Swoi obcy

1

SWOI OBCY

GiLA-my nr specjalny (20), maj 2016

1

GiLA-my nr specjalny (20), maj 2016 2

Od redakcji Choć poza sezonem turystycznym wielu z nas nie spotyka się z nimi, cudzoziemcy są w Toruniu nieustająco; ponad 650 z nich mieszka tu obecnie na stałe. Reprezentują wiele różnych narodowości; najwięcej jest naszych sąsiadów zza miedzy wschodniej, lecz nie brak i przybyszy z odleglejszych zakątków Europy i świata. Ciekawi, co mogą nam oni powiedzieć o krajach, z których pochodzą, oraz co myślą o Polsce, porozmawialiśmy z dziesięcioma niezwykle interesującymi osobami.

Na łamach gazetki prezentujemy m. in. historię pewnego Hiszpana, który pragnął znaleźć w Polsce pracę, a odnalazł miłość, oraz opowieść o Białorusince, która przybyła tu po wolność słowa. Nasi rozmówcy przyjechali do Polski z różnych powodów i mieli różne oczekiwania. Część z nich – jak np.

Mołdawianka Galina – zakochała się w Polsce, więc mówi o niej w superlatywach, inni – np. nauczyciel języka angielskiego z Wielkiej Brytanii – zwracają uwagę także na polskie słabości. Wielu naszych rozmówców jest przywiązana do swojej narodowości oraz kultury, czego dobry przykład stanowi Marokańczyk Khalid oraz dwaj Ukraińcy – Igor i Misza; są jednak też osoby czujące silną więź z narodem polskim, np. Kazaszka Tatiana, dla której przyjazd do Polski oznaczał powrót do korzeni. W numerze specjalnym naszej gazetki znajdziecie również wywiad z uczniem naszej szkoły, Nikolą Topuzovem, oraz poruszającą historię Pakistańczyka, który przyjechał do Polski dla swojej ukochanej. Poza tym prezentujemy wyniki sondy ulicznej, która rzuca światło na kwestię polskiej tolerancji, oraz ankiety przeprowadzonej wśród studentów UMK pochodzących z zagranicy. Opisujemy też trudną drogę, jaką muszą przejść obcokrajowcy, aby uzyskać polskie obywatelstwo.

Rozmowy z imigrantami mieszkającymi w Toruniu uświadomiły nam, jak wiele barw i wzbogacającej inności wnoszą oni do życia naszego miasta, oraz pozwoliły dowiedzieć się zaskakujących rzeczy o nas samych. W specjalnym numerze gazetki „GiLA-my” przedstawiamy SWOICH OBCYCH. Zuzanna Sędziak

SWOI OBCY. GiLA-my nr specjalny (20), maj 2016 Gazeta redagowana przez gimnazjalistów ZS UMK Gimnazjum i Liceum Akademickie Zespół redakcyjny: Zuzanna Sędziak (r edaktor naczelna), Zuzanna Kuffel (zastępczyni r edaktor naczelnej), Stanisław Kostulski, Jakub Pietruszewski, Joanna Robaczewska, Maciej Studziński Opracowanie graficzne, skład i łamanie: Zuzanna Kuffel i Maciej Studziński Opiekunowie projektu: Ilona Glatzel, Gr zegor z Dobr oczyński SJ Adres redakcji: ZS UMK GiLA, Szosa Chełmińska 83, 87-100 Toruń, redakcja.gila@gmail.com, www.gimakad.torun.pl Druk: Machina Dr uku, Szosa Bydgoska 50, 87-100 Toruń, www.machinadruku.pl

Redakcja dziękuje Fundacji Gimnazjum i Liceum Akademickiego za wsparcie finansowe publikacji

2

GiLA-my nr specjalny (20), maj 2016

3

W Polsce spotkałem mojego angel del cielo Na wywiad z Francisco Rodriguezem Rubio – 55-letnim Hiszpanem z Almerii, miłośnikiem salsy i wielbicielem polskich kobiet – umawiam się w moim domu. Chcę dowiedzieć się, co go skłoniło do przyjazdu do Polski, co myśli o naszym kraju i jakiej hiszpańskiej drużynie kibicuje. Jestem trochę zestresowany, ponieważ wiem, że dla mojego rozmówcy język polski to wciąż nierozwiązana zagadka, dlatego na wszelki wypadek zaopatrzyłem się w słowniki polsko-hiszpańskie. Na szczęście przyjeżdża on z tłumaczem – panem Andrzejem, jego serdecznym przyjacielem. Mało tego, szybko okazuje się, że pan Francisco jest komunikatywną i przesympatyczną osobą, więc niewielka bariera językowa przestaje być dla nas problemem.

Dlaczego postanowił Pan przyjechać do Polski?

Nie skłamię, mówiąc, że przyjechałem tu wyłącznie dla pieniędzy. Zajmuję się rozprowadzaniem warzyw do sklepów, a ten interes w Almerii nie prosperował za dobrze i z tego powodu zacząłem szukać nowego miejsca do rozkręcenia mojego biznesu.

Almeria jest – zdaje się – największym producentem warzyw w Hiszpanii...

Tak, otwierając mój biznes w tamtych okolicach sądziłem, że dzięki tak wielkiemu zapotrzebowaniu na warzywa tamtejszych restauracji i barów mój interes rozkwitnie i będzie mnie stać na spokojne utrzymanie domu i rodziny, ale niestety przeliczyłem się. Kilka większych przedsiębiorstw podobnych do mojego praktycznie zmonopolizowało rynek i mniejsze firmy, takie jak moja, nie mają żadnych szans na wybicie się w tej branży.

Francisco Rubio i Jakub Pietruszewski Fot. Agnieszka Pietruszewska

Co wiedział Pan o Polsce przed przyjazdem tutaj i jakie miał Pan wyobrażenie o naszym kraju?

Hmmmm… Moja wiedza nie była zbyt duża, wyobrażałem sobie, że jest to kraj, który stoi na dużo niższym

poziomie rozwoju niż zachód Europy. Myślałem, że zastanę tutaj „Trzeci Świat”, miasta z brzydkimi domami i zanieczyszczonym środowiskiem naturalnym.

Moje przypuszczenia okazały się kompletnie bezpodstawne i tak naprawdę Polska nie ods t ęp u je r ozwo jo wo Hiszpanii. Macie nawet lepiej odrestaurowane starówki. I mam wrażenie, że u was wszystko jest takie nowe i jeszcze niezniszczone; może dlatego, że czas remontów infrastruktury miejskiej zaczął się stosunkowo niedawno, po obaleniu komunizmu w 1989 r.

Co się Panu najbardziej podoba w naszym kraju?

Oczywiście polskie kobiety (śmiech), a zwłaszcza jedna – Małgosia, która jest moim angel del cielo (hiszp. ‘anioł z nieba’). Myślę, że właśnie w Polsce spotkałem kobietę mojego życia i jest całkiem prawdopodobne, że dla niej zostanę tu na dłużej… Być może na zawsze… Ogromnym zaskoczeniem dla mnie było to, że w Polsce spotkałem mnóstwo ludzi, którzy tańczą salsę, rumbę czy tango . Jestem miłośnikiem muzyki i tańca latynoamerykańskiego. Myślałem, że w kraju tak dalekim kulturowo od Hiszpanii będzie mi tego brakowało… A tu ogromne zaskoczenie… Polacy uwielbiają rytmy latynoskie… Są kluby salsy, warsztaty flamenco, cotygodniowe spotkania milongi, na których tańczymy tango argentyńskie… no Hiszpania w środku Polski…

I właśnie na jednym z takich spotkań poznałem Małgosię…

Rozmawialiśmy o tym, co się Panu podoba w Polsce, a teraz porozmawiajmy o minusach…

Największym problemem dla mnie jest wasz język.

Przyjeżdżając tu, myślałem, że zacznę mówić po polsku bardzo szybko… Jakże się rozczarowałem… Polski według mnie jest jednym z najtrudniejszych języków świata… Pierwszy miesiąc w Toruniu to był istny kosz3

GiLA-my nr specjalny (20), maj 2016 4

mar… Nie rozumiałem niczego… Nie byłem w stanie odróżnić choćby jednego słowa z rozmowy, słyszałem tylko same szszsz… czczcz… Nie potrafiłem kupić w sklepie nawet chleba… Mało tego, nie potrafiłem przeczytać poprawnie słowa; np. gdy pytałem o drogę do Łodzi, mówiłem „Lodz” i nikt nie rozumiał, gdzie chcę jechać… byłem lekko załamany. Nie miałem żadnego znajomego i nie będę ukrywał – czułem się bardzo samotny.

Na szczęście przez zupełny przypadek spotkałem wtedy Andrzeja. Rozmawiałem przed sklepem Żabka po hiszpańsku przez telefon i Andrzej, słysząc hiszpański, zagadał do mnie, i tak zaczęła się nasza przyjaźń, i od tego momentu pobyt w Polsce stał się łatwiejszy. Zacząłem poznawać nowych ludzi, chodzić na taneczne wieczory i mój polski się poprawił, chociaż nadal nie jest za dobrze (śmiech).

Z tego, co wiem, to język hiszpański jest natomiast dla Was stosunkowo łatwy do nauczenia. Śmieszne w naszych językach są niektóre wyrazy, które brzmią tak samo, ale znaczą zupełnie co innego. I tak np. cura (czytaj: kura) po hiszpańsku znaczy ‘ksiądz’, droga to ‘narkotyk’, joroba (czytaj: choroba) to garb, a pan to ‘chleb’... Są też hiszpańskie wyrazy, których w Polsce muszę unikać, ponieważ po polsku brzmią jak wulgaryzmy, choćby zwyczajny zakręt – la curva – powiesz i niechcąco możesz wpaść w kłopoty... (śmiech).

Jakie są wspólne cechy Polaków i Hiszpanów?

Pierwsze, co przychodzi mi na myśl, to religia katolicka. Zarówno Hiszpanie, jak i Polacy to ludzie bardzo religijni, pielęgnujący kościelne tradycje. Hiszpanie jedynie robią ze wszystkiego większe – że tak się wyrażę – show. Jeśli na przykład w Wielki Piątek jest procesja przez miasto z drogą krzyżową, to bardziej to przypomina teatr. Jesteśmy też bardzo rodzinni i gościnni.

A co Pan myśli o nas, Polakach? Czy w Hiszpanii są jakieś stereotypy na nasz temat?

Szczerze powiem, że w Almerii nie ma wielu Polaków, dlatego też nie spotkałem się z żadnymi stereotypami na ich temat. Jak już powiedziałem, jesteście bardzo gościnni, rodzinni oraz przyjaźni; nigdy nie spotkałem się z jakąś przykrością z powodu tego , że jestem obcokrajowcem. Natomiast trochę brakuje Wam hiszpańskiego luzu, może to właśnie przez brak słońca jesteście spięci, wszystkim się przejmujecie. Macie też skłonność do narzekania oraz rozpamiętywania historii. Nieraz rozmawiając z ludźmi słyszę, że tęsknią oni za daw-

Laura Laura ii Beatriz Beatriz Rubio Rubio Źródło: Źródło: archiwum Archiwumprywatne prywatneFrancisca Francisca

nymi czasami, co mnie trochę dziwi... Chociaż prawdę mówiąc, w Hiszpanii też niektórzy starsi ludzie, gdy wspominają czasy Franco, mówią, że wtedy było lepiej, bo np. było mniej przestępstw...

Czy nie tęskni Pan za swoim krajem?

Oczywiście, że czasami tęsknię, tym bardziej, że w Hiszpanii są moje dwie, dorosłe już córki – bliźniaczki. Ale od czego są samoloty... Parę razy przez ten czas byłem w Hiszpanii.

Czy czuje się Pan częścią naszego kraju?

Z każdym dniem coraz bardziej. Coraz mniej we mnie Hiszpana, a coraz więcej Polaka (śmiech). Naprawdę czuję się tu bardzo dobrze i bezpiecznie.

Czyli zostaje Pan w Polsce?

Dopóki będzie praca, przyjaciele, tango i przede wszystkim moja kochana Małgosia, nigdzie się stąd nie ruszam. Z sercem się nie dyskutuje (śmiech)... Życie jednak potrafi płatać figle – jeszcze parę lat temu do głowy by mi nie przyszło, że znajdę szczęście w Polsce.

Dziękuję bardzo za wywiad. Muchas gracias por la entrevista.

De nada, amigo. Gracias.

Rozmawiał Jakub Pietruszewski 4

GiLA-my nr specjalny (20), maj 2016

5

Zbuntowana Tatiana Romanczuk, Białorusinka, przyjechała do Polski w 2009 roku. Jest ambitną, pełną energii i zarażającą optymizmem młodą osobą, która ma wiele ciekawych rzeczy do powiedzenia, co więcej – nie krępuje się mówić, dlatego chętnie wzięła udział w naszym projekcie.

W jakim wieku zaczęłaś myśleć o wyjeździe do Polski?

jest ze mnie bardzo dumna i nie chciałaby, żebym wróciła na Białoruś.

W wieku około 18 lat miałam pomysł, żeby podjąć naukę w obcym kraju, ale wtedy nie myślałam o tym poważnie.

Podczas pierwszego roku studiów zdarzyło się jednak kilka niemiłych sytuacji na uczelni, dlatego że moje poglądy na temat polityki i wolności słowa, która na Białorusi jest bardzo ograniczona, nie były zbieżne z oczekiwaniami niektórych wykładowców. Jeden z nich powiedział mi wówczas, że jeśli chcę pisać artykuły o Polsce, to powinnam tam wyjechać. Studiowałam wtedy dziennikarstwo i nie tolerowałam tego, że wolno mi było pisać tylko o polskiej kulturze i religii, a nie o polityce. Tamte słowa bardzo mnie zabolały. Jestem osobą impulsywną, więc spakowałam rzeczy i wyemigrowałam.

Jest wiele pięknych polskich miast, dlaczego wybrałaś akurat Toruń?

Można wobec tego powiedzieć, że przyjechałaś do Polski w poszukiwaniu wolności?

Poniekąd tak. Mam polskie pochodzenie. Nigdy nie czułam się wielkiej miary patriotką, ale po latach wiem, że kiedy tak porywczo zareagowałam na słowa profesora, odezwała się we mnie polskość. Pochodzę z Grodna, które przed II wojną światową było polskim miastem.

Rodzina mojego taty, wskutek przesunięcia granic automatycznie znalazła się wtedy na Białorusi – 25 kilometrów od wyznaczonej na nowo granicy z Polską.

Czy teraz czujesz się Polką?

Sama nie wiem, jak się czuję. Nazywa się to syndromem kresowiaków – urodziłam się na Białorusi, ale nie czuję się tam jak w domu, nie mam takiego poczucia również w Polsce. Przez cały czas jestem rozdarta. Mam sentyment do Białorusi, z kolei kraj biało-czerwonych jest mi bliższy pod względem tradycji, kultury.

Co wobec tego powiedziała Twoja rodzina na to, że chcesz wyjechać do Polski?

Bardzo się martwili, że przeprowadzam się tak daleko.

Między Toruniem a Grodnem jest dość duża odległość.

Po roku się przyzwyczaili. Teraz moja mama mówi, że

Wybór padł na gród Kopernika, ponieważ w Grodnie należałam do wspólnoty młodzieżowej prowadzonej przez ojców redemptorystów, którzy często opowiadali, że w Toruniu jest uczelnia prowadzona przez ich braci. Planowałam pozostać tu na czas studiów, a później ruszyć dalej, ale zakochałam się w tym mieście zbyt mocno, żeby wyjechać.

Czym Toruń Cię urzekł, a co Ci się tu nie podoba?

Urzekła mnie starówka – niezwykle klimatyczna. Poza tym podoba mi się, że Toruń przepełniają studenci. Dopiero w wakacje, kiedy oni wyjeżdżają i robi się ciszej, i smutniej, widać, ile życia wnoszą do tego miasta. Jednak Grodno jest większe od Toruniu, więc to miasto wydaje mi się czasem za ciasne, czuję, że potrzebuję więcej przestrzeni. Mimo to myślę, że mogłabym zostać tu do końca życia. Rany, jakie mocne słowa!

Czego jeszcze brakuje Ci z Białorusi?

Zdecydowanie rodziny i przyjaciół, wspólnoty, do której należałam. Na początku bardzo brakowało mi poczucia humoru; trzeba dobrze znać język polski, żeby połapać się w żartach.

Jak dużo czasu zajęło Ci przezwyciężenie bariery językowej?

Pierwsze pół roku było bardzo trudne; praktycznie nic nie mówiłam – słuchałam, dużo czytałam i się uczyłam.

Potem stopniowo zaczęłam się wypowiadać i rozmawiać.

Wydaje mi się, że starczy rok w obcym kraju, aby komunikować się z otaczającym społeczeństwem, a po trzech latach zna się język naprawdę dobrze. Dużo osób zadaje mi pytanie, w jakim języku myślę i śnię. Np. licząc po cichu, mieszam język polski, białoruski i czasem rosyjski. Dlatego uważam, że jeśli człowiek myśli w innym języku, to opanował go całkowicie.

5

GiLA-my nr specjalny (20), maj 2016 6

Tatiana Romanczuk uśmiechnięta jak zwykle Źródło: Facebook—Wspólnota Młodzieży Pracującej i Studiującej Pustynia Serca

Zdarzyły Ci się jakieś zabawne sytuacje związane z tym, że nie znałaś polskiego i tutejszych zwyczajów?

Jakie są różnice między mentalnością Polaków i Białorusinów?

Było ich wiele. Zawsze mówię, że pierwszy rok na studiach w Polsce był wspaniały, ale nigdy nie chciałabym go powtórzyć, ponieważ miałam wtedy wiele dziwnych, czasami nieprzyjemnych sytuacji. Na jednym z pierwszych wykładów siedziałam ze wszystkimi i ktoś rzucił hasło: „To jest Tatiana. Ona pochodzi z Białorusi i nic nie rozumie, więc trzeba ją nauczyć polskiego”. Siedziała koło mnie dziewczyna, która nie uwierzyła, że jestem obcokrajowcem. Wzięła kartkę i powiedziała, że zapisze słówka, których będę musiała używać, żeby sobie poradzić w życiu. Oczywiście na tamtym świstku znalazła się lista wulgaryzmów, do której każdy z sali coś dopisał. Zdumiona uprzejmością studentki, nauczyłam się tych słówek i później używałam ich w nieodpowiednich sytuacjach: na wykładach, w rozmowach z księżmi. Na szczęście wytłumaczono mi, dlaczego nie powinnam mówić w taki sposób.

Polacy są grzeczni – zawsze mówią „dzień dobry”, „do widzenia” (nawet jeżeli się nie znają) – są po prostu otwarci na innych ludzi (chociaż mężczyźni nie są takimi dżentelmenami, jak na Białorusi). Myślę, że to jeden ze skutków wpływów zachodnich, których nie ma w kraju, z którego przyjechałam. Białorusini są bardziej zamknięci, lekko wystraszeni, ale zarazem niezwykle gościnni – oddaliby wszystko, co mają, żeby gość był jak najlepiej przyjęty.

Z drugim incydentem kojarzyłam się wszystkim do końca studiów. W czasie próby chóru podniosłam rękę i zapytałam, czy mogę wyjść do… kibla. Cała grupa wybuchła śmiechem. Problemy miałam również w czasie egzaminów ustnych, ponieważ używałam słów zaczerpniętych ze slangu, m.in.: kumasz, czaisz.

W wakacje odbywa się Święto Wszystkich Kultur.

Trwa ono kilka dni; stoiska są rozstawiane na ulicach, można zobaczyć stroje ludowe, posmakować różnych kuchni. Jest wtedy bardzo kolorowo. Jeśli chodzi o wydarzenia religijne, bardzo długo trzeba było czekać na pozwolenie na ich organizację. Nie mogliśmy na początku wychodzić na ulicę z procesją w Boże Ciało.

Czy dużo turystów odwiedza Białoruś?

Nie. Jest ich zdecydowanie mniej niż w Polsce. Trudno do nas trafić. Trzeba ubiegać się o wizę, którą nie wszyscy dostają. Z Rosją nie mamy granicy, więc większość turystów to Rosjanie.

Jakie ciekawe wydarzenia kulturalne na Białorusi mogłabyś polecić?

6

GiLA-my nr specjalny (20), maj 2016

7

Później prezydent się zgodził, organizowaliśmy m.in.: drogi krzyżowe. Pielgrzymki są organizowane, np. do Trokieli. Z Grodna idzie też pielgrzymka do Wilna.

W wakacje odbywają się Dni Młodzieży.

i zapalenie oskrzeli. Wtedy moja koleżanka zadzwoniła po znajomą lekarkę, która przyszła i nielegalnie mi pomogła. To jest pewnego rodzaju plus: postawić sobie w głowie zakaz chorowania i być zdrowym. Na Białorusi nie trzeba być ubezpieczonym, żeby pójść do lekarza.

Prawdą jest, że poziom medycyny, jest trochę niższy niż w Polsce, ale ważne jest to, że każdy może skorzystać z pomocy specjalistów.

Czy masz polskie obywatelstwo?

Tatiana pokazująca mi swoje zdjęcia

Nie mam, ale jestem stuprocentowo zdecydowana, żeby je przyjąć. Jednak państwo polskie nie chce mi go jeszcze dać. Proces jest długi. Na początku miałam kartę Polaka. Po pięciu latach korzystania z niej można ubiegać się o kartę stałego pobytu, którą dostałam dwa lata temu w wakacje. Po dwóch latach od uzyskania tej karty można składać wniosek o obywatelstwo. Dopiero w lipcu będę mogła je przyjąć.

Fot. Zuzanna Kuffel

Czy czujesz się w Polsce bezpieczniejsza niż na Białorusi?

Tatiana pokazująca mi swoje zdjęcia Fot. Zuzanna Kuffel

Jeśli chodzi o zagrożenia zewnętrzne, na Białorusi jest w miarę bezpiecznie, bo znajduje się pod skrzydłami Rosji. Jednak jeśli kiedyś wybuchnie wojna pomiędzy Europą a Rosją czy też ukraińsko-rosyjska, na terenie Białorusi pewnie będą się toczyć walki.

Jakie obawy towarzyszyły Ci, kiedy wyjeżdżałaś z Białorusi?

Bałam się, że nie poradzę sobie z językiem, że będę daleko od rodziców. Zastanawiałam się, czy znajdę tutaj przyjaciół i czy będę wystarczająco samodzielna, czy dam radę sama ugotować sobie obiad. Jednak nie żałuję tamtej decyzji. Myślę, że szalone pomysły czasami są potrzebne i cieszę się, że kiedyś zaryzykowałam. Szczerze mówiąc, gdybym teraz miała wyjechać, nie zrobiłabym tego. Wydaje mi się, że im człowiek starszy, tym bardziej boi się podjąć ryzyko.

Co sądzisz o polskiej i lokalnej komunikacji?

Toruńska komunikacja nie jest na wysokim poziomie.

Na autobusy długo się czeka, jest mało linii. Przez cały czas pobytu w Polsce podróżowałam do domu pociągami i nigdy nie miałam normalnej podróży. Raz pociąg się palił, potem coś się zepsuło. I te ciągłe spóźnienia...

Co myślisz o NFZ? Mogę mówić tylko na podstawie zasłyszanych opowieści, ponieważ nigdy z niego nie korzystałam. Teraz jestem ubezpieczona, ale kiedy byłam studentką, nie miałam takiej możliwości. Pozostawali mi tylko lekarze prywatni, na których nie było mnie stać. Nie mogłam chorować. Raz miałam jednak bardzo wysoką gorączkę

Jak wygląda Twoje życie jako torunianki – czym się zajmujesz?

Wstaję o różnych godzinach (śmiech). Poważnie mówiąc, skończyłam studia licencjackie w Wyższej Szkole Kultury Społecznej i Medialnej w Toruniu na kierunku dziennikarstwo i komunikacja społeczna ze specjalizacją kultura medialna. Potem poszłam na UMK, skończyłam studia magisterskie na kierunku dziennikarskim.

Później poszłam do pracy, nie w zawodzie. Pracuję w finansach. Obecnie jestem też na studiach podyplomowych, ponieważ chcę zdobyć uprawnienia pedagogiczne. Bardzo chciałabym dorywczo uczyć rosyjskiego. Wydaje mi się, że mam do tego predyspozycje.

Jeśli kiedyś będziesz miała dzieci, w jakim języku będziesz z nimi rozmawiać?

Będę mówić do nich w obu językach. Nie pozwolę, żeby nie umiały mówić po białorusku. Myślę, że znajomość języka rosyjskiego to również moje bogactwo i będę chciała podzielić się nim z moimi dziećmi.

Rozmawiała Zuzanna Kuffel

7

GiLA-my nr specjalny (20), maj 2016 8

Tracąc, można zyskać coś innego...

Khalid Beznhour, nauczyciel fizyki w Solcu Kujawskim i wykładowca biofizyki w Collegium Medicum UMK, to Marokańczyk z krwi i kości, mieszkający w Polsce od wielu lat. Jest człowiekiem o intrygującej osobowości, m. in. dzięki pozytywnemu nastawieniu do ludzi i świata. Jego barwna dusza odzwierciedla kolorowy i aromatyczny kraj, z którego pochodzi. Swoją osobą pokazuje, że często człowiek, którego widzimy na ulicy, w szkole, w pracy, ma niesamowitą historię, przeżycia, wspomnienia i wiele ciekawych rzeczy do powiedzenia.

W jakim wieku opuścił Pan Maroko?

Czego oprócz bliskich brakuje Panu z Maroka?

Miałem wtedy dwadzieścia lat. Wyjechałem, aby podjąć studia na politechnice, co wówczas było w Maroku niemożliwe. Na początku mieszkałem we Francji, później w Rosji. Poziom nauczania okazał się zróżnicowany. Polska wypadała najgorzej. Jednak zostałem tu, gdyż pojawiła się propozycja podjęcia studiów doktoranckich, później oferta pracy.

Tęsknię za słońcem, oceanem i uśmiechem. Polacy są smutnym narodem, mają skło nn oś ć do nar zeka nia.

W tym kraju łatwo jest wpaść w depresję. U ludzi brakuje mi także szczerości. My – południowcy spotykamy się codziennie po pracy, umawiamy się na kawę.

Czy utrzymuje Pan kontakt z rodziną?

Oczywiście, że tak. Często rozmawiam z mamą i bratem przez telefon. Do domu staram się latać raz na rok.

Przedstawia Pan Maroko jako bardzo barwny kraj… Co jeszcze Europejczycy, Polacy powinni wiedzieć o Afryce?

Nigdy nie byłem na południu tego kontynentu. Wyjeżdżając z Maroka myślałem, że opuszczam kraj Trzeciego Świata. Dziś wiem, że jest odwrotnie. To Polska jest bardziej „dzika”. Można tutaj podać wiele przykładów.

Przez 5 lat w Maroku powstało 900 kilometrów auto-

Khalid Beznhour Źródło: Archiwum prywatne Khalida 8

GiLA-my nr specjalny (20), maj 2016

9

strad, rozbudowywane są też elektrownie. Przez te lata Polska rozwinęła się w znacznie mniejszym stopniu.

inny fundament, którego zmienić nie mogę. Staram się być elastyczny, między innymi w kwestii poglądów.

Język polski nie sprawia Panu problemów. Ile czasu zajęło Panu przezwyciężenie bariery językowej?

Posiada Pan polskie obywatelstwo?

Po 2 miesiącach pobytu rozumiałem około 40% tego, co słyszałem. Po roku zacząłem płynnie mówić. Było mi trudno przyzwyczaić się do często używanych form grzecznościowych. Kiedy ludzie zwracali się do mnie: „proszę pana”, zastanawiałem się, jaki związek ma szampan z rozmową.

Co najbardziej zaskoczyło Pana w Polsce?

W Maroku, będącym dawniej kolonią francuską, śniadania jadałem na słodko. Polskie zwyczaje żywieniowe były dla mnie zadziwiające. Na szczęście studenckie życie, którego miałem okazję doświadczyć, szybko wprowadziło mnie w tutejsze nawyki kulinarne. Teraz staram się jak najczęściej odbywać smakowe podróże do Maroka.

A co było pozytywnym zaskoczeniem?

Zdecydowanie ogólnokrajowa charytatywność, m.in. w Wielkiej Orkiestrze Świątecznej Pomocy. Doskonale pamiętam też zaangażowanie całego narodu w pomoc ofiarom powodzi z 1998 roku.

Czy czuje się Pan Polakiem?

Kiedyś pewna osoba powiedziała mi, że Maroko przypomina drzewo – zakorzenione jest w Afryce, a jego liście oddychają Europą. Tak samo jest ze mną. Mam

Tak, ponieważ znacznie ułatwia sprawy formalne. Nie wpływa to na pryzmat, przez jaki jestem postrzegany.

Nie mogę zrobić nic z moją karnacją i nie zmienię nazwiska na Khalidowski.

Czy spotkał się Pan z przejawami nacjonalizmu?

Kiedyś Polacy byli znacznie bardziej zamknięci na obcokrajowców – wyrażali wręcz pewną niechęć. Na ulicach rzucano mi nieprzyjemne spojrzenia. Wiem, że było to związane z przejściami Polaków i z historią trudnych kontaktów z innymi narodowościami. Nowe pokolenie jest bardzo tolerancyjne, nie zwraca uwagi na kolor skóry. Mimo tego dystans jest zawsze widoczny.

Czy wyjechałby Pan z ojczyny po raz drugi?

Podróż pozwoliła mi skosztować życia, poznać wiele nowych osób i obyczajów. Dowiedziałem się również, jak wygląda świat z perspektywy innej niż marokańska.

Jednak zyskać można, jedynie tracąc coś innego. Dopiero z tej odległości poznałem swoich bliskich, wiem kim są, tęsknię za nimi. Uświadomiłem sobie, jak kocham moją rodzinę. Wyjeżdżając z kraju, byłem młody, odważniejszy niż dziś. Gdybym miał teraz podjąć tę decyzję – nie wyemigrowałbym z Maroka.

Rozmawiała Zuzanna Kuffel

Na żółto i na niebiesko W Toruniu według danych statystycznych zameldowanych na stały pobyt jest 33 przedstawicieli narodowości ukraińskiej. Udało nam się porozmawiać z dwoma z nich.

Igor Pryjmas ma 18 lat. Pierwszy raz do Polski przyjechał razem z mamą w 2000 roku, aby odwiedzić tatę, który został tu sprowadzony do pracy przez wujka. Drugim bohaterem naszego artykułu jest 42-letni Misza Kopacz, z wykształcenia choreograf, który obecnie pracuje na stanowisku kierownika w dziale handlu zagranicznego z krajami byłego ZSRR w Toruńskich Zakładach Materiałów Opatrunkowych.

Powód emigracji obu Ukraińców stanowił kryzys ekonomiczny, który do dziś nie opuszcza naszych południowo-wschodnich sąsiadów.

– Do przyzwoitego życia – tłumaczy Misza – każdy człowiek potrzebuje trzech podstawowych rzeczy. Po pierwsze: ciepłej bieżącej wody, żeby się umyć. Po drugie: prądu przez całą dobę. Po trzecie: ogrzewania, żeby nie było potrzeby zakładania na

Igor Pryjmas Źródło: archiwum prywatne 9

GiLA-my nr specjalny (20), maj 2016 10 siebie kilku warstw swetrów i kołder. Kiedy zdecydowałem się wyjechać z Ukrainy, opisane przeze mnie warunki nie były w najmniejszym stopniu spełnione. W naszym mieszkaniu panował chłód, a prąd mieliśmy przez sześć godzin na dobę. Miałem tego dość, dlatego też przybyłem do Polski, która na Ukrainie uchodzi za kraj zachodniej Europy, gdzie wyjeżdża się w nadziei na wyższy poziom życia i lepsze zarobki.

Misza nie rozczarował się; jest zadowolony ze swojej pracy i dochodów, wyższych niż na Ukrainie, mimo że miał tam dobrze płatną posadę urzędnika państwowego.

Naukę polskiego Igor zaczynał od podstaw w zerówce. Kontynuując ją, stopniowo opanował nasz język ojczysty niemal perfekcyjnie. Na początku miał problemy z ortografią oraz pisaniem, ale mówienie przychodziło mu z łatwością, choć zdarzało się, że mylił słowa, zwłaszcza te używane w slangu. Misza od początku starał się mówić poprawnie, bez wtrąceń z języka ukraińskiego. Po pewnym czasie zdał sobie sprawę, że bez względu na to, czy zdarzy mu się popełnić błąd, tak wszyscy go zrozumieją. Teraz nie przejmuje się, jeżeli w jego wypowiedzi pojawi się jakieś Misza Kopacz Źródło: Archiwum prywatne (Facebook) obce słowo.

Igor obecnie uczy się w Zespole Szkół Samochodowych. Jest to zgodne z pasją motoryzacyjną, którą zaszczepił w nim tata – kierowca tira. Chłopak chce pójść w ślady ojca i jeździć po świecie. Liczy też na karierę piłkarską.

Uprawia futsal – piłkę nożną na hali. Przyjaciele mówią, że jest niezwykle ambitny, czasem aż nadto. W czasie spotkań sportowych Polski i Ukrainy kibicuje Ukrainie. Tak samo jak Misza, który zawsze, kiedy odbywa się ważny mecz piłki nożnej, wywiesza ukraińskie flagi na specjalnych statywach przy swoim telewizorze i ogląda mecz ze znajomymi. Przywiązanie do barw narodowych jest cechą obu naszych rozmówców. Przyjaciele Miszy, aby sprawić mu przyjemność z okazji urodzin, przeszli przez ulicę, przy której mieszka, z flagą Ukrainy. Igor ma ją zwykle pod ręką – wozi flagę w samochodzie.

Nie można wątpić, że bohaterowie reportażu, choć mają polskie obywatelstwo, czują się Ukraińcami. Igor o swoim patriotyzmie mówi dużo i chętnie. Tęskni za ojczyzną, mimo że nie wie za czym konkretnie, bo pamięta stamtąd niewiele. Jest to jego rodzinny kraj, w żyłach ma ukraińską krew. Z rodzicami porozumiewa się w języku ojczystym.

Do swoich dzieci – zapewnia – również będzie mówił po ukraińsku. Krewni Igora walczą na Ukrainie, co napawa go ogromną dumą. Wie, że rodzice nigdy nie zgodzą się, aby został żołnierzem, ale uważa, że poświęcenie dla ojczyzny jest czymś pięknym.

Zarówno Igor, jak i Misza są wyznania prawosławnego. W Toruniu znajduje się jedna cerkiew. Igor jednak wybiera kościoły katolickie. Uczestniczy też w lekcjach religii katolickiej w szkole. Nastolatek razem z rodziną obchodzi Boże Narodzenie nierzadko dwa razy w roku, w obu obrządkach. Podobnie Misza, którego żona jest Polką. Na Wielkanoc państwo Kopaczowie zwyczajem ukraińskim przygotowują ogromną paschę (ciasto) i rozdają znajomym. Misza uważa Polaków za mało towarzyskich. Gdy tu przyjechał, dziwiło go suche „dzień dobry” rzucane sąsiadom na klatce schodowej.

– Na Ukrainie każdy coś o kimś wiedział, ludzie rozmawiali ze sobą. Była bieda, więc każdy pomagał każdemu, wszyscy się znali. Przykro mi to mówić, ale z biegiem lat, nauczyłem się być Polakiem; przyzwyczaiłem się do samego „dzień dobry” w relacjach z sąsiadami – mówi z rozżaleniem.

Igor zawsze ubolewał z powodu braku rodzeństwa. Podkreśla, że w dzieciństwie było mu trudniej, bo nie miał z kim się bawić. Teraz może liczyć na towarzystwo wielu znajomych, często imprezuje. Nigdy nie odmawia pomocy, jest szczery. Nic więc dziwnego, że został wybrany na przewodniczącego klasy. Jednocześnie pozostaje osobą zamkniętą; tylko wybranym pozwala poznać swoje sekrety. Uchodzi za niezwykle spokojnego człowieka; mówią o nim, że stara się łagodzić spory. W Polsce to szczególnie pożądana cecha…

Zuzanna Kuffel i Maciej Studziński 10

GiLA-my nr specjalny (20), maj 2016

11

Polska egzotyczna Malcolm Garrett zanim przybył do Polski, mieszkał w Londynie. W młodości grał w futbol amerykański, dziś ma 50 lat i tym sportem zajmuje się jedynie jako trener, choć nie stanowi to jego źródła utrzymania. Jest otwarty, tolerancyjny i zarazem krytyczny, także wobec Polaków. Wiele od niego możemy się dowiedzieć o sobie...

Jak długo Pan mieszka w naszym kraju?

Co sądzi Pan o polskiej kuchni?

W tym roku mijają 23 lata od mojego przyjazdu do Polski, miałem wówczas 29 lat.

Polacy uważają swoją kuchnię za najlepszą, jaka istnieje, i jeżeli powiedziałbym, że jest nieciekawa, spojrzeliby na mnie jak na potwora. Lecz jeśli spytasz Polaka o angielską kuchnię, również powie, że jest nieinteresująca. Tym, co Polacy uważają za kuchnię angielską, jest bowiem ryba z frytkami. Może dlatego, że w Anglii, podobnie jak w Polsce, trudno jest znaleźć dobrą restaurację serwującą prawdziwe, tradycyjne potrawy.

W Polsce najważniejszy jest kotlet schabowy i bigos...

Wybacz, lecz nie ma nic bardziej nudnego od bigosu...

Miska starej kapusty z kiełbasą w środku i to wszystko ugotowane... I jeszcze babcia każdego Polaka robi najlepszy bigos na świecie. Ludzie w Polsce czują się niezwykle obrażeni, gdy mówię, że bigos ich babci jest nadzwyczaj nudny, lecz w mojej opinii powinni przyjąć krytykę, skoro osądzają angielską kuchnię w taki sam sposób.

Czy przez ten długi czas związał się Pan z Polską?

Mieszkam tu, podoba mi się życie tutaj, lecz nie mogę udawać Polaka. W pełni czuję się Anglikiem.

Z jakiego powodu zamieszkał Pan akurat tutaj?

W uproszczeniu, ponieważ zmieniłem zawód – zostałem nauczycielem języka angielskiego – i chciałem mieszkać za granicą, by tam uczyć. Pozostała odpowiedź na pytanie: gdzie? Biorąc pod uwagę, że byłem wtedy młody, na myśl o życiu w obcym kraju czułem się niezwykle podekscytowany. Przyznam, że szukałem jakiegoś egzotycznego miejsca, jak Wietnam czy Brazylia. Jednakże dowiedziałem się, że jest duże zapotrzebowanie na nauczycieli angielskiego w waszym kraju.

Kiedy przeczytałem o Polsce, wydała mi się interesującym miejscem, dlatego tu przyjechałem.

Czy Polacy w jakikolwiek sposób dają Panu odczuć, że nie jest stąd? Tolerują Pana?

Okazują mi więcej niż tolerancję; czuję się tu niezwykle komfortowo. Kiedy przybyłem do Polski w 1993 roku, budziłem ciekawość, ludzie po prostu chcieli mnie poznać. Gdy bywałem w pubach, najzwyczajniej w świecie zaczynali rozmowę. Teraz spotkanie z kimś z Wielkiej Brytanii nie jest niezwykłym zdarzeniem, ponieważ wielu Polaków mieszka i pracuje w Anglii.

Jakie są najważniejsze dobre i złe cechy Polaków?

Trudno na to pytanie odpowiedzieć... nie chciałbym kreować żadnych stereotypów...

Może opowie Pan o własnych doświadczeniach...

Trudno mi się pogodzić z zachowaniem Polskich kierowców na drogach. Uważam, że jeżdżą zbyt samolubnie i agresywnie. Za to ogromnym atutem Polaków jest gościnność. Potrafią być otwarci, miło się z nimi rozmawia; podczas rozmowy są zupełnie inni niż na drodze, bardzo uprzejmi.

Więc jakie jest typowe tradycyjne brytyjskie danie?

Najbardziej specjalną tradycyjną potrawą jest bożonarodzeniowy pieczony indyk, naprawdę świetnie smakuje.

Zasłużoną sławą cieszy się też typowe angielskie śniadanie: z jajkiem sadzonym, smażonym bekonem i ze wszystkimi wyśmienitymi dodatkami. Muszę jednak przyznać Polakom rację, że jest to o wiele za dużo, jak na śniadanie. Lecz jeśli jesteś w górach i masz zamiar wyjść na ośnieżone ścieżki i zimne powietrze, angielskie śniadanie okazuje się idealnym posiłkiem.

Jak Pan myśli, gdzie lepiej żyć z rodziną, w Polsce, czy w Anglii? W Polsce służba zdrowia funkcjonuje nie najlepiej, a to ma duży wpływ na jakość życia.

Niekoniecznie w Anglii jest o wiele lepiej niż w Polsce, ale myślę, że od poziomu opieki zdrowotnej ważniejszy jest poziom wykształcenia. Na przykład, jeżeli miałbym porównać statystyczną szkołę w dużym mieście ze statystyczną szkołą tutaj, wolałbym, aby moje dzieci chodziły do polskiej szkoły. W Anglii, nawet w dużych miastach, więcej jest słabych szkół, które nie zapewniają takiej jakości kształcenia, jak zwykła polska szkoła.

11

GiLA-my nr specjalny (20), maj 2016 12

Jestem zaskoczony, bo od niektórych dochodzą mnie słuchy, iż na Polaków patrzy się niezbyt przychylnie, ponieważ rzekomo kradną miejsca pracy.

Malcolm Garrett Źródło: Archiwum prywatne (Facebook)

Pytanie, które mi zadałeś nie jest takie proste, odpowiedź na nie zależy od wielu czynników: np. od tego, gdzie dokładnie mieszkasz, czy też od wielkości dochodów. Na przykład w Anglii nie mógłbym pozwolić sobie na życie w miejscu takim, jak Kaszczorek tutaj.

Jest Pan więc zadowolony ze swojej pensji…

Hmm... Nie zostaje się nauczycielem języka angielskiego, by stać się bogatym. Satysfakcja płynie z pracy, nie z pieniędzy, które zarabiam, ale nie narzekam na stan swoich finansów.

Co Polakom sprawia największe trudności w nauce języka angielskiego?

Na pewno czasy. W polskim wyróżnia się tylko trzy czasy. W angielskim przedstawiamy czas, w jakim coś się działo, bardziej wielowymiarowo i dokładniej. Następnym problemem są rodzajniki. Ze swojego doświadczenia wiem, że jest to dla Polaków naprawdę trudny do opanowania element języka, gdyż w polskim one nie występują.

Myślę, że coś w tym jest, skoro do Anglii wyemigrowało z Polski już grubo ponad milion ludzi. Ale kiedy rząd angielski wyraża jakąkolwiek wątpliwość o pracy Polaków w Wielkiej Brytanii, ich reakcja jest niemal histeryczna. Z pewnością to spora hipokryzja, gdyż gdyby ponad milion Anglików przyjechał do Polski, ludzie reagowaliby na nich w ten sam sposób.

Komu kibicuje Pan w międzynarodowych rozgrywkach piłkarskich?

Utożsamiam się z Anglią i to im kibicuję, choć nie podoba mi się sposób gry angielskiej drużyny. Zresztą polski skład też nie gra najlepiej. Właściwie to przestałem lubić sporty takie, jak piłka nożna, bo zawodnicy, nie tylko polscy i angielscy, nie grają dla drużyny, lecz dla pieniędzy.

Zamierza wrócić Pan do Anglii? Czy raczej do końca życia pozostanie w Polsce?

Hmm.... Jest mi tu wygodnie, jestem szczęśliwy i prawdopodobieństwo, że spędzę w Polsce resztę życia jest duże, lecz skłamałbym, gdybym powiedział, że nie tęsknię za rodzimą Anglią. Jeżdżę tam regularnie: odwiedzam tatę, który jest już człowiekiem sędziwym i potrzebuje, by czasem się nim zająć. Pokusa, aby wrócić do Anglii, jest naprawdę silna.

Rozmowę przeprowadził i przełożył Maciej Studziński

Jaka jest opinia o Polakach w Anglii?

Nie byłem tam na tyle długo, że nie mogę odpowiedzieć jednoznacznie na to pytanie, ale myślę, że Polacy, którzy wyjechali tam w poszukiwaniu pracy, cieszą się dobrą reputacją, zwłaszcza ci z branży budowlanej. Generalnie opinia o Polakach jest taka, że nie obijają się i ciężko pracują.

12

GiLA-my nr specjalny (20), maj 2016

13

Wszystko mi tu odpowiada...

Galina Zaigrajewa, z pochodzenia Mołdawianka, która dwadzieścia jeden lat temu przyjechała do Polski z – należącej wówczas do ZSRR – Ukrainy, została bardzo serdecznie przyjęta i już od pierwszej chwili zakochała się w grodzie Kopernika.

W jakich okolicznościach i dlaczego zdecydowała się Pani przyjechać do Polski?

Mój mąż jest naukowcem i pochodzi z Kijowa, gdzie pracował w Akademii Nauk jako matematyk. Przeprowadziliśmy się do Polski z naszą córką, kiedy mąż dostał propozycję pracy na Wydziale Matematyki i Informatyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, który wówczas prężnie się rozwijał i poszukiwał wykwalifikowanych pracowników.

Odwiedziła Pani jakieś inne polskie miasta, czy od razu przyjechała Pani do Torunia?

Przyjechaliśmy od razu tutaj; wprawdzie mój mąż dostawał różne inne propozycje, m.in. z Bydgoszczy, ale nawet nie braliśmy ich pod uwagę – zdecydowaliśmy się zamieszkać w Toruniu. Od razu nam się spodobał, chociaż kiedy przyjechaliśmy, był on oczywiście w gorszym stanie niż dziś.

Czy kiedy przyjechała Pani do Polski, miała Pani jakieś problemy z adaptacją w nowym miejscu?

Nie, ponieważ mentalność polska i ukraińska są bardzo zbliżone. Poza tym miałam ogromne szczęście, że trafiłam do Domu Studenckiego nr 10. Jest to miejsce przeznaczone dla rodzin studentów i pracowników UMK, więc poruszałam się w środowisku młodych ludzi, którzy przyjechali do Torunia z dziećmi. Dzięki temu aklimatyzacja nie była dla mnie i mojej córki tak trudnym procesem. Wszystkich mieszkańców domu studenckiego łączyła wspólna praca, wiek oraz warunki życia.

Te podobieństwa pozwoliły nam budować poczucie wspólnoty, a atmosfera okazała się wręcz rodzinna.

Uważam, że był to najlepszy start w nowym miejscu, jaki można sobie wymarzyć. Kiedy przyjechaliśmy, nie mieliśmy nic, więc współpracownicy mojego męża często przynosili nam wszelkie potrzebne rzeczy – garnki, ubrania dla dziecka etc. Ludzie codziennie nas odwiedzali, a kiedy mój mąż wyjeżdżał w delegację, ktoś zawsze zapraszał mnie i moją córkę w odwiedziny, żebyśmy nie były same.

Podczas aklimatyzowania się w Polsce na pewno czuła Pani barierę językową…

Jeżeli ktoś zna rosyjski, to po polsku też da radę się do-

gadać – to przecież nie chińszczyzna (śmiech). Przebywając w domu studenckim, słuchałam rozmów w języku polskim i szybko nauczyłam się mówić, a mój mąż, który najpierw rozmawiał ze studentami w języku angielskim, już po roku prowadził wykłady po polsku.

Nie mieliśmy najmniejszego problemu z barierą językową.

Wspominała Pani, że polskie zwyczaje i mentalność są niezwykle podobne do ukraińskich. Nie dostrzega Pani jednak żadnych różnic?

Oczywiście są drobne niuanse – tak jak jedno miasto różni się trochę od drugiego – ale nasza mentalność jest naprawdę bardzo zbliżona. Wspólne Polsce i Ukrainie tradycje religijne poznawałam jednak dopiero tutaj.

W Związku Radzieckim byliśmy pozbawieni możliwości obchodzenia takich świąt, jak Boże Narodzenie czy Wielkanoc.

Opuszczając Ukrainę miała Pani jakieś obawy? Może spotkała się Pani tam lub w Mołdawii z jakimiś stereotypami dotyczącymi Polaków?

Na Ukrainie mieszkałam zaledwie przez rok, więc nie miałam dostatecznie dużo czasu, żeby coś takiego zaobserwować. Mogę jednak powiedzieć, że w Mołdawii nigdy nie słyszałam niczego złego o Polakach – czysta karta.

Zdarza się Pani spotykać w Polsce swoich rodaków?

Jest ich bardzo wielu, utrzymuję z niektórymi kontakt… ale ja jestem osobą, która wybiera nie narodowość, a ludzi. Jeżeli się z kimś przyjaźnię, to nie przez wzgląd na jego pochodzenie, lecz na osobowość.

Mieszkając w Polsce, z pewnością miała Pani okazję ustalić, jakie są wady tego kraju. Co Pani zdaniem powinno zostać zmienione? Jakie są mankamenty życia w Polsce?

Powiem tak – kiedy przeprowadziliśmy się do Torunia, mieszkaliśmy w towarzystwie kilku innych rodzin, które też przyjechały na zaproszenie UMK. I jeżeli komuś z nich coś się nie podobało, to po prostu nie zostawał w Polsce. Ja zostałam. Wszystko mi tu odpowiada i tak było od samego początku. Nigdy nie czułam się tu źle.

13

GiLA-my nr specjalny (20), maj 2016 14

Ale to wszystko zależy od człowieka – ktoś może za bardzo tęsknić za ojczyzną i wrócić, ktoś może czegoś nie akceptować i przeprowadzić się w inne miejsce – a ja zdecydowałam się zostać. Pamiętam, jak wyglądała sytuacja, kiedy tu przyjechałam, i widzę, jak wiele się zmieniło. Cieszę się, że Polska się rozwija i uważam, że zrobiła duży postęp.

Nie zetknęła się Pani z żadnymi aktami nietolerancji?

Spotkałam się – w urzędzie. Ale miało to związek z panującą ówcześnie sytuacją – był to czas przemian. Wtedy nikt nie wiedział, co zrobić z cudzoziemcami. Za każdym razem, gdy chciałam przedłużyć wizę, kazano mi wyjeżdżać z dziećmi do Kijowa. Wydział Matematyki i Informatyki UMK wysyłał więc pismo z prośbą o przedłużenie wizy dla mnie – żony ich pracownika – żebym nie musiała wracać na Ukrainę co kilka miesięcy. W urzędzie pracowała wtedy osoba, która okazała się bardzo nieżyczliwa. Warto wspomnieć, że inni ludzie, którzy przyjechali do Polski z inicjatywy UMK, również negatywnie wspominają załatwianie spraw urzędowych u tej konkretnej osoby. Nasz znajomy, profesor z Uzbekistanu, zatrudnił nawet prawnika, gdyż oburzyło go niewłaściwe podejście pracowników urzędu do obcokrajowców oraz nierzetelne obsługiwanie osób ubiegających się o przedłużenie wizy.

Dodatkowy problem stanowił fakt, że z powodów formalnych przez dziesięć lat nie mogłam podjąć pracy. Zmieniło się to dopiero, kiedy uzyskaliśmy kartę stałego pobytu.

Kilka lat temu uzyskała Pani polskie obywatelstwo…

Niestety wcześniej nie mogłam go mieć. Zgodnie z ówczesnym prawem o kartę stałego pobytu można było ubiegać się po dziesięciu latach mieszkania w Polsce, a o obywatelstwo – po pięciu latach od wydania karty.

Ale żeby ją uzyskać, musieliśmy najpierw kupić mieszkanie, na które sami uzbieraliśmy pieniądze, nie biorąc kredytu. Przez dziesięć lat żyliśmy ze świadomością, że możemy zostać zmuszeniu do wyjazdu; nasza sytuacja była wtedy bardzo niestabilna. Dodam, że mam również obywatelstwo mołdawskie, dzięki któremu mogę podróżować na Wschód bez wizy. Kiedy żyła moja mama, jeździłam w rodzinne strony raz w roku. Jednak obecnie ważniejsze jest dla mnie obywatelstwo polskie. A Toruń nieustannie zachwyca mnie swoim urokiem. Nie chciałabym mieszkać nigdzie indziej.

Przepis Galiny na pielmieni Mimo że w polskiej kuchni występują pierogi w najróżniejszych wariantach, Mołdawianka mówi, że podobnych do pielmieni nigdy tu nie spotkała.

Ciasto: 350 g mąki, 175 ml wody, 1 jajko, 1 łyżka oleju, szczypta soli.

Farsz: 400-450 g mielonego mięsa wołowo-wieprzowego, 1 cebula, sól, pieprz, 2 łyżki wody.

Z mąki, wody, jajka, oleju oraz soli wyrobić ciasto. Ma być elastyczne i gładkie. Gotowe ciasto odłożyć na godzinę do lodówki – warunek konieczny!

Mięso porządnie wymieszać dłonią z ekstremalnie drobno posiekaną cebulą i wodą. Doprawić solą i pieprzem.

Odstane ciasto podzielić na 3 części i każdą z nich wałkować bardzo cienko, następnie wykroić z nich szklanką kółeczka. Na każde kółko położyć łyżeczkę farszu, zamknąć jak klasycznego pieroga i skręcić jego rogi wokół własnego palca, sklejając je delikatnie, ale trwale na końcach. Pielmieni mają przypominać wyglądem kokosznik – tradycyjne rosyjskie nakrycie głowy.

Tak przygotowanie pielmieni gotować w osolonym wrzątku przez 3-5 min. od wypłynięcia. Podawać od razu, polane stopionym masłem lub z gęstą śmietaną.

Rozmawiały Zuzanna Sędziak i Joanna Robaczewska

Źródło: http://kobieta.interia.pl/kuchnia/news-pielmieni,nId,410694 14

15

GiLA-my nr specjalny (20), maj 2016

Miłość nie zna granic Zapierających dech w piersiach historii wcale nie trzeba szukać na kartach książek i ekranach kin, w rzeczywistości to życie pisze najpiękniejsze z nich. Doskonale potwierdzają to przygody i przeżycia Ahmeda Javida z Pakistanu, o których opowiada egzotyczną angielszczyzną.

Pięć lat temu Ahmed, zwany Samim, przebywał na Cyprze, gdzie studiował i pracował jako architekt, i wtedy właśnie poznał za pośrednictwem Internetu Anię. Choć prowadząc dialog, musieli korzystać z tłumacza Google, nie zniechęciło ich to i po kilku miesiącach wymiany wiadomości oraz rozmów wideo – zakochali się w sobie. Zanim poznał Anię, Ahmed wiedział o Polsce bardzo niewiele.

– Właściwie wszystkiego dowiedziałem się od Ani – mówi Pakistańczyk. – Powiedziała mi na przykład, że większość stanowią tu katolicy. Cała rodzina Ani jest katolicka, a ja jestem muzułmaninem, ale zapewniłem ją, że nie stanowi to dla mnie przeszkody, i pozostaliśmy razem. Polska kultura jest dla mnie obca, jednak przebywając na Cyprze, spotkałem się już z wyznawcami odmiennych religii i obracałem się w wielokulturowym środowisku. To uczy szacunku dla wszelkiej inności.

Na drodze do szczęścia Polki i Pakistańczyka pojawiły się jednak trudności... Ania chciała odwiedzić Samiego na Cyprze. Do jego domu tymczasem przyszła policja; został deportowany do Pakistanu – okazało się, że wiza, którą posiadał, utraciła ważność, więc przebywał tam nielegalnie. Wobec tego Ania wysłała zaproszenie do polskiej ambasady w Islamabadzie, aby Ahmed mógł przybyć do Polski. Niestety instytucję zamknięto z powodu walk toczących się w Pakistanie, a najbliższa polska ambasada znajdowała się w Dubaju – to oznaczało dla Pakistańczyka daleką i kosztowną podróż. Na miejscu pojawiła się kolejna przeszkoda – zaproszenie dla Ahmeda było ważne tylko przez trzy miesiące i wygasłoby, nim wniosek o wizę zostałby rozpatrzony.

– Pani ambasador dla mojego własnego dobra odrzuciła prośbę o wizę. Powiedziała mi, że bez zaproszenia nie mam szans na jej otrzymanie i próbując się o nią ubiegać, tylko stracę pieniądze – wspomina Ahmed.

Ania i Ahmed z synem Źródło: Archiwum prywatne 15

GiLA-my nr specjalny (20), maj 2016 16 Ani nie pozostawało nic innego, jak wykupić w Polsce wizę dla siebie i odwiedzić ukochanego w Dubaju. Tam spotkali się po raz pierwszy. Jednak dwa wspólnie spędzone tygodnie minęły zbyt szybko, by mogli się sobą nacieszyć. Nie ustawali więc w wysiłkach, by umożliwić Ahmedowi przyjazd do Ani. Udało im się osiągnąć cel dopiero, gdy w Polsce urodził się ich synek – Fabian. Wtedy Pakistańczyk ponownie udał się do polskiej ambasady w Dubaju – tym razem z aktem urodzenia dziecka. Ambasador poprosiła go o dowody, że posiada rodzinę w Polsce. Ahmed przedstawił jej przysłane przez Anię dokumenty oraz ich wspólne zdjęcia z Dubaju. To nie wystarczyło. Dopiero zmiana polskiego nazwiska Fabiana na nazwisko ojca oraz kolejne zaproszenie dla Ahmeda pozwoliły mu otrzymać wizę na dwa miesiące.

Po długim locie Ahmed wreszcie wylądował w Warszawie. Jeśli ktoś sądzi, że jego gehenna dobiegła końca, jest w błędzie.

– Obsługa lotniska poprosiła mnie na krótką rozmowę, by zadać mi kilka pytań. Chcieli się dowiedzieć, jak dostałem się do Polski, ile miałem przy sobie pieniędzy, co planowałem zrobić później i – czy ktoś na mnie czeka. Udzieliwszy wszystkich odpowiedzi, opuściłem lotnisko z pieAhmed i Fabian czątką w paszporcie. Byłem bardzo zmęczony, ponieważ wcześniej znalezienie bagażu przysporzyło mi trochę kłopotu. Poza tym po drodze Źródło: Archiwum prywatne miałem jeszcze przesiadkę w Katarze, gdzie musiałem czekać cztery godziny na kolejny samolot. Niezmiernie się ucieszyłem, gdy wreszcie spotkałem się z bratem Ani, który przyjechał po mnie do Warszawy.

Sami spędził w naszym kraju kilka miesięcy. W tym czasie zdążył zaznajomić się z polską kulturą, tradycjami i obyczajami. Zarówno on, jak i Ania są osobami tolerancyjnymi i otwartymi, więc różnice w wyznawanej wierze nie stanowią dla nich problemu. Pakistańczyk nadal kultywuje swoje zwyczaje i żyje zgodnie z zasadami islamu, ale również chętnie uczestniczy w świętach, które obchodzi jego polska rodzina. Ahmed szczególnie wspomina wizytę na cmentarzu w Święto Zmarłych – był zachwycony tym, co zobaczył, i przyznaje, że choć spotkał się na Cyprze z różnymi zwyczajami religijnymi, nigdy nie widział czegoś podobnego. Mieszkając w Polsce Pakistańczyk zaobserwował więcej ciekawych zjawisk: – Miałem problemy z przywyknięciem do polskiego podejścia do pracy. Zauważyłem, że ludzie pracują tutaj naprawdę ciężko. Poza tym trochę zdziwiło mnie, że wszyscy Polacy bardzo przejmują się pieniędzmi. Wcześniej nie miałem styczności z czymś takim.

Ahmed nie miał natomiast żadnej trudności z przyzwyczajeniem się do polskiej kuchni – kosztował wielu potraw, wszystkie bardzo mu smakowały. Nie je jednak wieprzowiny, z powodów religijnych. Dlatego zawsze dowiaduje się, z jakiego mięsa przygotowana została dana potrawa, nim jej spróbuje.

W rodzinie Ahmeda i Ani łączone są tradycje polskie i pakistańskie, katolickie i muzułmańskie. Ich syn poznaje kulturę i religie obu narodowości.

– Na razie jest jeszcze bardzo mały – mówi Ahmed. – Kiedy modlę się w domu, przychodzi i naśladuje mnie. Czasami próbuję mówić do niego w moim języku. To jak na razie wszystko. Zobaczymy, co będzie, kiedy dorośnie.

Gdy będzie miał osiemnaście lat, wybierze, którą religię ma zamiar wyznawać. Przebywając z dala od ojczyzny, Ahmed oczywiście tęskni za rodziną, która od początku bardzo wspierała go na drodze do szczęścia. Mimo to chce pozostać w Polsce z Anią i Fabianem. Zamierza otworzyć tu własny biznes i zajmować się tym, co robił w Pakistanie z ojcem i wujem – produkcją akcesoriów kosmetycznych i przyrządów dentystycznych. Jednak aby zrealizować te plany, musi najpierw zdobyć wszystkie potrzebne dokumenty i uporać się ze sprawami urzędowymi. Perspektywa dłuższego pobytu Ahmeda w naszym kraju nadal jest dość niepewna, lecz mamy nadzieję, że uda mu się tu zostać i napisać wraz z Anią szczęśliwe zakończenie ich niezwykłej historii.

Zuzanna Sędziak i Joanna Robaczewska 16

GiLA-my nr specjalny (20), maj 2016

17

Jak legalnie zamieszkać w Polsce?

Niektórzy nasi bohaterowie opisywali, co zrobili, by zalegalizować swój status w Polsce. Nie zawsze było to proste, choć w 2014 roku zmieniło się polskie prawodawstwo w zakresie migracji i obecnie łatwiej jest uzyskać pozwolenie na pobyt niż np. 15 lat wcześniej. Kilka lat temu lokalne media opisywały dramatyczną historię cudzoziemca, który założył w Toruniu rodzinę, miał dwoje dzieci, ale gdy jego prawo pobytu wygasło, został wydalony z kraju. Mimo złagodzenia przepisów nadal droga do otrzymania polskiego obywatelstwa jest długa i zawiła.

Wizy i zaproszenia

Zezwolenie na pobyt

Obywatele wielu państw spoza UE muszą wykupić przed wjazdem do Polski wizę (ruch bezwizowy obejmuje 88 państw świata). Istnieją aż 23 rodzaje wiz w zależności od celu i czasu trwania podróży. Ich przeciętny koszt waha się od kilku do nawet 70 euro. Wizę można nabyć w polskich placówkach konsularnych lub w specjalnych punktach wizowych, przy czym czas oczekiwania na ten dokument jest różny w zależności od kraju, w którym złożono wniosek. W przypadku Rosji i Ukrainy na wizę czeka się do 5 dni, w innych krajach nawet znacznie dłużej.

Karta pobytu jest dokumentem, który potwierdza tożsamość cudzoziemca podczas jego pobytu w Polsce.

Dokument ten wraz z ważnym paszportem zagranicznym daje prawo do pobytu w Polsce oraz uprawnia do wielokrotnego przekraczania granicy polskiej bez koniczności posiadania wizy. Kartę Stałego Pobytu wydaje się na czas nieograniczony, jednak sam dokument jest ważny 10 lat. Procedura uzyskania zezwolenia na pobyt stały toczy się w urzędzie wojewódzkim w wydziale właściwym ds. cudzoziemców w miejscu zamieszkania cudzoziemca (w przypadku Torunia i województwa kujawsko-pomorskiego urząd mieści się w Urzędzie Wojewódzkim w Bydgoszczy).

Z kolei zaproszenie jest dodatkowym dokumentem wymaganym często łącznie z wnioskiem o wydanie wizy.

Posiadanie zaproszenia jest traktowane jako poświadczenie – gwarancja posiadania wystarczających środków utrzymania podczas pobytu w Polsce oraz na powrót do kraju pochodzenia lub zamieszkania. Cudzoziemiec może przedstawić zaproszenie podczas ubiegania się o wizę oraz w trakcie kontroli granicznej. Zaproszenia mogą wystawiać osoby zamieszkałe w Polsce: obywatelstwa polskiego, obywatelstwa państw UE posiadający polską Kartę Stałego Pobytu lub firmy i organizacje pozarządowe mające siedzibę w Polsce. Obywatele państw trzecich mogą wjechać na terytorium Polski, jeżeli posiadają jeden z wymienionych dokumentów: 

krótkoterminową wizę jednolitą Schengen;



długoterminową polską wizę krajową;



zezwolenie na pobyt w Polsce;



zezwolenie na pobyt lub wizę krajową wydae przez inne państwo Schengen. Źródło: msz.gov.pl

Obywatelstwo polskie Obywatelstwo polskie nadaje Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej. Prezydent w swojej decyzji nie jest ograniczony żadnymi warunkami, które powinien spełnić cudzoziemiec, aby zostało mu nadane obywatelstwo polskie. Oznacza to, że Prezydent może nadać je każdemu cudzoziemcowi, bez względu na to – na przykład – jak długo przebywa w Polsce. Nadanie obywatelstwa polskiego następuje na wniosek cudzoziemca, który kieruje prośbę do Prezydenta za pośrednictwem wojewody, jeśli przebywa na terytorium Polski, lub jeśli przebywa za granicą, za pośrednictwem właściwego konsula. Cudzoziemiec może ubiegać się o przyznanie obywatelstwa, gdy zna język polski na poziomie co najmniej komunikatywnym (potwierdzone państwowym egzaminem) i przebywa co najmniej 2 lata w Polsce na podstawie zezwolenia na pobyt stały oraz: 

posiada w Polsce pracę oraz mieszkanie;



jest od co najmniej 3 lat w związku małżeńskim z obywatelem polskim;



nie posiada żadnego obywatelstwa;



posiada status uchodźcy.

17

18GiLA-my nr specjalny (20), maj 2016

W imieniu dzieci wniosek o przyznanie obywatelstwa składają rodzice, gdy jeden z nich ma polski paszport.

Polonia i repatrianci Zupełnie inna jest sytuacja osób polskiego pochodzenia i repatriantów. Podstawowym czynnikiem ułatwiającym, w tych przypadkach, powrót do ojczyzny jest przynależność do narodu polskiego. Konieczne jest udowodnienie polskiego pochodzenia: co najmniej jedno z rodziców lub dziadków albo dwoje pradziadków było narodowości polskiej. Niezbędne jest również kultywowanie polskich tradycji i znajomość języka polskiego.

Wtedy w placówce konsularnej można ubiegać się o Kartę Polaka. Posiadanie jej ułatwia nabycie obywatelstwa oraz daje wiele korzyści, takich jak na przykład

darmowe wizy, swoboda prowadzenia działalności gospodarczej (na równi z polskimi obywatelami), a także zniżki na przejazdy koleją i darmowy wstęp do państwowych muzeów. Repatrianci są to osoby mieszkające w krajach byłego Związku Radzieckiego, w jego azjatyckiej części (Kazachstan, Uzbekistan), których rodzice lub dziadkowie zostali tam z Polski wysiedleni.

Powrót do kraju następuje na podstawie wizy repatriacyjnej, która jest ważna do czasu nadania obywatelstwa.

Na podstawie danych MSZ i portalu migrant.info.pl Stanisław Kostulski

Pochodzę z doliny Róż Nikola Topuzov. Urodzony w Polsce, wychowany w bułgarskim duchu. Uczeń Liceum Akademickiego, tegoroczny maturzysta. Związany z Toruniem od czternastu lat. Opowiada jacy są Bułgarzy, jacy Polacy i kim jest on sam.

Dlaczego Twoi rodzice wyjechali z Bułgarii?

Głównie w celach zarobkowych. Mój ojciec pracował na uniwersytecie w Płowdiwie; przyznano mu oficjalny dyplom lektora języka wydany przez bułgarskie ministerstwo oświaty. Następnie wyjechał do Polski, do Poznania. Teraz wykłada język bułgarski na uniwersytecie w Toruniu.

Czyli do Torunia trafiłeś przypadkowo?

Można tak powiedzieć. Zaproponowano tacie pracę i… tak wyszło.

Czy rodzice przekazują Ci elementy kultury bułgarskiej?

Tak. W domu rozmawiamy po bułgarsku, kultywujemy tamtejsze tradycje. Jestem prawosławny, co za tym idzie wszystkie święta religijne obchodzimy w obrządku wschodnim. Zachowujemy kontakt z rodziną nadal mieszkającą w Bułgarii.

Często odwiedzasz swój kraj rodzinny?

Z reguły jeżdżę w wakacje, na trzy, cztery tygodnie.

Niestety, zdarzają się wyjątki, jednak staram się być tam co najmniej raz w roku.

Dolina Róż w okolicach miasta Kazanłyk Źródło: http://podroze.onet.pl/przyroda/dolina-roz-w-bulgarii/ hfpgn

Wspominałeś o bułgarskich tradycjach. Opowiedz nam coś o nich.

Na Wielkanoc przygotowuje się ciasto drożdżowe – kozunak. Na Wigilię piecze się specjalny okrągły chleb, którym pan domu częstuje wszystkich obecnych na kolacji. Przynosiłem ten chleb na klasowe wigilie.

Jak zawsze, mówiąc o tradycjach, skupiłem się na jedzeniu (śmiech).

Dla mnie róże są najbardziej rozpoznawalnym symbolem Bułgarii. Czy w Twoim odczuciu także?

Większość turystów przyjeżdżających nad Morze Czarne nie widzi nic poza nimi. Faktem jest bowiem, że Bułgaria, zwłaszcza w czasach socjalizmu, była bardzo znana z róż. Sam pochodzę z doliny Róż, obszaru w środkowej Bułgarii między dwoma górami (Sredną 18

19

Gorą i Starą Płaniną). Moja mama opowiadała mi, jak będąc dzieckiem, zbierała w każde wakacje róże, co traktowano jako część zajęć szkolnych. Obecnie przemysł ten już zaniknął, róże stanowią raczej symbol i „hak” na turystów. Mimo wszystko to właśnie one – a nie nadmorskie kurorty – są jedną z pierwszych rzeczy, o których usłyszy ktoś zwiedzający Bułgarię.

Bardziej utożsamiasz się z Polakami czy Bułgarami?

To pytanie, na które zawsze trudno jest mi odpowiedzieć. Na przykład oglądając mecz w telewizji (piłka ręczna lub siatkówka), zawsze kibicuję Bułgarom. Także dlatego, że wszyscy wokół kibicują Polakom.

Za swój język ojczysty uważam jednak polski, bo znam go lepiej niż bułgarski. Po bułgarsku mówię płynnie, dogadam się bez problemu, ale gdybym miał napisać książkę, nie byłoby to arcydzieło. Może jednak bardziej czuję się Polakiem?

Jak postrzegasz Polaków, będąc w części obcokrajowcem?

W porównaniu do Bułgarów Polacy są milsi i bardziej gościnni. Na przykład w Bułgarii, jak wejdziesz do sklepu, nikt nie odpowie na twoje „Dzień dobry”.

Spojrzą na ciebie spode łba i pomyślą: „O, kolejny

GiLA-my nr specjalny (20), maj 2016 natręt przyszedł”. Mimo wszystko Polacy są bardziej otwarci, chociaż zdarzają się przypadki szowinizmu.

Wszystkim opowiadam moją historię z przedszkola: podczas Wigilii pani katechetka rozdawała dzieciom cukierki, a mnie pominęła. Myślę, że ze względu na wyznanie. W przedszkolu i zerówce byłem gorzej traktowany przez inne dzieci, ponieważ nie umiałem jeszcze płynnie mówić po polsku. Jak wcześniej wspominałem, w rodzinie mówiło się tylko po bułgarsku; z językiem polskim miałem natomiast kontakt poza domem.

Czy masz polskie obywatelstwo?

Tak, choć od niedawna. W Polsce obowiązuje „prawo krwi”; jako że rodzice są Bułgarami, od urodzenia byłem obywatelem bułgarskim.

Jakie masz plany na przyszłość – zostaniesz w Polsce, a może gdzieś wyjedziesz?

Raczej zostanę w Polsce. W porównaniu z Bułgarią Polska ma znacznie lepszą sytuację ekonomiczną. Poza tym lubię tutejsze podejście do ludzi. Nad dalszą emigracją się nie zastanawiałem.

Rozmawiał Stanisław Kostulski

Nikola Topuzov Źródło: Archiwum prywatne (Facebook) 19

GiLA-my nr specjalny (20), maj 2016 20

Droga powrotna – podróż przez trzy kontynenty 28 kwietnia 1936 roku rząd ZSRR podjął decyzję o deportacji polskich rodzin zamieszkujących tereny tzw. „dalszych kresów” (dzisiejsza Ukraina). Deportowani mieli być osiedleni na terenie Kazachstanu w specjalnych osiedlach NKWD – spiecposiołkach. Władze ZSRR zarządziły ponadto, że „wznoszenie obiektów mieszkalnych i gospodarczych ma się odbyć z udziałem sił i środków przesiedleńców”, co w praktyce oznaczało, że deportowani byli zmuszeni sami (wręcz gołymi rękoma) zbudować sobie domy.

I tu właśnie rozpoczyna się historia rodziny Tatiany Tyszkiewicz (39 lat), wnuczki ludzi, którzy doświadczyli okrucieństwa stalinowskich represji.

Moi dziadkowie i to zarówno ze strony mamy, jak i taty, byli Polakami przymusowo przesiedlonymi z terenów dzisiejszej Ukrainy. Do Kazachstanu przyjechali zimą pod koniec 1936 roku. Na miejscu nic na nich nie czekało. Nie mieli gdzie się schronić przed siarczystym mrozem, nie mieli jedzenia. Gdyby nie Kazachowie, którzy naprawdę bardzo pomagali Polakom w tym trudnym okresie, być może moi dziadkowie nie przeżyliby. Z opowiadań babci i dziadka wiem, że jedna kazachska rodzina pomogła im zbudować dom, którym początkowo była prosta lepianka z gliny. Rodzina ta dzieliła się z nimi

jedzeniem – przynosiła końskie mleko, które jest bardzo zdrowe, a czasami także mięso.

To wstrząsające. Czy utrzymujecie kontakt z rodziną, która uratowała życie Pani babci i dziadka?

Oczywiście. Do dzisiaj mamy ze sobą kontakt. Mało tego, po latach role się trochę odwróciły. Moi rodzice zdobyli w Kazachstanie dobre wykształcenie, dostali dobrze płatną pracę i teraz to moja rodzina może pomagać tamtej.

Dolina Róż

Źródło: podróże.onet.pl

Ten nietypowy krajobraz kazachski Źródło: http://mapa.bissole.pl/wielka-podroz-przez-kazachstan/ 20

21

Polacy chyba nie wiedzą zbyt dużo o Kazachstanie.

Nie jest to kraj, do którego często jeździmy.

Kazachstan to kraj stepowy. Gdzie się nie obejrzysz, tam jest step. Oczywiście mamy też piękne turystyczne regiony, gdzie są góry i jeziora, ale jak mówi kazachska legenda: gdy Bóg szedł przez świat, dźwigał worek z górami, jeziorami i lasami. Przechodząc przez Kazachstan, nie chciał wyjąć niczego z tego worka, ale niechcąco ów worek rozpruł się i trochę gór i jezior ostatecznie wypadło na Kazachstan. Nawet nie zdajecie sobie sprawy, jak polski las może cieszyć oczy. Do dzisiaj uwielbiam widok dużych drzew (których w Kazachstanie nie ma).

Kazachstan to kraj, w który jest inny klimat niż w Polsce. Zimy są bardzo długie i niesamowicie mroźne.

Temperatura spada do -40o C. Lato też jest cieplejsze niż tutaj, wręcz upalne. Różnice temperatur, zarówno roczne, jak i dobowe są bardzo duże. Wieją silne wiatry, ale za to jest więcej słońca niż w Polsce.

A jacy są Kazachowie? Różnią się od nas?

Kazachowie to naród koczowniczy. Oczywiście teraz się to zmienia, ale do dzisiaj można jeszcze dostrzec wpływ dawnego, wędrownego stylu życia na ludzi.

Uważam, że Polacy są bardziej gospodarni, myślą przyszłościowo. Kazachowie z reguły nie dbają za bardzo o swoje domy, ogrody, nie uprawiają warzyw, jak typowe ludy żyjące w sposób osiadły. Natomiast nawet w dużych miastach nierzadki jest widok zwierząt hodowlanych, zwłaszcza baranów, owiec czy koni. Dla Kazacha żywy inwentarz stanowił jego "być albo nie być". Warto dodać, że kuchnia kazachska opiera się głównie na baraninie i koninie, którą Kazachowie częstują gości, jako że to ludzie niezwykle serdeczni i gościnni.

Co ludzie w Kazachstanie myślą o Polakach? Czy wiedzą coś o Polsce?

Z uwagi na to, że mieszka tu dużo potomków polskich przesiedleńców, Polska nie jest nieznana. Kazachowie mają bardzo dobre zdanie o Was. Uważają Polaków za ludzi gospodarnych i zaradnych. Znają i cenią Wasze produkty (np. z toruńskich Opatrunków). Wielu polskich biznesmenów robi interesy w Kazachstanie.

W szkołach jako języka dodatkowego można uczyć się polskiego, funkcjonują polskie kościoły (oczywiście nie zawsze tak było). Ogólnie Polska postrzegana jest jako kraj dobrze rozwinięty i raczej zamożny.

GiLA-my nr specjalny (20), maj 2016 Czy są jakieś tradycje typowe dla Kazachstanu?

Trzeba powiedzieć, że Kazachstan to w dużej części kraj muzułmański. Dlatego kulturowo różni się od Polski. Muzułmanie mają swoje święta i tradycje, które celebrują.

Moja rodzina natomiast od zawsze pielęgnowała polskie tradycje. Obchodziliśmy np. Wielkanoc czy Boże Narodzenie, choć inaczej niż to się robiło w Polsce, ponieważ w ówczesnym ZSRR święta kościelne nie były obchodzone oficjalnie; propagowano ateizm, zakazywano obrządków religijnych. Pomimo tego moi dziadkowie zadbali np. o to abyśmy byli ochrzczeni. Chrzest odbył się w domu, bez udziału księdza, w największej konspiracji.

Czy w Pani rodzinnym domu mówiło się po polsku?

Nie, nie mówiliśmy po polsku. Już moi dziadkowie zostali zmuszeni do porozumiewania się po rosyjsku, za używanie polskiego stosowano surowe kary. Mój tata pamięta, że jako mały chłopiec w szkole na przerwie został przyłapany przez nauczycielkę, gdy rozmawiał ze swoją siostrą po polsku, cała rodzina miała wtedy duże nieprzyjemności. Po tym incydencie, aby się nie narażać kolejny raz władzom sowieckim, dziadkowie zaczęli mówić w domu po rosyjsku. Z tego powodu moi rodzice słabo znali polski: mama praktycznie wcale, a tata pamięta z dzieciństwa polskie modlitwy i parę wierszyków. Ja języka polskiego nauczyłam się dopiero po przyjeździe do Polski.

Właśnie, jak to się stało, że przyjechała Pani do Polski?

Zamarzyłam sobie, że będę tu studiować. Do Polski przyjechałam w 1994 roku. Najpierw w Lublinie musiałam uczęszczać na kurs języka polskiego i kultury polskiej. Kurs ten kończył się egzaminem, którego zdanie otwierało drzwi na dowolnie wybrany kierunek studiów. Zdecydowałam się na filologię polską na UMK. Wybrałam toruński uniwersytet, ponieważ jeszcze jako dziesięciolatka byłam na koloniach w Polsce i jedną z atrakcji wtedy było zwiedzanie Torunia. Zapamiętałam to miasto jako niesamowicie piękne. Warto dodać, że nawet jako studentka nie miałam pewności, czy będę mogła zostać w Polsce, ponieważ nie obowiązywała wtedy jeszcze ustawa o repatriacji (podpisana dopiero w 2000 roku).

21

GiLA-my nr specjalny (20), maj 2016 22 Czy kiedykolwiek spotkała Panią jakaś przykrość z powodu tego, że pochodzi Pani z innego kraju?

Hmmm... Takich sytuacji było bardzo mało i raczej na początku mojego pobytu w Polsce, gdy jeszcze słabo mówiłam po polsku i miałam silny rosyjski akcent. Zdarzało się, że słyszałam za sobą śmiechy i słowa „O, Ruska idzie...”, ale nie były to sytuacje częste. Obecnie Polacy stali się bardziej tolerancyjni i otwarci na innych.

Czy to w Toruniu poznała Pani swojego męża?

Nie, mojego przyszłego męża poznałam jeszcze w Lublinie. Dzięki temu, że tata Arka mieszka w USA, miałam również możliwość poznać smak życia w Ameryce.

Wyjechaliśmy do USA po ślubie. Mieszkaliśmy parę lat w Nowym Jorku. W 2006 firma mojego męża otworzyła filię w Polsce, zdecydowaliśmy się zatem wrócić do Torunia.

Czy nie żałuje Pani tej decyzji?

Nie, w Toruniu żyje mi się bardzo dobrze. Uważam, że Polska to, biorąc pod uwagę dzisiejszą sytuację na świecie, kraj, w którym żyje się w miarę bezpiecznie i komfortowo. Chociaż nie wykluczam powrotu do USA. Śmieję się, że jesteśmy rodziną kosmopolityczną.

To kim się Pani czuje w głębi serca? Sprawy którego kraju są dla Pani ważne?

Czuję się Polką. To ten kraj jest mi najbliższy. Mam polskie obywatelstwo. Oczywiście interesuję się też sprawami Kazachstanu, przecież to miejsce mojego dzieciństwa, no i została tam duża część mojej rodziny: wujkowie, ciocie, kuzynostwo i wreszcie moja siostra.

Od czasu do czasu jeździmy do nich, chociaż muszę przyznać, że częściej to oni przyjeżdżają do Polski. Śledzę również to, co dzieje się w Stanach Zjednoczonych.

Tam z kolei spędziłam sporą część mojego dorosłego życia, to tam urodził się mój najstarszy syn – Jasiu.

Komu zatem kibicuje Pani na olimpiadach czy innych zawodach?

Hmmm... Jestem za Polską, chociaż za Kazachstanem też. Najtrudniej kibicować wtedy, gdy Polska gra przeciw Kazachstanowi, w takim przypadku jestem rozdarta... i trzymam jeden kciuk za Polskę, a drugi za Kazachstan.

To jeszcze ostatnie pytanie: czy uczy Pani swoje dzieci języka rosyjskiego i czy znajomość tego języka przydaje się Pani w jakiś sposób w Toruniu?

Obecnie pracuję w Urzędzie Marszałkowskim w dziale, który nazywa się Centrum Obsługi Inwestorów i Eksporterów; na co dzień wykorzystuję w mojej pracy język rosyjski. W ogóle uważam, że znajomość języka obcego to zawsze ogromny atut, dlatego staram się uczyć moje dzieci języka rosyjskiego. Z własnych doświadczeń wiem, że nigdy nie wiadomo, kiedy znajomość języka okaże się przydatna.

Rozmawiał Jakub Pietruszewski

Kazachstan od kuchni...

Beszbarmak Beszbarmak jest tradycyjnym daniem koczowniczych ludów Azji Środkowej m.in. Kirgizów, Kazachów, Baszkirów i Tatarów. Przygotowuje się je z baraniny lub z mięsa końskiego oraz makaronu w kształcie szerokich pasów czy płatów. Nazwa beszbarmak (kirg. бешбармак, dosł. ‘pięć palców’) pochodzi od sposobu jedzenia tego dania – jedną ręką, bez użycia sztućców. Jak przyrządzić kazachską potrawę, wyjaśnia Tatiana Tyszkiewicz.

Potrzeba dobrego mięsa: baranina (ewentualnie wołowina), musi być tłuste. Umyć je, wypłukać, włożyć do garnka, zalać wodą, zacząć gotować, najpierw na dużym ogniu, a po zagotowaniu na małym. Gotować 1,5-2 godz. z dodatkiem liści laurowych.

Po ugotowaniu mięsa, nakroić cebuli (4-5 dużych sztuk) i włożyć do innego garnka. Wykorzystać bulion z mięsa, zalewając nim cebulę. Dobrze doprawić (pieprz i sól).

Garnek z cebulą postawić na ogień, po zagotowaniu wyłączyć.

Przed podaniem mięso pociąć na małe kawałki. Resztę bulionu postawić znów na ogień i, gdy się zagotuje, wrzucić do niego makaron (w kształcie płatów). Po ugotowaniu makaronu wyciągnąć makaron na duży talerz.

Na makaron wyłożyć schłodzone mięso, uprzednio pocięte na małe kawałki, i polać je gorącym wywarem z cebuli. Smacznego! Źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Beszbarmak

22

GiLA-my nr specjalny (20), maj 2016

23

Swoi czy obcy?

Realizując projekt dziennikarski, poznaliśmy niezwykłych ludzi, którzy podzielili się z nami swoimi historiami oraz umożliwili nam spojrzenie na Polskę z nowej perspektywy. Mówili o wadach i zaletach naszego kraju oraz o tym, jak postrzegają nas, jego mieszkańców. Znając opinie cudzoziemców o Polakach, zaczęliśmy się zastanawiać, co nasi rodacy, zwłaszcza torunianie, myślą o przybyszach z innych państw. Aby poznać odpowiedź na to pytanie, przeprowadziliśmy sondę uliczną.

W tym roku pierwsze tygodnie kwietnia były ciepłe i słoneczne, a ludzie chętnie spacerowali po starym mieście i nadwiślańskim bulwarze Filadelfijskim, co było dla nas bardzo korzystne – znaleźliśmy wielu potencjalnych respondentów. Chociaż spora część osób odmówiła uczestnictwa w sondzie, udało nam się zebrać 50 odpowiedzi. Na początku chcieliśmy się dowiedzieć, ilu cudzoziemców mieszka w Toruniu zdaniem jego mieszkańców. Odpowiedzi na to pytanie wahały się: od 100 do 8.000 osób. Większość respondentów uważała, że liczba obcokrajowców mieszkających w naszym mieście wynosi 2.000 osób. Średnia szacowana liczba wyniosła – podobnie – 2034 osoby. Aby przekonać się, czy nasi respondenci mieli rację, udaliśmy się do Urzędu Miasta Torunia. Zgodnie z danymi z Biuletynu Informacji Publicznej obecnie w Toruniu przebywa 234 cudzoziemców zameldowanych na pobyt stały oraz 416 na pobyt czasowy, co łącznie daje liczbę 650 przedstawicieli obcych narodowości. Dominują wśród nich ludzie pochodzenia ukraińskiego (197 osób), rosyjskiego (50 osób) oraz białoruskiego (49 osób), lecz nie brak też przybyszy z bardziej egzotycznych państw, takich jak np. Bangladesz, Etiopia, Indonezja, Jemen, Laos, Peru czy Wietnam.

Jak wynika z sondy, torunianie przeszacowali liczbę obcokrajowców mieszkających w naszym mieście, mimo to ich domysły, a tym bardziej urzędowe dane statystyczne wskazują, że cudzoziemcy stanowią bardzo niewielki odsetek mieszkańców Torunia – mniej niż 1%. Jeden z obcokrajowców udzielających nam wywiadu, Andrzej Barczewski – z pochodzenia Łotysz, który pracuje w toruńskiej firmie Nova Trading – zestawił te dane z pewnym popularnym przekonaniem: – Myślę, że tolerancyjność Polaków to mit. Jeżeli w Polsce jest 99% Polaków – mówię w przybliżeniu – i 99% z nich wyznaje jedną wiarę, to po pierwsze, jest bardzo łatwo deklarować tolerancję, która wcale nie przekłada się na czyny, a po drugie, wydaje mi się, że przeciętny Polak nie doświadcza i w ogóle nie wie, co to znaczy mieć sąsiada, który wyznaje inną wiarę, wychował się w innej kulturze, mówi w innym języku i nie jest skory do asymilacji.

Zaintrygowani tą wypowiedzią, postanowiliśmy zapytać mieszkańców Torunia, czy uważają się za osoby tolerancyjne. Aż 84% respondentów zadeklarowało tolerancyjność. To wynik bardzo optymistyczny, jeśli wziąć pod uwagę, że mieszkający w Toruniu młodzi cudzoziemcy niejednokrotnie doświadczyli złego traktowania z powodu swojego pochodzenia, o czym świadczą wyniki ankiety omówione w kolejnym artykule (Stanisław Kostulski, Jacy jesteśmy?).

– Sądzę, że pewne potwierdzenie polskiej nietolerancji stanowi kwestia uchodźców, która jest teraz głośna. – Mówi Andrzej Barczewski. – Słyszymy, że przyjmowane są osoby ze Wschodu oraz północnej Afryki, ale liczba imigrantów nadal jest stosunkowo niewielka.

Podejrzewam, że jeżeli zaczęłaby ona rosnąć, to wzrosłoby również niezadowolenie.

Zapytaliśmy więc torunian, jak by zareagowali lub co by czuli, gdyby jakiś uchodźca zamieszkał w ich bezpośrednim sąsiedztwie. Najwięcej respondentów – aż 36% – zadeklarowało, że bez problemu zaakceptowaliby nowego sąsiada. Jednak nie brak było odpowiedzi obalających mit o polskiej tolerancji – 28% osób przyznało, że odczuwałyby silną niechęć. Poza tym część respondentów – 12% – oświadczyła, że pojawienie się uchodźców w pobliżu miejsca ich zamieszkania wzbudziłoby ich niepokój. Wśród innych odpowiedzi znalazły się: złość, dyskomfort, podejrzliwość, ale także ciekawość oraz chęć zaprzyjaźnienia się.

Chętnie deklarowana przez torunian tolerancyjność (84%) spada więc, gdy mowa konkretnie o uchodźcach napływających z Południa. W mediach zresztą często słyszy się o aktach nietolerancji w Polsce oraz ogólnonarodowej niechęci do imigrantów, którzy przybywają do Europy. Wypada więc przyznać rację przywoływanemu tu Andrzejowi Barczewskiemu, że w kraju tak jednolitym narodowościowo i wyznaniowo, jak Polska, trudno obiektywnie określić własną tolerancyjność, co na razie wynika ze znikomych możliwości przetestowania jej w sytuacji życiowej.

Zuzanna Sędziak

23

GiLA-my nr specjalny (20), maj 2016 24 Liczba cudzoziemców zameldowanych w Toruniu na pobyt stały Lp. 1.

2.

3.

4.

rosyjskie bezpaństwowcy białoruskie

Liczba osób 33 29 15 14

5.

6.

Stanów Zjednoczonych Ameryki białoruskie

12 10

7.

8.

niemieckie włoskie, holenderskie, japońskie, litewskie

8 po 7

9.

10.

11.

12.

Wielkiej Brytanii serbskie, wietnamskie francuskie algierskie, czeskie, kazachskie, armeńskie, azerbejdżańskie, duńskie, irackie, irlandzkie, Nigerii, rumuńskie, słowackie, tureckie albańskie, Bangladeszu, chińskie, chorwackie, czarnogórskie, estońskie, gruzińskie, hiszpańskie, indyjskie, kanadyjskie, kolumbijskie, Kosowa, kubańskie, Laosu, łotewskie, mołdawskie, mongolskie, norweskie, peruwiańskie, portugalskie, syryjskie, tunezyjskie, uzbeckie, węgierskie

6 po 5 4 po 3

13.

14.

Obywatelstwo ukraińskie

po 2 po 1

Liczba cudzoziemców zameldowanych w Toruniu na pobyt czasowy (powyżej 3. mies.)

Lp.

Obywatelstwo

Liczba osób

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

ukraińskie białoruskie rosyjskie włoskie chińskie, japońskie, niemieckie francuskie hiszpańskie indyjskie, Wielkiej Brytanii egipskie kazachskie, Stanów Zjednoczonych Ameryki, wietnamskie

164 35 21 17 po 15 12 11 po 8 7 po 6

11.

12.

argentyńskie, mongolskie azerbejdżańskie, brazylijskie, holenderskie, meksykańskie, mołdawskie, syryjskie filipińskie, nepalskie, peruwiańskie, słowackie, tunezyjskie cypryjskie, irackie, kanadyjskie, rumuńskie, tureckie armeńskie, austriackie, belgijskie, chorwackie, czarnogórskie, etiopskie, fińskie, Ghany, indonezyjskie, izraelskie, jemeńskie, libijskie, litewskie, łotewskie, macedońskie, norweskie, nowozelandzkie, Pakistanu, Republiki Południowej Afryki, Republiki Korei, szwedzkie, węgierskie

po 5 po 4

13.

14.

15.

po 3 po 2 po 1

Źródło : Dane Referatu Ewidencji Ludności i Dowodów Osobistych Urzędu Miasta Torunia z dn. 27.04.2016.

24

GiLA-my nr specjalny (20), maj 2016

25

Jacy jesteśmy?

Polska i Polacy w opinii studentów zagranicznych W dziewiętnastoosobowej grupie zagranicznych studentów Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu przeprowadziłem w listopadzie 2015 roku ankietę na temat stosunku obcokrajowców do Polaków i życia w Polsce. Respondentami były osoby w wieku 19 -26 lat różnych narodowości (tureckiej, rumuńskiej, niemieckiej, hiszpańskiej, portugalskiej i włoskiej). Badana grupa nie jest reprezentatywna dla ogółu obcokrajowców przebywających w Polsce z racji chociażby niewielkiej liczby ankietowanych, ich wieku czy wykształcenia. Chciałem jednak przekonać się, jak jesteśmy postrzegani przez ludzi młodych, których opinie, tym bardziej jeśli nie pozostaną oni w naszym kraju po ukończeniu studiów, będą kształtować obraz Polski w Europie. Ciekawiło mnie zwłaszcza, czy w oczach młodych cudzoziemców Polacy są tak tolerancyjni i otwarci, jak – w powszechnej opinii – wielu z nas się wydaje. Moją ciekawość wzmogła – nie ukrywam – atmosfera narastającego kryzysu migracyjnego w Europie i szeroko dyskutowanej kwestii przyjęcia uchodźców do Polski.

Czy w Polsce żyje się komfortowo?

W pierwszym punkcie ankiety poprosiłem o dokończenie zdania „Polska jest dobrym miejscem do…” maksymalnie trzema sądami spośród podanych: „życia, rozkręcenia biznesu, znalezienia partnera/partnerki, znalezienia pracy, studiowania, posiadania dzieci i inne”. Wyniki przedstawiają się następująco:

Jak widać, cudzoziemcy uważają nasz kraj za dobre miejsce do nauki i zamieszkania. Wśród odpowiedzi „inne” najpopularniejsze były wskazania „turystyka”, cokolwiek się za tym słowem kryje.

25

GiLA-my nr specjalny (20), maj 2016 26 W drugim pytaniu chodziło o dokończenie zdania „Obcokrajowcy mogą czuć się niekomfortowo w Polsce ze względu na…” maksymalnie trzema twierdzeniami z podanych: „odmienność kulturową, odmienność religijną, nietolerancję, umiejętności językowe Polaków, kuchnię, wrogość i inne”.

Polskie niespodzianki

Studenci zagraniczni najdotkliwiej odczuwają niskie umiejętności językowe Polaków i nietolerancję naszych

rodaków. Co ciekawe, różnice kulturowe i religijne nie stanowią źródła większych trudności w relacjach z Polakami.

Polskie niespodzianki W trzecim pytaniu poprosiłem o wymienienie rzeczy w Polsce, które zaskoczyły ankietowanych. Wskazywano na

przykład niskie ceny produktów w polskich sklepach, wspaniałe krajobrazy, szybkie tempo zmian gospodarczych po 1989 r. czy także — zupełnie oczywiste dla nas — torebki foliowe w supermarketach lub szatnie na odzież wierzchnią w miejscach publicznych. Żadna odpowiedź na to pytanie nie powtórzyła się.

Zalety i wady Polaków w oczach obcokrajowców Czwarte pytanie dotyczyło rzeczy godnych podziwu u Polaków. Obcokrajowcy zwracali uwagę na naszą uprzejmość, chęć niesienia pomocy czy otwartość wielu osób. Niektórzy docenili polską kuchnię i dużo terenów zielonych w miastach. Większość z tych wskazań nie dziwi; jest tożsama z opiniami bohaterów wywiadów zamieszczonych w niniejszym numerze naszego pisma. W piątym pytaniu poprosiłem o wymienienie słabszych stron Polaków. Najczęściej

zwracano uwagę na naszą niechęć do obcokrajowców, wrogość, tendencje konserwatywno-nacjonalistyczne, także słabą znajomość języka angielskiego, niezupełne równouprawnienie kobiet i mężczyzn czy kuchnię.

26

GiLA-my nr specjalny (20), maj 2016

27

Zostać w Polsce na dłużej czy nie?

W szóstym pytaniu ankietowani odpowiadali na pytanie „Czy chcieliby zostać w Polsce na dłuższy czas?”. Ponad 1/3 osób skłaniała się do pozostania, tyle samo ankietowanych nie miało wyrobionego

zdania.

Na koniec ankietowani zostali zapytani, czy byli świadkami lub ofiarami nietolerancji w Polsce. Przeważająca większość respondentów doświadczyła przejawów niechęci wobec obcokrajowców, różnie ujawnianej, najczęściej na przykład przez obrażanie cudzoziemców, w skraj-

nych przypadkach: bójki czy wypraszanie z restauracji lub dyskotek.

Szczególnie wyróżniona została niechęć do Turków, także przez osoby narodowości innej niż turecka. Część respondentów (Portugalczycy) skarżyła się na restrykcyjne pojęcie punktualności w Polsce (gdyż normą w krajach śródziemnomorskich jest ok. 10-minutowe spóźnienie).

Zauważane przez ankietowanych były również wypowiedzi o nacjonalistycznym zabarwieniu niektórych polskich polityków i listopadowe protesty antyimigranckie.

Spojrzenie autokrytyczne Wyniki ankiety są bardzo niejednoznaczne, skłaniają raczej do zadawania kolejnych pytań niż satysfakcji z odpowiedzi. Zastanawia na przykład, dlaczego obcokrajowcy uznają Polskę za dobry do zamieszkania kraj, skoro brak tu perspektyw zawodowych (niełatwo znaleźć pracę czy założyć biznes). Co miałoby zachęcać do pozostania w na-

szym kraju na dłużej? Jak pogodzić sąd cudzoziemców o Polakach jako ludziach otwartych i uprzejmych z opinią, wg której jesteśmy nietolerancyjni, zamknięci na innych, w pewnym stopniu także zacofani? Pole do autorefleksji jest ogromne. Mimo wielu pozytywnych odczuć, jakie wywołuje polskość wśród cudzoziemców, wyraźnie widoczne są oceny negatywne, dotyczące różnych dziedzin życia. Warto mieć na uwadze, że w ciągu najbliższych dekad to właśnie opinie osób dziś będących w wieku 20-30 lat będą wpływać na odbiór Polski poza jej granicami, dlatego warto pomyśleć, jak odnosimy się do obcokrajowców i jak jesteśmy przez nich postrzegani.

Stanisław Kostulski

27

28

Spis treści

28