodigdheden Contactgegevens Achtergrondinformatie en literatuur Een korte geschiedenis van het riool in Amsterdam Werkbladen

1. Lijst met benodigdheden: -

Zwanenhals.

Tekenpapier en potloden Boeken van een bezoek aan de RWZI. Ouders als begeleiding bij het uitje naar de RWZI en bij de techniekmiddag.

Kennis van de geschiedenis van de aanleg van de riolering in Amsterdam. Zie achtergrondinformatie.

Stevig tekenpapier op formaat circa A-3 voor de posters Water- en afvoerleidingen plus bochtjes Een houten plaat waar een circuit van buizen op kan worden vastgeschroefd Schroevendraaiers, handboren, beugels en schroefjes Ontbijtkoek, appelstroop en pindakaas met stukjes Petfles, doorzichtige slang, jampot, azijn om zelf een zwanenhals te maken en te testen 3 bekers, een opvangbak, een trechter met wijde opening, een roerstokje, wc-papier, billendoekjes, een beetje olijfolie of babyolie om de verstopping van het riool na te bootsen Stevig tekenpapier om bedankkaartjes te schrijven en tekenen Werkblad om drollen te maken van ontbijtkoek (zie bijlage) Werkblad om een zwanenhals te maken (zie bijlage) Werkblad om verstopt riool na te bootsen (zie bijlage)

2. Contactgegevens: -

https://www.nmegids.nl/aenm/lesaanbod/nw_aanbodoverzicht.php?gemeente=diemen

3. Achtergrondinformatie en literatuur Wonderwel, over drinkwater, drollen en draaiende magneten. Hoofdstuk 2: Rioolwater, wat gebeurt daarmee? Pag. 10 t/m 13. Zie ook hoofdstuk 1: Drinkwater, waar komt het vandaan? Pag. 6 t/m 9.

Hans Wilschut, 2013.

21

http://www.schooltv.nl/video/het-riool-een-enorm-netwerk-voor-afvalwater/#q=in%20het%20riool

Geschiedenis: https://www.riool.info/ontstaan-van-het-riool http://www.schooltv.nl/video/water-in-het-oude-rome-geen-stromend-water-en-wc/

Geschiedenis Amsterdam: http://www.riool.amsterdam/geschiedenis-van-het-riool-in-amsterdam/ https://www.amsterdam.nl/publish/pages/470270/artikelbrugkrant.pdf http://www.onsamsterdam.nl/component/content/article/15-dossiers/244-techniek-in-de-stadbuizen-kelders-pompen-en-gemalen Zie voor een korte geschiedenis van het riool in Amsterdam pagina 24.

Geen vet in het toilet: https://www.riool.net/campagne-niet-in-het-riool http://www.nietinhetriool.nl/indeklas/

4. Een korte geschiedenis van het riool in Amsterdam http://www.riool.amsterdam/geschiedenis-van-het-riool-in-amsterdam/ Het ontstaan van rioleringen gaat eeuwen terug. In de oudheid werd al gebruik gemaakt van stelsels die qua functie overeenkomen met wat wij heden ten dage een riolering noemen. Deze riolen 22

dateren al van voor onze jaartelling en waren erg primitief. In eerste instantie werden deze rioolstelsels gebruikt voor de afvoer van water vanaf tempels en paleizen. Verder in onze jaartelling werden door de Romeinen rioleringen aangelegd. Bij opgravingen in steden als Rome, Parijs en Keulen zijn Romeinse rioolstelsels teruggevonden.

Gemakkoffertje, Beerput en Smeerpijp In de Lage landen begon men zich in de 17e eeuw te realiseren dat de vervuiling een probleem werd en dat daar een oplossing voor moest komen, zo ook in Amsterdam. Wat voorafging aan dit besef waren een aantal cholera-epidemieën. Tussen 1832 en 1866 waren in Amsterdam drie uitbraken van cholera. Hierbij vielen duizenden doden. Het ontbreken van schoon drinkwater en een rioleringssysteem waren de belangrijkste oorzaken. De gemeente Amsterdam vond het voorafgaand aan dergelijke epidemieën niet haar taak om een riool aan te leggen. Op zijn best hadden huizen een gemetselde beerput. De meeste bewoners maakten gebruik van een emmertje of een zogenaamd gemakkoffertje, dat ze leegden in de gracht of goot. Pas begin 1900 ging de gemeente Amsterdam over tot de aanleg van ‘de smeerpijp’, een vier kilometer lange buis waarmee een groot deel van het Amsterdamse rioolwater werd afgevoerd naar het IJmeer.

Industrialisatie in Amsterdam De beginnende industrialisatie in de 19de eeuw leidde tot veel extra vervuiling. In de drukke Jordaan vestigden zich een aantal rokende en stinkende stoomsuikerraffinaderijen. Op de Singelgracht werd een zwavelzuurfabriek gevestigd. Verder kwamen er een waskaarsenfabriek, een sodafabriek en een gasfabriek. Al deze fabrieken loosden hun afvalwater in de gracht en de stank nam daardoor nog eens extra toe. Het beruchtste was de Goudsbloemgracht. Deze werd in 1854 gedempt.

Liernurstelsel Als voorloper van het moderne riool in Amsterdam is er eerst een andere vorm van riolering geweest. Dit was het zogenaamde Liernurstelsel. Dit was een gesloten buizenstelsel waar fecaliën in reservoirs werden opgevangen en van daaruit afgevoerd naar een centraal punt. De fecaliën werden verwerkt tot meststof. Amsterdam had de hoop om met de verkoop van de meststoffen de kosten van het Liernurstelsel te drukken. Helaas leverde het Liernurstelsel zowel technisch als financieel niet de gewenste resultaten. De opbrengsten vormden slechts een klein deel van de kosten van dit riool avant la lettre.

Gemengd riool Ondertussen toonde nieuw natuurwetenschappelijk onderzoek het verband aan tussen enerzijds woon- en leefomstandigheden en anderzijds de gezondheid en levensverwachting. Nog een reden voor de gemeente Amsterdam om met goede oplossingen te komen voor het rioolprobleem. Pas in 1906 werd gestart werd met de aanleg van een zogenaamd gemengd rioolstelsel in Amsterdam.

Met gemengd wordt bedoeld dat zowel het afvalwater als het regenwater in één rioolstelsel werden afgevoerd. Aanleidingen voor de ontwikkeling van een rioolstelsel waren hiernaast ook het ontstaan en gebruik van het moderne toilet, de aanleg van een waterleidingsysteem, de groei van steden zoals Amsterdam en de industriële ontwikkeling.

23

Gescheiden riool In 1930 werd in Amsterdam begonnen met de aanleg van een gescheiden rioolsysteem. In een gescheiden riool wordt afvalwater van huishoudens en bedrijven afgevoerd naar de rioolzuiveringsinstallatie. Regenwater wordt meestal apart afgevoerd en op het oppervlaktewater geloosd. Met deze technische ontwikkelingen rond het riool in Amsterdam zijn de gezondheidsrisico’s aanvaardbaar en kun je zelfs weer zwemmen in de Amsterdamse grachten.

5. Werkbladen -

Werkblad zwanenhals maken:

https://www.nemosciencemuseum.nl/media/filer_public/32/15/32156b1f-1689-4fd5-aadb7e7b0417cb79/24_stankafsluiter_ontwerpen.pdf - Proefje: verstopt riool: https://www.nietinhetriool.nl/indeklas/pdf/werkblad_creatief.pdf (tweede opdracht)

-

Werkblad drollen maken met ontbijtkoek en stroop

24