2.15 Wat is liefde? Wat is mededogen? Wat is vergeving? In het Symposium legt Plato bij monde van Socrates zijn beroemde formule uit: liefde is verlangen en men verlangt wat men niet heeft. Het is zonder meer een duivelse formule want zij zegt dat zodra ons verlangen voldaan is omdat wij gekregen hebben wat wij verlangden, er geen verlangen meer is want wij verlangen wat wij niet hebben. Volgens deze formule kan men dus niet gelukkig zijn, of althans niet voor lang. Schopenhauer dacht goed begrepen te hebben dat geluk onmogelijk is. Er is alleen maar lijden: ofwel lijdt men omdat men niet heeft wat men verlangt, ofwel lijdt men omdat men heeft wat men verlangde. Oscar Wilde zei: “There are two hardships in life. One is not to get your heart’s desire, the other is to get it.” U dacht het geluk te zullen vinden en u vindt slechts verveling en lijden! Een gekende ervaring: “Wat zal ik gelukkig zijn als ik dat diploma zal hebben/die baan zal hebben/die man of die vrouw zal hebben/dat huis zal hebben!” Maar zodra men heeft wat men verlangde is dat niet meer wat men verlangt. Het wordt gewoon, het verlangen is over, er is alleen nog de verveling. Hoe kunnen we dan gelukkig zijn? Wat Plato beschreef is de liefde die de Grieken eros noemden. Het is de passionele liefde die wil bezitten, die over geven en krijgen spreekt en die vaak een vorm van verslaving is: “Ik kan niet zonder jou”. Brenda Shoshanna schrijft: “Wat wij liefde noemen binnen een relatie is vaak niet meer dan iemand hebben die zich op een manier gedraagt waar wij ons goed bij voelen. En als hij/zij dat niet doet, grijpen Liefde is een houding waar we alles aan om macht over hem/haar uit te oefenen en hem/haar te je altijd kunt voor kiezen. veranderen.”56 Dat is liefde uit behoefte, uit tekort. Er is een andere vorm van liefde die de Grieken filia noemden en die we kunnen leren bij Aristoteles en bij Spinoza. Het is een liefde die niet berust op tekort maar op overvloed, die niet wil bezitten maar die voortkomt uit de vreugde om wat er is. Deze vorm van liefde is geen verwachting van vervulling van behoeften en gaat niet over geven en krijgen. De mythe van geven en krijgen is een interessante metafoor die evenwel misleidend is, omdat er in de liefde nu eenmaal niets gegeven wordt en ook niets te krijgen is. Het idee van geven is een metafoor die uitdrukt dat er iets gebeurt dat misschien op geven lijkt. Maar bij nader toezien is er niets dat je echt kunt geven. Je kan geen tijd geven, je kan zelfs je aanwezigheid of je aandacht niet geven. Het enige wat je kunt doen, is kiezen om er op een bepaalde manier te zijn. Je kunt aanwezig zijn, je kunt aandachtig zijn. Je kunt dus ook niet te veel liefde gegeven hebben of te weinig liefde gekregen hebben! Deze vorm van liefde is een houding van bewust en aandachtig bij de ander zijn zonder de verborgen agenda van de eigen behoeften. Er is sprake van filia als er geen persoonlijk agenda is, geen angst, geen afhankelijkheid, geen jaloersheid, geen bezitterigheid. Filia wil het beste voor de ander, zoals ouders het beste willen voor hun kinderen. Ouders willen hun kinderen niet aan zich binden omdat ze ze nodig hebben, maar bereiden ze voor op het leiden van hun eigen leven. Filia is er ook tussen goede vrienden. En dat kan ook als die ander dingen doet die ons niet zinnen, die wij niet begrijpen, als de ander ons niet mag of ons zelfs vijandig gezind is. Liefde is een houding waar je altijd kunt voor kiezen, ongeacht wat de ander doet of niet doet. 57 Volgens Spinoza is liefde de vreugde om het zijn van de ander. Je bent gewoon vervuld van vreugde omdat je aanwezig mag zijn bij het zijn van de ander. Je kan dit vergelijken met het kijken naar een bloem: je wil niets, je verwacht niets, er is geen enkele behoefte die moet ingevuld worden. Als je gewoon aandachtig bent, dan word je vervuld door de schoonheid van de bloem, dat is: door het zijn van de bloem. Er is alleen de vreugde, de dankbaarheid dat je aanwezig mag zijn bij het zijn van die bloem, dat je er getuige van mag zijn. Daarvoor heb je niets moeten doen of geven. Alleen maar zijn. 56 57
Brenda Shoshanna. Zen en de kunst van het verliefd worden. Amsterdam: Forum, 2005. André Comte-Sponville, Le sexe ni la mort. Trois essais sur l’amour et la sexualité. Paris: Albin Michel, 2012.
68