brandgrens rotterdam

Vanaf 1938 lopen de spanningen in Europa hoog op. Nederland mobiliseert en er dreigt een run op levensmiddelen. Sinds de oorlogsdreiging is toegenomen, roept het nationaal belang om een plan voor eerlijke voedseldistributie. Het hoofddistributiekantoor van Rotterdam wordt aan de Oudehaven – in Plan C – gevestigd. Het is van belang dat er geen paniek uitbreekt en toestanden zoals tijdens de Eerste Wereldoorlog uitblijven. De Rotterdamse troubadour Koos Speenhoff dicht bemoedigend: “Het is niet zooals in ’14. Toen ging alles veel te gauw.

En de groote distributie zat soms lelijk in het nauw.” De regering komt met hamsteradviezen. De ministeriële beschikking van 24 juni 1939 gaat er vanuit dat niemand meer in huis mag hebben dan een extra weekvoorraad. De controle is scherp en overtreding wordt zwaar bestraft: een maximum gevangenisstraf van vier jaar of tienduizend gulden boete.

WIJNHAVEN

De Wijnhaven is vooral bekend om zijn zakelijke dienstverlening.

Diverse kleinere en grotere handelsfirma’s, assuradeurs, notarissen en makelaars hebben zich hier gevestigd. De aangeboden diensten zijn van een andere orde dan de beurtvaart die ook in het moderne Rotterdam nog altijd belangrijk is, ondanks de concurrentie van de vrachtauto. In 1938 heeft Rotterdam zo’n vier- tot vijfhonderd beurtvaartdiensten. De diverse ondernemingen zijn gevestigd in walhuisjes, minuscule kantoortjes waar de beurtvaarthouder de administratie bijhoudt en ervoor zorgt dat iedere schipper aan de beurt komt. Het geheel doet rommelig aan, maar tegelijkertijd heeft het daardoor iets knus. Jan van der Neut is al honderd jaar in de paling en heeft zijn bedrijf tegenover nummer 135, ter hoogte van de Regentessenbrug – en niet de Vier Leeuwenbrug zoals de journalist vermeldt. De Regentessebrug is in 1899 gebouwd en is een van de laatste bruggen die van opvallende ornamenten is voorzien.

De latere bruggen zijn soberder en abstracter uitgevoerd. Die nieuwe stijl past beter bij het moderne, nietopgesmukte zakelijke Rotterdam.

242

243

244 245

WIJNHAVEN

WIJNHAVEN

Het Rotterdamsch Nieuwsblad besteedt aandacht aan de sloop van de rooms-katholieke Onze Lieve Vrouwekerk aan de Wijnhaven in mei 1929. Dat er in deze buurt te weinig parochieleden zijn om het gebouw in stand te houden, is volgens de krant een bewijs voor de sociaal-culturele veranderingen in de stad. De Wijnhaven bestaat, evenals de andere straten in de Waterstad, uit statige herenhuizen.

Alleen zijn er nauwelijks nog notabelen die er willen wonen. De panden worden steeds minder als woonhuizen gebruikt: het bedrijfsleven neemt er zijn intrek. Rijke Rotterdammers verhuizen naar de villawijk Kralingen, of ze vertrekken definitief uit de stad. Over de uittocht van de Rotterdamse patriciërs wordt al sinds het einde van de negentiende eeuw geklaagd. N.J. Polak, hoogleraar bedrijfseconomie aan de Nederlandsche Handels Hoogeschool, geeft tijdens een lezing in 1935 de geëmigreerde Rotterdamse elite een veeg uit de pan. “Want het jonge geslacht dezer regenten bestaat niet meer uit Rotterdammers. Het heeft den Rotterdamschen geest niet in zijn jeugd geademd, het heeft zijn vader niet zien werken, het heeft niet midden door het verkeer naar school gefietst, het heeft niet tegen wind en deining gevochten, toen het watersport beoefende op onze moeilijke, maar opvoedende krachtontwikkelende Maas, het heeft niet den omgang met en de waarde van de Rotterdamsche middenstand- en arbeidersbevolking leeren kennen bij de èchte Rotterdamsche, de sociale klassen verbroederende vrijwillige brandweer. Dat geslacht, te Wassenaar en Voorburg wonend, bestaat uit Hagenaars, is in weelde en wereldschen vermaken, in elegantie en eigenwaan, in standsvooroordeel en gemakzucht opgevoed en opgegroeid.”

BOOMPJES

De Boompjes is een verkeersboulevard, een knooppunt van allerlei vervoersstromen die elkaar hinderen: de automobiliteit krijgt steeds meer voorrang. Er wordt daarom gestudeerd op een nieuwe oeververbinding in de buurt van de oude Willemsbrug, maar beter is nog een extra verbinding met RotterdamZuid. De Maastunnel is wel in voorbereiding maar voor het verkeer dat vanaf de Wilhelminakade of Rijnhaven naar de noordelijke oever wil, is een extra brug geen overbodige luxe. Hier ijvert de lokale Vereniging Linker Maasoever al jaren voor.

Stadsbouwmeester Witteveen heeft de uitdaging opgepakt en wil Rotterdam-Zuid een volwaardig stadscentrum bezorgen en daar hoort ook een nieuwe verbinding bij.

In zijn rapport van 1933 lezen we: “Zij (de brug) toch brengt de gronden ten Zuiden van den Pleinweg dichter bij de stadskern op den anderen oever en vormt hierdoor een krachtige impuls voor den verderen groei van de Zuiderstad.�

Dit stadsdeel, zo voorspelt hij, zal in 1970 dertig procent van de Rotterdamse bevolking, geschat op een miljoen, huisvesten. Uiteindelijk wordt besloten om geen nieuwe brug te bouwen, maar om de oude brug te verbreden, op te hogen en van nieuwe toegangswegen te voorzien.

249

BOOMPJES

Er moeten niet alleen nieuwe en betere verbindingen komen, maar minstens zo belangrijk is de verbetering van het wegdek. De toekomst is aan geasfalteerde wegen. Voor de plezierautomobilisten en fietsers is er niets beters. Wie in een sedan rondrijdt, zo’n Amerikaanse Pontiac bijvoorbeeld, “voelt zich als de prinses op twaalf bedden – zonder de erwt”. Asfalt is in Rotterdam ongeschikt als wegdek in het havengebied. Sleperskarren zijn namelijk funest voor het asfalt. In het havengebied heeft de kei daarom nog toekomst. De stevige keien zijn wel bestand tegen het zware, ouderwetse transport, maar de gerieflijke asfaltbestrating allerminst.

“Elegance, comfort blijven op den achtergrond; Rotterdam is een werkstad, waar het moet kunnen daveren, waar de zware hakken van den wereldhandel welkom moeten blijven. En daarom voorlopig: leve de keien. Zij zijn ondanks alles, de hechtste knoopen in ons bewerkelijk, maar wonderbaarlijk goed onderhouden millioenentapijt.”

BOOMPJES

De Joodse gemeente komt tegenwoordig bijeen in de vernieuwde synagoge aan de Gedempte Botersloot en niet langer in het fraaie gebouw aan de Boompjes.

De oude synagoge heeft weliswaar geleden onder enkele minder geslaagde verbouwingen, maar nu het zijn functie als gemeenschapsgebouw driegt te verliezen, is het voortbestaan onzeker geworden.

De Rotterdamse architect Verheul noemt het een “bouwwerk van groote schoonheid� en ijvert voor behoud. De rust en deftigheid van het Joodse godshuis merkt het voortrazende verkeer waarschijnlijk niet op.

252

BOOMPJES

Naast de synagoge bevindt zich het Oost-Indisch Huis, eveneens een monument uit het koopstadverleden. De Rotterdamse bewindhebbers bouwden hier aan het eind van de zestiende eeuw hun VOC-burcht; de gevelsteen – VOCR – bewijst het.

Het interieur is allang veranderd. De portretten van de vele bewindhebbers hangen er al tijden niet meer.

In 1829 is het gebouw ingericht als Vrij-Entrepot, een opslagplaats van goederen uit alle windstreken die zich hier tijdelijk bevinden en waarover geen belasting geheven hoeft te worden zolang de eindbestemming niet bekend is.

Deftige hotels vind je hier niet meer.

Het Maashotel staat in 1937 leeg en heeft vooral nog aanzien vanwege schaaktoernooien, waaraan wereldkampioen Max Euwe meedoet.

Onmiskenbaar symboliseert de teloorgang van de hotels het verminderde aanzien van deze beroemde kade. De meeste reizigers die hier naar toe komen doen dat voor zaken en hebben blijkbaar geen behoefte aan een langduriger verblijf. Want als je de kritische berichtgeving over Rotterdam mag geloven, is het geen toeristenstad. Rotterdammers zijn dan misschien wel trots op hun stad, ze slagen er blijkbaar niet in om dat aan de vreemdelingen te tonen. Rotterdam is voor toeristen, die met de schepen van de HollandAmerika Lijn (HAL) arriveren, weinig interessant. Het merendeel gaat direct naar het station om door te reizen naar Den Haag of Amsterdam, zo wordt geklaagd.

255

LEUVEHAVEN

Bedrijvig en geanimeerd, dat is de nooit rustende Leuvehaven. Hier lijkt de tijd nog veel sneller te gaan dan elders in de Waterstad. Dat is niet zo vreemd, want de Leuvehaven vervult een scharnierfunctie. Het voortrazende verkeer vanuit het oosten moet hier langs met alle problemen van dien. Al jaren wordt er nagedacht welke aanpassingen er nodig zijn. Een plan uit 1913 beoogde de Zeevischmarkt te slopen, de Blaak te dempen, een verkeersdoorbraak bij het oude pand van Van Nelle te forceren en ook het Schielandshuis af te breken. Het alternatieve plan is minder ingrijpend: het Schielandshuis mag blijven, maar de Zeevischmarkt wordt gesloopt. Hiermee verdwijnt een karakteristiek beeld van de Leuvehaven: de knusse en gezellige Zeevischmarkt met zijn Rotterdamse kenaus die in de voetsporen treden van de beroemde Kaat Mossel. “Wie mist er niet het eigenaardig bedrijf van den altijd levendigen vischhandel rond den afslag?

Wie mist niet de stoffage der Rotterdamsche vischvrouwen in de omgeving van de verdwenen vischhal.�

Na de sloop in 1933 wordt de visafslag verplaatst naar de Bagijnenstraat. Daar trekt de markt te weinig klanten en moet in 1936 sluiten.

257

LEUVEHAVEN

De Noordblaak is verbreed en daardoor is ruimte ontstaan voor een nieuwe verkeersweg. Het Schielandshuis blijft behouden en er zijn zelfs plannen om het in zeventiende-eeuwse grandeur terug te brengen. Nu Boijmans een nieuw onderkomen heeft in het Land van Hoboken wordt het ingericht als historisch museum. De belangstelling voor de geschiedenis van de stad is toegenomen en vermoedelijk is dat toe te schrijven aan de snelle veranderingen en de zorgen van Rotterdammers over het tempo waarin het oude verdwijnt.

Op de foto zien we de bouw van het kantoorpand van de Hollandsche Bank-Unie, dat in zijn moderniteit een opvallend contrast vormt met het oude Schielandshuis. Dat geldt ook voor het nieuwe gebouw van NV Gebroeders Gerzon’s Modemagazijnen dat tegenover het oude Schielandshuis staat. Het is het enige warenhuis in Nederland, zo wordt vol trots gemeld, waar aan vier zijden etalages zijn. Gerzon wil zeker niet voor De Bijenkorf onderdoen en probeert ook de betere cliëntèle aan zich te binden. Gerzon trekt klanten met opvallende modeshows, eigenlijk vraag je je af hoeveel Rotterdammers deze stoffen kunnen kopen. Avondjurken met brokaat, lamé of cloqué-stoffen, waarin in reliëf een patroon is geweven. Het korset is nog altijd niet uit de kledingkast van de dames verbannen, hoewel de geëmancipeerde vrouwen zich ertegen verzetten en de populariteit na de Eerste Wereldoorlog sterk is verminderd. Het is letterlijk een keurslijf, bovendien slecht voor de gezondheid. Maar tegelijkertijd willen de moderne dames een goed figuur, als we de modebladen mogen geloven.

In 1935 komt er een nieuw korset op de markt, het ‘Forma-corset’, dat een goed figuur belooft, zonder de nadelen van het oude korset.

Gerzon organiseert een korsettenshow; alleen dames zijn welkom.

259

LEUVEHAVEN

Nog ongewis is wat er gaat gebeuren met het oude pand van Van Nelle.

De onderneming is sinds de negentiende eeuw sterk gegroeid en omdat op de Leuvehaven niet verder kan worden uitgebreid is een nieuwe, hypermoderne fabriek gerealiseerd in de Spaanse Polder. Er wordt over dit wonder van nieuwe zakelijkheid geschreven in vooraanstaande tijdschriften en internationale architecten komen naar Rotterdam om het zelf te bekijken.

De nieuwe fabriek is een groot contrast met de benauwde, bedompte en lawaaiige ruimte waar de arbeiders van Van Nelle thee, tabak en koffie hebben geproduceerd. De nieuwe uitstraling van het moderne bedrijf komt ook tot uiting in de prachtige reclameontwerpen van Jac. Jongert.

260

LEUVEHAVEN

De stoomslepers en vissersvaartuigen verlaten de stad via de Leuvehaven. Ze passeren twee bruggen.

De eerste is de Leuvebrug, die toegang verleent naar de Wijnhaven.

Iedere morgen gaat deze brug om vijf voor acht open. De klerken die naar de kantoren in de Wijnhaven lopen en om acht uur aan het werk moeten, komen dan te laat. Een briefschrijver stelt voor om de openingstijden van de brug aan de kantoortijden aan te passen. Het is een voorbeeld van de vele ergernissen, die in de havenstad met zijn vele bruggen nauwelijks te vermijden zijn. Even verderop ligt de Nieuwe Leuvebrug, de tweede brug die de schippers moeten passeren om de rivier te bereiken. Dat valt niet altijd mee, want als de schuiten moeten wachten, drijven ze makkelijk af naar de walkant en vergt het navigeren meer tijd. Deze brug is in 1899 gebouwd en behoort volgens kenners tot de “geslaagde bouwwerken eener vorige generatie�. Als je van de Leuvehaven westzijde komt en de brug passeert kom je uit op de Boompjes.

263

LEUVEHAVEN

Hotel Victoria biedt de hotelgast een mooi uitzicht op de Boompjes en de rivier, zoals Jakob Nieweg in 1931 heeft vastgelegd. Op de voorgrond staat een vreemd gebouwtje. Het is in 1890 gebouwd als wachtruimte voor de losse werklieden die niet langer in de kroegen hoefden te bivakkeren, waar de meeste sjouwers werden geronseld. De arbeiders doodden er hun tijd met het drinken van jenever en als er weer een klus beschikbaar kwam, ging het verdiende geld eerst naar de kroegbaas. In het wachtlokaal, ook wel bekend als ‘luizenhok’, vinden tevens de uitbetalingen plaats. De Volksbond tegen Drankmisbruik schenkt hier koffie en thee. De voorman van de zeeliedenbond, in de jaren dertig wethouder van Rotterdam, J. Brautigam, was er minder mee ingenomen en vindt het zeer onaangenaam het ‘hok’ te bezoeken. “De bootwerkers zaten daar bovenop elkaar, gekleed in hun naar zweet ruikende Engelsleren of bombazijnen werkkleding met de toen algemeen begeerde zware sokschoenen aan de voeten en een pruim tabak achter de kiezen. ’s Middags lag op de tegelvloer een vijver van tabakssap van een paar centimeter hoog. De lucht was niet om te harden. Elke avond moest de slang erin.”

De Boompjes leent zich voor een moderne skyline. Het Rotterdamsch Nieuwsblad meldt al dat hier flats komen; moderne gebouwen op de historische fundamenten van de koopstad. Hoe mooi misschien de koopstad is geweest en hoe bijzonder De Boompjes, Rotterdam is nu eenmaal geen koopmansstad meer maar een transitostad, de stad van het moderne. En wie een blik op de nieuwe flats werpt, zo meldt het Rotterdamsch Nieuwsblad, op 3 oktober 1939 “wordt toch wel geïmponeerd door de overwinningen, die de moderne techniek vooral in de laatste jaren op het gebied van bouwen en wonen heeft behaald”.

265

1930 | 2010 In 2010 maken we dezelfde wandeling langs de brandgrens.

Net als in 1930 roept de wandelaar een subjectief beeld van de stad op.

Er is sindsdien veel veranderd, maar de vraag is of het perspectief van Rotterdam in 2010 wezenlijk anders is. Met de bewoners uit het interbellum heeft de Rotterdammer van nu gemeen dat hij bezig is met de toekomst van de stad. Dat wat zijn voorouders in een ver of zelfs recent verleden hebben gerealiseerd is voor hem per definitie niet onaantastbaar. Er zijn overigens ook andere parallellen. De flaneur uit de jaren dertig was getuige van een hevige crisis en de opkomst van radicale partijen. Toen radicaliseerden partijen om de gedupeerden van de crisis te beschermen tegen een hardvochtige bezuinigingspolitiek die in het relatief arme Rotterdam hard aankwam.

De wandeling anno 2010 vindt plaats tegen wat sommigen beschouwen als de grootste crisis na 1929. Nu is de radicalisering vooral het gevolg van de ingrijpende sociaal-culturele verandering: de witte havenarbeidersstad is een multiculturele stad geworden. Dat is het nieuwe decor van de wandelaar.

De flaneur volgt nu letterlijk het spoor met een videocamera en geeft in stills een impressie van de wandeling langs de brandgrens. Het is opnieuw een beeldpeinsverhaal, maar nu langs de huidige route zodat iedereen zijn eigen beelden kan maken van een stad die per dag verandert.

267

WILLEMSKADE

WILLEMSPLEIN P. 10

268 P. 12

269

ZALMHAVEN

WESTERSTRAAT P. 14

270 P. 23

271

SCHIEDAMSCHEDIJK

VASTELAND P. 29

272 P. 30

273

SCHIEDAMSCHESINGEL

BAAN P. 40

274 P. 51

275

ZWARTE PAARDENSTRAAT

WITTE DE WITHSTRAAT P. 54

276 P. 60

277

278 VAN OLDENBARNEVELTSTRAAT

BINNENWEG P. 66 P. 72

279

MAURITSWEG

MAURITSSTRAAT P. 77

280 P. 80

281

KRUISKADE

AERT VAN NESSTRAAT P. 82

282 P. 98

283

DIERGAARDE

DIERGAARDE P. 105

284 285

STATIONSPLEIN

STATIONSPLEIN P. 108

286 287

STATION DP

STATION DP P. 112

288 289

TEILINGERSTRAAT

SCHIEKADE P. 121

290 P. 128

291

RECHTER ROTTEKADE

NOORDSINGEL P. 130

292 P. 134

293

JONKER FRANSSTRAAT

LINKER ROTTEKADE P. 140

294 P. 148

295

VEEMARKT

HUGO DE GROOTSTRAAT P. 150

296 P. 156

297

VREDENOORDLAAN

BOEZEMSINGEL P. 161

298 P. 164

299

SCHOUTENSTRAAT

NIEUWE PLANTAGE P. 167

300 P. 170

301

OOSTPLEIN

OOSTZEEDIJK P. 176

302 P. 190

303

ADMIRALITEITSKADE

MAASSTATION P. 200

304 P. 203

305

ADAMSHOFSTRAAT

LUSTHOFSTRAAT P. 206

306 P. 208

307

OOSTERKADE

OOSTZEEDIJK P. 214

308 P. 223

309

OUDEHAVEN

HARINGVLIET P. 229

310 P. 234

311

P. 250

WIJNHAVEN

BOOMPJES

P. 246

312

313

LEUVEHAVEN

LEUVEHAVEN P. 261

314 315

Illustratieverantwoording Gebruikte afkortingen: GAR: Gemeentearchief Rotterdam HMR: Historisch Museum Rotterdam De voorwerpen van het Historisch Museum Rotterdam zijn ook terug te vinden in de collectie-database van het museum op www.hmr.rotterdam.nl Fotografie collectie HMR: Theo van Pinxteren / Image-finder Han van Senus Michiel de Visser / HMR RN: Rotterdamsch Nieuwsblad In dit overzicht wordt de digitale paginanummering van het Gemeentearchief Rotterdam aangehouden. Zie www.gemeentearchief.rotterdam.nl

p. 4 Diorama Nieuwe Waterweg, detail, wandschildering door Jaap Gidding vervaardigd voor het Rotterdam-paviljoen op de Wereldtentoonstelling Antwerpen 1930, collectie HMR p. 7 Bordspel Oud Rotterdam, detail, uitgegeven door de Nationale Levensverzekering Bank N.V. en de N.V. Eerste Rotterdamsche Mij. van Verz. tegen Ongevallen, Joh. Enschedé & Zonen, ca. 1939, collectie HMR p. 8-9 Straten Brandgrensroute 1930|2010, Joris Bruins en Jos Stoopman, 2010

WILLEMSPLEIN p. 10 Fietsers en voetgangers wachten op de pont Wilhelminakade/Willemsplein, 1937, collectie Spaarnestad Photo, Haarlem WILLEMSKADE p. 11 Gezicht op het schip De Statendam vanaf de Willemskade, Wim Bosma, 1931, collectie HMR RN (10 mei 1938) p. 1 p. 12 RN (28 oktober 1938) p. 24 p. 13 Gezicht op de Willemskade met het Museum voor Land- en Volkenkunde en Maritiem Museum ‘Prins Hendrik’, Groot Rotterdam, 1938, collectie GAR Affiche van het Museum voor Land- en Volkenkunde en het Maritiem Museum ‘Prins Hendrik’, jaren dertig, collectie GAR WESTERSTRAAT p. 14 Paard en wagen op het Willemsplein/hoek Westerstraat, 1938, collectie Spaarnestad Photo, Haarlem p. 15 Kantoor RVS (Rotterdamsche Verzekerings Sociëteit), machinekamer, F.H. van Dijk, 1938, collectie GAR Affiche De R.V.S. bestaat 100 jaar 1838-1938, Tj. Bottema, 1938, collectie GAR p. 16 Kantoor RVS, afdeling polissen, F.H. van Dijk, 1938, collectie GAR p. 17 Delftsblauw wandbord met gezicht op Delfshaven (het Kolkje) ter gelegenheid van 400 miljoen gulden verzekerd bedrag bij de RVS, Porceleyne Fles, 1937, collectie HMR RN (8 juni 1939) p. 17 p. 18 RN (10 maart 1932) p. 5 p. 19 Leden van de Revolutionair-Socialistische Partij tijdens de landelijke verkiezingen in 1933, voor het PAS-gebouw hoek Maasstraat/Westerstraat, collectie Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, Amsterdam ZALMHAVEN p. 20-21 Zalmhaven, op de achtergrond kerktorens aan de Westzeedijk, 1935, collectie GAR p. 22 Luchtfoto Zalmhaven, 1926, collectie Aviodrome Luchtfotografie, Lelystad Kelderfles Blankenheym & Nolet, jaren dertig, collectie HMR p. 23 Leuvebrug gezien naar de Zalmhaven, 1938, collectie Spaarnestad Photo, Haarlem

316

KAART p. 24-25 Rotterdam en omgeving, Jacob van Deventer, ca. 1558, gekopieerd door M.N. Rotteveel in 1891 naar de originele kaart in de Biblioteca Nacional te Madrid, collectie GAR VASTELAND p. 26 Vasteland vanuit het westen, 1937, collectie GAR p. 27 Vasteland vanuit het oosten, J.J. v.d. Hoeven, 1936, collectie GAR RN (12 maart 1938) p. 18 p. 28 RN (27 augustus 1935) p. 5 p. 29 Schaalmodel van de Prinsendam tijdens de VVV-week, 1935, collectie Spaarnestad Photo, Haarlem SCHIEDAMSEDIJK p. 30 Schiedamsedijk, jaren dertig, collectie Spaarnestad Photo, Haarlem p. 31 Advertentie G.W.J. Goverts, RN (14 februari 1938) p. 16 p. 31-32 Leden van het atelierpersoneel van G.W.J. Goverts, firma in manufacturen en bedrijfskleding, 1935, collectie GAR p. 33 Advertentie G.W.J. Goverts, RN (15 november 1937) p. 24 Schiedamsedijk gezien vanuit het oosten, tussen Groote Pauwensteeg en Karrensteeg, 1938, collectie GAR p. 33-34 Klaverjaswedstrijd in Café Betsy, 1933, collectie Herman Romer, Rotterdam p. 35 Advertentie Cosmopoliet, RN (28 februari 1935) p. 7 p. 36-37 In de Cosmopoliet staat achteraan, voor de nooduitgang, als eerste Arie Valkhoff, vierde van rechts Jaap Valkhoff, achter hem drummer Frans Beekmans en in het midden van de foto piccolo Daantje van der Pluim, omstreeks 1930, collectie Herman Romer, Rotterdam p. 38-39 Schiedamsedijk gezien vanaf de Leuvehaven in 1933, M.D. van Willigen, 1941, collectie GAR p. 39 RN (5 juni 1934) p. 5 BAAN p. 40 De achterzijde van het Stadsarmhuis op de hoek Schiedamsedijk/Vasteland, Gemeentelijke Technische Dienst, 1937, collectie GAR p. 41 Draagspeld NSB (Nationaal Socialistische Beweging), jaren dertig, collectie HMR

Collectebus NSB, jaren dertig, collectie HMR p. 42 Kinderen naast het GGD-gebouw, 1930, collectie Peter J. Troost, Rhoon p. 43 De expeditie-ingang van warenhuis De Bijenkorf, fotodienst Bouwpolitie, 1938, collectie GAR SCHIEDAMSESINGEL p. 44 De Bijenkorf aan de Schiedamsesingel, Polygoon, 1938, collectie Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid, Hilversum p. 45 Matelot, ca. 1939, collectie HMR Hoedendoos van De Bijenkorf, ca. 1938, collectie HMR Dameshoed, jaren dertig, collectie HMR Kapje,1938, collectie HMR Dameshoed, jaren dertig, collectie HMR Dameshoed, jaren dertig, collectie HMR Dameshoed, jaren dertig, collectie HMR Dameshoed, ca. 1939, collectie HMR p. 46 Schiedamsesingel vanuit het zuiden, met zicht op de Zwarte Paardenstraat, J.F.H. Roovers, 1939, collectie H.A. Voet, Capelle aan den IJssel Advertentie firma J.L. Spoormaker, RN (20 april 1935) p. 8 p. 47 RN (4 juli 1935) p. 5 p. 48 IJspret op de Schiedamsesingel, rechts de Zwarte Paardenstraat, 1938, collectie GAR Aankondiging van de Nationaal Socialistische Beweging, RN (13 september 1933) p. 8 p. 49 Fotoalbum en gids van de tentoonstelling Ontdek Uw stad, ingericht door jonge werklozen onder leiding van het Centraal Comité voor Jongere Werkloozen, 1937, collectie HMR p. 49-50 Bokspartij in de openlucht tijdens de VVVweek, 1934, collectie Spaarnestad Photo, Haarlem p. 51 Openluchtschool, Polygoon 1939, Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid, Hilversum WITTE DE WITHSTRAAT p. 52 Etalage Herenmodemagazijn H. Reijn op nr. 51, 1939, collectie GAR p. 53 Gebouw van de NRC (Nieuwe Rotterdamsche Courant), ca. 1938, collectie GAR p. 54 Rotterdamsche Kunstkring, voorgevel naar een ontwerp van de architecten Brinkman en Van der Vlugt, ca. 1935, collectie GAR Schets van Cees Timmer in een gastenboek van de Rotterdamsche Kunstkring, ter gele-

genheid van de tentoonstelling van beeldhouwwerken van A. Ianchelevici en tekeningen van C. Timmer, 22 september – 10 oktober 1937, archief Rotterdamsche Kunstkring, collectie GAR p. 55 De werklozen, detail, Marius Richters, 1936, collectie HMR p. 56 Schade bij galerie Donker, Groot Rotterdam (27 april 1934) p. 215 p. 56-57 Het politiebureau in de Witte de Withstraat, 1938, collectie GAR p. 57 RN (31 januari 1929) p. 13, (1 juni 1930) p. 18, (10 januari 1933) p. 14, (5 juni 1936) p. 13, (6 oktober 1936) p. 17, (8 september 1937) p. 13. p. 58-59 Witte de Withstraat, richting Westersingel, 1933, collectie GAR ZWARTE PAARDENSTRAAT p. 60 Zwarte Paardenstraat met de kerk van de Deutsche Evangelische Gemeinde, 1937, collectie GAR p. 61 RN (8 augustus 1934) p. 14 BINNENWEG p. 62 Binnenweg, Paul Schuitema, jaren dertig, collectie Nederlands Fotomuseum, Rotterdam p. 63 Advertentie BEVA, RN (14 mei 1934) p. 4 Reclamefolder Kreymborg, reclamecollectie Stam, 1939, collectie GAR Advertentie De Kaplaars, RN (8 november 1934) p. 12 p. 64 Advertentie BEVA, RN (19 maart 1934) p. 8 Reclamefolder Rinck, reclamecollectie Stam, 1939, collectie GAR Advertentie V&D, RN (12 april 1935) p. 20 p. 65 Vroom & Dreesmann, F.H. van Dijk, 1928, collectie GAR p. 66 Binnenweg, links het Molenpad, J. van der Kamp, 1938, collectie GAR p. 67 Biljet Mephisto, reclamecollectie Stam, 1937, collectie GAR Advertentie Mephisto, RN (30 april 1937) p. 68 Musici en personeel van Mephisto, 1937, collectie Historisch Beeldarchief Migranten, Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, Amsterdam p. 68-69 Hofje Lammetjegroen tegenover de Keerweerlaan, C. Kramer, ca. 1935, collectie GAR p. 69 Hofje Lammetjegroen, reproducties uit Groot Rotterdam (6 augustus 1936), p. 16-17

KAART p. 70-71 Plattegrond Rotterdam, J. Oprel, 1887, collectie GAR VAN OLDENBARNEVELTSTRAAT p. 72-73 Van Oldenbarneveltstraat, gezien vanaf de Mauritsweg, 1931, collectie GAR p. 73 RN (29 april 1938) p. 22 p. 74 Filiaal van de NV Electrische broodbakkerij J. Jansse Wzn., ca. 1930, collectie GAR p. 75 Advertentie Bernard Nijhof, RN (12 maart 1934) p. 14 Zakje met shampoopoeder Redelé, jaren dertig, collectie HMR Zakje met shampoopoeder Zwartkop Shampodor Blond, jaren dertig, collectie HMR Elektrisch krulapparaat, Indola, jaren dertig, collectie HMR MAURITSSTRAAT p. 76-77 RN (23 juli 1931) p. 16 p. 78 Instortingsgevaar bij de panden nr. 89-91, C. Kierdorff, 23 mei 1938, collectie GAR p. 79 Dagblad Voorwaarts (23 juli 1931) RN (31 juli 1931) p. 19 MAURITSWEG p. 80 Architect J. Verheul Dzn in zijn werkkamer aan de Mauritsweg nr. 26, J. Verheul Dzn., jaren dertig, collectie GAR p. 81 RN (12 september 1938) p. 12 RN (24 september 1934) p. 12 AERT VAN NESSTRAAT p. 81-82 De Groote Schouwburg, 1939, collectie GAR p. 83 Alida Klein in de rol van Floria Tosca, Huib Luns, 1916, collectie HMR p. 84 Loge in de Groote Schouwburg, fotopersbureau RN, 1939, collectie GAR p. 85 Programma van de voorstelling Madame Sans-Gêne, opgevoerd in de Groote Schouwburg op 20 januari 1935, collectie HMR p. 86 Aert van Nesstraat, april 1940, collectie Spaarnestad Photo, Haarlem p. 87 RN (7 juni 1938) p. 10 p. 88 Illustratie ‘De verkeersagent’, RN (25 augustus 1936) p. 13

Het lezen van de verkeerscouranten, Groot Rotterdam (13 juni 1934) p. 418 Kruispunt Coolsingel/Aert van Nesstraat, RN (7 juni 1934) p. 17 p. 89 De Aert van Nesstraat gezien vanaf het dak van Hotel Atlanta, op de achtergrond het stadhuis, J. van der Kamp, 1939, collectie GAR KRUISKADE p. 90-91 Kruiskade, 1938, collectie Spaarnestad Photo, Haarlem p. 91 Showkaart van N.V. Fabriek van Gesteriliseerde Melk Crona, Jacob Jansma, jaren dertig, collectie Reclame Arsenaal, Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, Amsterdam p. 92-93 Herenfiets, Kestein, ca. 1930, collectie HMR p. 94 Kruiskade, jaren dertig, collectie Spaarnestad Photo, Haarlem p. 95 Schoenenwinkel L.L. Corbeau, F.H. van Dijk, 1926, collectie GAR Paar damesschoenen, Corbeau, ca. 1936, collectie HMR p. 96 RN (24 maart 1938) p. 8 p. 97 Affiche Thalia, 1937, collectie GAR Ga niet naar Luxor!, Aug. W. van Gils, 1933, collectie Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, Amsterdam p. 98 Kruiskade, 1939, collectie Spaarnestad Photo, Haarlem p. 99 Kruiskade, langs de hekken van de Rotterdamsche Diergaarde, Paul Schuitema, ca. 1935, collectie Nederlands Fotomuseum, Rotterdam DIERGAARDE p. 100 Condors in de Rotterdamsche Diergaarde, Paul Schuitema, ca. 1935, collectie Nederlands Fotomuseum, Rotterdam p. 101 De Rotterdamsche Diergaarde, W. Nijholt, eind jaren dertig, collectie GAR p. 102 De Rotterdamsche Diergaarde, Henri Berssenbrugge, 1939, collectie GAR p. 103 RN (5 december 1938) p. 13 p. 104 De speelplaats in de Rotterdamsche Diergaarde, 1935, collectie GAR Tuinman voor het apenhuis van de Rotterdamsche Diergaarde, Groot Rotterdam, 1939, collectie GAR

p. 105 Kinderen in de Rotterdamsche Diergaarde, 1939, collectie Spaarnestad Photo, Haarlem p. 106 Apenverblijf in de Rotterdamsche Diergaarde, 1939, collectie Spaarnestad Photo, Haarlem p. 107 Bebouwing Diergaardeplan, J. Wils, De Maastunnel, extra nummer bebouwingsplan Diergaarde (maart 1940) p. 108 STATIONSPLEIN p. 108 Station Delftsche Poort, P. Zwaal, 1939, collectie GAR p. 109 Gladstone bag, jaren dertig, collectie HMR Koffer, jaren dertig, collectie HMR Gladstone bag, jaren dertig, collectie HMR Hoedendoos, jaren dertig, collectie HMR p. 110 Tramhalte voor het station Delftsche Poort, 1936, collectie Spaarnestad Photo, Haarlem p. 111 RN (20 april 1938) p. 11 STATION DELFTSCHE POORT p. 112 Het trappenhuis van de luchtbrug vanaf het Proveniersplein naar het station Delftsche Poort, 1935, collectie Spaarnestad Photo, Haarlem p. 113 Perron station Delftsche Poort, jaren dertig, collectie Het Utrechts Archief RN (9 maart 1934), 5 p. 114-115 Militairen op het perron van station Delftsche Poort in verband met de mobilisatie, C. Kramer, 29 augustus 1939, collectie GAR KAART p. 116-117 Plattegrond van Rotterdam, L.F. Temminck, 1839, collectie GAR SCHIEKADE p. 118 De Schie, op de achtergrond de Delftsche Poort, 1937, collectie Spaarnestad Photo, Haarlem p. 119 Luchtfoto van de Schie in het verlengde van de Delftsevaart, KLM, 9 maart 1934, collectie Aviodrome Luchtfotografie, Lelystad p. 120 Pontje over de Schie, augustus 1937, collectie Spaarnestad Photo, Haarlem p. 121 Dames bij het pontje over de Schie, augustus 1937, collectie Spaarnestad Photo, Haarlem

317

p. 122 RN (14 augustus 1936) p. 9 De demping van de Schie bij het Delftsche Poortplein biedt de Rotterdamse jeugd een speelterrein, januari 1939, collectie Spaarnestad Photo, Haarlem p. 123-124 Gezicht op de Delftsche Poort en de lichtkrant van het Rotterdamsch Nieuwsblad, detail, Marius Richters, 1935, collectie HMR p. 124 Emaillen reclamebord Rotterdamsch Nieuwsblad, jaren dertig, collectie HMR p. 124-125 De gedempte Schie aan het Hofplein, op de achtergrond het Rotterdamsch Nieuwsblad, jaren dertig, collectie Spaarnestad Photo, Haarlem p. 126 Advertentie Banketbakkerij Automatiek Van Sittert, RN (22 maart 1935) p. 4 RN (16 januari 1939) p. 9 p. 127 De Schie, op de achtergrond Banketbakkerij Automatiek van Sittert, jaren dertig, collectie Spaarnestad Photo, Haarlem TEILINGERSTRAAT p. 128-129 RN (4 november 1932) p. 13 RN (20 september 1932) p. 5 NOORDSINGEL p. 130-133 Bordewijk, F., Karakter: roman van zoon en vader (Den Haag 1938), collectie Rotterdamsch Leeskabinet RECHTER ROTTEKADE p. 134 Azijnfabriek Tromp & Rueb, verpakkingsafdeling, F.H. van Dijk, 1937, collectie GAR p. 135 Azijnfabriek Tromp & Rueb, bedrijfsterrein, F.H. van Dijk, 1937, collectie GAR Azijnfabriek Tromp & Rueb, werknemer, F.H. van Dijk, ca. 1935, collectie GAR p. 136 Winkelblik N.V. Paul C. Kaiser voor verkoop van Paula beschuit, jaren dertig, collectie HMR p. 136-137 Bloemenmarkt, Groot Rotterdam, 1938, collectie Spaarnestad Photo, Haarlem p. 138 RN (27 februari 1931) p. 13 Draagkruis schietwedstrijd, 1936, collectie HMR p. 139 Huize Padua, 1939, collectie GAR

318

LINKER ROTTEKADE p. 140 Linker Rottekade en Noorderbrug, H.A. Schaller, 1930, collectie GAR p. 141 Medaille Jubileum marsch sept. 1926 – mrt. 1939, 30 k.m., RET (Rotterdamse Electrische Tram) 11-12 mrt., collectie HMR p. 142-143 Luchtfoto Heineken’s Bierbrouwerij, Paul Schuitema, ca. 1935, collectie Nederlands Fotomuseum, Rotterdam p. 144 Advertentie Heineken’s Pullenbier, RN (6 april 1939) p. 20 p. 144-145 Flessensluitapparaat in Heineken’s Bierbrouwerij, Paul Schuitema, ca. 1935, collectie Nederlands Fotomuseum, Rotterdam KAART p. 146-147 Plattegrond Rotterdam, J. Oprel, 1887, collectie GAR JONKER FRANSSTRAAT p. 148-149 Jonker Fransstraat, F.H. van Dijk, 1933, collectie GAR HUGO DE GROOTSTRAAT p. 150-151 Herinneringsplaquette C. Jamin, 1908, collectie HMR Reclamebord C. Jamin, jaren dertig, collectie HMR Maquette van fabriekscomplex Jamin, vervaardigd in 1945-1955, collectie HMR RN (12 augustus 1929) p. 6 VEEMARKT p. 152 -153 Veemarkt, op de achtergrond de Koninginnekerk, jaren dertig, collectie GAR p. 154 Veemarkt, Polygoon, maart 1940, collectie Elsevier/ANP Photo. p. 155 Veemarkt, ca. 1938, collectie GAR p. 156-157 Veemarkt, J. Koelinga, jaren dertig, collectie GAR RN (20 augustus 1935) p. 9 BOEZEMSINGEL p. 158 Deuren van de Koninginnekerk, detail, 1907, collectie HMR p. 159 Een zeppelin boven de binnenstad, links de Koninginnekerk, ca. 1930, collectie GAR Eigendomsbewijs voor duivenring, nummer 38908, van de Federatie van Nederlandsche Postduivenbonden, 1939, collectie HMR

p. 160 Advertentie van R.M.I. (Rotterdamsche Melkinrichting), RN (30 mei 1929) p. 3 p. 161 Melkfles R.M.I., jaren dertig, collectie HMR RN (25 juni 1937) p. 9 Hoge Boezem vanuit het zuiden, 1939, collectie GAR VREDENOORDLAAN p. 162 Groot Rotterdam (14 februari 1935) p. 16 p. 163 Badmuts, Bramless rubber co., jaren dertig, collectie HMR Badpak, Hamilton, jaren dertig, collectie HMR p. 164 De Deense zwemsters Ragnhild Hveger en Valborg Christensen aan het ontbijt bij mevrouw P. van Wuyckhuise-Groen, 1937, collectie Spaarnestad Photo, Haarlem p. 165 RN (28 maart 1935) p. 21 NIEUWE PLANTAGE p. 166 -167 Nieuwe Plantage vanuit het zuidwesten, 1933, collectie GAR RN (17 mei 1934) p. 9 SCHOUTENSTRAAT p. 168-169 Algemeen adresboek met uitvoerige kaart der gemeente Rotterdam 1934-1935 (Rotterdam 1934), collectie HMR p. 170 Oostzeedijk,vanaf de Admiraliteitsstraat en rechts de Schoutenstraat, jaren dertig, collectie GAR p. 171 RN (3 januari 1938) p. 22 Vaandel van Brandweervereen. Het Nieuwe Noorden van Spuit 54, detail, Reinier Werson, jaren twintig, collectie HMR p. 172-173 Schaalmodel (1:12,5) van brandweerwagen motorspuit type Ahrens Fox, met werkende waterpomp, door J. Corbet vervaardigd in 1936-1939, banden van Rubberfabriek Bakker & Zoon, collectie HMR KAART p. 174-175 Plattegrond van Rotterdam, L.F. Temminck, 1839, collectie GAR OOSTZEEDIJK (1) p. 176 De Oostzeedijk vanaf het Oostplein, J. van der Kamp, ca. 1938, collectie GAR p. 177 Advertentie Foka, RN (21 juli 1938) p. 4 Kodak boxcamera Six-20 Brownie Junior, jaren dertig, collectie HMR Zeiss-Ikon boxcamera Box-Tengor 54/2 met foedraal, jaren dertig, collectie HMR

p. 178 Affiche van de Vrouwen Vredesgang, Segal, 1939, collectie GAR p. 179 Vrouwen Vredesgang op de Oostzeedijk Beneden, J. van Rhijn, 1939, collectie GAR OOSTPLEIN p. 180 Luchtfoto van het Oostplein, 1934, collectie Spaarnestad Photo, Haarlem p. 181-182 Een wagenmenner wordt bekeurd op het Oostplein, 1931, collectie Spaarnestad Photo, Haarlem p. 182 -186 Het Oostplein, J. Koelinga, 1938, collectie GAR p. 187-188 Portretten, J. Koelinga, jaren dertig, collectie GAR p. 189 Uniformjas Marinier der derde klasse, ca. 1930, collectie HMR p. 190 Oostplein, 1939, collectie Spaarnestad Photo, Haarlem p. 191 Groot Rotterdam (16 januari 1935) p. 2 MAASSTATION p. 192-193 Maasstation, eind jaren dertig, collectie GAR p. 194 RN (7 november 1934) p. 31 Paar voetbalschoenen, jaren dertig, collectie HMR p. 195 RN (18 september 1934) p. 8 RN (3 september 1934) p. 9 RN (18 februari 1935) p. 17 p. 196 Maasstation, W. Nijholt, 1939, collectie GAR p. 197 Kinderkoffer, jaren dertig, collectie HMR Koffer, jaren dertig, collectie HMR p. 198 RN (25 mei 1939) p. 17 p. 198-199 Stationsrestauratie, jaren dertig, collectie Het Utrechts Archief p. 200-201 Maasstation, W. Nijholt, ca. 1939, collectie GAR Maasstation, ca. 193, collectie GAR ADMIRALITEITSKADE p. 202 Admiraliteitskade en Boerengat, 1939, collectie GAR p. 203 Admiraliteitskade, 1939, collectie GAR p. 204-205 RN (12 oktober 1938) p. 13 Boerengat, Jan Retel, 1938, collectie GAR Advertentie Miss Blanche, RN (7 april 1930) p. 13

LUSTHOFSTRAAT p. 206 Autobusgarage, eind jaren dertig, archief RET, GAR p. 207 Gezicht in de Taborstraat, vanaf de Lusthofstraat, naar de Oudedijk, 1930, collectie GAR ADAMSHOFSTRAAT p. 208-209 Adamshofstraat, richting Oostzeedijk, De Arbeiderspers, eind jaren dertig, collectie GAR p. 210 RN (27 juli 1938) p. 13 p. 211 Dubbelzijdig uithangbord Een benedenhuis te huur, detail, ca. 1933, collectie HMR p. 212-213 Opstelling keuken en woonkamer van een arbeiderswoning in de tentoonstelling Wij zijn jong: arbeiderskinderen in de jaren dertig, van 2 december 1989 t/m 3 juni 1990 in Museum De Dubbelde Palmboom, Rotterdam, collectie HMR OOSTZEEDIJK (2) p. 214 Oostzeedijk, 1931, collectie Spaarnestad Photo, Haarlem p. 215 De tapijtfabriek Werklust van de Koninklijke Vereenigde Tapijtfabrieken aan de Oostzeedijk Beneden, 1938, collectie GAR Stalenboek van de Kralingsche Katoen Maatschappij, detail, 29 november 1926, collectie HMR p. 216 Tram- en autobuslijnen van de RET, 1937, collectie GAR Emaillen bordje Met gepast geld betalen, jaren dertig, collectie HMR Emaillen bordje Plaats voor den conducteur, jaren dertig, collectie HMR p. 217 Tramconducteurs van de RET, De Arbeiderspers, 1939, collectie AD, Stadsarchief Amsterdam p. 218 Advertentie Gem. Gasbedrijf, in: H.A. Meerum Terwogt en Herman Vlug, Het boek van Rotterdam. Wat niet in Baedeker staat (1930) p. 219 Legpuzzel Doe meer Electrisch!, detail, ca. 1939, collectie HMR KAART p. 220-221 Plattegrond van Rotterdam, H. Haestens, 1599, collectie GAR OOSTERKADE p. 222 Het nieuwe Havenziekenhuis, ca. 1937, collectie Spaarnestad Photo, Haarlem

p. 223 Panorama vanaf het dak van het Havenziekenhuis, ca. 1937, collectie Spaarnestad Photo, Haarlem Patiënten in een 2e klasse kamer van het Havenziekenhuis, ca. 1937, collectie Spaarnestad Photo, Haarlem Patiënten in de tuin van het Havenziekenhuis, ca. 1937, collectie Spaarnestad Photo, Haarlem p. 224 Gezicht op de Maas en monding van de Oudehaven met Vierleeuwenbrug, Evert Moll, ca. 1920, collectie HMR p. 225 RN (20 april 1940) p. 13 HARINGVLIET p. 226 Zakkendragers op de kade, op de achtergrond het Ooglijdersgesticht, W.P. Meyer, ca. 1939, collectie GAR p. 227 RN (9 april 1935) p. 17 p. 228 Gevelbeeld Ceres, J.P. van Baurscheit de Oude, 1712, collectie HMR p. 229 De gevel van dit koopmanshuis is ontworpen door Adriaen van der Werff, Gemeentewerken, juni 1934, collectie GAR p. 230 RN (10 juli 1935) p. 5 p. 231 Instorting van de kademuur, Polygoon, 1936, Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid, Hilversum.

Advertentie Th.J.L. van den Berg, RN (22 april 1930) p. 16 Asbak Th. J.L. van den Berg, Victoria, jaren dertig, collectie HMR OUDEHAVEN p. 232 Oudehaven, op de achtergrond de spoorbrug, Jan Retel, 1938, collectie GAR p. 233 RN (31 augustus 1935) p. 17 Witte Huis bij avond met lichtreclame van Van Nelle, detail, Herman Heijenbrock, eind jaren twintig, collectie HMR p. 234 IJscokar van Simoncelli, op de achtergrond de Spaansekade, W.P. Meyer, ca. 1939, collectie GAR p. 235 Stereo glasdia Sleperspaarden op het Oudehoofdplein te Rotterdam, detail, gefotografeerd door W. Nolen op 17 september 1929, collectie HMR p. 236 Fotokaart van het Spinola-huis, met gevelbeeld Spaanse markies Ambrogio Spinola (1569-1630), aan de Nieuwehaven, detail, 1930, collectie HMR p. 237 Prentbriefkaart van het Rotterdamsch Leeskabinet uit het Erasmusjaar 1936, naar een affiche van A. Siegenbeek van Heukelom, collectie GAR

p. 238 Oudehaven en Plan C vanaf het Witte Huis, A.G. van Agtmaal, 1937, collectie GAR p. 239 Geldersekade met links het verzamelgebouw Plan C en rechts het Notarishuis, RN, 1940, collectie GAR p. 240 RN (28 februari 1939) p. 9 p. 241 Koningsbrug (Vierleeuwenbrug), Jan Retel, 1938, collectie GAR WIJNHAVEN p. 242-243 Algemeen adresboek met uitvoerige kaart der gemeente Rotterdam 1934-1935 (Rotterdam 1934), collectie HMR p. 244 De heer S. van Kessel van de Beurtvaartdienst op Nijmegen naast zijn walhuisje, 1935, particuliere collectie p. 245 Wijnhaven, Jan Retel, 1939, collectie GAR p. 246 RN (24 maart 1930) p. 16 Onze Lieve Vrouwekerk, F.H. van Dijk, 1929, collectie GAR p. 247 Wijnhaven, bij de Regentessebrug, Jan Retel, 1939, collectie GAR BOOMPJES p. 248-249 Z-profielbalk met klinknagels van de oude Willemsbrug, 1877, collectie HMR Willemsbrug vanaf de Nationale Levensverzekering-Bank aan de Boompjes, Fototechnische Dienst Rotterdam, 1933, collectie GAR p. 250 Boompjes met de Willemsbrug en de spoorbrug ‘de Maasbruggen’, 1939, collectie Spaarnestad Photo, Haarlem p. 251 RN (28 oktober 1938) p. 17 p. 252 Boompjes, links het Maashotel, J. van der Kamp, 1939, collectie GAR p. 253 Interieur van de synagoge aan de Boompjes, Wilhelm Edmund Wiebes, 1938, collectie HMR Thoratoren, in de vorm van de bovenbouw van de toren van de Westerkerk in Amsterdam, volgens overlevering gebruikt in de synagoge aan de Boompjes, detail, Hendrik Vrijman, 1787, collectie HMR, verworven met steun van de Vereniging Rembrandt p. 254 Boompjes, op de achtergrond de Zuiderkerk, KLM, ca. 1932, collectie Aviodrome Luchtfotografie, Lelystad p. 255 Gevelsteen VOCR (Verenigde Oostindische Compagnie Rotterdam), 1698, collectie HMR

Vrij Entrepot (voorheen Oostindisch Huis) aan de Boompjes nr. 90, Fototechnische Dienst Rotterdam, 1934, collectie GAR LEUVEHAVEN p. 256 Luchtfoto Leuvehaven, in het midden de Zeevischmarkt, KLM, ca. 1935, collectie Aviodrome Luchtfotografie, Lelystad p. 257 RN (2 juni 1933) p. 12 Zinken fronton van de ingang landzijde Zeevischmarkt, detail, 1881, Enthoven, collectie HMR p. 258 Luchtfoto Leuvehaven, rechts de Bijenkorf, KLM, ca. 1939, collectie Aviodrome Luchtfotografie, Lelystad p. 259 Advertentie Modemagazijnen Gerzon, RN (24 september 1935) p. 16 Interieur van het nieuwe Gerzon-magazijn, Groot Rotterdam (5 oktober 1934) p. 938 p. 260 Emaillen reclamebord Van Nelle, Jac. Jongert, ca. 1930, collectie HMR p. 261 Leuvebrug, december 1938, collectie Spaarnestad Photo, Haarlem p. 262 Leuvebrug, 1931, collectie Spaarnestad Photo, Haarlem p. 263 RN (19 januari 1931) p. 21 p. 264-265 Gezicht op de monding van de Leuvehaven vanuit hotel Victoria aan het Willemsplein, Jakob Nieweg, 1931, collectie HMR

BRANDGRENS 2010 p. 266 Hoogbouw Willemsplein, Hans Werlemann, 2010 p. 268-315 Stills Brandgrensroute 2010, Hans Werlemann, 2010 SCHUTBLAD Uit vier delen samengestelde plattegrond van de binnenstad, uitgegeven door de Dienst Gemeentewerken, schaal 1:5000. Data van de vier bladen vanaf linksboven met de wijzers van de klok mee: kaart no. 5: 1935, no. 6: 1928, no. 9: 1926 en no. 8: 1935.

4e herdruk 1999, GAR. Rode lijn van de Brandgrens, Winifred Broeder, 2010.

De uitgever heeft ernaar gestreefd alle rechthebbenden te traceren. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

319

Deze uitgave is mede totstandgekomen met financiële steun van

© 2010 Paul van de Laar / Koos Hage en Uitgeverij THOTH, Nieuwe ’s-Gravelandseweg 3, 1405 HH Bussum WWW.THOTH.NL

Winifred Broeder / Landkaartje, historische kaarten Joris Bruins / student-assistent Erasmus Universiteit Rotterdam, onderzoek en fotoresearch Claudi Cornaz / Hectic Pictures, video stills Koos Hage / dS+V Rotterdam, concept en redactie Anton Hazenak / freelance historicus, onderzoek en fotoresearch Mies van Jaarsveld / onderzoeksassistent Erasmus Universiteit Rotterdam, onderzoek en fotoresearch Paul van de Laar / Historisch Museum Rotterdam, concept en tekst Ernie Ruigrok van der Werven / Historisch Museum Rotterdam, beeldredactie collectie Historisch Museum Rotterdam Jos Stoopman / stoopmanvos, ontwerp en beeldredactie Judith Vos / stoopmanvos, ontwerp en beeldredactie Hans Werlemann / Hectic Pictures, video stills Youri Zomerdijk / dS+V Rotterdam, onderzoek en fotoresearch Druk en bindwerk Conti Tipocolor (Italië)

Afbeelding omslag In de stad is de brandgrens van 14 mei 1940 gemarkeerd door led-armaturen die ontworpen zijn door West 8 Urban Design & Landscape Architecture, Rotterdam. Het icoon van de brandgrensmarkering is uitgewerkt in samenwerking met Opera Graphic Design. Het bestaat uit een vlam waarin de silhouetten van de gebombardeerde stad, een Heinkel HE 111 bommenwerper en het beeld ‘La Ville Détruite’(De Verwoeste Stad) van Ossip Zadkine, zijn verwerkt.

Icoon brandgrens © gemeente Rotterdam www.brandgrens.nl

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Uitgeverij THOTH, Nieuwe ’s-Gravelandseweg 3, 1405 HH Bussum.

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced or transmitted in any form or by any means, electronic or mechanical, including photocopying, recording, or any information storage and retrieval system, without permission in writing from the publisher.

ISBN 978 90 6868 538 1