Белгилисича, 4 0 -ч ы джы ллада сталинчи-бсриячы къауум, талай халкъны туугьан джерлериндеи зор бла кёчю рю б, уллу зарауатлыкъ джетдиргенди. Аллай мурдарлыкъ къарачай халкъгьа да этилгенди. Орта А зиягьа кёчю рю лю б, онтёрт джылны рчинде ол сы нагьаи джарсы уланы ю сюндендиле бу китабчыкъда басмаланнган кюуле. Къы йы нды аланы окъугьан, не ючюн десенг, кёзю н ге къан, джыламукъ ырхыла, сабий, къарт ёлю кле, киши дж ерледе къалгьан обала, ачы ауруула, ачлыкъ, джаланнгачлы къ кёрюнюб, баш тюклсринг ёрге турадыла. Алай а барыбыз да окъургьа борчлубуз. Энди аллай ассм лы къ дунияда дж ангы з бир миллетге да этилмсз ю чюн. Халкъы бы з кесини таоигъат къудрстин, баш эркинлигин сакълауда бириге билир ючюн. Окъургьа борчлубуз, зорлукъгьа, терсликге ирият берир ю чю н.
4702260000— 2 ------ ----------------1 64— 91
2 — 91
ISHN 5 -8 6 2 3 4 — 0 0 2 — 5
© МИП « Чолпан »
КЕЗЛЕРИБИЗДЕН КЪАН TAMA Кёчгюнчюлюкню кюулери
«Чолпан» басма предприятие
Ёзденланы Абугалий
К ЁЧ ГЮ Н Ч Ю Л Ю К Н Ю Д Ж Ы Р Ы Ай, К авказ таула къайда къалдыла, Къы былагъа къараб сы нагьы з, Д жарлы Къарачайпы хапарын айтайым, Эшитгенле бары, дж ы лагъы з! Душманнга келгеед аллай къаты буйрукъ, К ъан джыламукъла ойнатхан, Чоюн вагонланы эшиклерин Сынджырла б д а -б а ^ а т х а н . .......—
~ ~ г* къаты буйрукъ,
- *1>ирфа;гам да эшитиб болмагъан, Т ^ ж а н гы з бир суТканы ичинде ' ‘ Къарачайда адам къоймагьан. Атла, ёгю зле къалыб кетдиле ол кюн, К олхоз боюнсхадан ийилмей. Б из джарлыланы сю рю б баралла, Къартла, сабийле кийипмей. 3
В и з джарлыланы сю рю б чыкъдыла, Солдат сю нгю ле тиреле, Т аула кибик, къаланыб къалдыла К олхозлада будай киреле. Эшик аллында, ой, къоз терегим, Аны бутакълары ууала, Къарачайда мю лкню джыяргьа Кимле чабышдыла, къууана? Орамлада джылтырай къалдыла ол кюн Тю йм еле, кямарла, алтынла... Атала — тюрмеде, джашла — аскерде, К ъуру сабийле бла къатынла. Д ж арлы К ьарачайгьа аскер чабхапында, Т илек тилей эдиле мёлекле, Ай, кими чагьа, кими да агъа, Сарытюзде кёгет терекле. Мен айтырымы айталмай кстдим, Артымдан солдат кьуугьанча, Чыганлы Парисге джуртуму къойдум, * Ол эгечимден туугьанча. Ёлгеипи, сауну да таныялмайбыз, Чоюн вагонлагьа басыиыб, Д жарлы джаш ла тыйылыб къалдыла, О ГП у ыргъакълагьа асылыб. 4
Къарачай къайры кетгенди экен, К авказ тауладан тюб болуб? Сибирткиле бла сибире кслебиз, Бу худжу вагонла бит болуб. Тёгерегибизни алыб келелле энтда Къандан да тоймагъан самырла, Къазахстан тю зю н толтуруб баралла, Ай, бизни къарачай къабмрла. К ъарачай неге келгенди экен Къазахстаннга сатылыб? Къарачай къартла къырылыб джаталла, хариб, Бу сары къумлагьа батылыб. Биз келгенли эриб тюшгенди, Майна, къыргыз тауну бузлары. Канал а къаза, къырылыб баралла Къарачайны айбат къызларм. Кавказцы атын атай турурем, Аллыбыз джота тау болса, Сени ким болгьаны нг билинир, Сталин, Бизни Совет власть сау болса. Э бзеле уа къондула, дейдиле, Ол У ллу Камны башына, К ёзю м ю къакъмай, энтда къарайма Къарачайны Къадау ташына... 5
Т ы н гы ласагьы з, айтайым, К ъарачайны кю ую не, Хумара шахтёрла, ие болгьанбыз, Бизни къойчу Османны юйюне.
дейле,
Энди Къарачайда ким этер экен Къарачай тёгерек тойланы? Энди Бийчесында бир да киши кёрмез Къарачай хора къойланы. Чоюн машинагьа къуюб ашмрдыла, М а, сабийлсни, къартланы, К имлс миниб а ойнаталла экен К ъарачай хора атланы? К авказдан акъгъан акъ Къобап, У зат — тутайым къолунгу, Мында арыкъ суудан къырылыб барабыз, Сен бизге айландыр джолунгу. К авказда ойнаучу ол акъ булутла Къазахстаннга келелле, дж ел болуб, Джарыкъ К авказны энди ким кёрюр, К ъазауат тохтаб, къаст толуб!
Батчаланы Сагьит К Ъ У М ТЮ ЗЛ ЕГЕ ТЁКДЮ ЛЕ Айыб этмегиз сиз, багьалы тенгле, Зорлукъ кёчю уге къайтайым. Эринмей, къулакъ салы б ты нгы лагьы з, К ёчгю нчю лю к кюуню айтайым. Экинчи ноябрь, гюрге кюн, келди — Къыркъ
Ю ЧЮ НЧЮ ДЖ Ы ЛГЬЫ КЪЫЙЫНЛЫК'Ь.
Зорлукъ унукъдуруб, хар нсни унутдуруб, А малсы з кёчерге джыйылдыкъ. Экинчи ноябрь ауур кюн болду, Къобанны сууу азайды. Бизни ёсдю рген мийик тауубуз да К ёрю нмез кибик ташайды. Виз бу къыйынлыкъны унуталмазбыз, Къолубуздан келсе, сау болсакъ. Ма бу зорлукъгьа чыдаб къоялмазбыз, К ъырылыб, бошалыб къалмасакъ. 7
Т анг джарыгъынчы машинала бла, К ёчш гю з деб, бизге келдиле. Нек этесиз былай, деб соргьанлагъа уа, Буйрукъ толтурабыз, дедиле. Таулары бы з мыдах солуйла бю гю н — К ю н ю бю зню булут джабханды. Бир адам унутмаз ма бюгюн кёргенин: К ьралы м халкъыма чабханды. Д ж ангы з биринг да къалмасыи, дедиле, А скер бла зорлукъ этдиле. Хы ны мыртазакъла хар юйге кирдиле, Ю йден чыгъардыла, тёкдюле. Халкъымы д ж ан и ары , къан тёгюб, къоруй. Ата джуртубузну джауладак. К ъары усуз, онгсуз къысталыб къуруйла, Айырылыб К авказ тауладан. Джарым сагъатха къуу-ш уу болдула, Къарачай, джаш агъан джерлеринг. Ит, къойланы ашаб, мыллыкдан тойгъанды И есиз къалгъанды эллеринг. Тю ш де кёргенча, таурух джомакъдача, К ъайгъы лы дж ю рекле джарыла, Суудан чыгъыб, къумгъа тюшген чабакъча, Тю ш генбиз джаш ауну тарыпа. 8
Миллетим кёчдю , къы йы плы кьгьа т ю т д ю Къыш ха хазырламмр кюмюндс, Дж етген къыйынлыкъмы тю гсл айтыргьа Сёзлерим джетмейди тилимде. А зы късы з кёчген меии миллетим Т аулагьа къараб джылайды. Ачдан сабийи ды галас этсе, Апасм къмймнлыкъ сынайды. К ёчю рдю ле бизии къыйыи кю нледе, Ю й сю з-к ю н сю з да этдиле. Темир джол бла, мал эш елонла бла Элтиб, къум тю злеге тёкдю ле. Сууукъ джерлени хыны джеллсри Бузлатыб, къатдырыб саплаим... Исси хюнлери, кечеги чибинлери — Джайы бездиреди джаиламы. Зм ккм л кийимлери, мугур тю рсю нлери — И нджиулю ёселле сабийле. Топуракъдан этилген тешикли юйлери Ушаялмайдыла ю йлеге. Саксаул — чегсти, хаун — кёгсти, Отуннга чы гьанакъ кетеди. Къамиш эм топуракъ кем джерии толтура,' ■ Ала бла сау юй битеди. 9
К елген джерибиз тю рлю кёрюнеди, Ушамайды бизни д ж срлсге. Къы йы н тиериги кенгден билинсди — Чачы лгъанбыз къазах эллегс. Къуш чачхан тауукъну тю гю ча чачылыб, Д ж ер бстине бояу болгьанбыз. Хар тю рлю миллстни кьатында туруб, Т ю р л ю тю рсю н -хали алгьанбыз. Комендантла бизге къол салдырадыла, Хонгиу колхозлагьа иймсйин. А ш арыкъ-кисрик джетмсй, инджиледи Халкъы м , не этсрге билмейин. Ачдан инджилсбиз, ёлю б да барабыз, Эмилген санла джарамай. К ъары усузла, элтиб, ёлю к асырайбыз, Афенди дж огьуна къарамай. Бир-бирибизге бериб болушабыз: Сууабды, дейдиле, джанынга, Санла ингичгсриб, къарыусуз болгьанбыз, К ъоркъарса, къарасанг къаныма. К ъазауатда ёлгенинг, башха къабыр болмай, Къарнаш къабырлагъа тюшеди. Аны ю йю рю да, кёчю б келиб, мында Зорлукъну отунда бишеди.
10
А та-анасы ёлген сабийле Садакъа тилеб да келелле. Къамиш къмйырымда, чыгьама ичинде Б ёрю ле талаб да ёлелле. Ёлмезлик бир джан джокъду, дейдиле — Ёлю рле, къалмаймн, къанлыла. А йгьа, Кю ннге къараб, болуш, деб тилейле Къартларынг, Аллахха джалына. Къыйыилык’ьиы бары адамгьа чыкъгъанды, Бю гю лм ей, кёлтюре барайыкъ. Э с ташламайыкъ, халкъгьа джарайыкъ, Заманны табына къарайыкъ. Къыйынлыкъны хамам замам келтиреди, Заманы келсе, къутхарыр. Не къыйын болса да, аджаллы ёледи, А джалсыз къутулур, сый алыр. Ай, аман джаш ла, хомух болмагъыз, — К есингден аманны кюлдюрме. Аууз толгьан къызыл къан болса да, Къатынгда джауунга билдирме. Не заманда да хомух тюл эдик, Саулукъ асхатмаса — алырбыз. Тилек къабыл болса, муратыбыз толса, Эски ата джуртха барырбыз. 11
Ёлгенлерибиз джандетли болсунла, Аны биз Аллахдан тидейик. Сауларыбыз джуртха буюрулсунла, Аны да кёз бла кёрейик. Эринмей ишлесек, харамлыкъ билмесег, Р ы схы гьа борчлу Аллахды, Н ам ы с-адеб болса, халкъ сыйын тутса, Ю сю бю зден алыр пелахны. А ллах биргебизгед, насыбны алмасын, Т илек къабыл болмай къалмасын. Джауланы ёлтш рсюн, насыбны келтирсин, Зорлукъчуланы къармасын.
Башлаланы Аминат
Т А У Л А , ТА Ш Л А ДА К Ю Е Л Л Е Джарлы Къарачай джатарыкъды, дейле, Волга къобанны тюбюнде. Таш ла, таула джылай болурелле Къарачайны ксчгсн кюнюнде. Сталиннге къара кюн келсин, Бу оноуну бизге этди эсе, Ах, терсни-тю зню айырмагьанлай, Кслтириб тю згс тёкдю эсе.
О, мен къыйынлы, джаныбмы кьалама. Тю тю н нек чыгьад^! ичимден? Тю йю мчегими къоюб келгенме, Сю ймегенлеге аш этиб. Бир аман джерде кесим къалгъанма, Адамларымы тас этиб. 13
Адамларымы мем тас этгеимс, Энди табармамы аланы? Дуниягьа джангы туудум, деригем, Ёлмейин табсам анамы. Эгешчиклерим джокъдула къатымда Айтыргьа ичги сёзю мю . Анам, сени табмай, ёлю рге башласам, Ким джумарыкъды кёзю мю ? К ъозгьалгъанды ла бю гю н мсни, анам, Джю регимде джара орунла. Къушну тю гю нлей чачылгьан таулула Не болуб айлана болурла? Мен, «ах» десе№, «о*-» деялмайма, Бы лай сагьы ш этиб олтурсам. Олтургьан джерим кьалтырагъан этед, Дж ы лаб, ю сю н суудан толтурсам. Тары гъы ула айтыб былай тебресем, М еннге ташла, таула кю елле. Менн джазыкъсыныб, кёрюрге сюймей, Кырдыкла джерге кнрелле. Мени туу санларым эриб бошалла Бу къыйынлыкъладан беричи. Мени къыйналгъаным белгили болгьанд Къанатлылагъа деричи. 14
Тары гьы ула айтыб, таралыб тебресем, Келиб, къатыма къоналла. Б у тарыгъыуунг сени не затды деб, Ала менден хапар соралла. Мени тарыгьыуум аллай тарыгьыуду — К ъарангы этдирген кюнюмю. Тары гьыуларымы сизге айтырем, Ангылаталсам тилими. Мен сизге къалай анп .латай ы м Джю региме тюш ген джарамы? Тары гьы ула дж азы б, мен сизге берсем, Табалы рмегиз анамы? Ах, мен къыйынлы, юрюрге башладым, Х удж у дунияДа ит болуб. Бир аман джерде кесим атылгъанма, Онгсузла ю сю ме д ж ю к болуб. Бир аман джерде мен айланама, Айырылыб К авказ тауладан. Б ир-бир онгсузларынг Сибирде айланалла, Кимлени сакълайса джауладан? Сени онгсузлары нг Сибирде айланалла, Кавказы нгдан тас болуб. О гъесе окопда джата болурмуса, Т ёгерегинг къалын хане болуб? 15
Ашхы Аллах, сеннге не хатам бар эди? Дуния игилигип бермединг. Ах, Аллах, анам, къалай этейим? — К ю й ю б бош алыргъа тебредим. Мени джю регимде кю йген дж арагьа Ёмю рде дарман болушмаз, Армкъны сууу ичим бла барса да, К ю й ген джю регим сорушмаз. Д ж ю рю б тебресем, тауусалмайма К ъазахстанны тю зю н, джолларын... Ах, бу оноуну бизге этгенни Б угьоу сы нджыр ю зсю н къолларын.
ДЖ Ы ЛАМ АЙЫ Н, КЪАЛАЙ ЭТСИ Н ЛЕ? (Автору белгисизди) У закъ айырылыб, кетиб барабыз. Ой, бизни ёсдю рген тауладан. Биз ёлгенлеге бош дж ы лай эдик. Ала насыблылла сауладан. Джашларыбызмы аскерге алдыла, Онгсузлары тюрме сынайла. Ой, бизге джетген бу къмйынлыкълагъа Таш ла, таула да дж млайла. Ийнеклерибиз орунда къалдыла, Эшиклери ачылмай, ёкю ре. Маш ииагьа миниб, сю рю лю б барабыз, Ы зы бы згъа къараб ёкю не. Стауат сакълагьан бизни итлерибиз Ы зы бы здан къараб улуйла. Д ж ангы з кю ннге К авк аз джуртумда Къаллай эллерибиз къуруйла. 17
Моек валам келген аскер командирле, Айланыб, бизни санайла. Ой, бизни къоюб, къайры кетесиз деб, Ё лгенле да джы лаб къарайла. Ала, джыламайын, къалай этсинле — Кетдиле дууачы къартлары, К ъазахстанда бир джылгъа Болду ол къартланы артлары. Бизни дж аназы чы , дууачы къаргла Д ж аталла дж аназы сы з, дууасыз. М ежгитлерибиз этилиб къалдыла Байрым кю нледе дж ум асы з... Волгадан ётдюрюб, эшелонланы Эшиклерин алай ачдыла. Э геч-къарнаш н ы табмай термилирча, К ъаллай къум тю злеге чачдыла. Бизни мында тёкген мор эшелонла Энди башха джолла салалла. Ё к сю з къалгьан сабийлерибизни М ында детдомлагьа алалла. К авк аз тауланы орнуна энди К ъ ы р гьы з тауланы кёребиз. Ачлыкъ да джетиб, хауа джарашмай, Инджилиб, ажымлы ёлебиз. 18
К ъы ргьы з тауланы ушатыб къарайма К авказда ариу таулагьа. Ёлгенлеге не амал этейик, Бир кюн тууар эди саулагьа. Биздеча, мында ёселле, дейле, Ш апталла бла балийлс... Совет властха не хата этгелле Къартла, къатынла, сабийле? Бери бир къарагъыз, ой, джамагъатым, Т ёгю л ю б къалгьалла б ал ала. Къумлу Азияда ажымлы ёлдю ле Быланы табхан анала.
Орусланы Паглия Т Ю Ш Ю М Д Е АЛАЙ К Ё Р ГЕ Н Е М ... Ёмюрлюк бузу ю сю нде — Минги тау Вю гю н бизге эрий болурму? Энди мындан ары туугьан джерибиз Къарачай эллсдем толурму? Бу артыкълыкъгъа джарылгьан болурла Къарачайны къадау ташлары. Энтда джауну аллында къанларын тёгелле Къарачайны джигит джашлары. К ече тюшюмде ма алай кёргенем — Таула ёзеннге аудула. Сакъатха, къартха, онгсуз сабийлеге Къыйынлыкъла джаудула. К ече тюшюмде ма алай кёргенем — Къаяла ёзеннге оюлуб. Ой, биз джарлыла кетиб барабыз, Гю нахсы з болгъанлай джоюлуб. 20
М алланы ургьанча, вагонлагьа уруб, Тыш ыбыздан кирит салдыла. К ъарачай таулада сыртла толу малла Кимге аманатха къалдыла? Ш имал Кавказцы темир джолларында Паровозланы улутдунг: Сталин, джаны нг алай къурусун, Бизни К авказдан къурутдунг. Ашхам заманда К авказцы ташладыкъ, Тихорецкеде танг атды. Джыламукъларым бетими джуугъанлай Сталинградда кюн батды. Алайгьа джетгенлей, сагъайыб къарадыкъ, Анда ёре чёб да джокъ эди. Тёгерегиндеги уллу тюзлери Солдатланы къыргьан окъ эди. Ёлгенле, бизден хапар сормагъыз, Сиз бизни къараб кёрмегиз, Д жандет чыпчыкъла болугъуз, харибле, Экинчи кере уа ёлмегиз. Къайры элтесиз деб, джылаб сорсакъ, Бир хыны джууабла берелле. Эки къарнашчыгъым, эгечим, анам Къайсы эшелонда келелле? 21
Къазахстаннга былай джетгенлей, Эшиклерибизни ачдыла, М алланы ю леш генча юлешдиле да, К ъазах колхозлагьа чачдыла. Къазахстапда бош болдула сора Чемонданларымы баулары. Джю реги сыннган къызгъа ушайдыла Къазахстанны таулары. Сейир Къарачайда ёсген санларым Бир къазах юйчюкден къарайла. К ъазахстанда бу ач джюреклени Бир сууукъ боранла тарайла. Виз, комендатха барыб, къол салабы з Элден чыкъмазгъа, къачмазгъа. Джаратхан Аллах, буюрубму къойдунг К авказны эшигин ачмазгъа. Бир ариу джылтыраб, кёзге кёрюнелле Къарачай Къобанны бузлары. К ъазах тю зледе мугур джю рю йдю ле Къарачайиы субай къызлары. Ёхтем келген суугъа буруу болаелле Къарачай Къобанны ташлары. К ю сесек да, кёрю рге табмайбыз Къарачайны джигит джашларын. 22
А уругьанлагъа дарман болуред Къарачай тауланы суулары, Закавказиягъа аугьанды ла, дейле, Ичинде отлагьан буулары. Мен ийнар айтсам, эжиу этиученед Къарачай Къобанны тауушу. Барыб джеталмазча, джетген ёталмазча Бегигенди, дейле, ауушу. К ъан тёге тургьап джаш ланы к^артлары Бери вы сы лкагьа келдиле. Гитче сабийлери Къазахстанда Ачдан 'кёбю б-кёбю б ёлдю ле. К ъыйынлыкъ джетгенди, ачлыкъ киргенди, К ъарачай къырылыб барады. Елмегенлеге да не тынчлыкъ къалады ,— Емю рлю кге дж ю рек джарады. Ц К Партия У каз чыгъарды да Биз ы зы бы згьа къайтыргъа, К ёкде кёгю рчю нню К авказгъа ийгенме Таулагъа сю йю м чю айтыргьа. Таула да андан былай билдиргелле: «Энтда берекетг и берирбиз. Киши джерледе саулугьугъуз кетгенд, Орнуна салалсакъ, кёрюрбюз.» 23
Ссылкалаи къайтыб тебрегендиле Къы рылгьандан къалгьан саулары. Т у з дам ы гъы згьа разы болугьуз, Сау къалы гьы з, къазах таулары. Ш имал К авказцы чсгине киргенлей; П аровозла гудок берелле. Д ж ары лм б ёллю к бар эсе — ёлскмк Къарачайлы ла келелле!
Шайлыланы Сюлемен К Ё З Л Е Р И Б И З Д Е Н К Ъ А Н ТАМА «Басы лы р къошда къулакь - сангырау» Дегенлей болду тю нюбюз. Ноябрь айны экинчи кюш одю Д жою луб кетген кю ш обюз. Автоматларын ю сю бю зге буруб, Джол бою нлагьа сю релле, И ссиз къалгьан бизни итлерибиз, Ы зы бы здан улуй, юрелле. Ой, джол джанына тыйылгьан халкъны Т ёгерск, тогьай сакълайла. Бери джыйылмай джан кьалмасын деб, К ьагьы тха къараб джокълайла. У чу-къмйы рм болмай, тизилиб, «Студебеккерлс» келдиле. Минигиз дженгил машиналагьа деб, Къаты буйрукъла бердиле. 25
К ъабар къабыны тауусулгьан халкъым А лагьа джы лай минеди. Экишер мыртазакъ, биргсбизге миииб, Нарсана таба сю рсди. Машинадан къараб, туугьан элими К ёзлерим бла ауладым. Б изге бу азабны неге салдынг деб, У ллу Аллахдан да дауладым. Рысхыбыздан кьурлай чмгьарыб, В окзаллагьа тыйдыла. Нарсана шахаргъа алыб а барыб, Мал вагонлагьа джыйдыла. Аш -суу да болмай, мал вагонлада Сабий да, къарт да сынгсыйды. «С у у» д есе сабий, берирге табмай, Анасы бир бек тыхсыйды. Вагон эшиклени ачмай баралла, Иттил сууундан ётгюнчю. Бу юч-тёрт кюнде джетген азабны Ким унуталыр ёлгю нчю . Къарачайны малы, худжусуна къалыб, Ты ш адамлап>а аш болду. Бир кюнню ичине джарлы Къарачай Т у у !ъ ан джеринден тас болду... 26
К ъы й ы н лы къ джетерин дж арлы К ъарачай А з алгъаракъда билмеди, В агон л агьа дж ю клеб, Азиягъа чачхан Н К В Д аскер тюлмеди? А члыкъ да джетген он гсуз сабийлени Б и р тунакы чыгъады сёзлери! «Ання, баппу...» дей, джан бередиле, А нагьа аралыб ксзлсри. А згъы нлы къ джетген сю ексан ч ы къла. К ъартлача, джыйрыкъбетчикле. Э сим е тю ш се, санларым титирейди, Д ж алы нчакъ сабий кёзчю кле. Элден чыгьарп>а мадар бермейле Комендант деген парийле. К ъабары къ табмай, къырылыб баралла А иасы з къалгъаи сабийле. Аталары да къазауатда айланыб, Онгсузлары ачлыкъ сынайла, Б алачы кълары къырылгъан анала, Джерни тырнаб, алай дж ы лайла... Ачлыкъ ауруудан къырылгъан халкъны Санын табмайма, санасам. М иллет талкь болуб, кесим къалгьанчадм , Ойлаша келиб къарасам. 27
К счю р ю лю б кетгеи ол адамладан Бю гю н хазнасын кёрмейбиз. Илинмек аджалдан ёлген болмаса, Т ю з ууахтыдан ёлмсйбиз. Илинмек адж ал, деб мени айтханым, Ачлыкъ, артыкълыкъ, ич ауруу. Аны ю сю мс, баидит, дейдиле да, Салады ла бизге кёб джарсыу. Сау опте pi джылны бу джарлы халкъым Не ышармады, кюлмеди. <-Кърал джау» атны дуниягьа дж айгьан Н К В Д аскер тюлмеди? Бу къыйынлыкъны сыиамаз эдик, К ъайда Суслов болмаса. Ол дж ангы з джанын сакълар муратда Харам иннсти толмаса... Туугъан элиме, Аллах, сау къайтар, Олду хар кюнде тилегим. Мында ёлгенлени кимге къоярыкъбыз, Деб къыйналады джюрегим. Азияда ёлгенле къууаныр эдиле, Зияратха таймай баралсакъ Н еда, ёлю клерин элге алыб келиб, Мында кьабы рлагьа салалсакъ... 28
Бизни м зы бы згьа иймсзлик эди, Хрущ евха оноу келмесе. К ъарачай эндиге талкь болур эди, Мурдар Сталин ёлм есе. Ой, сау къалгьанла къайтыб келелле — Къууанч, бушуу да кёлледе, Ю йлсрибизни сатмай бермейдиле Бош уна къалгьан элледе. Айлана барыб, биз сын ташланы Б осагьа тюбледен алабыз, Д ж ы лау-сы й ы т бола, алыб барыб, Энди ызларына салабыз. Ой, сын ташланы талайын табдыкъ Сталинни бюстуну тюбюнде, Не айтыргьа билмей, сейирге къалдым Аланы табхан кюиюмде. Къарачайны къанын аимай ичди, Таб этинден да тоймады. Эртдеден бери джатхан ёлю клсни Сыйын теблемей къоймады. Джаныуар болмай, адам болурму Къабырнм ташын алалгъан, Бети да джстиб, Аллахдан да къоркъмай, Б осагьа тюбге салалгьан? 29
Эй, бу ишледен хапарлы болурламы Энди тууарыкъ туудукъла? Ю й тюбле къазсакъ, чыгъыб келедиле Б аш сы з ёлю кле, суулукъла. Бы ллай ишледен бир да кенгдеди, Ш укур А ллахха, миллетим. Энди ём ю рлегс тюрленмей барсын Ол ариу халинг, иннетинг! Энди дунияда быллай къыйынлыкъ Бир миллетге да болмасын, Хал къгьа къыйынлыкъ салама дегенни Этген мураты толмасын! Т ёл ю н ю бары рахат джашауда К еси къыйынын ашасын, Х ар миллетге да тенглик излеген У закъ ёмю рге джаш асын!
Хачирланы Сапар МАРАНЫ
КЮУЮ
Т овар поездлеге атыб барадыла — Билмейбиз, къайрыды джолубуз. Уруш^пойюш да этмей чыкъгъанбыз — Аллахха ийнаннган болурбуз. Къайры элтелле, не джаханимге? Киш и билмейди джолланы. Д ж аны бы з саулай джуртну джылатыб, И есиз къоюб малланы... Бизни ызыбыздан сы нгсыб улуйла Мара арбазланы итлери. Екюредиле хал ал ийнекле, Ачыудан кюе сютлери. Ах, кёк да, дж ер да бизгс джылайла, Таш ла да таре деб джарыла. Ой, ичлерине тюше болурла Тау этекледе къабырла. 31
Билемилле да урушда джашла, Ой, бизге не кюн келгенин? Къабыр къазмайын, вагондан аталла Б у ишге тёзмей ёлгснни. Сау юйдегиле къырыладыла — Адам джокъ эшик ачаргъа. Бу кенг дунияда джер табылмайды Бу къыйынлыкъдан къачаргьа. Сабийчикле да къырыладыла, Ачдан, сууукъдан къабышыб, Ёлген ананы ёшюнлерине Къолчукълары бла джабышыб. К ъыйынлыкъ джстиб ёлген ёлю кле Д ж аназы сы з, джуртсуз джаталла, Сау къалгъанлагъа сиз сукъланмагъыз Б изге къара тангла аталла. Атала, джаш ла, сыйлы къарнашла, Сиз — къазаутда, билебиз, Джерибиз ючюн сиз джан бересиз, Б из дж ерсиз къалыб ёлебиз. В из урунабыз, дж ерге термиле, Болмай кю ню бю з, кечебиз, Биз, баш шимирлерин ары аулаб, Балчы къ сууланы ичебиз.
32
Бу бизге джетген зарауатлыкъны, Айт, ким бойнуна аллыкъды? Таш дан да тирлик алыучу халкъым. Ах, тюб болубму къаллыкъды? Ах, бизге аллай насыб чыгьармы, К авказ сууладан ичерча? Сау къалгъаныбыз, ы зы бы згьа къайтыб, Джуртда къабырлагьа тюш ерча?
Байрамкъултны Фатима
А Х, В И З Д Ж А Р Л Ы Л А ... Адам улу ышармай, мутхузед Экинчи ноябрны кю ню да, Тутулуб къалсын, сёлеш алмай. Ой, бизни кёчюргенни тили да. Барыр джерибизни излеб табмайбыз, Б из къарайбыз да картагъа, Элден чыкъгъанлы джолдады ууахты Сабийле бла къартлагъа. Бу дунияда къыйынлыкъла кёбдюле, Алай ангы лагьы з, аланла, К ъабыр табмайбыз ёлю к салы ргъа — Дж ол джанларында къалалла. К еси ёмю рю ме болмагьан кибик, Алай татыды кючюме. Б из джарлыланы келтириб тёкдю ле К ъы йы рсы з къумланы ю сю не.
34
Ах, биз дж арлы ла, къалай джаш арбыз, Сагьы ш джю реклени кемириб? Азияла ёлгенле алай ёледиле, А хлугьа, К авказгъа термилиб. Картагъа къараб, мен таныялмайма К авказгъа барлыкъ джолуму. Азияда ёлсем, алай ёллю кме, К авказгъа узатыб къолуму. Чачымы джыртыб алыб къояды, Азияда суу бла тарасам. Эки кёзю м къарангы этеди, Ю го-З ап ад ха къарасам. М ында иссилик — элли градус: Санларынг б юте у терлейди. Кюнорта джанлай, кюннге къарасам, — Ол К авк аз таба тебрейди. Ах, мен джарлы , къалай этейим, Бумед игилик кёрлю гю м? Азияда ёлсем , К авказгъа бармай, — Эки ёллю кдю ёлю гю м ...
Текеланы Надифат
К ЪЫ ЗЧ Ы КЪЛА
КЪА БЫ Р
К ЪА ЗА ЛЛА
Сарытю з элибиз бир ариу элди. Ш ахмат къангача бёлю ню б, К ём -к ё к кёгериб кёгет терекле, Ю йле ичинден кёрюнюб. К ече тюшюмде алай кёргенем, Къобан суу къуруб къалгьанча, Аллыбызда баргьан Адиш суучукъ, Къобуб, юйлени алгъанча. Сабийни тю ш ю тю ш мюдю, делле, — Анга аз акъыл бёлдю ле. Т ан г аласында, экинчи ноябрда, Ол ырхыланы кёрдю ле. Машиналадан толубму къалгъалла А ллыбыз таулада аууш ла? Сабийни, къартны дж укъларгьа къоймалла Машина гю рю лдеген тауушла.
36
Т анг аласында кслдиле да, анам, Эшиклерибизни тюйдюле. Атам, къарнашым, гузаба туруб, Ю слерине кийим кийдиле. Х ал к ъгьа белгили темирчи атамы Элтиб къабы ргьагъа сю елле, Амма бла акка, къоллары къалтырай... Ала да кийимлерин кийдиле. Бу не къайгъыд деб, къарнашым сорду, Аны приклад бла урдула. Б усагьат къуралыб къалы гьы з деб, Ю сю бю зге ё'ре турдула. Анам юйде дж огьед, къонакъгъа кетгенед, Ю йде — къартла бла сабийле. К ю бю рю бю зде къалыб кетдиле К ъы злагьа деб джыйылгъан дарийле. Атамы, къарнашымы сю еб турдула, Б изге болушургъа къоймайын, Азыкъ алдырмай, чыгъыб барабыз, Ашаб къарныбыз да тоймайын. Амма ийнекни сауа тебрегенлей, Тутуб, саудурмайын тыйдыла. Тёрт юйдегини адамын, хапчю гю н да Бир машинагъа джыйдыла.
37
Б изге джетгенлей, худжу машиначыкъ Баш ына дери толгьанед. К ъуру кссибиз олтурур кибик, Б изге бир орунчукъ къалгьанед. Д ж аигы з бир тулукъ унчукъ алгьанек, Ол да сыйынмады машинагьа. Атыб ийдиле да, джарылыб тюшдю Ш оссе джолда къобан таш лагьа. Дж арлы къартла, сабийле баралла, Ой, джы лай, джыламсырай, Д ж олгьа тёгю лген бизни унубуз К ъалдм агъарыб, букъулай. Къайры элтгенлерин айтмай элтелле, К ъоярламы къырыб, ёлтю рю б? Темир джол дж анмна къотарыб баралла, П аш инскеге келтириб... Элтиб, тенгизге кьую б къоймасала, Азиягъады, дейле, бир джолу. Бизни кёчю рю рге буйрукъ дж азгъанны Бир къолун кессин бир къолу. Кетиб бар.тды джарлы Къарачай, К ъайда къырлыкъларын билмсйлс, Къартла ийман чакъырадыла, Джаш ла ышармайла, кюлмейле.
38
Кетиб барабыз худжу вагонлада, Бири бирибизни кёрмейин. Анала, бал ала тарала баралла, Т ю б ср ге эркинлик бсрмсйин. К ъарангы вагонлада джылай барабыз, Б ёрю ча улуб, ит болуб, Сау ай джарымны тешинмей бардыкъ Б из, сирке болуб, бит болуб. Аузум тылмачлыкъ этиб айталмайды Мени джюрегими толгьанын. — Сау тогьуз айны излеб табалмадыкъ Анамы къайда болгъанын. Анам — Къы ргьы зда, атам — К ъазахда, Эгечим джаш агъан — Байыркум. Хар джерни аты «къум» деб бошалад, Бир да кёбмюдю худжу къум? Суулары — батмакъ, дж срлсри — къумлу, Батмакъдан сю зю б ичелле. Мында ёлгенлеге къумач табылмайды, Машокладан кебин бичелле. Чыбыкъла кибик ариу къызчыкъла К еслери къабыр къазалла. Сын таш салыргъа таш табылмайды, Тонуракъгьа атын дж азалла.
39
Бу къыйынлыкъда джашай барабыз. Н е джаш амайын, ёлмейин. Анала, балала ёлю б баралла, Бири бирин кю сей, кёрмейин. Дж арлы Къарачай тас болуб къалад, Ой, къуш тю гю нлей чачылыб. Анала ёл сел е, алай ёлелле, К ёз къабакълары ачылыб. Мынла ёлгенле алай ёлелле, К ёз къабакълары джабылмай. Ауузлары да ачы лыб турад, Д ж аякъ къысаргъа адам табылмай... «За Сталина!» — деб къан тёкген джаш ла Бир мыдах болуб келелле. Ой, окъдан, тобдан сау къайтханла М ында уа ачдан ёлелле, Ачдан кёбелле, тифден ёлелле, Сау юйдегиле къуруйла. Аналары ёлген сабийчикле Ач кю чю клеча улуйла. Дизентерия деб, алай айталла, — Ишчиклери къан ётелле. Аталары урушда сабийчикле К ъаллай къыйынлыкъгьа дж етелле.
40
Къартха, сабийге, ишлеялмагъаннга Д ж ю з грамм ётмек берелле. Ётмекчиклерин да къолларына кьысыб, Сабийчикле ачдан ёлелле. И ш ге баргъаннга — овёс ундан Д ж ангы з бир чолпу билямукъ... Ёлгенлерине дж ы лау этмейле — Кёзлеринден чыкъмайд джыламукъ. М ени дж ю рсгиме тамгьа салгьанды Бир къызны дж ю рек джарасы. Къамчи бла сю рю б, алыб кетдиле, Дж ан бсре къалды анасы. К ъы зы кетгенлей, анасы джан берди, Къатында киши табылмай, Ол джарлы ана аралыб къалды, Аны эки кёзю джабылмай. Хам ан къулагъыма келе турады Ол джарлы аианы сёзлсри. Балалары н кю сей, аралыб къалгъанды Мени анамы да кёзлери. Д ж ю рек ауруууна тифди, дедиле, Боллукъду, делле, джууаргъа... Х удж у больницада ким табыллыкъды Аны кёзлерин джумаргъа?
41
Киши Азияда ёлген ада мл а Адамларын кю себ ёлелле. Эрлери аскерде келинчиклеге Къара къагъытла келелле... Дж аш аргьа кю реш , энди не этериксе, Ол окъдан, тобдан ёлдю эсе? Х удж у къалгьаед бу къара къагьыт, Ы зы ндан къуууб келди эсе. Саулай
Къарачайда
киши къалгъан
болмаз
Бы ллай къыйынлыкъ кёрмеген. Къы йы нлы къ кёрдюм деб, чырт дж ы лам асы н Мында адамы ёлмеген.
Биджиланы Магомет Т А Р Ы Г Ъ Ы У Л А Р Ы М Ы Д Ж А ЗА М А М ал вагонлагьа келтириб джыйды ла, — К ю н чыкъгъан таба барабыз. С олургьа хауа, ичерге суу дж окъ, — Д ж олда къырылыб къалабыз. Б из келиб тюш дюк кенг, къум тю злеге, — Ой, тю рлю -тю рлю атлары. К ъалай джаш арла Къарачайны мында Сабийлери бла къартлары? К ъайры къарасанг да, къум тю з кёрюнед, К ю сей би з тауланы кёрю рге, Джаратхан Аллах нек буюрду бизге Джуртубуздан кетиб ёлю рге? К ъазахстанда къоюб барама Джанымдан сю йген анамы, А ллах болмаса, киши сау этмез Мени дж ю региме тюшген джараны.
43
Къарнаш чыгьымдан айырылыб къалды къ К ъы ргъызстаннга келгенли, Сени джауунг да бизнича болсун О л джарлы атам ёлгенли. К ю ндю з ишлеб, кече машакъ джыйыб, М адар излейбиз джаш аргъа. Х удж у урия антмы этгенди Къарачайны къырыб бошаргъа? К авк аз тауладан келген дж анлагьа Джараш мады муну хауасы, Бир болгъа эди къан ичген Берия Дж арлы миллетни табасы. К ю ндю з иссиди, кече — ургьуйла, Кендирге суула салабыз. Хар ай сайын комендантлагъа Б и з къол салы ргъа барабыз. Итни сыйыча сы йы быз болмайды, Б из дж егилсек да не къадар. Т ау миллетибиз джутулуб къалады, Аллахдан джокъ эсе бир мадар. Тенглерим къатыш мен Дж ангыджерде Суу салы ргъа канал къазама. А ртыкълыкълагъа джю регим кюе, Тары гъы улары мы джазама.
44
Хачирланы Къурманкъыз
ТИ Л ЕК ТИ Л ЕЙ И К Эркиши къалмай, кеч е-кю н демей, Бары фронтха баралла. Ит фаш истлеге къаршчы турургьа Сауутну къолгьа алалла. Д жыламайыкъ, анала, тилск тилейик, Ол да джолларына хайырды. К ъан ичген Гитлер эт адамланы Бир-бирлеринден айырды. Т ёрт ёк сю з бала мен ёсдю ргенем, Ба'шсыз болсам да, ёлтюрмей. Барын къазауатха ашырыб, джылайма, Аланы ачыуларын кёлтюрмсй. Тамада джаш ым, джарлы М агомет, Ой, кеси тилеб кетгенди, Ата джурт ючюн фашистле бла Ю ч джылны къазауат этгенди. 45
К ъазауат эте, джарлы Магомет Гитлерни зорунда ёлгенди, Ачы хапарны билдире меннге, К ъара къагьы ты келгенди. Экиичи джаш ым, Хасаным, меннге Бир аман мыдах къарады. Анабыз бизге къалай тёзер деб, Сагьыш лы кетиб барады. Энди письмосу келмейд Х асанны , — К ъайда тас болуб къалгьаиды? Письмосун алсам, кёлюм басы лаед, — Ол дж ю рек джара салгьаиды. Сен къайда тас да болгъанса, Хасан, — М ен сенден хапар табмайма. Энди джатхан орнум чыгъана болгъанды ,— Оруннга кириб джатмайма. Ю чю нчю балам, джарлы Хусейчик — О л да къазауатха кетгенди. Разведкада айлана, кеч е-кю н джатмай, К ёб къыйнлыкъла чекгенди. К ъазауат эте, мени Хусейчигим Джуртуна джанын бергенди, Дж арлы аиама билдиригиз деб, М а былай тилеб ёлгенди:
46
«Дж ы лама, анам, сарнама, анам, Б ёл есе мени джанымы, Ой, ахырат тёре анда бар эсе, Къоймазма Гитлерге къанымы.» Т ёртю нчю джаш ым, сабий Хасанбий, Менден джаш ыртын кетгенди. Энди къолумда балам къалмады, — Бары н къазауат элтгенди. Ы зы ндан сю рю б, гитче баламы М ен Невинкада джетгенем, М ыдах болма да, джигит бол деб, Мен анга кёл да этгенем. А скер эш елонла кетиб а баралла, Темир джоллада къаралыб. Темир джолда бауурланыб джылайма, Баламы ызындан таралыб. М енича кёбле тарала болурла, Къазауатда къырылыб джаш лары, Ф аш ист дж ы ланла созулуб джатарла, Дж оллада эзилиб башлары. Хорлам къы зы ллада боллугъун билеме, Бир эли джерлерин бермейин... Азиягъа кёчю рю лю б, ачдан ёлеме, У л лу хорламны кёрмейин.
47
АН А Н Г А Л Л Ы Н Г А К Ъ А Р А Й Д Ы (Автору бслгисизди) Сталинин буйругьу барды Сени фронтдан алыргъа, Эки къолунгу байлагъанча этиб, Элтиб баракга салы ргьа. К ъолунг, аягьы нг байланыб келиб, Т ер ек тамырла къазаса. Мен мында къаллыкъ болурма деб, Д жарлы ананга письмо дж азаса. Ичине ою лсун бу худжу тайга — Адамны чайнамай джутады. Снаряд бсрирге юреннген къолунг Энди мычхы сабны тутады. Ёлме, тенгчигим, мени халал тенгим, Ё лсек, биргелей ёлейик. К етер болдж алы бы з джетгенди, д ейле, К ел, аналагьа кетейик. 48
Къолунгу эмген ол ачы кь джара Ёнкелеримге джетгенди. Т ар ал а-д ж ы л ай , тенгим Магомет, Ах, бу дуниядан кетгенди. Ой, кёк да тубан-чарс болгъанды. Тай га чегети къаралыб. Тенгим Магометни джылауун этеме, Х удж у тайгада таралыб. Сау сеги з джы лны , ой, халал тенгим, Ананг аллынга къарады. М едальларынгы элтиб бергенимде, Т ер къатханынгы джалады.
К Ъ А Й Д А Л Л А ХА Л А Л Т Е Н Г Л Е Р И М ? (Автору белгисизди) Ачылмаз кирит салыннганды, дейле, Атам Илиясны ю йюне, Сиз ты нгы лагьы з, мен да айтайым, Худж у Азияны кю уюне. Башымы салы б, мен джатама Азияны темир джолунда, Ах, биз джарлыла къалай джаш арыкъбыз У закъ Азияны къолунда. Биз да дж аш ап.ан бу эллени У збеклилелле кёбю сю , Анам мында ёлю б, атам анда ёлю б, Кёралмадым анамы ёлю сю н. Узбекистан элибиз, топуракъ ю йю бю з — Адам мында къалай джаш айды? К ю н къыздырыб, тылпыуунг тыйылыб, Ш ашмай джаханимге ушайды. 50
К авказ таула бла азия таула, Аралары къумлу са з болуб, Б из джарлы ла къалай джаш арыкъбыз, Джаш джю регибиз аз болуб. К ъолайсы згьа джетген кюнюмде Къобузум болад нёгерим. Тарыгъыуларымы айтыб дж ы ларгьа Къайдалла халал тенглерим?
Алийланы Зухра А Л Л А Х АЙТСА... Сиз а сормагъыз, мыдах бо.чурсуз, К авк аз къайдады, деб сорсагъы з. Мен кюулерими бир-эки айтаймм, Джыламай тёзаллыкъ болсагьы з. Сиз а ты нгы лагьы з, мен а айтайым, Кавказдан кетген кюуюме, — Аллай бир ачы е'люк киргеед Бизни кёчюргенни юйюне. «К авказ, К авказ» эте, алай турлукъма, Мен ёл ю б-бери б кетгинчи. Бизни К авказгъа бир къайтар, Аллах, Мындан аманнга джетгинчи. Ы зы м а айланмб, таралыб джылайма, Д ж азы късы ны гъы з, булутла. Бизни бери кёчю рген Аллах, Ы зы бы згъа кёчю рю рге унутма.
52
Опеки сутка джолоучу болдум М ен, ышармайын, кюлмсйин, Ы зы ма айланыб, тарала джылайма, Не болгьанымы билмейин. Б из джарлы ла къалай турлукъбуз, Т арала-дж ы лай хаман да? Башымы суугъа нек атмагьанем Волгадан ётген заманда? Б из джарлыланы небиз бар эди Берия джаулукъ этерге? К еси ёмюрюмде акъылым дж огьед К авказдан чыгьыб кетерге. Биз джарлыланы дж окъ этиб ийдиле Ит фашистлени ууундан. Джарты стакан суу бир ичеред Къарачай Къобанны сууундан. Б из джарлыланы джокъ этиб ийдиле, Хатабы з болмайын, бошуна. Къум тю злеге элтиб атды эсе, Самолет урсун башына... К авказда юйлени несин сорасы з, К ъалгьанды ла мухур басылыб, Бизни ханарыбыз чыкъгьан болур, Газстлеге ачыкъ джазылыб.
53
К ъазах оноучула оноу этелле. Стол дж анлагьа олтуруб, Х ар кече сайьш джазы б чыгьама, Эки дефтер бетни толтуруб... Ой, таудан мийик мсни джюрегим Тауукъ тангкыдан аз болду. Къандан къызыл эки джаягьым Сары сапыранлай са з болду.
ЭНДИ КАВКАЗЫМА КЪАЙТАМА! (Автору бслгисизди) «К етемен» хапар былай башланнганлай, Бир дженгил болгьалла санларым. Онтёрт джылны термилиб таисыкълагьаи, А ссалам алейкуч, тауларым! Ал къауумубуз кетиб тебрегенди Атала джаш агъан таулап>а. Бу игиликни бизге этгеннге Не ала барлыкъбыз саугъагъа? Ол ит Берия умут этген эди Бизни чайнамайын джутаргъа. М осквагьа да къайта барлыкъбыз Хрущ евну къолун тутаргьа. Ал къауумубуз къайтыб тебрегенди, К ъалгьан ла, ызыбыздан келирсиз. Азияда ёлгенлерибиз хариб болгьалла — Садакъаларын берирсиз.
55
Азияда ёлгенле салам берелле, — Алгъа баргьанлагьа айтырсыз. Джуртха дж араш сагьы з, унутуб къоймай, К елиб, бир кёрю б къайтырсыз. Алгъынча тю лдю дж ю регим -кёлю м , Аты ига къаргьыш айтама: Атангы аман кёзю н е, Сталин, — Энди К чвказы ма кьайтама! Айтылгъан ишни, берилген борчну Къолумдан келгенча этеме. Анангы аман кёзю не, худжу Берия, — Эски элиме кетеме! Эштген эш тмегеннге айтыб к ьу у ан ы гьы з,— Эки уллу ит да ёлгелле. Къууанч бла джаш а, джамагьат, — Элле орунларына келгелле!
56
Джандарланы Махсют СА УЛА Ё Л Г Е Н Л Е Г Е ТАРАЛА Т анг аласында буйрукъ болгъанды К ёчю б базлагъа чы гьаргьа. Д жарлы Къарачайны не къазасы бар эди Бы ллай ачы къыйынлыкъны сынаргъа? Т ёгерек тыйыб, кёзю бю зге къараб, Бизни бир бек сынадыла. Бу табсы з хапаргьа чыдаялмай, Аммала кемсиз джы ладыла. Билмей тургьанлай, джарлы К ъарачайгъа, Ой, кьара кюнле келдиле. М аш иналагьа дженгил минигиз деб, Бир хыны буйрукъ бердиле. Д ж ю зл е бла вагонла турадыла, Ой, темир джолп>а тизилиб. У закъ дж ерлеге кетиб тебредик, К авк аз тауладан ю зю лю б. 57
Биринчи эш елон кетиб башлады, Ол дж ер джарады къычырыб. Къарачайны тас этиб баралла, К ъуш тю гю нлей а учуруб. К авказдан кёчю б, кетиб барабыз, Киш ибиз къалмай джокъларгъа. Ой, керек кюнде джакъ табылмады, К ёчю рм ей, бизни сакъдарп>а. К ёчмеклик бизни алай бюкгенди. Ой, чырпы болса, чакъмазча, К ъазахстан тю злеге алай чачхандыла, И злеб бир-бирибизни табмазча. Биз энди къалай этейик, дж амагьат, Джаш ау бизге былай тар эсе, Терсни, тю зню айырлыкъ болурла, Б у дунияда тю злю к бар эсе. Т анг атханлай, чыгъыб къарайбыз, К авказ тауланы кёрмейбиз. Ём ю рю гю з мында къаллыкъды, дейдиле, Къалай айтыргъа билмейбиз. Джумуш акъ орунлада джатыучу К ъарачай Къуру мурджарлада джатады, Ю слерине кийген маджал кийимлерин Гырджын кесеклеге сатады... 58
К ъазахстанны исси тюзлериндс Эркин солуялмайбыз керилиб, К ъазахстанда алай джаш айбыз, Туугьан джерибизге термилиб. К ёчген кю ню бю з эсиме тю ш се, Акьылымдан чы гьы б къалама, Къазахстаннга келгенли, джылланы санай, Зам ансы з къарт болуб барама. Дж ы лланы санамай, къалай этейим, Айыб этмегиз, джамагъат: К ёчген кю ню бю зш о эсиме тюш ю рсем, Эки кёзюмден къан агьад. Сталинни дуниясы къарангы болсун, К ёчгю нчю лю кню бизге сынатхан, Дж арлы джаш ланы къазауатда къырдырыб, Д ж азы къ аналаны джылатхан... Биз эртде огъуна къырыллыкъ эдик, Кърал болушлукъ бермесе, Миллетлигибиз къурурукъ эди, Оноугъа Хрущ ев келмесе. Ой, ы зы бы згьа кёчю б тебредик, Итлени энтда улутуб. Къайтабыз деб къалай къууанайыкъ, Елген джарлыланы унутуб? 59
Джартыбыз мында къалыб барады, Вилмсйбиз къалай этерге. Къыямат кюн джарыкъ тюбешейик, — С аулагьа джол чыкъды кетерге. Илгенлени къоюб барабыз, — Къош улдула джю рек джарала, Ёмю рю бю з былай кетерик болур, Саула ёлгенлеге тарала. Ай, къалай къыйын болду бу джаш ау, Т ю ш ю бю здеча, ма бизге. Аллах аманаты сиз да болугъуз, Б ек тараллыкъбыз биз сизге. Къартларыбыз тилек тилей эдиле, Т ю зл ю к келгенин кёрсек деб. Экинчи тилеклери алай эди, К авказгьа барыб ёлсек деб. Орта Азиядан келгенбиз къайтыб, Салам бере тау джуртлагьа — Сизни хауагъы з дарман болады Бизни къарыусуз къартлагъа. Къарачайны энтда сау болмайды Кёчмекликдеи тюшген дж арасы ... Къы йы нлмкъ чекген халкъым, ой, энди Н асы б ю люш юн табалсын.
60
Алактмйланы Зайнеб
И РИ ЯТ БЕРЕБИ З Т анг аласында ала келдиле, Б ёрю дж агьалары н къайырыб, Б и з джарлыланы алыб баралла, Таулары быздан айырыб. Ой, бир аманла къмчырады Б у худжу машинаны «бугьасы», Энди смю рю нс сау боллукъ болурму Джю регибизни дж арасы ? Т ер с болмагьанлай, джарлы Къарачайны Орта Азиягьа къуйдула. Ю йлсринде къалгъан харакег-хазнаны Урия къатынла джыйдыла. Ёлген сабийими къойнума къысыб, Онбеш сутканы барама: Асыры кьыйпалгъандан, ах, мен хариб, Ш аш хы нлм болуб къалама.
61
Мен ары джетиб, тешиб къарасам, Этчиги саулай къаралыб... Б у къыйынлыкъда мен кю у этеме, У ллу Къарачайгъа таралыб. Орамда къалгъан ёк сю з сабийлени К ъазахла алы б баралла. Т ю зд е къалгъан ёлюклени уа Этлерин ш акалла ашайла. Ю йге къайтыргъа адрес табмайла Къазауатдан къайтхан балала, Орта Азияда ачдан ёлгелле Аланы табхан анала. Б из Сталиннге тилеб дж азгъанек, Къараб тураек аллына... Энди уа дуния ирият береди Мурдар Сталинни салына. Ю йлерибизге къайтыб келгенбиз, Таулары бы зны тёрюне, — Халкъы м ы къаргьыш ы джетгенди Бизни кёчю рген бёрю ге.
БАШЛАРЫ
Кёчгюнчюлюкню джыры Къум тюзлеге
.......................................
тёкдюле
3
.........................................
7
......................................
13
Таула, ташла да кюелле
Дж ыламайы н, къалай этсинле?
..........................
17
Тюшюмде алай кёргенем
......................................
20
Кёзлерибизден къан тама
......................................
25
Мараны к ю у ю ................................................................
31
А х, биз джарлыла...........................................................
34
Къызчыкъла къабыр къазалла
36
Тарыгьыуларымы джазама Тилек тилейик
..................................
43
.............................................................
45
Ананг аллынга къарайды Къайдалла халал
..........................
......................................
тенглерим?
48
..........................
50
Аллах айтса........................................................................
52
Энди Кавказыма къайтама!
...............................
55
..........................................
57
..............................................................
61
Саула ёлгенлеге тарала Ирият беребиз
... А И З Н А Ш И Х Г Л А З К А П А Л А К Р О В Ь П есни-плачи На карачаевском языке В книгу вошли народные песни-плачи, в которых отражена трагедия карачаевского народа, насиль ственно изгнанного с родных мест в 1943 году. Это лишь малая часть произведений, созданных в течение 14 лет жесточайшей ссылки. Но даж е по ней можно составить представление об уж асах геноцида.
Редактор X . Д ж а у б а е в Художник У. М и ж е в Технический редактор Н. П р ы т к о в а Корректор Ф . К у щ е т е р о в а
Формат 60x84 1/32. Бумага типографская. Сдано в набор 7 .0 5 .9 1 . Подписано в печать 9 .0 8 .9 1 . Печать офсетная. Уч. изд. л. 2. Заказ № 181. Т ираж 2 0 000 экз. Цена 5 руб. Малое издательское предприятие «Чолпан» 3 5 7 1 0 0 Черкесск, пл. Кирова, 23. ПКП «Фолиант» 35 7 1 0 0 Черкесск, Первомайская, 47.