(S)ULO

(S) Ú L (O) Kwiecień 2020 1

Projekt edukacyjny z przyrody. Klasa 3dL ULO

(S)ÚL(O), KWIECIEŃ 2020

OD REDAKCJI Jest stale obecna w każdej kuchni świata, w każdym posiłku (chociaż jej nadmiar szkodzi zdrowiu). Zimą, przy niewielkim mrozie, chroni przed „szklanką" na drogach i chodnikach (choć ostatnia zima była bardzo niełaskawa dla jej dostawców). Prawie każdy używał jej kiedyś w szkole lub domu do wykonania masy na okolicznościowe ozdoby.

Chemik robił kule do kąpieli, biolog badał jej związki z lecznictwem uzdrowiskowym,

geograf podróżował -– najczęściej palcem po mapie -– do wielkopolskiej Kłodawy czy Ciechocinka i Inowrocławia – perełek Białych Kujaw – a fizyk obliczał prędkość zjazdu kopalnianą windą na poziom -600 metrów. SÓL. Taki właśnie wybraliśmy temat dla projektu realizowanego w ramach przedmiotu uzupełniającego przyroda z klasą 3dL w roku szkolnym 2019/2020.

Przez kilka miesięcy, pracując w zespołach zadaniowych, zgłębialiśmy przyrodnicze oraz, historyczne, a nawet kulturowe znaczenie soli. Dwie wycieczki pozwoliły nam poznać ważne miejsca związane z jej eksploatacją i zróżnicowanym zastosowaniem – do Ciechocinka (moje językowe odkrycie: ,,zatężanie solanki") oraz Inowrocławia i Kłodawy.

Niniejsza publikacja jest efektem i podsumowaniem naszej pracy – zapraszamy do lektury.

Anna Zaklikiewicz Opiekun projektu: mgr Anna Zaklikiewicz Grupa chemiczna: Katarzyna Domarecka, Franciszek Fafiński, Magda Miszta, Natan Mitros, Antonina Nawrocka Grupa geograficzno-biologiczna: Marika Gromińska, Zuzanna Kuffel, Nikola Popielarz, Edyta Stachewicz Grupa geograficzno-fizyczna: Urszula Charzyńska, Marta Koralewska, Stanisław Kostulski, Marta Rogulska, Patrycja Stachewicz Grupa historyczna: Urszula Bukowicka, Michał Ciepliński, Jakub Jadanowski, Aleksander Krzyżanowski, Stanisław Świtała Grupa kulinarna: Maria Błeszyńska, Zofia Dobrzyńska, Karolina Podowska Korekta: Marta Rogulska Okładka i skład: Zuzanna Kuffel

2

(S)ÚL(O), KWIECIEŃ 2020

SPIS TREŚCI (S)ÚL(O) w (re)akcji. Nasza wielka chemiczna przygoda……………………………………………………4 Badanie rozpuszczalności soli emskiej…………………………………………………......................5 Krystalizacja soli emskiej……………………………………………………………………………………..……7 Kule do kąpieli…………………………………………………………………………………………….…………...9 Lampa lava……………………………………….………………………………………………………………….…10 (S)ÚL(O) pod tężniami. Ciechocinek—bogate złoża i bogata historia………………………………12 Ciechocinek—miasteczko kuracjuszy…………………………………………………..………………...14 Ulotka o soli fizjologicznej………………………………………………………………………………..………......16 Sól—także w medycynie……………………………….…………………………………………………………..…..17

(S)ÚL(O) pod ziemią. Wizyta w Kłodawie i Inowrocławiu…………….………………………………...20 Fotorelacja z wycieczki……………………………………………………………………...……………..……21 Stowarzyszenie Smakoszy Soli…………………………………………………………………………………..……24 Coś dla wielbicieli kuchni…………………………...…………………………………………..……………………..24 Słodko-słony popcorn………………………………………………………………………………….…………24 Słodko-słone mandarynki……………………………………………………...………………………..…….25 Ile soli jest w chipsach? ...................................................................................................... 25 Sól—a jednak potrzebna? .................................................................................................. 26 Znaczenie gospodarki solnej w państwie Kazimierza Wielkiego……………………………………..27 Sól: fakty i mity………………………………………………………………………………………………………………29 Sól w przysłowiach różnych kultur świata………………………………………...…………………………...30 Dlaczego sól była podstawą finansów króla Kazimierza? Elastyczność cenowa……………...32 Sól w magii………………………………………………………………………………………………………………….…33

3

(S)ÚL(O), KWIECIEŃ 2020

(S)ÚL(O) w (re)akcji Nasza wielka chemiczna przygoda Na pewno byliście kiedyś nad pięknym polskim morzem, a wynurzywszy się z jego otchłani zaobserwowaliście, że na waszym ciele osadzają się kropelki, potem zamieniające się w tajemnicze, białe kryształki… Co więcej, po polizaniu okazuje się, że są one słone! Jako dzieci pewnie czuliście się po takim badaniu organoleptycznym niczym prawdziwi odkrywcy – to, co wy spostrzegliście podczas wakacji, ludzie poznali już jednak tysiące lat temu. Człowiek pierwotny najpierw nauczył się krzesać ogień oraz komunikować werbalnie, a następnie zszedł pod ziemię i odkrył, że to nie mowa ani płomienie były największym skarbem naszej cywilizacji, a biały kryształ ukryty w głębinach – S Ó L. Nazwa “sól” ma jednak niejedno znaczenie i zawiera w sobie więcej niż jedynie używaną w kuchni (a kiedyś nawet jako cenny środek płatniczy!) krystaliczną substancję. Za przykład może posłużyć nam chociażby chemia – tam nazwy „sól” używa się nie tylko do nazwania tego jednego związku chemicznego (NaCl), sole to grupa związków chemicznych o charakterystycznym składzie i budowie!

Czym zatem są sole?

To bardzo trafne pytanie! Aby na nie odpowiedzieć, musimy przyjrzeć się przykładowym reakcjom powstawania soli:    

reakcje zobojętniania, np.: NaOH + HCl → NaCl + H2O reakcje roztwarzania metali w kwasach, np.: Fe + 2HCl → FeCl2 + H2↑ reakcje tlenków metali z kwasach, np.: CaO + 2HCl → CaCl2 + H2O reakcje wodorotlenków metali z tlenkami niemetali, np.: CO2 + Ca(OH)2 → CaCO3 + H2O



reakcje strąceniowe, np.: HCl + AgNO3 → AgCl↓ + HNO3

reakcje metali z niemetalami, np.: Fe + S → FeS  reakcje tlenków metali z tlenkami kwasowymi, np.: CaO + SO3 → Ca2+ SO42– Teraz już wiecie – sole to związki chemiczne zbudowane z połączenia kationów metali oraz anionów reszt kwasowych bądź kationu amonu NH4+. A skoro tak, to… 

Odpowiedź na to pytanie będzie złożona, bo możliwości jest naprawdę wiele! Po-

Zapytacie teraz pewnie: po co nam w takim razie sole? wszechnie znana sól jest używana nie tylko w kuchni. Zimą służy jako bardzo ważne narzędzie do odśnieżania dróg, a w stajniach jako lizawki, ulubiony przysmak koni.

Jest również używana do mniej banalnych zajęć takich jak: 4

(S)ÚL(O), KWIECIEŃ 2020 

produkcja barwników (azotan (III) sodu)



pirotechnika (azotan (V) sodu)



produkcja nawozów sztucznych (azotan (V) sodu)



produkcja luster oraz farb do włosów (azotan (V) srebra)

Sole stanowią nieodłączną część naszego życia oraz gospodarki.

Uzyskawszy taką wiedzę, mogliśmy przejść do bardziej interesującej części projektu— eksperymentów praktycznych. Doświadczeń było zdecydowanie zbyt wiele, by zaprezentować je wszystkie, więc przedstawimy nasze ulubione: Na początku trochę o samej soli – sól emska jest środkiem leczniczym, produkowanym Doświadczenie 1. Badanie rozpuszczalności soli emskiej. w słynnym uzdrowisku Ems (tym samym miejscu, z którego król Prus Wilhelm I wysłał nieszczęsną depeszę do Ottona von Bismarcka, przeredagowaną tak, by obrazić cesarza Bonapartego, wywołując tym samym wojnę francusko-pruską). Sól emska stanowi biały, suchy i jednorodny proszek o słonawym smaku. Ma działanie wykrztuśne i alkalizujące.

Podrażniając błonę śluzową dróg oddechowych, pobudza ją do wydzielania śluzu, po czym alkalizuje i rozrzedza wydzielinę, dzięki czemu stosować ją można przy różnego rodzaju problemach dróg oddechowych, takich jak kaszel mokry, chrypka czy astma oskrzelowa.

Celem doświadczenia było sprawdzenie, w jaki sposób rozpuszcza się sól emska w zmiennych warunkach. Uwzględniliśmy temperaturę i rodzaj rozpuszczalnika przy stałym ciśnieniu, stopniu rozdrobnienia i rodzaju substancji rozpuszczanej.

Dlatego w trzech różnych kubkach: z letnią wodą, z gorącą wodą i z gorącą herbatą owocową rozpuściliśmy po jednej tabletce soli emskiej (<1g).

1.

Odczynniki: 3 tabletki soli emskiej (po ok. 1g), woda, herbata owocowa 2.

5

(S)ÚL(O), KWIECIEŃ 2020 próby:

sól emska w letniej wodzie (25°C)

sól emska w gorącej wodzie (80°C)

sól emska w gorącej herbacie (80°C)

czas rozpuszczania:

3 minuty

25 sekund

25 sekund

Wynik doświadczenia był przewidywalny—substancja rozpuszczała się znacznie szybciej w wodzie o wyższej temperaturze. Stało się tak, gdyż cząsteczki gorącej wody drgają szybciej, niż wody letniej, a zatem sieć krystaliczna rozbijana jest z większą prędkością.

Nie dostrzegliśmy natomiast różnicy w prędkości rozpuszczania między zwykłą wodą a herbatą. Jednakowoż analiza organoleptyczna (głównie wzrokowa) pozwoliła na nieoczekiwaną obserwację. Podczas gdy sól emska nie zmieniała zabarwienia wody w żaden widoczny sposób, inaczej stało się w przypadku kubka z herbatą – zmieniła ona swoją barwę z czerwonej na niemal czarną/ciemnobordową. Zaistniała sytuacja zachęciła nas do refleksji nad tym, skąd wzięła się ta niespodziewana zmiana. Zagadkę tę rozwiązaliśmy po analizie składu soli emskiej.

Skład soli emskiej: *wodorowęglan sodu – 630 mg

*chlorek sodu – 243 mg *bezwodny 12,06 mg

siarczan

potasu

–

*bezwodny siarczan sodu – 8,1 mg 3.

*bezwodny wodorofosforan sodu – 0,45 mg.

4.

Okazuje się, iż sól emska składa się przede wszystkim z dwóch najważniejszych substancji: NaHCO3 (która jest wodorosolą, wykorzystywana często pod postacią sody oczyszczonej) oraz NaCl (wykorzystywana w postaci soli kuchennej). Przyczyna zmiany koloru herbaty leży zapewne w którymś z tych składników. Warto zauważyć, iż herbata jest jednym z chemicznych wskaźników pH (skali kwasowości i zasadowości wodnych roztworów związków chemicznych). Inne wskaźniki to również fenoloftaleina, błękit tymolowy, czerwień Kongo i wiele innych. Zmiana koloru na jaśniejszy oznaczałaby charakter kwasowy soli emskiej, zaobserwowaliśmy jednak zmianę koloru z czerwonego na czarny, można więc wnioskować, iż zadziałała jakaś substancja zasadowa. Ponieważ roztwór chlorku sodu ma neutralny odczyn, zmianę koloru spowodował—wszedłszy w reakcję ze związkami chemicznymi zawartymi w herbacie owocowej—wodorowęglan sodu, substancja mająca odczyn słabo alkaliczny (słabo zasadowy) i zachowująca się w wielu reakcjach jak słaba zasada.

6

(S)ÚL(O), KWIECIEŃ 2020 Doświadczenie 2. Krystalizacja soli emskiej.

Sporządzenie roztworu soli emskiej natchnęło nas do wykonania kolejnego doświadczenia. Postanowiliśmy dokonać jej krystalizacji, na wzór często wykonywanej w szkołach krystalizacji soli kuchennej, by sprawdzić, czy będzie to możliwe również w przypadku roztworu tego leku—a jeśli tak, to jakie przyniesie efekty.

Czym jest krystalizacja i jak ona przebiega? W naszym doświadczeniu zamierzaliśmy wykształcić fazę krystaliczną z roztworu, może to jednak odbywać się (przy odpowiednich warunkach) zarówno z fazy ciekłej, stałej i gazowej. Tu proces krystalizacji z roztworu przebiega następująco: ponieważ każdy roztwór ma swoje stężenie graniczne, rozpoczęcie wyparowywania rozpuszczalnika z roztworu zaczyna automatycznie proces wytrącania się kryształków substancji – aż do zupełnego odparowania cieczy i zrośnięcia się kryształków w większe struktury.

Aby przeprowadzić doświadczenie, do niewielkiego słoika nalaliśmy 100 ml wody, rozpuściliśmy w niej 20 tabletek soli emskiej i zawiesiliśmy kawałek jutowego sznurka, by kryształy miały się na czym osadzać. Krystalizacja odbywała się w warunkach domowych, w temperaturze ok. 22°C przez 3 tygodnie.

5.

W rezultacie wykształciły się na ścianach słoika oraz sznurku białe, miejscami żółtawe kryształy. Bliższy ogląd pozwolił dostrzec różnice w formach zrostów poszczególnych kryształów, substancje składające się na sól emską posiadają więc różne właściwości krystalograficzne. W badanym słoiku wyróżniały się dwa podstawowe typy zrostów.

Pierwszy, jednolity, zdaje się być chlorkiem sodu – halit (naturalny minerał, którego głównym składnikiem jest NaCl) występuje najczęściej właśnie w narosłych, zbitych skupieniach. Drugi typ to zrosty włókniste, przypominające małe igiełki. Drogą eliminacji uznaliśmy, iż są to kryształy podstawowego składnika soli emskiej, wodorowęglanu sodu. W naturze występuje on znacznie rzadziej, nosząc angielską nazwę nahcolite.

7

(S)ÚL(O), KWIECIEŃ 2020 6.

7.

8.

Dość wyraźna jest również różnica, jaką można zaobserwować między kryształami wykształconymi w warunkach domowych, a tymi powstałymi w wyniku długotrwałych procesów geologicznych. W wypadku tych ostatnich znacznie wyraźniej widać sześcienny układ krystalograficzny, są też, dzięki rozmiarom kryształów—znacznie trwalsze.

Minerałowi temu warto przyjrzeć się bliżej: Halit to minerał z gromady halogenków, złożony z atomów chloru i sodu. Halityt zaś, potocznie zwany solą kamienną, to zbudowana z niego monomineralna skała. Halit jest jednym z najpospolitszych minerałów na powierzchni Ziemi, powstaje wskutek parowania wody morskiej.

Jakie posiada właściwości? Halit krystalizuje się w układzie regularnym, w postaci bezbarwnych lub białych sześcianów. Może także przyjmować barwę różowawą, co wynika z zawartości resztek bakterii, uwięzionych w kryształach tego minerału.

Jest miękki (2,5 w skali Mohsa), wykazuje doskonałą łupliwość i łatwo rozpuszcza się w wodzie. Właściwości te sprawiają, że jego przechowy-

9.

8

(S)ÚL(O), KWIECIEŃ 2020 wanie nastręcza trudności. Halit jest podobny do innych chlorków, przede wszystkim sylwitu i karnalitu, ale można go rozpoznać po słonym smaku. Poza tym halit ma właściwości ściągające, natomiast karnalit jest gorzki i znacznie mniej trwały – pod wpływem wilgoci zawartej w powietrzu ulega natychmiastowemu rozpuszczeniu. Aby organoleptycznie sprawdzić, czy dany minerał to halit, nie należy lizać minerału, lecz dotknąć okaz wilgotnym palcem. Nie można bowiem zapominać, że niektóre minerały, z wyglądu bardzo przypominające halit, są toksyczne. Jest on nie tylko znakomitym środkiem konserwującym, ale i ma wiele zastosowań w przemyśle chemicznym.

Doświadczenie 3. Kule do kąpieli.

Po poprzednich dwóch doświadczeniach nadal byliśmy jednak spragnieni solnych doświadczeń. Z tego powodu, gdy zbliżała się pora balu maturalnego, postanowiliśmy zająć się solą od strony kosmetycznej. By w pełni wykorzystać możliwości, jakie dają nam sole, postanowiliśmy pochylić się także nad innymi ich rodzajami, nie tylko chlorkiem sodu. Padło więc tym razem na wodorowęglan sodu, NaHCO3 – wodorosól kwasu węglowego i sodu, znany powszechnie pod nazwą sody oczyszczonej.

Odczynniki: woda, soda oczyszczona (2 szklanki), kwasek cytrynowy (1 szklanka), oliwka dla dzieci (5 łyżek), barwnik spożywczy, aromat waniliowy, brokat.

Przebieg doświadczenia: Na początku do miski wsypaliśmy suche składniki i dodawaliśmy stopniowo po łyżce oliwki, za każdym razem dobrze mieszając nowo powstałą masę. Dodaliśmy barwnik, kilka kropli olejku zapachowego i dokładnie wymieszaliśmy. Gdy masa była zbyt sucha, dodawaliśmy do niej wody. Trzeba było uważać, by nie skropić masy zbyt obficie, zachodziła bowiem wówczas gwałtowna, egzoenergetyczna reakcja między wodorowęglanem sodu a kwaskiem cytrynowym. Bazę do kul umieściliśmy w specjalnych foremkach w kształcie dinozaurów. Gdy masa zastygła, wyciągnęliśmy kule i mogliśmy cieszyć się relaksem przed najważniejszym balem w naszym życiu…

Zapis reakcji sody oczyszczonej z kwaskiem cytrynowym:

10.

9

(S)ÚL(O), KWIECIEŃ 2020 11.

12.

13.

Doświadczenie 4. Lampa lava Gdy myśleliśmy, że to już koniec naszej przygody z doświadczeniami, na pomoc przyszli członkowie grupy historycznej. Przypomnieli nam oni o wynalazku Ignacego Łukasiewicza – lampie naftowej. Wspólnie zabraliśmy się do pracy, by zrobić naszą własną lampę – taką, do której zrobienia potrzebna była właśnie sól! Niestety, bawiliśmy się razem tak wspaniale, że zapomnieliśmy o robieniu zdjęć, jednak serdecznie zapraszamy wszystkich do wykonania tego niesamowitego doświadczenia samodzielnie, we własnym domowym zaciszu!

Odczynniki: woda, olej, barwniki, sól Przebieg doświadczenia: Do szklanego słoika wlaliśmy wodę (mniej więcej 3/4 słoika) i olej (na wysokość 2cm) i kroplę barwnika. Na koniec do naczynia wsypaliśmy sól.

Dlaczego sól pociągnęła za sobą olej i dlaczego po chwili uniósł się on do góry? To bardzo proste! Gęstość soli kuchennej wynosi ok. 2,17g/cm3, a oleju ok. 0,85g/cm3. Gdy sól rozpuszcza się, krople oleju unoszą się z powrotem na powierzchnię wody. Dzieje się tak, ponieważ woda jest rozpuszczalnikiem polarnym i rozpuszczają się w niej tylko substancje o budowie jonowej (czyli np. nasze ukochane NaCl). Olej nie ma takiej budowy, dlatego po rozpuszczeniu się cząsteczki soli wraca na swoje miejsce – do góry słoika.

I to było już ostateczne zakończenie naszej chemiczno-solnej podróży. Choć mogło się zdawać, że przez ten rok bawiliśmy się więcej niż pracowaliśmy, nauczyliśmy się niezwy10

(S)ÚL(O), KWIECIEŃ 2020 kle dużo o soli i jej właściwościach – wiemy, gdzie jej szukać, jak ją uzyskać i jak jej używać. Wychodzimy więc z lekcji przyrody ubożsi o zapasy solnego skarbu, ale bogatsi o doświadczenia i wiedzę.

Projekt wykonali i opracowali: Katarzyna Domarecka, Franciszek Fafiński, Magda Miszta, Natan Mitros, Antonina Nawrocka Ilustracje: 1.

Sól emska w tabletkach, apteka.sloneczna24.pl (dostęp: 09.04.2020)

2.

Proces rozpuszczania, epodreczniki.pl (dostęp: 09.04.2020)

3.

Herbata przed rozpuszczeniem w niej soli emskiej, fot. Magda Miszta

4.

Herbata po rozpuszczeniu w niej soli emskiej, fot. Natan Mitros

5.

Krystalizacja soli emskiej, fot. Franciszek Fafiński

6.

Skrystalizowana sól emska, fot. Franciszek Fafiński

7.

Skupienia zbite, fot. Franciszek Fafiński

8.

Skupienia włókniste, fot. Franciszek Fafiński

9.

Bryłka halitu, fot. Franciszek Fafiński

10. Zapis reakcji sody oczyszczonej z kwaskiem cytrynowym, fot. Franciszek Fafiński 11. Materiały potrzebne do przygotowania kul do kąpieli, fot. Natan Mitros 12. Kule kąpielowe podczas tworzenia, fot. Antonina Nawrocka 13. Nasze groźne dinozaury: tyranozaur, diplodok i stegozaur, fot. Katarzyna Domarecka Źródła: To jest chemia 1. Chemia ogólna i nieorganiczna, M. Litwin, S. Styka-Wlazło, J. Szymońska, wyd. Nowa Era, 2017 wikipedia.org (dostęp: 30.03.2020) gr.introne.com (dostęp: 02.04.2020)

11

(S)ÚL(O), KWIECIEŃ 2020

(S)ÚL(O) pod tężniami Ciechocinek—bogate złoża i bogata historia Na terenie Kujaw i Pomorza pierwsze złoża soli znaleziono w Wielkim Słońsku już 500 lat temu. Ciechocinek był wówczas mniej znaną wsią, własnością szlachecką. Pierwsze wzmianki o okolicznych źródłach solankowych pojawiły się w 1788 roku. W 1791 podjęto uchwałę sejmową zwaną „Uchwałą Solną”, w której zadecydowano o budowie Warzelni Soli w Ciechocinku. Jednak dopiero w 1824 roku Konstanty Leon Wolicki rozpoczął faktyczną budowę. W latach 1824-1827 wzniesiono pierwszą i drugą tężnię, trzecią wybudowano w 1859 roku. W 1836 roku powołano Uzdrowisko Ciechocinek, które włączono do uzdrowisk państwowych niespełna wiek później – w 1922. Obecnie istnieje 45 uzdrowisk ze statusem gminy uzdrowiskowej, który uzyskały dzięki klimatowi o potwierdzonych właściwościach leczniczych oraz złożach naturalnych surowców leczniczych – bowiem ciechocińskie bogate źródła solanki znajdują się aż 440 metrów pod ziemią.

Szybko odkryto właściwości lecznicze ciechocińskiej solanki. Miejscowość z czasem budziła coraz większe zainteresowanie, dlatego pod koniec XIX wieku zbudowano szerzej dostępne łazienki. W XX wieku w Ciechocinku oferowano też gimnastykę leczniczą na aparatach Wilhelma Zandera i Henrika Linga. Obecnie stare sprzęty, np. wanny do kąpieli solankowych z piaskowca i miedzi, można oglądać w muzeum w Zabytkowej Warzelni Soli.

Chociaż sprzęty uległy znacznemu rozwojowi i nie przypominają już narzędzi tortur, metody sprzed 200 lat stosuje się do dziś. Kąpiel w solance zapewnia peeling dla całego ciała. Kuracjuszom od lat proponowane są kąpiele w solance jodowo-bromowej, natryski, bicze i masaże wodne, okłady borowinowe. Nad stroną medyczną czuwają balneolodzy. Jest to osobna specjalizacja medycyny. Obecnie balneologów w Polsce kształci tylko Instytut Balneologii UMK. Jednak włodarze uzdrowiska wychodzą z założenia, że wypoczynek to wielki sojusznik profilaktyki.

Narodowy Fundusz Zdrowia finansuje pobyty seniorom (powyżej 60. roku życia oraz osobom po wypadkach i przebytych chorobach.

Ciechocinek to nie tylko dziesiątki domów uzdrowiskowych i możliwości

1.

12

(S)ÚL(O), KWIECIEŃ 2020 leczenia stacjonarnego. Kąpieli w soli ciechocińskiej, zwalczającej problemy skórne, można zażyć także w domu. Uzdrowisko Ciechocinek produkuje zarówno sól, jak i ługi lecznicze, a także szlam, kosmetyki i wodę mineralną „Krystynka”.

Ciechocinek przyciąga tłumy turystów. Goście przyjeżdżają z całej Polski i z zagranicy.

Miasteczko jest też bazą wypadową dla torunian oraz bydgoszczan chcących choć na chwilę znaleźć się z dala od miejskiego zgiełku i zanieczyszczeń. Ciechocinek przyciąga miłośników spacerów uroczymi parkami, przede wszystkim Parkiem Zdrojowym. W miasteczku można znaleźć wiele znaków czasu. Jednym z nich jest muszla koncertowa wybudowana w stylu zakopiańskim według projektu Waldemara Feddersa w 1909 roku.

W parku do niedawna funkcjonowała pijalnia wód zdrojowych. Wkrótce jej działalność zostanie wznowiona, w połączeniu z Pijalnią czekolady E. Wedel. Spacerując po Parku Zdrojowym można podziwiać m.in. pawie i łabędzie pływające na stawie. W Ciechocinku znajduje się również willa prezydenta, wzniesiona w połowie lat trzydziestych XX wieku na życzenie Ignacego Mościckiego. W okresie II wojny światowej budynek służył jako siedziba Gestapo, a Ciechocinek nazywano Hermannsbad i leczono w nim lotników niemieckich. Jednym z pomników historii jest też fontanna „Grzybek” zaprojektowana przez Jerzego Raczyńskiego w 1926 roku. To tam znajduje się źródło nr 11, eksploatowane nieprzerwanie od 1911 roku.

2.

13

(S)ÚL(O), KWIECIEŃ 2020 5.

4.

5.

Najbardziej znanym z ciechocińskich pomników historii są trzy Tężnie Solankowe— jedna wzbogacona o taras widokowy, druga o grotę solną. Ich konstrukcja jest stosunkowo prosta – składają się z dębowych bali i tarniny. Powstały na podstawie projektu Saksończyka Jakuba Graffa. Ich 16-metrowa wysokość i łączna długość 1742,3 metry plasują je w światowej czołówce największych drewnianych konstrukcji do odparowywania soli w Europie. Nazwa „tężnia” pochodzi od procesu zatężenia soli. Przy zabudowaniach wilgotność jest aż o 16% większa niż normalnie, a powietrzu unoszą się liczne cząsteczki jodu. Przez lata wytworzył się wokół nich specyficzny mikroklimat, dlatego teren wokół tężni nazywa się naturalnym inhalatorium.

Ciechocinek—miasteczko kuracjuszy Podczas pobytu w Ciechocinku mieliśmy również okazję porozmawiać z kuracjuszami, którzy opowiedzieli nam o swoich wrażeniach z pobytu i zabiegach, z jakich korzystają.

Dla niektórych z nich Ciechocinek jest stałym miejscem wypoczynku, gdzie mogą w końcu porządnie zadbać o swoje zdrowie i odetchnąć. Tak jest w przypadku pani Basi i pani Krystyny, które już po raz trzeci przyjechały tutaj razem i bardzo cenią sobie usługi oferowane przez sanatorium. „Warunki tu są wspaniałe, mieszkamy w ładnych pokojach, otrzymujemy smaczne, pełnowartościowe posiłki” – mówią— „mamy aż cztery zabiegi dziennie, takie jak wodny aerobik, kąpiele borowinowe czy solanki. W wolnym czasie dużo przebywamy na świeżym powietrzu, spacerujemy w parku, gawędzimy lub czytamy książki na ławce. Popołudniami czasem udajemy się na dancing. Mimo że obie panie mieszkają stosunkowo daleko – w Łodzi 6. i Dęblinie – ciechocińska atmosfera 14

(S)ÚL(O), KWIECIEŃ 2020 jest dla nich niezastąpiona, dlatego z ogromną przyjemnością tutaj wracają.

Dla pani Heleny i pana Zbigniewa jest to pierwsza wizyta w tutejszym sanatorium, wcześniej bywali jedynie w Krynicy. Przyjechali na 21-dniowy pobyt w celach wypoczynkowych i zdrowotnych. W dniu rozmowy przebywają w tym miejscu dopiero 3 dzień, jednak zapewniają, że ich pierwsze wrażenie jest jak najbardziej pozytyw- 7. ne. Są zadowoleni z wyżywienia i z ciekawością czekają na skorzystanie ze wszystkich proponowanych im zabiegów, o których skuteczności są przekonani.

Pan Marian ma już za sobą pierwsze doświadczenia z ciechocińskim uzdrowiskiem – na tyle pozytywne, że postanowił tym razem zabrać ze sobą żonę, panią Danutę, na 21dniowy turnus. Ich celem jest głównie poprawa zdrowia – mężczyzna jest chory na serce, kobieta zaś ma problemy z kręgosłupem. Korzystają z kąpieli solnych i różnego rodzaju ćwiczeń; codziennie relaksują się, spacerując pod tężniami. W Ciechocinku chwalą sobie ciszę i spokój, dlatego też unikają dancingów, wybierając raczej swoje własne towarzystwo.

Pani Marianna również przyjechała na 21-dniowy pobyt, ale zdążyła się już trochę rozeznać w tym, co oferuje jej ciechocińskie sanatorium. Wymienia m.in. całościowy masaż kręgosłupa, ćwiczenia w basenie, krioterapię, a także zabiegi z użyciem laserów i prądów, które ocenia jako bardzo skuteczne. W wolnych chwilach spaceruje pod tężniami.

Ma jednak porównanie z innym miejscem, w którym korzystała z podobnych kuracji – Inowrocław – i mimo wszystko, tamten pobyt był w jej ocenie znacznie atrakcyjniejszy. Tam przede wszystkim lepsze były warunki i więcej miejsc do zwiedzania, a także ciekawsze spacery. Tutaj jest co prawda większa ilość miejsc do rozrywki – przyznaje pani Marianna – ale dla mnie to taki blichtr i nic więcej.

8.

Jak widać, doświadczenia i wrażenia każdego z kuracjuszy są różne; wszyscy jednak zgadzają się co do tego, że pobyt w sanatorium i skorzystanie z dostępnych zabiegów ma zbawienny wpływ na ich zdrowie. Pobyt w Ciechocinku to też dla nich wspaniała okazja do wyciszenia, przebywania dłużej na świeżym powietrzu, spacerów, zawierania nowych znajomości i pogłębiania tych starych.

15

(S)ÚL(O), KWIECIEŃ 2020

SÓL FIZJOLOGICZNA ZASTOSOWANIA: Łagodzi podrażnioną skórę i oczy  Oczyszcza skórę  Nawilża oczy i śluzówkę nosa  Dezynfekuje rany 

Sól fizjologiczna, nazywana także płynem fizjologicznym, to wodny roztwór chlorku sodu, zwykle dostępny w stężeniu 0,9%.

Niewiele osób zdaje sobie sprawę z licznych zastosowań, jakie posiada sól fizjologiczna. O jej skuteczności świadczy między innymi wykorzystywanie w postaci kroplówki w celu nawadniania pacjenta po operacjach, biegunce, wymiotach czy po oparzeniach.

16

(S)ÚL(O), KWIECIEŃ 2020

Sól—także w medycynie Nazywanie soli „białą śmiercią” może być dla tej substancji naprawdę krzywdzące. Choć w przesadnych ilościach rzeczywiście ma destrukcyjne działanie dla funkcjonowania naszego organizmu, stosowana z rozsądkiem i wiedzą o jej przeróżnych właściwościach może okazać się lekarstwem.

Zastosowania soli są niezwykle szerokie – od tak oczywistych jak używanie jej jako przyprawy lub środka konserwującego w przemyśle spożywczym, przez przemysł szklarski i produkcję nawozów sztucznych, po medycynę, którą zajmiemy się w naszej pracy.

Najpopularniejszy roztwór soli, który stosuje się w medycynie, to sól fizjologiczna. Jest to wodny roztwór chlorku sodu – NaCl. Dla organizmu ludzkiego jest głównym źródłem jonów sodu i chloru. Jony sodu pełnią ważną funkcję w wielu procesach fizjologicznych, w tym dotyczących gospodarki wodnej, utrzymywania stałego ciśnienia krwi czy prawidłowego działania układu nerwowego. Sód i chlor to dwa pierwiastki stanowiące najważniejsze składniki wchodzące w skład płynu pozakomórkowego. Sól fizjologiczna jest stosowana m.in. w kroplówkach. Zatrzymuje ona wodę w organizmie, co jest kluczowe w stanach odwodnienia. Pomaga też osiągnąć równowagę elektrolitową choćby u pacjentów po operacjach chirurgicznych. Można ją stosować również w formie kropli do nosa czy oczu – ma właściwości nawilżające i udrażniające. Nie podrażnia oczu, więc przydaje się w leczeniu zapalenia spojówek czy innych problemów okulistycznych. Idealnie sprawdza się jako preparat do inhalacji i nebulizacji, zwłaszcza przy infekcjach górnych dróg oddechowych. Nadaje się też do przemywania ran, ponieważ nie podrażnia skóry i nie wywołuje reakcji alergicznych, nie zmienia też pH. Chlorek wapnia (CaCl2) w postaci suplementów przyjmują osoby, u których stwierdzono niedobory wapnia i tężyczkę—chorobę objawiającą się bolesnymi skurczami mięśni.

Jest on także zalecany sportowcom z racji swojego pozytywnego wpływu na metabolizm, w przypadku rekonwalescencji po złamaniach i w okresie dojrzewania. Chlorek wapnia przyspiesza wchłanianie wapnia przez organizm, a pierwiastek ten jest niezbędny dla prawidłowego funkcjonowania całego ciała, w szczególności układu kostnoszkieletowego. Jest podstawowym składnikiem mineralnym organizmu, który współtworzy tkankę kostną; odgrywa ogromną rolę w utrzymaniu prawidłowych czynności wielu mechanizmów regulacyjnych, wpływa na działanie licznych enzymów, jest przekaźnikiem informacji wewnątrzkomórkowej, a także niezbędnym elementem procesu krzepnięcia krwi. Wpływa na przewodnictwo nerwowe i kurczliwość mięśni poprzecznie prążkowanych.

Chlorek amonu (NH4Cl), inaczej salmiak, to substancja składająca się z soli kwasu solnego i amoniaku. W medycynie stosuje się go głównie jako składnik leków wykrztuśnych, np.

17

(S)ÚL(O), KWIECIEŃ 2020 kropel anyżowych. Najczęściej w takich lekach salmiak pełni rolę substancji działającej synergicznie. Oznacza to, iż nie jest traktowany jako główny składnik, ale jako element pomocniczy, wspomagając i nasilając działanie składnika głównego. Nasila drażnienie błony śluzowej oskrzeli i tym samym pobudza je do zwiększania wydzielania upłynnionego śluzu.

Węglan magnezu (MgCO3) występuje przede wszystkim jako środek do zobojętniania nadmiaru kwasu żołądkowego, leczenia zgagi i wczesnych stadiów chorób żołądka. Jest głównym składnikiem leków takich jak Reni, Ranigast czy Manti. Poza tym, obecność magnezu w komórkach warunkuje prawidłowy przebieg reakcji syntezy i wykorzystania przez organizm związków wysokoenergetycznych; jest on niezbędny do prawidłowej pracy około 300 enzymów, a także, wraz z wapniem, pełni kluczową rolę w procesach mineralizacji kości i skurczu mięśni. Jony magnezu są niezbędne do prawidłowych czynności skurczowych mięśnia sercowego oraz do regulacji czynności bioelektrycznej serca (zmniejszają one pobudliwość i wydłużają czas pobudzenia w układzie bodźcotwórczoprzewodzącym serca). Magnez chroni ściany naczyń krwionośnych, zapobiegając ich wapnieniu i działając przeciwskurczowo. Stabilizuje też płytki krwi, co ma istotne znaczenie w profilaktyce zakrzepowo-zatorowej. Węglan magnezu może stanowić też składnik kroplówek. Ponadto znajduje zastosowanie farmakologiczne w suplementach diety przeznaczonych do zażywania w przypadku niedoborów magnezu.

Chlorek cynku (ZnCl₂) stosowany jest najczęściej jako środek przeciwzapalny. Powszechnie znana i dostępna jest maść cynkowa, która wysusza i łagodzi różnego rodzaju wykwity skórne.

Azotan srebra (AgNO3) jest substancją, która w przeszłości była stosowana do zapobiegania infekcjom ran bakteryjnych i oparzeniowych. Obecnie stosuje się go głównie w celu lapisowania zębów mlecznych, jakie zostały objęte próchnicą. Użycie azotanu srebra sprawia, że zmiany chorobowe cofają się, a masa zęba twardnieje. Jego sól stosuje się także do rutynowego zabiegu, który polega na zakropleniu oczu noworodka, by zapobiec zapaleniu spojówek.

Siarczan wapnia (CaSO4) znany jest jako gips, poza materiałem budowlanym stosuje się go także w ceramice sanitarnej oraz w przemyśle kosmetycznym. Bandaże gipsowe są przyjazne dla skóry i wspomagają proces leczenia. Siarczan wapnia wykorzystuje się także do wypełnienia dentystycznego.

18

(S)ÚL(O), KWIECIEŃ 2020 Projekt wykonały i opracowały: Marika Gromińska, Zuzanna Kuffel, Nikola Popielarz, Edyta Stachewicz Ilustracje: 1.

Klasa 3dL pod tężnią, fot. Edyta Stachewicz

2.

Klasa 3dL pod fontanną „Grzybek”, fot. Zuzanna Kuffel

3.

Grota solankowa w tężni, Gazeta Pomorska (dostęp: 08.04.2020)

4.

Tablica upamiętniająca K. L. Wolickiego, MY Ciechocinek.pl (dostęp: 08.04.2020)

5.

Kuracjuszki – pani Basia i pani Krystyna, fot. Marta Koralewska

6.

Kuracjusze – pani Helena i pan Zbigniew, fot. Karolina Podowska

7.

Kuracjusze – pani Danuta i pan Marian, fot. Zuzanna Kuffel

8.

Ampułka z solą fizjologiczną, MiroApteka.pl (dostęp: 08.04.2020)

9.

Tablica „Ciechocinek”, podroze-pkp.blogspot.com (dostęp: 15.04.2020)

Źródła: 1.

wikipedia.org (dostęp: 28.02.2020)

2.

medonet.pl (dostęp: 04.03.2020)

3.

zdrowie.gazeta.pl (dostęp: 10.03.2020)

4.

mp.pl (dostęp: 10.03.2020)

5.

uzdrowiskociechocinek.pl (dostęp: 14.01.2020)

9.

19

(S)ÚL(O), KWIECIEŃ 2020

(S)ÚL(O) pod ziemią Wizyta w Kłodawie i Inowrocławiu 4 marca 2020 roku odbyła się ogólnoszkolna wycieczka do Kłodawy i Inowrocławia realizowana w ramach solnego projektu.

Naszą przygodę rozpoczęliśmy o godzinie 7.30 przed budynkiem szkoły, gdzie czekał na nas autokar, który mogliśmy opłacić dzięki hojnemu wsparciu Rady Rodziców. Wraz z dopełnieniem wszelkich formalności, bezproblemowo wyruszyliśmy w drogę. Po przyjemnej i niezwykle komfortowej podróży, dostrzegliśmy na horyzoncie szyby kopalni w Kłodawie.

Był to widok poruszający nasze serca i wyobraźnię. Pracownicy kopalni powitali nas dwudziestoma kilogramami soli kamiennej, które niezwłocznie zanieśliśmy do autokaru.

Przed rozpoczęciem zwiedzania, zapoznaliśmy się z jednym z górników, który miał nas oprowadzić po tym niezwykłym miejscu. Założyliśmy specjalne kaski i szybem „Michał” zjechaliśmy w głąb kopalni—na głębokość –600m. Wszyscy odczuwaliśmy lekki strach, przemieszany z ekscytacją.

Na początku trasy turystycznej zatrzymaliśmy się przy kapliczce, w której znajdowała się figura Matki Boskiej, przyozdobiona kryształkami wielokolorowej soli, w tym błękitnej, charakterystycznej dla Kłodawy—jej występowanie jest ewenementem na skalę światową. Następnie przeszliśmy przez śluzy wentylacyjne, po drodze słuchając o sposobach wydobycia soli i używanych w tym celu materiałach wybuchowych. Dowiedzieliśmy się o historii złóż soli występujących w tym regionie, a także poznaliśmy historię samej kopalni.

Kolejnym punktem na trasie była wystawa przedstawiająca artystyczne wykorzystanie wydobywanego surowca. Podziwialiśmy rzeźby, płaskorzeźby wyryte w ścianach oraz witraże zrobione z różnokolorowych kryształków soli. Ich barwa zależy od występujących w soli związków chemicznych; w soli czerwonej jest to rtęć, w różowej – tlenek żelaza.

W następnym fragmencie trasy przewodnik polecał nam polizanie słonej ściany w specjalnie przeznaczonym do tego miejscu. Zapewniał nas o antybakteryjnych właściwościach soli, więc niektórzy uczestnicy wycieczki odważyli się to zrobić. Następnie weszliśmy do groty Drakuli, który, według legendy, wypija krew wszystkich osób, które nie zastosowały się do polecenia oprowadzającego grupę górnika. Trochę się tym zestresowaliśmy, ale udało się wyjść z tej przygody cało. Przeszliśmy do kolejnej komory, w której zobaczyliśmy narzędzia i wagoniki, używane niegdyś przez górników.

20

(S)ÚL(O), KWIECIEŃ 2020 Dowiedzieliśmy się także o rekordzie Guinnessa pobitym w kopalni – jest ona najniżej położonym miejscem na świecie, w którym zagrano koncert. W 2007 roku miejscowi muzycy z Filharmonii Kaliskiej zaprezentowali "Cztery pory roku" Vivaldiego. Pod koniec naszego zwiedzania kopalni górnicy pozwolili każdemu z uczestników wybrać sobie unikatowy kawałek pięknej różowej soli i zabrać go na pamiątkę.

Następnie wydostaliśmy się na powierzchnię, ponownie korzystając z szybu „Michał”.

Niektórzy byli tak poruszeni, że postanowi umilić sobie ten czas, śpiewając szanty. Po wydostaniu się na powierzchnię, oddaliśmy wypożyczone kaski i pożegnaliśmy się z przewodnikiem – dumnym reprezentantem stanu górniczego. Wsiedliśmy do autokaru, przejechaliśmy przez ziemie kujawskie, przez okna podziwiając wieżę w Kruszwicy i kopalnię w Inowrocławiu. Po godzinie jazdy, dotarliśmy do drugiego punktu wycieczki inowrocławskiego parku solankowego, gdzie odbyła się gra miejska. Zapoznała ona uczestników wycieczki z topografią parku i najważniejszymi punktami uzdrowiska. Praca z mapą połączona była z czasem wolnym, dzięki czemu mieliśmy chwilę na złapanie oddechu i posilenie się obiadem. Po dwóch miło spędzonych godzinach, wróciliśmy do autokaru i wyruszyliśmy w drogę powrotną do Torunia. W czasie podróży wyłoniliśmy zwycięzców gry miejskiej i przekazaliśmy im nagrodę w postaci przepysznych krówek.

Oto fotorelacja z wyjazdu.

Ławeczka Sikorskiego wraz z grupą chemiczną i historyczną (fot. grupa chemiczna) 21

(S)ÚL(O), KWIECIEŃ 2020

Grupa historyczna na scenie w Parku Zdrojowym (fot. Michał Ciepliński)

Organizatorzy wycieczki w głębi kopali (fot. Marta Rogulska) 22

(S)ÚL(O), KWIECIEŃ 2020

Klasa 3dL w specjalnej sali dla górników (fot. Patrycja Stachewicz)

Grupa chemiczna w trakcie zwiedzania kopalni (fot. Marta Rogulska)

Klasa 3dL w kopalni soli wraz z p. Anną Zaklikiewicz i przewodnikiem (fot. Patrycja Stachewicz) 23

(S)ÚL(O), KWIECIEŃ 2020

Stowarzyszenie Smakoszy Soli Sól towarzyszy nam w kuchni od zarania dziejów. Nadawała smaku już potrawom starożytnych Rzymian, czego dowiadujemy się między innymi z przepisów Apicjusza. Pisał on: Słodycze domowej roboty: małe lub zwykłe daktyle bez pestek wypełnisz orzechami albo orzeszkami piniowymi albo utartym pieprzem. Posypiesz je na wierzchu solą, usmażysz w gotowanym miodzie i podasz.

Dawał też różne praktyczne porady, w których często kluczową rolę odgrywała właśnie sól: Aby brzoskwinie z twardą skórką pozostały świeże: Wybierz najlepsze i zanurz w roztworze soli. Następnego dnia wyjmij, starannie wytrzyj gąbką i włóż do glinianego naczynia. Dodaj soli. Octu i cząbru ogrodowego.

Zainspirowane niecodziennym połączeniem słonego i słodkiego u Apicjusza, postanowiłyśmy rozpocząć naszą przygodę od samodzielnej próby stworzenia przekąsek właśnie o tym odważnym smaku. Jeżeli chcecie poszerzyć swoje kulinarne horyzonty, wypróbujcie przepisy zamieszczone poniżej!

Coś dla wielbicieli kuchni Słono-słodki popcorn Kto nie lubi popcornu? Ta łatwa i szybka w przyrządzeniu przekąska powinna zasmakować każdemu. Potrzebować będziesz: 

200g kukurydzy do prażenia



łyżeczka soli



1/3 łyżeczki sody



1 szklanka cukru



papier do pieczenia



opcjonalnie: 50ml miodu

1.

Sposób przygotowania: Na rozgrzanym oleju upraż popcorn, tylko go nie spal! Następnie dodaj wcześniej przygotowaną łyżeczkę wybranej soli. Masło, miód i cukier włóż do dużego garnka i zagotuj.

Po 7 minutach dodaj sodę i gotuj dalej na średnim ogniu maksymalnie 5 minut. Do przygotowanej masy wsyp popcorn i energicznie mieszaj, karmel szybko zastyga! Zalecamy użycie drewnianej łyżki polanej olejem. Gdy popcorn będzie już równomiernie pokryty, rozłóż go na blaszce, na papierze do pieczenia. Po zastygnięciu może być lekko posklejany, dlatego delikatnie go porozdzielaj. Smacznego!

24

(S)ÚL(O), KWIECIEŃ 2020 Słodko-słone mandarynki

Jeżeli lubisz eksperymentować z deserami to ten przepis jest dla Ciebie! Potrzebować będziesz: 2. 

1kg mandarynek



2 czekolady deserowe



2 łyżki soli gruboziarnistej

Sposób przygotowania:

Dokładnie obierz i podziel mandarynki. Następnie rozpuść wcześniej przygotowaną (podzieloną na kostki) czekoladę, będziesz w niej maczać owoce. Dokładnie do połowy! Mandarynki już w czekoladzie rozłóż na talerzu, zanim wystygną na każdą wysyp kilka kryształków soli. Uważaj, nie przesól! Poczekaj aż zastygną i ciesz się pięknym deserem.

Sól jest zdecydowanie niezbędnym składnikiem większości naszych potraw. Sprawia ona, że jedzenie smakuje nam po prostu o wiele lepiej. Niestety, ten fakt często wykorzystywany jest przez producentów żywności, którzy dodają soli do swoich produktów w nieumiarkowanej ilości.

Ile soli jest w chipsach?

Postanowiłyśmy sprawdzić, ile tej przyprawy znajduje się w popularnych przekąskach— chipsach. Stworzyłyśmy również wykres, aby lepiej zobrazować dane, które udało nam się zebrać.

Chipsy Lays

Top chips:

Paprykowe: 1,9g na 100g

Paprykowe: 1,9g na 100g

Solone: 2,1g na 100g

Prosto z pieca: 1,45g na 100g

Ser i szynka: 1,5g na 100g

Ser cebula: 2,0g na 100g

Naturalne solone 1,4 na 100g Strong 0,6g na 100g Chipsy Cheetos Serowe 2,2g na 100g

Pizza 0,85g na 100g Keczupowe 1,6g na 100g Spirale 1,7g na 100g 3.

25

(S)ÚL(O), KWIECIEŃ 2020

Sól – a jednak potrzebna?

Powszechnie wiemy, że sól jest szkodliwa, a przeciętny dorosły człowiek powinien zjadać jej najwyżej 5 gramów dziennie. Naukowcy twierdzą, że jej nadmiar w diecie może skutkować uszkodzeniem naczyń krwionośnych, które będą gorzej sprawować swoje funkcje. Może to powodować szybki rozwój chorób sercowo-naczyniowych.

Dlatego właśnie jesteśmy często ostrzegani przed zbyt dużą ilością soli w diecie.

W 2018 roku w czasopiśmie medycznym „The Lancet” pojawił się artykuł przedstawiający efekty niedoboru soli w organizmie. Jego autorzy twierdzą, że zbyt niski pozom spożycia soli obniża ciśnienie krwi, niekorzystnie podwyższa niektóre hormony, co również może być związane ze zwiększeniem ryzyka chorób sercowo-naczyniowych i zgonu.

Według nich spożywanie od 7,5 do 12 gramów soli dziennie nie ma większego wpływu na nasze zdrowie.

Artykuł ten spotkał się z powszechną krytyką ze strony naukowców i dietetyków. Broniąc swojego stanowiska zwrócili uwagę, że jedzenie mniejszej ilości soli wiąże się z mniejszym ryzykiem chorób układu krążenia niż zwiększanie jej ilości.

Czy warto zatem zwiększyć spożycie soli? Najważniejsze jest zachowanie umiaru. Skutkiem nadmiaru i niedoboru soli są choroby układu krążenia, więc jeśli nie chcemy uniknąć zawału serca powinniśmy szczególnie zwracać uwagę na to, ile codziennie jej zjadamy. W końcu nie bez powodu nazywana jest „białą śmiercią”.

Projekt wykonały i opracowały: Maria Błeszyńska, Zofia Dobrzyńska, Karolina Podowska Ilustracje:

1.

Słono-słodki popcorn, fot. Zofia Dobrzyńska

2.

Słono-słodkie mandarynki, fot. Zofia Dobrzyńska

3.

Zawartość soli w różnych smakach chipsów, oprac. Maria Błeszyńska, Zofia Dobrzyńska, Karolina Podowska

Źródła: thelancet.com (dostęp: 15.03.2020) youtube.com (dostęp: 12.01.2020) wallflowerkitchen.com (dostęp: 12.01.2020)

26

(S)ÚL(O), KWIECIEŃ 2020

Znaczenie gospodarki solnej w państwie Kazimierza Wielkiego Kazimierz III Wielki, panujący w latach 1333-1370, był ostatnim władcą Polski wywodzącym się z dynastii Piastów.

Złośliwi wskazują czasem na to, że jego przydomek odnosił się do wagi króla pod koniec życia. I o ile faktem jest, że polski król do drobnych nie należał, to większość historyków zgadza się, że na przydomek “Wielki” zasłużył swoim panowaniem.

Koronacja 23-letniego Kazimierza odbyła się w 1333 roku w Krakowie. Młody władca odziedziczył państwo znajdujące się w niebezpiecznym położeniu. Zajmowało obszar około 2.

2 100 tys. km , (dzisiejszy zasięg terytorialny Rzeczypospolitej wynosi 312 tys. km2). Składało się z Małopolski i Wielkopolski. Kujawy, Pomorze i Ziemia Dobrzyńska znajdowały się pod okupacją Zakonu Krzyżackiego. Książęta mazowieccy prowadzili w praktyce niezależną politykę. Polska formalnie była w stanie wojny o Śląsk z silniejszymi Czechami. Co więcej władca czeski Jan Luksemburczyk w Europie uważany był za prawowitego króla Polski. Przed młodym Kazimierzem rysowało się wielkie wyzwanie, by nie tyle rozwinąć swoje państwo, ile zachować koronę.

Ostatni Piast podczas swojego blisko 40-letniego panowania rozwiązał – z lepszym lub gorszym skutkiem – wszystkie wspomniane wyżej problemy. Oddalił zagrożenie czeskie i krzyżackie zrzekając się Śląska i Pomorza. Podporządkował sobie Mazowsze, a także w legalny sposób przyłączył do państwa polskiego Ruś Halicką ze strategicznym Lwowem. Należy jednak pamiętać, że panowania władcy nie można postrzegać jedynie przez pryzmat zdobytych ziem, ale również politykę wewnętrzną. To właśnie ze względu na dynamiczny rozwój kulturalny, prawny, społeczny i gospodarczy państwa polskiego, Kazimierz III zdobył sobie, jako jedyny władca w polskiej historiografii, przydomek “wielkiego”.

Ktoś, kto doczytał do tego miejsca, może zadać sobie pytanie: “Ale jaką rolę w tym wszystkim odegrała sól?”. Kluczem do pełnego zrozumienia tych frapujących zagadnień jest charakterystyka średniowiecznego państwa. Aż do końca XVI wieku tzw. kopaliny – a więc wszelkie dobra, które znajdowały się pod ziemią niżej niż na długość ostrza pługa – należały do panującego monarchy. Co za tym idzie, jednym z głównych źródeł dochodów były kopalnie. W Polsce XIV wieku wpływy do królewskiego skarbca z przemysłu solnego wynosiły ponad 30% wszystkich dochodów rocznie. Do prowadzenia samodzielnej i skutecznej polityki zagranicznej (wysyłanie poselstw, utrzymywanie agentów na zagranicznych dworach, przekupywanie możnowładców we wrogich państwach itd.)

27

(S)ÚL(O), KWIECIEŃ 2020 Kazimierz potrzebował zaplecza finansowego. Przykładem może być II zjazd w Wyszehradzie w roku 1338. Za sumę 20 tysięcy kop groszy praskich (równowartość ceny, którą zapłacono by za 4 tysięcy koni lub 1,2 milionów kur) Kazimierz wytargował zrzeczenie się praw do tronu polskiego u Jana Luksemburczyka, tym samym likwidując czeskie zagrożenie.

Na czym więc polegał model zarządzania żupami (kopalniami) solnymi w państwie Kazimierza? Król miał monopol na wydobycie tego kruszcu. W żupach, takich jak Bochnia czy Wieliczka zarząd sprawowali doświadczeni sztygarzy oraz żupnicy. Posiadali oni umiejętności zdobyte zarówno przy samym wydobyciu, jak i przy sprzedaży. Kazimierz celowo nie doprowadził do monopolizacji handlu solą na rynku krajowym, jak miało to miejsce na przykład na Śląsku. Konkretne miasta mogły otrzymać przywileje pozwalające na zakup soli i dalszą dystrybucję. Kupcy pochodzący z różnych regionów otrzymywali przywileje na transport surowca do głównych składów – na przykład sól z żup krakowskich transportować mogli jedynie kupcy krakowscy. Z kolei kupcy kujawscy posiadali prawo, by sprzedawać sól na Mazowsze.

Interesująca jest również gra, którą Kazimierz prowadził z rajcami krakowskimi. Walczono tam o kwestie sprzedaży soli na rynek zagraniczny. Kupcom krakowskim zależało na tym, by utrzymać swoją uprzywilejowaną pozycję jako najwięksi dystrybutorzy na Czechy, Śląsk i Morawy. W królewskim interesie było sprzedawanie tego minerału zagranicznym kupcom bezpośrednio w kopalni, otrzymywali jednak wyższą cenę niż kupiec polski. Dla królewskiego skarbu był to czysty zysk.

Najlepszym przykładem, który obrazuje jak duże znaczenie miał przemysł solny dla rozwoju państwa polskiego jest polityka węgierska. Państwo Ludwika Andegaweńskiego posiadało duże i łatwo dostępne zasoby złota. Szacuje się, że w XIV wieku Węgry odpowiedzialne były za wydobycie i dystrybucję ⅓ światowych zasobów złota. Polska, która posiadała śladowe ilości tego kruszcu, potrzebowała złotych monet, które były stabilnym i prestiżowym środkiem płatności. Kazimierz planował sprzedawać polską sól do Węgier, jednak w tamtym okresie państwo te posiadało jej własne zasoby. Polski król zastosował więc tzw. dumping cenowy. Sól, która trafiała na węgierski rynek była najwyższej jakości, przy jednocześnie zaniżonej cenie względem miejscowego rynku. Dość szybko polski kruszec zdominował rynek węgierski, a do państwa Kazimierza popłynęła rzeka złotych monet.

W dzisiejszych czasach nie jesteśmy przyzwyczajeni do wizerunku Polski posiadającej najbardziej pożądane surowce, takie jak ropa czy gaz. Jednak w XIV wieku takim surowcem była właśnie sól, która przy rozsądnym zarządzaniu stała się jedną z dźwigni pozwalających wyciągnąć państwo polskie do poziomu mocarstwa regionalnego.

28

Michał Ciepliński

(S)ÚL(O), KWIECIEŃ 2020

Sól: fakty i mity Powszechnie soli używa się nie tylko w kuchni i zwalczania śliskości na drogach w czasie zimy, ale wykorzystuje się ją powszechnie także w medycynie, fotografii oraz produkcji nawozów sztucznych. W czasach przed naszą erą, solą płacono za niewolników. Egipcjanie używali jej do mumifikacji zwłok oraz jako środek czyszczący, choćby do mycia zębów. Rzymianie podawali szczyptę soli noworodkom, by uchronić dzieci przed siłami nieczystymi. Najstarszym europejskim ośrodkiem produkcji soli było miasto Provadia w Bułgarii, założone około 4500 r. p.n.e. W czasach dawnych sól była bardzo droga, stąd wzięło się powiedzenie “niewarty jego soli” w kontekście handlu niewolnikami.

Obecnie sól już nie jest towarem luksusowym. Nasza wiedza o soli jest już trochę większa niż Egipcjan, Rzymian i Greków; wiemy, że zapobiega utracie wagi, większa ilość soli w organizmie przekłada się na wytrzymałość mięśni. Na temat soli kuchennej mówi i pisze się różne rzeczy. Faktycznie – nadmierne jej spożycie może mieć niekorzystny wpływ na zdrowie. Nie oznacza to jednak, że nikt pod żadnym pozorem nie powinien jej używać. Przykładem mogą być osoby aktywne fizycznie, a zwłaszcza – ciężko trenujący sportowcy, u których zapotrzebowanie na sód jest niewspółmiernie wyższe niż u osób prowadzących siedzący tryb życia. Chociaż nie każdy o tym wie, sód to tak naprawdę niezbędny składnik naszej diety. Bez niego ludzki organizm nie jest w stanie funkcjonować, a jego niedobory w bardzo szybkim tempie prowadzić mogą nie tylko do pogorszenia samopoczucia, ale nawet śmierci! Pierwiastek ten uczestniczy w regulacji funkcjonowania gospodarki wodno-elektrolitowej i kwasowo zasadowej, a wraz z potasem tworzy tzw. pompę sodowo-potasową; enzym, który reguluje objętość komórek, bierze udział w pobudzaniu nerwów i mięśni oraz warunkuje transport licznych związków niezbędnych dla funkcjonowania organizmu.

Czynnikiem istotnie zwiększającym zapotrzebowanie na sód jest wysiłek fizyczny.

Pierwiastek ten tracony jest bowiem obficie wraz z potem. Pierwszym skutkiem ubocznym wynikającym z obniżenia ilości sodu są skurcze i zmniejszenie zdolności wysiłkowych. Większe jego niedobory stanowią zagrożenie dla zdrowia i życia. To właśnie dlatego sód jest integralnym składnikiem napojów izotonicznych, stosowanych przed, w trakcie i po wysiłku. Niedobór sodu (hiponatremia) jest najczęstszym następstwem odwodnienia organizmu. Dochodzi do niego najczęściej w czasie upałów, intensywnego wysiłku fizycznego, zatrucia pokarmowego lub innych długotrwałych schorzeń. Pierwsze oznaki odwodnienia to zawroty głowy, mdłości i osłabienie. Gdy poziom sodu spada drastycznie, pojawiają się bóle głowy, problemy z orientacją oraz nudności.

Jakub Jadanowski

29

(S)ÚL(O), KWIECIEŃ 2020

Sól w przysłowiach różnych kultur świata Ach, sól! Ten zwany również „białym złotem” minerał był wydobywany i pożądany na całym świecie od dawien dawna. Niegdyś była surowcem luksusowym, niezbędnym w procesie konserwowanie żywności. Dzisiaj znaleźć ją można w praktycznie każdej kuchni (oprócz aneksów kuchennych w internacie, gdyż jego mieszkańcy często nie mają środków lub chęci na jej nabycie). Jej obecność w życiu ludzi we wszystkich kulturach przez setki lat sprawiła, że każda z tych kultur nabrała pewnych przekonań na jej temat. Jednakże oprócz przypisywania soli różnych, często magicznych właściwości, w praktycznie każdej cywilizacji powstawały przysłowia, aforyzmy i powiedzenia związane z nią oraz jej domniemanymi właściwościami. Co zatem mówią „mądrości ludowe” ze wszystkich stron świata na temat soli? Jakie jest między nimi podobieństwo? Czym się różnią? Na te i inne pytania postaram się odpowiedzieć.

Przygodę z powiedzeniami zacznijmy na naszym rodzinnym podwórku, czyli w Polsce. Jakie przysłowia powstały na naszej ojczystej ziemi? Mamy w Polsce wiele zwrotów odnoszących się do tematu soli. Jednymi z popularniejszych są „bez soli smutna biesiada”, „cudze szczęście bywa solą w oku” czy też „złemu wrogowi daj chleba i soli”. Jak widać, powiedzenia te można podzielić na kilka typów: te, które mówią o wadze i znaczeniu soli, dotyczące jej fizycznych właściwości oraz te, które odzwierciedlają pewne wartości wyznawane przez przedstawicieli danej kultury. „Bez soli smutna biesiada” odnosi się do zastosowania soli do przyprawiania jedzenia (i czasem do jego konserwacji). „Cudze szczęście bywa solą w oku” porównuje poczucie zazdrości do bólu powodowanego wpadnięciem soli do oka (niezbyt przyjemnego odczucia), a „złemu wrogowi daj chleba i soli” podkreśla zarówno wagę honoru oraz gościnności dla Polaków, mówiąc o obowiązku dobrego ugoszczenia nawet największego wroga. Jak wypadają te przysłowia na tle powiedzeń innych nacji (również tych spoza kręgu kultur europejskich)?

Na to pytanie odpowie nam przeanalizowanie przysłów o soli pochodzących z różnych krajów. Przejdźmy teraz zatem do tych, które występują w kulturze naszych najbliższych, zachodnich sąsiadów – Niemców. Pierwsze z nich brzmi „Salz und Brot machen die Wangen rot”; czyli w wolnym tłumaczeniu „Sól i chleb zaczerwienią ci policzki”. Cóż znaczy to enigmatycznie brzmiące przysłowie? Otóż mówi ono o tym, że spożywając najprostsze rodzaje pokarmów, które i tak dostarczają organizmowi niezbędnych składników (przykładowo chleb i sól) nie tylko jesteśmy zdrowi, ale i na takich wyglądamy (chociażby przez zdrowo zarumienione policzki). Ta mądrość ludowa podkreśla fizyczne właściwości soli. Innym niemieckim powiedzeniem związanym z solą jest „Man muss nicht mehr schlachten, als man salzen kann”. W języku polskim brzmiałoby ono mniej więcej: „Nie szlachtuj więcej niż możesz solić”. Tekst tego przysłowia odnosi się do historycznego zastosowania soli jako sub30

(S)ÚL(O), KWIECIEŃ 2020 stancji konserwującej produkty żywnościowe w celu przedłużenia ich zdatności do spożycia.

Innymi słowy, przysłowie to przekazuje prostą myśl: jeśli nie masz wystarczająco soli do zakonserwowania mięsa, to się ono po prostu zepsuje i zmarnuje. Jak widać niemieckie przysłowia o soli są całkiem podobne do naszych.

Jednakże jak wyglądać będzie sprawa, jeśli pod uwagę weźmiemy przysłowia z praktycznie całkowicie obcego nam kręgu kulturowego, przykładowo z kręgu kultur azjatyckich? Przekonajmy się analizując przysłowia o soli z Państwa Środka – Chin oraz Kraju Kwitnącej Wiśni – Japonii. Pierwsze z nich pochodzi z Chin, brzmi ono: „ 我食盐多过你食米", po transliteracji

„Wǒ shíyán duōguò nǐ shí mǐ”. Po polsku znaczy tyle, co „Jem (w domyśle zjadłem w życiu) więcej soli, niż ty ryżu”. Jest ono stosowane przez starszych wiekiem lub rangą do udzielania reprymendy osobom będącym niżej od nich w hierarchii, a nie chcących ich słuchać. Przy interpretacji go trzeba pamiętać o tym, że to właśnie ryż jest w Azji głównym źródłem pokarmu. Zatem ktoś, kto zjadł od ciebie więcej soli (niegdyś nie tak łatwo dostępnej) niż twojego głównego źródła pożywienia faktycznie musi być od ciebie starszy i bardziej doświadczony, a więc jestem mu winien szacunek i posłuch. Takie jest znaczenie tego przysłowia w odniesieniu do lokalnej kultury. Kolejne przysłowie, pochodzące tym razem z Japonii, brzmi: „敵に塩を送る” – w transkrypcji: „Tekinishiowookuru”. Można by je przetłumaczyć na nasz język jako „Przesyłaj wrogowi sól”. Jest ono pewnym odpowiednikiem polskiego „Złemu wrogowi daj chleba i soli”. Przysłowie to wzięło się z epizodu w piętnastowiecznej historii Japonii, kiedy daimyo (pan feudalny) Uesugi Kenshin, władający prowincją nadmorską bogatą w sól, zaopatrywał w nią swojego rywala – daimyo Takedy Shingena, którego ziemie zostały odcięte od dostępu do soli przez innych feudałów. Uesugi uważał bowiem, że wojny wygrywać powinno się na polu walki, a nie pozbawiając przeciwników koniecznych zasobów. Powiedzenie to zatem odnosi się do pewnego kodu właściwego postępowania i do stosowania zasad „fair play” –czyli uczciwego i honorowego zachowania nawet wobec przeciwnika. Istnienie i niektóre zasady takiego kodeksu honorowego są wspólne dla chyba wszystkich kultur.

Jak można zauważyć, przysłowia o soli faktycznie występują wśród społeczeństw żyjących na wszystkich szerokościach geograficznych. Na podstawie tych przysłów zaobserwować można to, jak niektóre wartości czy historyczne doświadczenia wspólne są dla różnych kultur świata. Tym to sposobem właśnie sól udowadnia, że my – ludzie i stworzone przez nas cywilizacje – wcale nie jesteśmy od siebie tak różni, jak by się to mogło na pierwszy rzut oka wydawać.

Aleksander Krzyżanowski

31

(S)ÚL(O), KWIECIEŃ 2020

Dlaczego sól była podstawą finansów króla Kazimierza?

Elastyczność cenowa Wynika więc z dotychczasowej narracji mojej grupy, że sól istotnie spełniała często kluczową rolę jako środek płatniczy, łapówkarski, czy podatkowy. Dla Kazimierza Wielkiego stanowiła 36% jego dochodów. Inni monarchowie europejscy również czerpali znacznie zyski z handlu i podatków związanych z solą. Jak to możliwe, że w dziedzinie ekonomii i finansów sól była w stanie zająć tak znaczącą pozycję wśród różnych kultur i szerokości geograficznych? Odpowiedzi może nam udzielić koncepcja cenowej elastyczności popytu.

Cenowa elastyczność popytu jest wartością, która wyraża stosunek zmiany ceny danego dobra do zmiany wartości popytu. Innymi słowy—wartość tej elastyczności daje nam informacje o tym, w jakim stopniu podniesienie ceny danego dobra wpłynie na gotowość konsumentów do dalszego kupowania danego dobra pomimo podwyższonej ceny.

Jeśli elastyczność jest mniejsza niż -1 oznacza to, że podwyższenie ceny znacząco wpływa na obniżenie wartości popytu. Jeśli elastyczność jest większa niż -1, dobro jest na tyle wartościowe, iż wartość popytu zmniejszy się mniej niż proporcjonalnie do zwiększenia ceny. Przykładowo ryż w Chinach posiada cenową elastyczność popytu równą 0,8. Jest to więc na tyle podstawowy i potrzebny produkt, że w sytuacji podwyżki ceny ryżu kupowana ilość zmaleje, ale nieproporcjonalnie w stosunku do podwyżki ceny. Odwrotnie jest na przykład w przypadku Coca-Coli wskaźnik ten kształtuje się na poziomie -3,8. Łatwo jest wywnioskować, że podwyżka ceny CocaColi spowoduje znaczące obniżenie skłonności do zakupu tego produktu przez konsumentów (którzy przeniosą się na przykład na kupno PepsiColi). Sól jest dobrem wyjątkowym pod względem tego wskaźnika. Szacuje się, że cenowa elastyczność popytu na sól wynosi 1. około -0,1.

32

(S)ÚL(O), KWIECIEŃ 2020 Istnieje kilka powodów tego, że rynek reaguje tak słabo na fluktuacje ceny soli. Sól zajmuje w naszych kuchniach bardzo ważne miejsce, a więc trudno wyobrazić sobie, by mogła być przez coś zastąpiona. Ponieważ nie istnieją bliskie substytuty soli, konsumenci w przypadku podwyżki ceny nie przestaną jej kupować, gdyż zwyczajnie nie są w stanie z niej zrezygnować (a przynajmniej byłoby to niezwykle trudne). Połączenie tych dwóch czynników: wagi roli, którą sprawuje sól w naszej diecie i braku przypraw, którymi moglibyśmy imitować jej smak, sprawia, że elastyczność popytu jest niezwykle niewielka. Posiada to swoje bardzo realne konsekwencje. Na przykład średniowieczni monarchowie nakładając podatek solny nie musieli się obawiać, że ludzie przestaną ją kupować pod wpływem podwyżki ceny, co spowodowałoby spadek ogólnego dochodu z podatku. Tym samym wpływy do królewskiego skarbca mogły rosnąć, a Kazimierz Wielki posiadał fundusze na przykład na założenie uniwersytetu w Krakowie.

Podsumowując, koncepcja cenowej elastyczności popytu jest w stanie wytłumaczyć nam istotną rolę którą zajmowała sól w gospodarce i polityce fiskalnej państw przez znaczną część historii.

Stanisław Świtała

Sól w magii Sól jest uznawana, obok chleba i wody, za produkt pierwszej potrzeby w życiu ludzkim.

Dzięki swoim konserwującym i leczniczym właściwościom na poziomie fizycznym, sól otrzymała taką rolę również na poziomie duchowym i miała chronić przed zepsuciem od zła. Mięso zanurzone w solance lub obłożone solą nie psuje się, a dla wielu ludów było to symbolem przeciwstawienia się naturalnemu tokowi życia i śmierci. Sól to również symbol nieśmiertelności, niezniszczalności, zdrowia, płodności, oczyszczenia, mądrości, gościnności, bogactwa, życia – ale również bezpłodności, zniszczenia, jałowości i śmierci. Już w Starym Testamencie symbolizowała przymierze.

Jako operator przemian jest wykorzystywana w obrzędach przejścia, gdzie traktuje się ją jako element oczyszczający, mający przygotować do przeprowadzanych zmian. Stąd też sól pojawia się w ludowych obrzędach powitania nowożeńców podczas ślubów i wesel. Wejście w związek małżeński zaczyna nowy rozdział życia, nową rodzinę. Sól „wręczano” również osobom zmarłym, gdyż wierzono, że zmarły przez jakiś czas pozostawał w zawieszeniu między minionym życiem a przyszłością w życiu pośmiertnym. Podarunek taki zapewniał powodzenie zmarłemu w tym, co czekało go po uwolnieniu duszy z ciała.

33

(S)ÚL(O), KWIECIEŃ 2020 Takich informacji na temat podstawowego użytku soli w magii ochronnej udzieliła mi jej doświadczona użytkowniczka, wróżka Mila: „Sól spełnia ważna rolę w magii ochronnej.

Służy do odpędzania ‘zła’: nieprzyjaznych duchów, demonów, negatywnych energii, usuwa także klątwy i niweluje uroki. Zwyczajowo solą posypuje się progi i parapety mieszkania, żeby chronić domostwo przed negatywnymi energiami. Szczyptę soli możemy też rzucić przez lewe ramię, aby doraźnie odpędzić zły urok. Jeśli chcemy odświeżyć naszą aurę, kąpiemy się w wodzie z dodatkiem soli morskiej lub kamiennej.” W wielu działaniach magicznych wykorzystuje się również czarną sól, zwaną inaczej solą czarownic, której uzyskanie jest możliwe tylko poprzez samodzielne jej wykonanie. Wróżka Mila, zapytana o jej własny przepis na czarną sól, postanowiła przekazać swoją recepturę.

“Do przygotowania soli czarownic potrzebujemy Księżyca w nowiu, oraz trzech części soli, jednej części popiołu ze spalonych ziół ochronnych, jednej części węgla drzewnego lub węgielka trybularzowego i jednej części czarnego pieprzu, który samodzielnie zetrzemy na popiół. Najpierw wsypuję do moździerza sól, którą porządnie rozcieram, po czym po kolei dodaję kolejne składniki, nadal intensywnie ucierając. Dobrze jest mieć przy tej części rytuału zapaloną białą świecę. Kiedy już utrę całość, poświęcam moją pracę i czarną sól, która jest jej efektem bóstwom i siłom, w które wierzę. Ważne jest, aby przechowywać ją w szczelnym pojemniku. Soli takiej używam w rytuałach ochronnych, kiedy usuwam klątwy, uroki, złorzeczenia lub złe oko.”

Soli używa się też w trakcie diagnozy magicznej. W celu stwierdzenia czy urok został rzucony, należy wrzucić do wody trzy węgielki, trzy kawałeczki chleba, szczyptę soli i kamień. Jeśli opadną na dno, to znaczy, że osoba lub zwierzę zostały zauroczone. W celu uniknięcia uroku, jeśli zachodzi podejrzenie, że może on zostać rzucony, należy szybko powiedzieć: ‘’Soli w oczy!’’ Innym sposobem jest rzucenie solą w podejrzaną o rzucanie uroków osobę. Sposobem leczenia uroków było nacieranie chorego osoloną wodą, wymawiając przy tym odpowiednią formułę, a następnie trzykrotnie wylewając wodę pod próg.

W kulturze ludowej sól była wykorzystywana jako apotropeion (ochronny środek magiczny). Do pierwszej kąpieli dziecka dosypywano odrobinę soli, aby w ten sposób ochronić je przed wrogimi czarami. Istniało również wierzenie, że do kołyski nieochrzczonego dziecka należy włożyć szczyptę soli jako ochronę przed szatanem.

Historia wykorzystywania soli w magii sięga do zamierzchłych czasów. Mimo że te obrzędy wpływały na strefę duchową, sam pomysł użycia soli jako operatora zmian niematerialnych wypływał z obserwacji działania soli na świat materialny. W ten sposób nasi przodkowie mogli wytłumaczyć jej pozytywne praktyczne działanie magią i siłami wyższymi.

34

Urszula Bukowicka

(S)ÚL(O), KWIECIEŃ 2020 Projekt wykonali i opracowali: Urszula Bukowicka, Michał Ciepliński, Jakub Jadanowski, Aleksander Krzyżanowski, Stanisław Świtała Ilustracje: 1.

Elastyczność cenowa popytu na różne produkty, www.slideshare.net (dostęp: 15.04.2020)

2.

Kazimierz III Wielki, gckinowlodz.naszgok.pl (dostęp: 15.04.2020)

Źródła: 1.

economicshelp.org (dostęp: 30.03.2020)

2.

Price Elasticity of demand, Patrick L. Anderson, Richard D. McLellan, Joseph P. Overton, Gary L. Wolfram, 1997

3.

Wróżebne narzędzia—sól, wróżka Mila, ezoterum.pl (dostęp: 12.12.2019)

4.

Sól—biała moc i ochrona, Adriana Jarmozińska, akademiaducha.pl (dostęp: 07.12.2019)

5.

Kazimierz Wielki, J. Wyrozumski, Wrocław 1982

6.

Genealogia Piastów, O. Balzer, Kraków 2005

7.

menshealth.pl (dostęp: 10.04.2020)

8.

wikipedia.org (dostęp: 09.04.2020)

9.

poradnikzdrowie.pl (dostęp: 08.04.2020)

10. proverbicals.com (dostęp: 19.10.2020)

11. holistic-denzuko1.blogspot.com (dostęp: 05.12.2019) 12. Routledge Book of World Proverbs— Jon R. Stone, Routledge, 1 edition (October 26, 2006) 13. seventhwaveuk.com (dostęp: 21.01.2020) 14. listofproverbs.com (dostęp: 13.02.2020) 15. special-dictionary.com (dostęp: 12.11.2019)

35

36