Байрамукова Фатима

Байрамукъланы Фатима

БУШУУ КИТАБ

БАЙРАМУКЪЛАНЫ ФАТИМА

БУШУУ ( керти

КИТАБ хапарла)

2-чи кесеги

КЪАРАЧАЙ-ЧЕРКЕС КИТАБ БАСМА ЧЕРКЕССК, 1997

84 (2 Рос-Кара) Б 18

Китабны тыш суратын Мижаланы У.

Б

470228020—3 ,

салгъанды

„

51ГГ(03Г^Ж 3 - 9 7

ISBN 5—7289—0115—8 ^

Къарачай-Черкес республика китаб басма, 1997

Къадау таш Келдим сеннге хакиматлы Къадау таш, Шукур эте, барса, сауса, джанса, дей. Сен Къарчаны кёкден тюшген саугъасы, Арымайса, таулугъа огъур теджей. Джаягъымы джаягъынга салама... Къаллай къаргъыш узайтханед бу кюнню?! Эм джууугъунг эм узакъда термилсе... Талай джылны къалай шёздюнг ол джюкню!? Кесинг къалыб кетгенингде шам Джуртда (Ким кёрлюк эд ол къач сени къачынгы?!) Сыннган эдинг, Джангыз терек сыннганча... Къозгъамайым энтда джюрек ачынгы. Джаным ауруй, къайтарама атынгы... Сакълар таулу ёмюрледе къатынгы...

Отоудан — тюрмеге «Багъалы сабийле! Мен атамы бек сюе эдим, ол а бизни сюймей кёре эдим. Кеси къолу бла ишлеген юй бла ичинде кеси тутхан затчыкълары болмаса, джашлай ёлюб, юйдегисин тёгюб кетген атам, бизге джукъ къоймагъан эди. Андан сабийлерине не бир карты, не аны джашауундан хапар айтхан бир къагъыт джуруну къалмагъанды. Замансыз ёлюб, ачыу сынатханы бла къалмай, джюреклерибизни алай да сындыргъанды. Атамы юйюн, къолунда тутхан затларын, кёзюнден кёрюб, бек багъалата эдик. Некелсин, 1943 джылны «къазауаты» ол насыбыбызны да сыйырды. Атабызны кёзюнден кёрюб багъалатхан затларыбызны барындан да къуру къалдыкъ. Неден да бек мен Джуртубузну сюе эдим. Уллу юйюбюз Совет кърал бла гитче юйюбюз may Къарачай ючюн, ачы урушлада джанымы артха салмай кюрешгенме. Кюреше кетиб, Уллу юйюбюзню фашистледен тазаладыкъ, кюн чыкъгъанда гитче юйчюгюбюзню ёгелик этген «атабыз» сыйырды... Мен сынамагъан зат къалмагъанды. Ачлыкъ да, джаланнгачлыкъ да, уруш джоллада уа ёлюмню бетине кёб кере къарагъанма. Алай болса да, Джуртун mac этгенден уллу къыйынлыкъ джокъду. Комендантла бизге, «бери ёмюрлюкге келгенсиз, ёмюрюгюз кёчгюнчюлей къаялыкъсыз», деб турадыла. Ийнанмагъыз анга! Алай бла коммунизм ишленмез. Ишни сюйюгюз. Ишсиз турургъа кёзюгюз къыймасын. Къызыб ишлесенг, джюрегинг да джылынады. Билигиз, акъыл кёб джашагъандан тюл, кёб инджилгенден бишеди. Сизге Кавказда болургъа тюшсе, мени атымдан Туугъан джериме салам айтыргъа унутмагъыз. Мен сизге аллай борч салама, олду мени сизге осиятым. Чалдовар, 1952 джыл, сентябрны 5-си. Адрахман».

4

Бу осиятны Темирджанланы Адрахман, 29 джыл болгъан джаш ата, джюрюй, сёлеше билмеген джашчыгьы бла къызчыгьына 1952 джыл орус тилде джазгьанды. Ким билсин, ол кёзюуюнде кесине, халкъына Да джашаудан умут юзген болурму эди. Джаш ата, сабийлери ёлмей къалыб, ёсюб джетселе, ол заманнга ана тилибиз унутулуб къалыб, осиятымы окъуялмай къалмасынламы деген эди, къайдам. Къазауатдан къайтханлай, кесин толусу бла кёчпончюлени саулукъларын багьыугьа берген фельдшер джаш миллетни, чибинлеча, къырылыб баргъанын кёрген эди. Адрахманны ол затланы юслеринден хапары узунду. Анга сёз берирден алгьа айтыргьа излегеним: Темирджан улу, къазауатны ал кюнюнден башлаб, ахыр кюнюне дери къан тёполген джерледе айланнганды. Къазауатны ючюнчю дараджалы сакъатына саналыб, 1946 джыл 24-чю июлда аскер къуллугьундан башына бош болгьанды. Ма анга джазылгьан характеристикадан талай сёз: «1941 джыл сентябрны 4-ден 1946 джыл июлну 23-не дери Темирджанланы Сеитни джашы Адрахман Уллу Ата джурт къазауатны фронтларында батальонну фельдшери, медицина къуллукъну лейтенанты чында айланнганды. Аны этген ишлерини магьанасы кърал саугъала бла белгиленнгендиле: Ата джурт къазауатны II дараджалы ордени, «Къызыл Джулдузну» ордени, «Джигитлик ючюн», «Сталинградны къоруулагъаны ючюн» медальла... Темирджан улу «Джигитлик ючюн» медалын Сталинградца алгьан эди. Аны таулу джашха, Москвагьа чакъырыб, Кремльде 1943 джыл берген эдиле. Ол джыл Гатчина элде баргьан урушлада отну, окъну ичинден джаралы аскерчиледен 39 адамны къутхаргьаны ючюн, «Къызыл Джулдузну» ордени бла да саугьаланады. 1943 джыл партиягьа да киреди. 1943 джыл къарачай халкъны кёчгенин да эшитеди.

— Къарачайлыланы кёчгенлерин декабрь айда эшитген эдим. «Нек?» деген соруу солуу бермей эди. Тюнюм-тюшюм болгьанын билмей, алджай башлайма. Сагьышларымы джангыз ачы сермешиуле чача эдиле. Солуу чыкъгьанлай, адамладан бир джанына джанлаб, кечелени джукъусуз, кюнлени ашсыз-суусуз ашыра башладым. Апрелни аягьына, къыйынлыгьым джюрегими къуу этген болур эди, къарыусуз болдум.

1944 джыл май айда (5-ден 30-на дери) Киргизияны Чалдовар элине отпускагьа иедиле.

Анамдан, адамларымдан тансыгьымы алгъандан сора, элни базарына чыгьама. 1944 джыл тамам къыйын, кёчген джамагьатны юйдегилери бла тюб этиб баргьан джыл эди. Мени окъутхан, мен Аллахча кёрген устазларымы, элибизни сыйлы адамларын ач-джаланнгач, сыйсыз-учуз болуб айланнганларын кёргенимде, джылайма да къояма. Кёчпончюлени къучакълай, сытыла айланнган офицерни кёрюб, комендант бла аны нёгери: — Кимсе? — деб къадаладыла.

— Къарачайлыма.

— Къарачайлы эсенг, сауутунгу ызына бер!

— Мен фронтчума, отпускагьа — анам бла къарнашчыкъларыма — келгенме. Отпускам бошалмай, бир джары да барлыкъ тюлме, сауутуму да бермейме.

— Сен офицер форманг бла кёчпончюлени къучакълайса! Бери терс келгенсе, Ташкентге барыб, сауутларынгы Орта Азия аскер округда къоюб келирге керек эдинг. Къарачайлы болуб, саууту бла келген сен биринчисе. Ызынгдан, «аны анда тыйыгьыз» деб, къагьыт келликди, — деб кьыджырайдыла ала. Унамагьанымда, 38-чи комендатурагьа элтиб, 1944 джыл ючюнчю мартда НКО-ну 0741-чи буйругьун къолума тутдурадыла. Аны окъугьанымда, керти айта болурла: энди ызыма иерик болмазла, къагьыт келлик болур, дейме. Ол кёзюуде, Ташкентде сауутларын къоюб келиб, элледе адамлары бла джашаб тургьан офицер джашла бар эдиле. Экинчи кюн, колхоз атха миниб, Панфилов районну райвоенкоматына учётха тюшерге келдим. Былайда офицерфронтчу деб, спецфонддан, къолларындан келгенча, юйдегиме ун бериб да болушдула, комендант бла да къаты сёлешдиле. Алай а, мени ариу айтыб, отпускагьа ашырыб, ызымдан къагьыт ийибми къоярыкъдыла эке, деб турдум. Огъай, алай болмады. Кетер заманым джетгенинде, анам, джууукъ-тенг, кетме деб, юсюме джабышадыла. Аланы ангылагъан къыйын тюл эди. Къайтырыкъма деб, барына да ариу айтыб, ызыма кетдим... Полковник Белозерцовгъа отпускадан къайтханымы билдиргеним бла бирге НКО-ну къарачайлыла, малкъарлыла, башха кёчпончю миллетлени да джашлары, къызлары передовойда болмазгьа керекдиле, ала ишчи батальонлагьа кёчюрюлсюнле деген буйругъуну юсюнден да айтдым.

— Бизни 19-чу штурмчу инженер-сапёр бригадагьа, РГК болгьаны себебли, буйрукъла биринчи келедиле. Биз ол буйрукъну эртде алгьан эдик, алай а сенден сора къарачайлы 6

джокъ эди. Сеннге уа... Джанын-къанын аямай, Джуртуму джауладан тазалайма деб кюрешген офицерге, сеннге, ышанмайбыз дерге къолумдан келлик тюлдю деб, характеристикангы бергенимде, кесигиз сюйгенча этигиз деген эдиле, — деб ол да меннге толу хапар айтды. — Энди батальоннга бар, алгьынча джигит бол, ананга уа посылка ие, болуша тур, — деб ариу айтыб ашырды. Анам а, кёб да турмай, ызымдан письмо иеди: «Сен кетгенли комендантла бизге бек аман болгъандыла. фронтовикни юйдегисине къарагъанча къарамайдыла. Не къатылыкъны да бизге этедиле. «Уллу сёлеширча тюлсе, джашынг ишчи батальондады», — деб, кюрешедиле. Боллукъ эсе, фронтда айланнганынга къагъыт джибер. Къарнашынг сеннге письмо джаза тургьанлай, комендант, кириб, ишге тебре, деб къатылады. Письмону джазыб бошасын, табада да гырджын барды, бусагъат бишерикди, азыкъ ала барыр, дегениме да къарамай, Къайтбийни ач къарангылай, кьагьын-согьун этиб, алыб тебрсгенинде, чыдамай, комендантны джаркъа бла ургьанма. Энди уа артыкъсыз да бек илиннгендилс...»

/ е чгиу

а*

s?Tr> *i is f /»»

у •

ufe>~tr

^jffO I/. им/ Г .

, t* о «<Д//« Л /

/

Ci-y,/ tSsSfs^v

j iV 6 ?>< t? |*Л rr * f /

rt^1

' J J - •«/</«»

*t У • У /Sr Сл> Л ' ^ ж у в ^ '/^рг а/Г// f r t

/,•

&<ff*/r*t* Л ь fJlQb

^efe*^*-*

//*/il.

7

Анама аскерде джюрюген стандарт справка джаздырыб иеме. Алай а комендантла фронтда болгьаньгнг къагьытда джазылмагьанды деб, сылтаула къурагьанларында, экинчи кере штаб меннге энчи уллу справка джарашдырады да, аны иеме. Д с 3 .1 я g ' >А В il Д«я* ле1?»я»нту ш/с THMep*o-««WiiaofC

Ci-.яьоы

j 93 втяткегс

гуиового

; m РДШОБУ ШАХИАНУ OE'TOb'4J

1 той, os в */Н-19*1 год? вахоялтоя на фронта*. Вел»:-: 0j«4SCTl<4lieil 1С lev. В Соях u 5кьции1<тосху Г. . - у « « ' оятуэт пен е.

J i i k » шдв»«0»-* • па поводу ос. зге ауоивного рммтзэи, хо&ту- i -Зг. : j=«hs.:,! м а т I&4; гид.

I Я Е Г Ст«л«гр<;с:эго с И» г I f / I t - as 5C/Ii- 19*2: • j по ввзоду суст»юого ремгт № зелоан»И!1»м • I IMiiih Sgr. 50/И-42Т-. с ег-»~-Ч' m , яэ виду :?у-: .его пояпмхя етрзян ee-nre* ?жут*?1 з u^etayae* " д^ а з л - j ••гражды • (рамен * • ' » (бережу

eesis Зв»адг", ие.::;в: •

л ем naif vera

я-дл*сз

Я»*. «»С«

подо net

г ргззгу'

Къазауат бизни 93-чю инженер-сапёр батальоннга 1945 джыл 9-чу майда бошалыб къалмагьан эди. Латвияда, Ленинград, Новгород областлада да талай джерни миналадан 8

тазаларгьа керек болдукъ. 3-4 джылгьа мырдылада хане басхан миналаны табыб, бери алгьан къыйын да, къоркъуулу да эди. 1945 джыл майны 10-дан 1946 джыл июнну аягьына дери, кёб джаралыбыз, ёлгенибиз да болду. Не уллу сермешледе да джаныбызгьа былайдача бир къоркъмагъан эдик...

1946 джыл июнну 24-де Ленинград аскер округда аскер кьуллугьундан бош этилген офицер джаш орденлери, медальлары бла, къазауатны ючюнчю группалы сакъаты Киргизиягьа адамларына кетеди. Джаралыланы къутхарама деб, кёб кере кеси къан тёксе да, сакъатлыгьы джюрегинден эди. 1942 джыл урушлада джюрек ауруу (эндокардит) табхан таулу джашны аскер кьуллугьундан бош этгенлеринде да, кеси разылыгъы бла фронтда къалыб, ол кюнюне махтаулу джетген офицерге кёчгюнчюлени джазыуларын толусу бла чегерге тюшдю. Къазауатдан сау чыкъгъанлыкъгъа, адамларындан ёлген болмагьанлыкъгьа, кёчпончюлюкде джашауну татыуун ангыламай башлайды — атасыны къабыры къалгьан Ташкёпюр эли, туугъан джерине тансыкълыкъ сезимле, сакъат джюрегине ауур джюк болуб, джангы джарала къошадыла. Къазауатдан къайтхандан сора, Чалдоварда больницада фельдшер болуб, онбир айны ишлейди. Отпускасы джетгенинде уа (спецучётха алынмагьан кёзюую) офицерлеге берилген эркинлик бла хайырлана, Кавказгьа атланады.

— Келиб Микоян-Шахарда (Грузияны Клухорий шахары) тюшеме. Базаргьа барама. Ногьайлылагьа, тегейлиге эрге баргьанла болуб, мында бизге джууукъ джетген тиширыула бар эдиле. Алагьа да тюбейме, алай а таулу адетдеча, «джууукъ бол, кел», деген чыкъмайды. Базар чачылыб, кесим къалыб кетеме. Сора аллыма Кадагозов Фуат Машукович деб, офицер джаш, анасы къарачай — чыгьады. Юйюне чакъырады. Ташкёпюрде (Ахалшениде) джашай эди. Эртденбласында джамагьат къабырлагьа барама. Къабырлада ахалшеничилени тонгузлары кютюле, атамы къабырыны сын ташы да аууб тура. Атамы сын ташын сюер муратда бир юйге темир таякъ излеб барама. Къарасам, атлауучлары сын ташладан (бусагьатда ол юйню къабырлагьа сатыб алгьандыла да, анда къабыр керекле турадыла). Тонгузланы къыстагьанымы кёргенле хахайлайдыла, меннге чамла9

Темирджан улу Адрахман: 1945 джыл; 1985 джыл.

надыла. Айталгьан аманларын айтадыла. Алайда Берия атлы колхоз бар эди. Аны парторгума деб, биреу джетеди.

— Нек келгенсе?! Къарачайлылагъа бери келирге эркинлик джокъду! Тонгузла бла нек кюрешесе? Нек тюйюшесе? — деб юсюме джанады.

— Фашистле дейбиз да, ала да салмагьандыла къабырлагъа быллай халеклик, — дейме.

— Алай этгенни къой, Тебердиде къабырланы сюрюб, терекле орнагхандыла, биз да алай этерикбиз!

— Ма бу этиб тургъаныгьызны, картха алдырыб, Москвада кёрпозюрюкме... Бу сёзлеримден илгеннгенми этди да, джууашыракъ болду. Кетиб бара тургьанлайыма, юч милиционер джетиб, мени КГБ-гьа элтдиле. Алайда паспортум бла аскерчи билетими береме. Башха кьагьытларынгы да бер, дейдиле. Унамасам, тарт-соз этедиле. Шинелими тюбюнден кърал саугьаларымы эслейдиле сора.

— Былагьа документлеринг бармыдыла?

— Сизсиз документсиз медальла джюрютген, — дейме джууабха. ю

Кезликчигими да аладыла, орден китабчыгьымы да, партия билетами да сыйырыб, КПЗ-гьа джыябыз деб, тебериб тебрейдиле. Сермеб, телефон чолпуну алама. Военком бла сёлеширге къоюгьуз, дейме. Меннге унамай, кеси сёлешеди. Военком анга джараулу айтмагъанын бетинден ангылайма («аскер къуллукъдан къазауатдан сора келген офицерле спецучётха тыйыншлы тюлдюле», деб бегам бар эди.) Кёб турмай, кет деб, башыма бош этедиле да, Ташкёпюрге келеме, атамы юйюне кьайтама. Атам джюрютген затланы, анамы кюбюрчюгюн кёргенимде, кеси кесими тыялмай, биягьы мен джылаб иеме. Юйюбюзде уа Метревели деб, бир гюрджюлю джашай эди. Сора ол: — Юйге джетген халекликни сен бизден кёрюб тура болурса, бизге дери болгьанды былай, — дейди. — Бизге ачхычланы тутдуруб, барыб джашаб къаллыкъсыз, ичинде кийими да, оруну да, ашарыгьы да барды, деген эдиле. Келгеникде, терезелери, эшиклери да чачылыб тура эдиле, бизге кирит ачаргьа керек болмагьан эди, — дейди. Тюзмю, терсми айтды, билмедим. Ол эл Советге барады да, анга башха юйге кёч, дейдиле. Меннге атамы юйюне, не сюйсем, аны этерге эркинлик бериледи. Къарачайча сёлеше билген теге йл иле Ташкёпюрде порджюлюлеге тирмен июлей тура эдиле. Мени кёрюб, бек эркелетедиле. «Бир тюключабыр къарачайлы кёрсек деб, термилиб джашайбыз», — дейдиле. Алагьа: — Юйню сатарыкъ эдим, аллыкъ адам табсам, — дейме. Нартюхню литр джарым кирген банкачыгьы беш тюменнге сатылгьан къыйын кёзюудю.

— Бир юч мингнге къанджалын саталлыкъса, ансы аллай юйлени отуннга деб чача турадыла, аллыкъ адам табарыкь тюлсе, — дейдиле ала. Бир челек нартюх алалмазлыкъ бир ачха ючюн, атамы юйюн чачаргьа кёлюм бармады. Ига этген эдим чачмагьанымы. Къайтыб келгеникде, кесибиз сатыб алгьан эдик... Башыма бош этгенлеринде, «джууукъ бол», дерге къоркъгьанла да, тансыкълаб, юйлерине чакъырадыла. Къоркъгъанлагьа да гурушха этерча тюл эди. Къазауатдан сау къалыб, адамларын излей, бери келгенлени, КПЗ-гьа джыйыб, этап бла Орта Азиягьа ашырыб тургъандыла. Бир 11

къауумла уа фашистлени окъларындан ёлмей, аджалларын мында табхандыла. Мен келирден алгъа Баучуладан Окъуб деб, аскерчи джашны, ызындан шкок атыб ёлтюрген эдиле. Аны амалтын миллет къоянджюрек эди. Мени тегейлиле ызыма, той этиб, алай джылы ашыргьан эдиле... Адрахман кёчгтончю джыллада не тюрлю да къатылыкъгъа тюбер ючюн къалмагъанды. Ма аланы энтда бир тюрлюлери: — Джайны исси кюнюнде Чалдоваргьа базаргьа барама. Къарасам, бир гитче фанер ларёкчукъ, эшиги, терезеси да бегиб, кеси да къымылдай тура. Бу былай тёгерек нек бурулады деб, къатьгаа джууукълашсам, биз джашагьан Панфилов районну хоншу элинден (беш-алты километрни арлакъда Ровноеден) базаргьа джумушлары болуб келген къарачай къызчыкьла, аны ичинё тыкь урулуб, тылпыусуз болуб, аманларына таяныб турадыла. Ларёкчукъ ала къымылдасала, бурула кёре эдим. Комендантха, «тюз этмегенсе, ол джаш адамланы джанлары бла, саулукълары бла ойнайса», дейме. «Кёчпончюлеге нек джан аурутаса?!» — деб ол да меннге джекиреди.

— Мен къарачайлы болуб этмейме, мен медикме, — деб сёзюмю ангылаталмагьанымда, XX ёмюрню кийик джаныуарлары деб, юсюме илиндиреме. Сёлешсенг, сёлеш. Медикледен изленнген айлыкь, джыллыкь отчётлада кёчпончюледен безгекден, бурцеллёздан, тели ауруудан, ич ётген аурууладан ненча адам ауругьанды, деб соргьанлыкъларына, ненча адам ёлгенди, деб сорулмай эди. Башха миллетледен юйлеринде ауушханлагьа отчётха актла излей эдиле. Кёчпончюле къырылыб къалсала да, анга сагьайгъан джокъ эди. Ёлюкню ийис этгинчи басдырсала, ёлген киштикле, итле учётха кирмегенча, кёчпончюле да алай къала эдиле. Комендантла элден чыкъмай джашагьан къартланы малчы малларын таныгьанча, таный эдиле. Къол сала билмегенле, келиб бетлерин кёрпозтселе, ала ючюн ким къол салса да, неда кеслери бармакъларын мерекеб джугьу этиб бассала да бола эди... Айхай, бу башында айтылгьан болуб къалса уа Темирджан улуну джюрек безлери...

— 1949 джыл юйдегили болама деб, билдирирге, эркинлик сорургьа комендантха келеме. Мен джашау нёгерге сайлагьан къыз Джаубаланы Алий-Солтанны къызы Сафият Къазахстанны Мерке элинде, бизден 30 километрде узакъда орналгьан элде джашагьанын да айтама. Ол меннге: 12

Темирджанланы Сафият.

40-чыджылла.

— Сен спецучётда тюлсе, сеннге тыйгьыч джокъду, сюйген къызынгы келтир, — дейди. — Къарачай кьызла къыргьызлылагьа чыкъсала, аланы спецучётдан алыб къоябыз, ала, къайда сюйселе, анда джашайдыла. Сеннге келгеннге да алай боллукъду... Биринчи мартда Чалдоварны эл Советинде, джангы юйдеги къурагьаныбыз бла алгьышлаб, шагьатлыкъ къагьыт бередил е. Джыйын келиб кетген кечени эртденбласында уа, ' Чалдовар бла Мерке эллени комендантлары джаныуар сыфатха кирген тюрсюнлери бла отоуну эшигин ачадыла, джангы келинни, къыз джёнгер джашны, юйдегиленнгенибизге шагьат къагьытны да биргелерине алыб кетедиле. Джангы келинни отоу кийимлери бла Меркени КПЗ-сына атадыла... Энди сёзню Сафиятха берейик: — Мени тюрмени эшигинден ичине ийгенлеринде, тутмакъ тиширыула, мени отоу чепкенимден дохтургьа ушатыб: «Бизде ауругъан джокъду» — деб тюбейдиле. Мен а къапкъара бурма чачым бла 18 джыл болгъан джангы келин, джашаудан, дуниядан да хапары болмагьан бир. Анда олтургьан тиширыула хапарымы билгенлеринде, меннге джюреклери эзиледиле. Сора кечени кече узуну ала меннге алай айтырса, былай дерсе деб, акъыл юретдиле: — Чыган къызма де, чыган къызма десенг, быладан башынгы алыргьа тынчыракъ боллукъду... Алайда кече къалама. Эртденбласында бир уллу къар, ариу акъ къар (тюрмени терезечигинден къарасанг, артыкъ да ариу кёрюне болур) тюшюб тура. Ол орус тиширыула, терезечикден тышына къараб, бирде джылай, бирде джырлай, олтура эдиле. Мени халымы да Аллах кишиге сынатмасын. Ингир къарангы болады. Бир заманда, «Джаубаева, бери чыкъ» деб, коридордан чакъырадыла. Кечегиде къайры, не мурат бла элтирге излейдиле?! Къоркъгьандан джаным чыгьаргьа джетеме. Мюйюшге къысылама да, къычырыкъ этиб джылайма. Чыгьаргьа унамайма. Сора анамы къарнашыны ауазын эшитеме: «Сафият, къоркъма да чыкъ бери, мен былайдама...» Отоудан — тюрмеге, тюрмеден да ата юйюме къайтама. Босагьабыздан атлагьанлайыма, анам, кесин тыялмай, «мен мындан уллу къыйынлыкъ кёрмегенме, быллай къыйынлыкъдамы бола эди, биз чекмеген къалмады...» — деб, кесин тыяргьа къолундан келмей, алай сарнаб джылагъан эди... и

Адрахман Сафиятны КПЗ-дан къалай ийгенлерини, энчи насыбы анга не багьа бла табылгьаныны юсюнден дагьыда былай хапар айтады: — Башына иш этгенди, джангы келинди, демей эдиле. «Джашагьан джеринден къачаргьа излегенди, 20 джылгьа каторгагьа иерикбиз», — дей эдиле. Эки къауумубуз да — мен да, Джаубалары да — табханыбызны тамакъларындан къуюб, Сафиятны бир кечеден сора КПЗ-да къоймай чыгьардыкъ. Алай а мен кемсиз кьыйналдым. Ачыу болду. Джунчудум. Алджадым. Алдадыла, ачытдыла. Джангы джууукъларымы аллында мени ётюрюкчю этиб уялтдыла. Москвагьа да, Алма-Атагьа да, фрунзеге да, Джамбулгьа да, Панфиловкагьа да, юйдегиге бирге болургъа эркинлик беригиз деб, къагьытла ийдим. (Письмону 16-чы бетде беребиз). Умут да, къоркъуу да джюрегими тёрюнде орун алыб, алты айны джолгьа къараб, арыб-талыб, керек къагъытны сакъладым. Хар кюн сайын бир джангы сылтау таба эдиле. Аманлыкъ этерге излегеннге азмыды чурум? 1949 джыл биринчи мартда берилген, юйдегиленнгенибизге шагьатлыкъ этген къагъытны комендантЛа, «тас» этиб, экинчи къагъытны кёб къыйналыб, джалыныб, джалбарыб, 1951 джыл 30-чу декабрда алгьан эдик.

— Ата юйюме кьайтаргъанларындан сора, — дейди Сафият, — комендант меннге хар он кюнден бир къол салдыра эди. Кёчпончюле айда бир кере къол сала эдиле да! Меннге кетиб къалмасын дегенми эдиле да, ол джыл джарымны ичинде хар ай сайын комендантха къол салыргъа юч кере барыргьа керек бола эди. Сафият, ышаргьан да этиб, дагьыда къошду: — Бу хапарыбызны, бир Аллах, ол эки сабийге да айтмагьанбыз. Ол къыз бла, ол джаш билмейдиле бизни ол заманда бола айланнганыбызны. Энтда Темирджан улуну хапарына къайтайыкъ: — Юйдегили болгъанымы чурум этиб, комендантла къууанчыма уллу чырмау болдула. Кюнде да этиучю зорлукъларына тёзмей, къаршчы барыучуму кечалмаймы т УРа эдиле да, бу ишни юсю бла дерт къайтара, кёл кенгДирдиле. «Биреу — амалсыз, биреу — иймансыз» дегенлей эте, Сафиятны тутуб кетгенден сора, хазна заман да озмагъанлай, районнга, Панфиловкагьа чакъырыб, бир стандарт бланкга къол сал деб, зор этдиле. Бланкга тукъумунгу, атынгы, атангы атын джазсанг, быллай магьана чыгъа эди: «Мен, къарачайлы Темирджанланы Адрахман, Сеитни джашы 1943 Джыл экинчи ноябрда Шимал Кавказны тауларындан Орта Азияны тюзлерине кёчюрюлгенме. Джашагьан элим Чалдо15

' f l u t e и / у

4

U

/

e

/

'

"

ПЫ'Г УШ.Ф уу 1J ti-nof »*tfГ./ t.

'

41 i</.-» 'i'Ch.Uу

ifanuJf

fat KuMtui'f

**** 1""""

fjtut., J. v jL.f'ttjL* с >ч., *'*w»™w w i ww i*i*J< "' i *<.&•£sOL •ini-rrljf Ш ц| i^ii i h i i ф мши i я j и, . ^ ^^ tAf, tfti — * ,

„ м а л » d /t lie С -equ

ic$

ties.

fC

e л

t

Z

« isUjU^-i'C SrfitJ-CC

л t. < if e

/ *"/1J

./ u i c j

U

r

с; C-.Sfbl'' < <-t

jn><\t<

r Г.

ct

>'''•<

if

W —

J/<hmc,/O t-K-i^c о i - A / -й Л ' / п п " j I

*

V

Темирджан улу Адрахманны юйдегисин бир джерге джыйыуну юсюнден ийген къайгьырыу къагъытына МВД-ны район бёлюмюнден келген джууаб.

вардан чыкъмазгьа, ай сайын 38-чи спецкомевдатурада кьол салыб турургъа сёз береме».

— Мен 1943 джыл Кавказда болмагьанма, мен къазауатда фашистле бла сермешиуледе къан тёполген джерде айланнганма, — дедим.

16

Сёз сёзню айтдыра, тереннге кетгеникде: Кърым тауукъча, бетинги къызартыб, сёз ангыламай, __ д е б тамам бек чамландыла. Чамлансала, чамлансынла, джанымы ууахты базманнга салыб, беш джылны айланнган аскерчи бла къазауатда болгьан огьай, окъ атылгьанны эшитмеген эки комендант бирбири тилибизни къайдан ангыларыкъ эдик? С пр а вк а

!Т

• ПК»), •

•'

|Г «^Чр, 9'ЩШ •i lWUVI и

r

ti т< м. frf* «"L ,и[ч»ичййц| г» (м%Ш*£А l

• t*

f~* r _

3k

ущтштц арвж.;нагк только • о я С - j - i u t S j z r f ' -

у

»

а

в би разрешения о|наво« ЧНД шкд е «кг» сомлев** зааряж.

Печальним РО МЩрЁ» А^

_

J~t

_

*V

гоа* Темирджанланы Сафиятха Чалдоварда джашаргьа эркинлик берген справка.

— Сеннге энчи бланк басмаларыкъ тюлбюз, салмай эсенг, атынга да политика тутмакъ атаб, КПЗ-гьа джьшрыкъбыз. Талай джыл тюрме азаб берилсе... — деб ала, мен да унамай, тарт-соз бола тургьанлайыкъгьа, эгечим бла анам келиб къалыб, юсюме джылаб джабышадыла, амалсыз этиб, ётюрюк къагъытха къол салдыртадыла. Паспортума да, «кёчпончю» Деб, штампны джабышдырадыла (18-чи бетдеги сурат). Дуниядан тюнгюлюрге кёб кере тюшгенди. Ол себебден, комендантланы айтханларын этиб, кесими сындырмаз ючюн, аман къан алгьан эдим. Анам бла эгечим келиб къалмасала... Къазауатдан сора, отчёт-сайлау партия конференцияла Джыл сайын бола эдиле. Ол иартконференциягьа, къарачайлыла болуб, делегатха къуру да экеулен сайлана эдик: Абазалыланы Хасан, Панфилов районда кёчпончюлени ишлерин бардыргьан бёлюмню тамадасы, мен да, районда 2 «Книга скорби» 17

fv<v с ^<c<<z ef a f o ^ ^ а у

J/otu ?сг>Аи>г/> plot'"'-

>

j/ojOif>rTl4,<<if<'-*>>-o efi-tfс/У .JyfOMK' i'C/Jty в

if

6 e

P f / f t t f p / u >y j/a/Mo/*tJ.tc£,ty

f , uje^ctsw*<' r

qc4K -

<

J" p0t$/O (•/<'•'.

-{p

••

/votuafyppbt

сЛлу>//г/и>Cf.aJ!us

j O i * J ) / 0 Я Р

//ос?

Темирджан улугьа да, башха кёчпончюлегеча, джашагъан элинден быллай къагъытсыз чыгьаргъа болмай башлайды.

саулукъ сакълау бёлюмню партия организациясыны юсю бла. Экибиз, ёксюз улакълача, бир джерде олтура эдик. Конференцияла эки-юч кюнню бара эдиле. Мен ахыр кере къошулгьан партия конференциягьа, Хасанны делегат этмей къоюб, къарачайлы болуб, анда джангыз кесим олтурдум. Аны кслмей къалгъанын ангыламай туруб, артда билдим: конференциягьа кёчгюнчюлени къошмазгьа деб, буйрукъ чыкъгъан кёре эдим. Саулукъ сакълауну район бёлюмюне буйрукъ джетмей, мени Да аны бла, айырыучуларыча, айыргъан эдиле. Артда уа конференциядан къыстаргьа бетлери джетмеди шойду. Мандат комиссия делегатланы санын, къайсы миллетден ненча деб, тизе келиб, «бир къарачайлы» дегенинде, президиумда олтургьанладан онгсунмагъанла кеслерин танытдыла. Алайда комендатуралада ишлеген къауумдан кёчгюнчюлени хыртха уруб сёлешгенле да болдула. Сёз Тимофей Федорович Ивашкевичге (республикада айтылыб тургьан колхозну председатели эди, артда Социалист Урунууну Джигити да болгъан эди) берилгенинде, джазыкъсынмакълыгьы, халаллыгъы болгъан, къарачайлылагъа джан аурутхан адам, ол: — ...Кьарачайлыла кеси къыйынлары бла джашагъан, урунуугьа кеслерин толу берген, къаджыкъмай ишлеген адамладыла. Ала джетмей, бирджумуш тынмайды. Колхозну 18

малый айнытханла да аладыла. Заманында къошдан, таудан къол салмайдыла, деб аланы хыртламагьыз да, кесигиз барыб къол салдыртыгьыз, аладан эсе, сизни бош заманыгьыз кёбдю. Онла бла адамланы ишлеринден бёлюб, ишлерин джарсытдырыб, элге тюшюрмегиз да, сизден биреулен барына да айлансын да къол салдырсын, не джаны бла да алай табды, тыйыншлысы да алайды... — деген эди. Район тамадала сыйын кёрген адам, трибу надан къарачайлылагьа иги багьа бериб, джыйылгьанла тюшюнюрча сёлешгенинде, кёб замандан бери къууанмагьанымча, кёлюм кёлтюрюлдю. Ол конференциядан сора тюзде-тауда ишлеген къарачайлылагьа комендантла, кеслери келиб, къол салдырта эдиле. Къарачайлыланы: «Не кёрдюк, не кёрмедик, энтда не кёрлюкбюз», — деб нек къайтарыучуларын къуру Темирджан улуну хапарын эшитген да толу ангыларыкъды. Артыкъ да бек энчи джарсыулары бла, кеси джарлылыкълары бла джашаб турмай, тёгереклериндегилени инджиулерин да, Адрахманча кёре, сезе билгенлеге кёчпончюлюк бла келген учузлукъ, кёб джюрек ауруу бергенди. Ачлыкъгьа, джаланнгачлыкъгьа къарыу этелмегенликге, аладан кишини къутхаралмагъанлыкъгьа, Адрахман ауруулагьа къаршчы бара, ол джыллада окулист да, травматолог да, инфекционист да, терапевт да болуб (болалыб!), къолундан келгенни, келмегенни да эте, джан къазауат бардырыб тургъанды.

— Кёзлерине нождак кирсе, аны укол этген ийне бла къазыб чыгьаргьынчы, джюрек джауум эрий эди, — деб эсге тюшюреди къарт ветеран. — Алай этмесем, комендантдан пропуск табыб, районнга баргьынчын сокъур болуб къаллыкь эдиле. Амалсыздан этген ишими, эшитиб, башхала да меннге келе башладыла. «Сиз кёчпончю тюлсюз, мен да окулист тюлме, къарачайлылагьа пропуск алгьан къыйын болгьаны амалтын, кёзлерин къармаб къояма деб, къоркъа тургьанлайыма этеме, сиз районнга барыгьыз, дей эдим алагьа. Десем, дейим, «миллетчи» атны джабышдыргьан эдиле. Комендант а тюбегени сайын: «Сен къарачайлылагьа кёб справка, кёб бюллетень бересе», — деб илинмей къоймай эди. Вир кюн а эл Советни сессиясында аны меннге айтмагъан учхара сёзю къалмады. «Бу кёчпончюге хар нени нек ьгшанасыз -• Ненча джыл ол больницада профсоюз комитетни тамадасы болуб тургьанлы, политкружокну бардыргъанлы, сельпода партия организацияны секретары болуб тургьанлы? Амбулаторияны тёгерек мухурун бергенсиз! Терапевт болуб ишлейди, аНЬ ? !?° ю н с д а пе Диатрды. Ахырда да хирург этиб къоярмы эдигиз. Билемисиз, сиз къарачайлылагьа кереклиге, керексизге да оюллетенлени, справкаланы чачханын?! тюшюб

Орта Азияда тюшген суратла алай кёб тюлдюле. Бу аланы бириди. Суратда: Темирджан улу юйдегиси бла арбазында. 1956 джыл.

Къарачыгьыз бу справкалагьа, — деб тёрт-беш буршу къагьытны столгъа атыб. — Муну ишлерин излей эсегиз, стационаргьа кёчюрюпоз. Стационарны фельдшерин муну орнуна приемгьа салыгьыз, алай болмаса, мен вопросну башында салыб, ол бу ишни къатына басмазча къыстарыкъма», — деда. Алайда эл Советни тамадасы Алексей Михайлович Сидоров да, Чалдовар сельпону башчысы Пётр Гаврилович Худотепов да, «Калинин» колхозну председатели Тимофей Фёдорович да Темирджан улуну джакълаб, махтаб сёлешселе да, комендантха киши сёзюн ангылаталмады. Алай болса да ишлери халал, кеслери харам болгьан джарлы кёчпончюле аскерчи докторну — Адрахманны — эм уллу джарсыуу, эм сыйлы адамлары эдиле. Ала ючюн эшитген учхара сёзлери, анга эришмеклик берген болмасала, ызьша атлам этдирмей, къууанч хапар келген кюннге дери, алагьа дагьан бола джашатдыла. Къууанч хапар келген кюн а, Темирджан улу, къагъанакъ сабийчиклерине джазгъан осият къагьытын алыб, анга джангы тизгинле, къууанч тизгинле къошду: «Алай бла, багьалы сабийле, бу джарыкъ кюннге сау джетдик! Ёге атаны тюл, къайгьырыулу атаны буйругьу бла, 1957 джылны джазында Туугьан джуртубузгьа айланныкьбыз. Сиз къарт атагъызны юйюн кёрлюксюз — анда ётгендиле мени насыблы сабийлик кюнлерим. Къыргьыз ССР, 1956 джылны къачы. Адрахман».

20

— 1957 джыл туугьан джерибизге кетерге эркинлик чыкъгьанында, — деб эсине тюшюреди ветеран, — юйюмю сатама, деб джаздым. Эл Советни председатели Алексей Михайлович Сидоров, больницаны баш врачы Александр Петрович Юркин, башында хапарын айтхан Ивашкевич мени арагьа алыб: «Сюймей айтмайбыз, ол чачылгьан, тозурагъан джерге кёчме. Бизде джалынгы да эки ставка этейик», — дейдиле. Айтханларын эшитирге да излемей, огьай, биринчи эшелон бла кетерикме дегенимде, больницаны баш врачы: «Кавказ — это Кавказ, но Кавказ для вас ничего не припас», — деб да кёрдю. Фронтдан а Темирджан улу быллай письмола ие эди:

/

£ f-ri r^gJPO- fyje&esm tAtKC npeayyti. TV' б^екнаЯ ,Zc/KUKCL- $*>4ё Hertz (lit /5"ne>f> •>ull/c£ CcJ* с

1

vt\£

Jlaas

f.

Ja-aa f j f c•Шак> 6 !/c Г0 r c r r-Ч u/nji\f> -Gfff* ws. JTpuMjfMefi ne> Yneo. f f ft? 'tf-Cii ••Sane"/ *a 6 m Стеки* 3«>sW/ nc/>ept*rC 3 anA. '}m<> fyfiC* X o f f * f*> 6 rrrcrrxtff ЛггениИ. /Г ци^л ne iгг я •I & Ш n c /nep. ПСС4Л TCJ, ycr i to цех. k'upc летенмА rnpef^crntJt19£>f*U/, j?.

•6tnerevt I.Сдней • J. Zra&m/vb' J/Pe/L' 'hpur-ts** к (Ptmnjluet ^ .AvAu/a'tfe mMfot/tf^CA e> • PAutfe9l CnVHlamieiin <) HjeiiHtes e&potb $ e- m9ru>m<h Jj • npcf&Hi nepPHoebmt Ha A? near vrrJ £Ь7-I nT< rie>npee*4tr пер* ее ицеру.

Ch/rJty oj.

Het- Mct/SusJ 'jM-'. У/ (JajtTJL- g a&sgefL с f a f , фЛлейна 9( мекпгуэ te£ey>St*r ofrMAmen eva 14 &//?е>£«г CJIC&J тлТс fy^y fy rrteSe^ U CMA I 'fc^i/tuj, У " j f ^ j f */ПС? С HOwf'/rn't ссма^щ ие t/jparXt^t ZuHKjflr' a etSJr, £(£ "ргь'р'"**tops, Ц PjSttp He mpe •Oi-u Jrpu$em_> Met/ Mi '<} £eeu/ Htza/t/M

7

Огенб Ah?, 9fus*ut MifSf CfrfHcA^paX-^v 10Щ-•Wi. JTc^i LML T

Uswu^^ttWC /

rue-иЛ Я, u nje-vAHu*'ccTcept, /

pepr»^

kSTfc uj i

,

- M efwa-

ф — ,—

ftt лг/с

Jje/Иеа yf

е г ^ ^ - е ; |

^

» ie^pa,.

^

" I

^—'

— ^»»'

и etfajprf

лмпиаыъ*,* » ' "Jf/O/ д.

ttneSwustf-ZiSC^e ШГСЛ frK peer»*,* pe,jJwAu И |fjj Ни Дрогах Cgpokotfgd YOY. 3ic

С Эт

Ь/н/саК e4e

. Ч -бни^/ч w U t

^ я Ж ^ и ^ичпЪ

-tfeex.

ЗПХсуч.пе etc # I

m

&

не e>n m,

r •nrejoeii — fe^-c/t^. f

pnonian

I

и

Г bjpftnrtu^ts/h* / LVp lephz-tz-c igjffre т/Si/. / /яда

'

g-ес.

£ecrt>ZJU,. Wa/irrfeii (97et<£pa <jr. Jp-enfpA ^ rryiceatcfOAceets-ttsd.

•jAfiG,J чя* r*re_ e.

fbafmltt - npcXJSrm W, l

Ьгоф^Щ^Ь, ty

Нецела *><Hi i гл^ек l a г ш Я г Л ne> кам^и.

7UKH про. О^ннвеП/. 'fak/v,rrrif/ не. аы/пМ&г'^'" Ct/Jy •A L geff ё >/h fry ! Хеглерос. irre. М4>1лAr*ci/u<Z а, при gem uxxau-u»'"'/ wл-i не г rZ vna не п. штОч.

*

l/JOHtrTt 6 r.

Яеспенгн и, £paf

eac tfrrx суел^кэ. j

•JTt чеЛаЭг мг, !**- 92L5ZS. N. lit

шп4

0..Л H.a.

I*.

+ Hnr-r 1С.

3/ё-Ч5г

56

e\r>/*re U 'ef&VL-j Cefmper и Z F'j 'Yrt? HGf cp, 'yc&toih " vce i.tr•£.*<{T,//»rtfr / tc ..

ST

£uje.

o/ah

m/fus/Si/ /

. y&Sftrнм/rSntyjw — л

h'n' hj. rprzceik/e.

на///(ге>gtj)e>/e>it> tfegr*..

v iGCPJT 'Й.

OjZ-'fS,. sTrSee*/ o>r.iuremc/.tt/ ^Г. НСС'Я <,c,iU-7r i f t r f f M S f , не Ssr-te УМ r rjC/ft. rt at irj7/r?£rtf6f /Г n^cf «/л. г IJrcjuyjg r7. t "a/cjumi is, ,пг(а*пг>» f tnCnu-г /bnewtcg, "Хул rs/t "'i- • , Hi" nvrlpp'/ <; /77 hrrc TirScrtt-f H'' •••( •' H£ CjJSrdfS.tSm J/o. yut<w u. < -teer.frepre ( Ihctasf. (Ъ M Ц -fee. Ьпе ms/rrfi/^'Tи/Ha peufKr. 'Jf * pift?"~ &£r> с nCpi?^/ ,V f**?;' niCJtOJS И-Сиvcr, 9 т *!VetnrC ..{4&C ZL"/hC. ZfrnkuK П1 У} <otnО 5t<tt{ IОн / печам € Sfjtfa'ji patYUK ucr.j.pitfi 55PC О i ЧЛ5М. ЗГгле£о 9

Унаталмагьанларында, бир да къуруса да картынгы къоя бар деб, картчыны чакъырыб, коллектив бла бирге картха тюшюрюб, меннге да юч карт бердиле. Къыргьызстанны Каинда станциясындан кёчпончюлени Туугьан джерлерине къайтарыргъа чыкъгьан биринчи эше- ] лоннга Абазалыланы Хасан, тамадалыкъ этиб, мен да, санслужбаны башчысы болуб, джолгьа чыкъдыкъ. Ол джол эди джарлы халкъны 14 джылны мындан алгьа эм къыйын кюнлерин да сыртында элтген. Джол хапар айта билсе эди. Адрахманнга ол билмеген ненча ачы затны айтыр эди. Эшта, айта билмегени иги огьуна болур эди — аласыз да уллу эди Темирджан улуну аллай джюпо. Миллетни ызына, Джуртуна къайтарыб баргьан кюнюнде уа темир джолну «ёлюмню джолу» аты къалыб, «Кавказгъа элтген джол» болуб, адамланы къууандыргьан эди. Кёчпончюле бла байламлы болуб, кёчгюнчюлюкню зараны кимге, неге тиймей къалгьанды?! Къазахстанны, Киргизияны, Узбекстанны джерлерин къабыр «джарала» этиб чыкъгьан кёчпончюлюк, кимни, нени аягьанды? Ол джыллада тюзлюкню сюйген, зорлукъну унамагъан адамлагьа Джер саулай да бир джаралы джюрекча кёрюне эди. Адрахманнга къыйын джылларында билек болгьанланы ветеран бирин да унутмагьанды. Аланы атлары, тукъумлары, этген адамлыкълары аны джюрегини тёрюнде джашайдыла. Ала бла тенг, ол комендантланы да унуталмайды. Аны эсинде, ангысында да ёмюрлюк табла къойгьандыла ала. Аланы «комендант» дегенден башха атлары Адрахманны ауузуна тюшмейдиле. Темирджан улу юйдегисин да джыйыб, Туугьан джерине къайтханында, осият къагъытын джангыдан чыгьарыб, къууанчы хатында да таныла, былай джазады: «Салам алейкум, эки кере туугьан Къарачай! Биринчи кере туугьанынга мени атам 1917-чи джыл шукур этген эди. Экинчи кере туугьанынг бла мен да, мени сабийлерим да алгьышлайбыз.

1957 джыл майны 4-сю. Адрахман».

24

Менде джашайды эки къазауат Къазауатны ёлчемлери... Бирле аны ётген джоллары бла, башхала санларына тюшген джарала бла, бир къауумла «тас» этген адамлары бла, бирлери уа... кёчпончюлюкню джюрекде сакъланнган таблары бла ёлчелейдиле. Эрикгенланы Абукну къызы Зоя джюрегинде эки къазауатны джюрютеди. Урушну ал кюнлеринде огьуна фронтха кеси разылыгьы бла кетген таулу къыз, медсестра, медицина къуллукъну кичи лейтенанты аскерден 1945 джыл декабрда туугьан джерине къайтыр орнуна... «экинчи» къазауатына кирген эди. «Экинчи» къазауаты... Джан къазауат. Ачлыкъ бла, халкъына джетген учузлукъ бла, джаланнгачлыкъ бла, ауруула бла, комендантла бла... къазауатха. Да сора къалай, не бла ёлчелесин да Зоя эки къазауатын? Экисин да базманнга салса, къайсы ауур боллукъ эди, къайсы дженгерик эди энишге? Огьесе базман, аланы ауурлукъларын кёлтюралмай, ууалыбмы къаллыкъ эди?! Ол соруулагьа джууабны Зояны хапары этерик болурму?

— Мен къазауатха июнну 25-де 1941 джыл Нарсанадан кетгенме, — деб эсине тюшюреди Зоя. — Ол кюн, медицина къуллукъчула болуб, 600 къыз кеси разылыгьыбыз бла уруш джолгъа атланнган эдик. Къазауат башланнган кюн атам бла анама, Учкуланнга, телеграмма ийген эдим да, кетер кюнюме ала да джетген эдиле.

— «Къаллай уруш этерге излейсе къыз башынг бла», деб атанг бла ананг кюрешгенми эдиле?

— Огъай. Атам джорукъгъа бир да бек сыйыннган киши эди. «Къралгьа къыйынлыкъ келген кюн джигит бол, къызым», — деб ашыргьан эди. Анам а... Анача, джылаб... Узун, джерге джетген бир эшмем бар эди. Ал кюнюнде аны кесдирирге парикмахерге тебрейме да, мен ишлеген санаторийде бухгалтер къыз Биджиланы Аминат, мен мыдах болмаз ючюн, биргеме барыб, къазауатха кетмесе да, ол да эшмесин кесдирген эди. Парикмахер къызла, эшмеми кесерге кеслерини да кёллери баргьан болмаз эди, меннге кёл этиб, биз сеннге къазауат бошалгъынчын тюзелмей турурча, аллай бурма этейик деб, ариу айтхан эдиле. Эшмеми алыб келеме да анама береме... Кете тебреб, вокзалда кьулагъымдан сыргъачыкъларымы, бууунумдан са-

Эрикгенланы Зоя къазауатны кёзюуюнде.

гьатчыгьымы, бармагъымдан джюзюпомю, бары да алтынла эдиле, тешеме да, анама берирге аны аяйма да, джууукъ джетген къызгьа узатама. Тюзю, кесими да кёлюм такъыр болгъан эди, ёлгенден алгъанча... Аланы анам, алтын суу ичген бир партсигар бар эди юйде, анга салыб, асыраб тургъанды. Кёчюб бара поездде аскерчиле, хапчюклерин тинтиуюл этген кёзюуде кёрюб, сизге неге керекди деб, алыб къойгьандыла. Анам хариб картымы кёргюзюб да кюрешгенди... Зоя 1941 джыл июнь айны аягъында Новочеркасскеге тюшгенин, присяга алгьанын унутмайды. Ол къазауатны ачыуун къолундан стген джаралы аскерчиле бла ёлчелей эсе, къазауатда ётдюрген тёрт джыл бла джарымны ичинде «эгечим» деб, аны къолуна къарагьанла ненча болгъандыла эке? Полевой госпиталда— джарыучу медсестра, артиллерия, авиация полклада— фельдшер — къаллай инджиуню кёрмегенди ол?!

— Къазауатны ал сюреминде аскерлсрибизни артха ыхтырылгьанлары бек ауур тие эди, — дейди Зоя. — Уруш этген джашлагьа джетген зарауатлыкъны... Аны кеси кёрмегеннге ангылатыргъа амал джокъду. Бизни, юч къыз болуб, присяга алгьан джсрибизде джарыучу медсестрала этедиле, госпиталгьа джснгил огьуна ашырыб исдилс. Алайда кёб да турмай, джарыучу блок къураб (бир хирург бла эки мсдсестрадан), полевой госпиталгъа джибередиле. Анда уа... Вязьманы къатында бир элчикде эди, — Зояны кёзлерине кёлекке тюшгенча бола, — бир къарт къатын болмаса, алайда киши къалмагьан эди. Ачы сермешле болуб, асыры кёб джаралы келгенден, опсрацион столдан джанларгьа мадар болмай, юч кюн бла юч кечени кюрешген эдик. Эки аягъым саркъыб, чурукъларыма сыйынмай, эм артында аякъларыма эркиши чындайла кийдириб, джерге бир бусхулну атыб, анга сюеген эдиле. Къолларыбыз бла джукъгьа тиерге болмагьаны амалтын, ауузубузгъа узалыр мадарыбыз болмайын, санитаркала ол юч кюнню да кофечик ичирирге, гырджынчыкъ къабдырыргьа кюрешиб, алай къазауат этген эдик... Дагьыда эсге тюшюреди Зоя: — Торжок шахарда эди. Бир кюн 16 аскерчини джарабыз. Кимни къолу, кимни аягьы кесиледи. Кесилген къолла, аякъла тауча къаланадыла. Ала бла кесинг къалсанг... Была бусагъатдан мени уруб-тюйюб башларыкъ болурла, деб кёлюме 27

алай келе эди... Джаралыланы ынгычхагьанлары... «Джашарым келеди!» — деб таралгьанлары... Аланы эшитмез ючюн, ол кесилген къолладан, аякъладан «ишленнген» тауланы кёрмез ючюн... Ол затла унутулмайдыла... Зоя кёлюне келгенни сёзлегс салыб, айтыб баралмайды. Солууун алыргьа хауамы джетмей къалады, огъесе... Огъесе ол меними аяйды? Унуталмайды Зоя ол аякъланы, къолланы санитаркала бла бирге джерге басдырыучусун. Ол аны, полевой госпиталны джарыучу медсестрасыны, бойнунда борчу эди. Борчу... Ол заманда юч сутканы джукъламай, ашамай, кече-кюн демей ишлерге да, бюгюлмезге да, ингил тиширыу болгьанынгы унутургьа да, къарыуунгдан-кючюнгден келмегенни этерге да, къан тёге джатхан джашлагьа кёл берирге да, джыламукъгъа кесинги хорлатмазгьа да, халаллай, джумушакълай къалыргьа да борч эди... Борч эди чегетдс саулукъ ийнекге джолугъуб къалгъанларында, аны сюрюб келиб, сютюн саууб, джаралылагьа ичирирге да.

— Смоленскени нарат чегетлерини биринде эдик. Шапаларыбыз бир ийнекни сюрюб келедиле, — дей Зоя ыипрады.

— Алайда оноу этиледи: ийнекни саууб, сютюн ауур джаралылагьа ичириб турургьа. Ким сауады дегеннге джетсе, менден сора аны эте билген табылмайды. Алайда эки ийыкъны тургъан эдик. Меннге саудура эдиле, ауур джаралыладан башха бир адамны ауузуна бир тамчы сют тиймей эди, алагьа ичирс эдик. Алай джарагъан эди бизге ол ийнек. Хариб, артда не болду эсе да, билмейме, къызгъан джелини бла. Зояны джюрегинден кетмеген дагьыда бир тюбешиу.

— Бир кюн, меннге кел да, бир джаралы бла бир сёлеш, чыртда орусча билмейди, дейдиле. Узбек, къазах, азербайджан, къыргъыз джашла тюшселе, хар къуру да мени чакъырыб сёлешдириучен эдиле, аз-кёб болса да, сёзюмю ангылата эдим, айтханларын сезе эдим. Бу джол да барама, тукъумундан (бусагьатда уа эсимде тюлдю) къарачайлыды деб ангылайма. Буту гангрена болуб тура.

— Къарачайлымыса?

— Хоу! Кьууанады. Ушакъ этебиз.

— Бутларынгы кесерге керекди. Алай болмаса, ёллюксе, — дейме.

28

— Сен айтхан болсун, эгечим, — дейди ол. Десе десин, бутларын кесгенлигибизге, джанын сакьлаялмайбыз, ёледи. Школну арбазында басдыртхан да этеме, къарнашыны адресин берген эди да, анга да къайгьы сёз джазыб иеме. Артда мында, Черкесскеде больницада, джарыучу медсестра болуб ишлеген кёзюуюмде талай джылдан аны кьарнашындан туугьаннга тюбегенме. «Тау таугъа тюбемейди, адам адамгъа тюбейди», дегенлери кертиди. Зоя къайгьы сёз ийген кишини къызы, больницагьа тюшюб, аны джарыргьа керек болгъанында, Зоя Абуковна болмай джардырлыкъ тюлме, деб тохтагьанды. Зоя уа, кёзюуюн джангы ауушдуруб, эки кюнню юйде турлукъ болса да, аны юйден чакъыртыб, алай...

— Кимди ол меннге таралгьан деб, палатагьа киргенимде, бир джаш тиширыу. Хапар айтды, былай да былай, мени атама сиз къайгьы сёз джазгьан эдигиз. Сизни къолугъузда джарылсам сюе эдим, — дейди да, айтханыча этебиз... Зоя Торжокда белгили хирург Геролафха ассистент да болгьанды. Джаралылагьа хирургдан башха кишиге къан къуяргьа эркинлик болмагьан кёзюуде, хирург бир столда, Зоя бир столда, къан къуюб, кёблеге джан сакъларгьа болушханды. Къызыл Джулдузну орденине теджелгенинде уа... — Ол Эрикгенланы Зояны «экинчи къазауатындан» хапарыды. — Бу таулу тиширыу да, башха къарачайлылача, саугьасын алмагьанлай къалгъанды...

— Къарачай кёчюрюлген кёзюуде мен Горький шахарда зенит артиллерияда эдим. Атам кёчюб бара, тохтагъан джерлеринден, Саратовдан, «алыб барадыла, къайры элтгенлерин билмейбиз» деб, письмо атхан эди. Артда Фрунзеден да келдиле письмола. Кёчюрюлген миллстден аскерчи джашланы передовойдан чыгъарыргьа, деб буйрукъ болгьандан сора да, бёлекде меннге джукъ билдирмей тургьан эдиле. Артда, «военфельдшер Эрикгенланы Зояны Сибирь аскер округга ашырыгъыз», деб энчи телеграмма келгенинде, не эди амаллары, айтхан да этедиле, къагъытларымы да къолума бериб ашырадыла. Бизни передовойдан не сылтау бла чыгьаргьанларын командирле да билмей эдиле. Полкну комиссары бизден таулу эскадронла къураб, атла бла Румыниягьа иерикдиле, деб акъыл эте эди.

29

Поездге олтуруб, литерим къолумда, Новосибирскеге келеме. Хапчюпомю камерохренениеге береме. Адресим бар, трамвайны сакълаб турама. Трамвайда тамада лейтенант чында Эрикгенланы Биболатны джашы Магометни кёрюб къояма. Ол да, мени эслеб, нёгери да бар, трамвайдан секириб тюшедиле. Чыртдан да къарачайча сёлешалмай къалгьан эдим... Зояны бусагьатда сёзлеринден эсе, кёзлери кёб айтадыла. Ол сагьатда уа ана тилинде сёлешалмай къалгьан таулу къызны къазауатда айланнганына кёб къалмай юч джыл тола эди. Къазауатны ол къыйын кёзюуюнде къан тёкген джашлагьа эгечлик, аналыкъ этерге кюрешиб, ёлюмге «огьай!» деб, анга базман болургьа къолундан келиб айланнган къыз, атасы, анасы да бандит атха къалыб, туугьан джери худжу къалыб, ана тили ёксюз болуб, кеси джаралылагьа «керек болмай» кьалгьанында... Керек болмай къалгьан... Ол не болумду? Анга башха тюрлю не айтыргъа боллукъду?

— Къазауатны тамам къыйын кёзюуюнде уруш .этдик, джаныбызны аямадыкъ, саугьала юлешинир заманда, аман бетли этиб, артыбызгьа тыйдыла... — дейди Зоя, эсинде ол кюнлеге къайта. — Мен бклгенле болуб, Къанамат улу Ажыу (атлы аскерде эди) бла Алий улу Мухтар «Джигит» атха теджелиб, теджелгенлери бла къалгъандыла. Мухтарны «Совет Союзну Джигити» деген атха теджелгенин, кёчюрюлюб бара, Луговой станцияда, бир аскер газет къолуна тюшюб, атам анда окъугьанды. Ол джазылгьанындан Мухтарны къайдагьысын да билиб, юй бийчесине айтыб, бийчёси аны алай табхан эди.

— Алайда ол джууукъ джетген джаш бла нёгерине тюбейсиз...

— Хапар айтадыла. Ала келгенли юч-тёрт кюн. Ингир сайын вокзалгьа барыб, къарачайлылагьа тюбейбиз, дейдиле. Аскер шахарчыкъда тохтагьанларын, алкъын аскер округну кадр бёлюмюне кирмегенлерин да айтадыла. Аскер округну аллына келебиз. Адам толу. Ингуш джашла — атлы аскерчиле да бар. Ала бла сёлешсек, бизни бла лейтенант Эрикген улу Солтан барды, дейдиле. Ол а атам бла эки къарнашдан туугьан. Ол кюнледе Новосибирскеге онджети къарачай джаш келиб тюшюб тура эдиле. Бири биринден ётпор, тамам джити, тири кёзюулери: Эрикгенланы Солтан, Чеккуланы Кемал, Гочияланы Юсуф... Эм сейири не 30

эди десенг, менден башлаб, фронтха баш атмагъан бирибиз джокъ эди. «Биз бандит, сатлыкъ болмагьаныбызны энтда бир кере кёрпозюрге керекбиз», — деб джашланы кёллери алай эди... Новосибирскеге джиберилген офицер джашланы арасында таулу къыз джангыз Зоя эди. Аскер округну кадрла бёлюмюне ол кеси барыб, хапар билиб келсе деб, джашла, алайгьа разы болуб, Зояны иедиле.

— Барама да, кадрла бёлюмню тамадасына киреме. Мажарова деб, медицина къуллукъну капитаны, къагьытларыма къарайды да, сейирсиниб: «Келген келгенни махтаудан сора джугьу джокъду, сора сизни бери нек иедиле?!» — деб ол да меннге сорады. — Аны джууабын билсекми болуб турабыз тентек? Мен Новосибирскеге кьагьытларымда джазылгъандан беш кюннге алгьа келгенме. Ол тиширыу джылы сёлешгенин кёргенимде, мени ол беш кюнюмю берсегиз, Къыргъызстаннга адамларыма джетиб къайтыр эдим, деб тилейме. Айтылгъан кюннге кечикмей келирсе деб, сёз да салмай, сау къаллыкь, къагьытларымы къолума береди. Джашлагьа хапар айтсам, бар да хапар бил да кел, дейдиле да, ала да къууанадыла... Новосибирскеден Луговойгьа ариу келген эдим. Луговойда уа комендант Меркеге билет алыргьа къоймай, бек кьыйнагьан эди... Артда экибиз да бир вагонда баргьан эдик, шох да болгъан эдик. Меркеде бир къарачай адам кёрсем деб, тюшеме. Джолда онджети сагьат келгенме. Адамларым а, вокзалдан энтда онсегиз километр барыб, Сталин районну (бусагьатда Москва районду) К. Маркс атлы колхозундадыла. Вокзалда бара тургъанлайыма, «Абукну къызы Зоягъа нечик ушайды» деб, эки таныш къатын — Эрикгенланы Хаулат бла Хубийланы Сапият меннге-меннге къарайдыла. Сёзлерин эшитиб ышарама да, сора таныйдыла, ийнакълайдыла. Бусагьатда Абук арба бла кетди, дейдиле. Алайда бир джиликчикле алыб берирге да кюрешедиле. Нёгерге да бир къызчыкъны къошуб, ол тиширыула мени ашырадыла. Биргемдеги къызчыкь менден алгьа, юйге кириб, сюйюмчю айтханында, анам меннге чабмай, «Оу къалай келирге болады?..» деб, бачхада хане эте тургъан атама чабхан эди. Атам а анамы нек чабханын ангыламай, юйде сексан джыл 31

болгъан къайын анасына не эсе да болду деб, алай къоркъгьан эди. Ма алайда башланнган эди Зояны «экинчи къазауаты».

1944 джылны джайында.

— Миллетибиз ачдан ёле тура эди. 1944 джылны джайы. Мен келген заманда, атам хансын эте тургьан нартюхчюкню мийиклиги бир къарыш болур эди. Июнь-июль айлада эди. Ашагьанлары къара билямукъ, агьартыб ичерге да джукълары джокъ. Заводдан хуппеги алыб ичгенле бар эдиле. Аякъларына къабларгьа джукълары болмай, джалан аякъ айланнган адамла, кир болуб, ач болуб. Миллетни тамам бек кьырылгьан кёзюую... Меникиле мени ючюн офицер паёкчукъ да ала эдиле, атам да кёчгюнчюлеге паёкчукъла бериучю. Мындан тебреген заманда кёчюрюрге келгенле джукъ алыргьа къоймагьанларында, анам мени картымы кёргюзюб, юйден ашарыкъланы алай чыгьаргьанды. Сора дагьыда бир иги иш этгенлери: Сибирге ашырадыла деб, аякъларына пухну, джюнню чырмаб, валенкала кийиб, алай чыкъгьандыла. Ма аланы ийириб, халыны ашарыкъгьа ауушдуруб, джанларын алай бла къалдыргьандыла, ансын юйлеринден чыгъаргьан кюнлеринде эгешчигими копилкада тургьан юч джюз сомундан сора, къолларында капеклери болмагьанды. Ол заманны ачхасы бла уа, ол джукъ да тюл эди. «Ал кюнюнде ачхамы джоюб келген эдим», — деб атам хапар айта эди. Минг сомгьа духовка алгьанды — Къызыл Октябрда джангы юй ишлей тургъанды. Эки минг сомун да Зеленчукде къонакъбайыны, орус шагърейини джашы аскерден джаралы болуб келиб, алагьа ачха керек болуб, анга ёнгкюч бериб кетгенди. Эртденбласында уа — кёчюу. «Хоу! Сибирде къуш тёшекледе джатарыкъсыз!» — деб самаркъау этиб, кёчюре келгенле хапчюк алыргьа къоймагьанларын айта эдиле. Атам бла, анам бла эки кече да къалыб, ызыма Новосибирскеге къайтама... Кёрген затларымы кечиб къолумдан келмей, ала кёз аллыма сирелиб, нерваларым къозгьалыб, температурам кёлтюрюлюб, кюйюб-джаныб, къаты ауруйма... Джол джанында ёлюб-ёлюб тургьан чеченлиле, багушлада бир къабар зат излей айланнган ач-джаланнганч сабийле, халкьгьа джетген учузлукь, кесим кёзюм бла кёрген затла джюрегиме уу бере эдиле, кёзюмден кетерге унамай эдиле. Кёчпончюлюк таулу кишилени къаллай тарбуууннга джыйгьанын алай 32

ангыла, анам бла эгешчигим халы ийиргенлери себебли, аланы ол ишден бёлмез ючюн, атам, ол болумлу киши, къурайдан отчукъ этиб, тиширыуланы къолларына къараб тура эди. Аны алайгъа таяныб къалгъанын джюрегим кечелмей эди, ангыларгьа унамай эди... Бюгтонюмде эсиме тюшсе... Зоя айтханча, кёб эркиши тиширыуланы къолларына къараб къалгьан кёзюу болгъанды. Къартла, сабий джашчыкъла, сакъат эркишиле уллу иш да баджаралмай, ала баджарырча иш да алагъа джетмей, кёбле джунчугъандыла. Бек чюйре кёзюуде «кесинг кесинги башынгы кечиндир» деб эркишилерин юйден къыстагъан тиширыула да болгъандыла, дейдиле.

— Новосибирскеде джыйылгьан офидерлени резерв этиб, сау айны джукъгъа джаратмай тутадыла. Урушла къызыу баргьан заманда, аскерле алгьа уруб, учунуб къазауат этген кёзюуде, кёкюреклеринде саугьалары бла джигит джашла заманларын къалай ёлтюрюрге билмей, сау айны... Мен Новосибирскеде станция Поспелихада авиашколагьа тюшеме. Аны аллындан билсем, Москвада къаллыкъ эдим — Баш санитар управлениеде «чууутлу болуб, тукъумун — Эркинаны — Эрикгеновагьа тюрлендиргенди деб джазайыкъ да, мында къояйыкъ», дегенлеринде, мен фронтха барыргьа керекме деб, унамагъан эдим.

7-чи авиашколну эскадрилиясыны фельдшери болама. Алайда фронтха лётчикле хазырлай эдиле. Ашарыкь бла, башха таблыкъла бла да болум иги, алай а ол ач адамла эсиме тюшселе, тамагъымдан джукъ бармайды. Ишим къаты кёзюуде, аны къайгьылы бола эдим, бошлукъ чыкъгьанлай, ол Киргизияда кёрюб келгеним кёз аллыма сюелиб, башымы суугьа атарлай эте эди... Джангы 1946 джылны аллы бла, декабрда, атамы-анамы къолларына джыйылама. Бир джылны кёчгюнчюлени списокларына тюшюрмей турадыла да, бир джылдан аскер билетам да къолумда тургьанлай, паспортума спецкомендатураны муху рун саладыла. Учузлукъгъа, артыкълыкъгьа бой салыргьа керек болады...

— Эгечим Тамара Чалдоваргьа эрге барады да, — деб эсге тюшюреди Зоя, — ортабыз алтмыш километр эди. Мындан ары джыйын къалай джыйылгьанын эсгермейме, комендантдан эркинлик алыб баргьаныбызгьа сёз джокъду, машина бламы, поезд бламы, аны унутханма. Мен учётха тюшпончю эди. Ызыбызгьа кьайтыргьа керекбиз да! Эркищибиз, тиши3 «Книга скорби»

33

рыуубуз да джыйырма адам болур эдик, ичинде да гырджынлары бла бир кюбюрюбюз да барды (ол бек аман ачлыюь кетиб, 1947 джыл). Ийнанамыса, эки билет табалгъан эдим поездге. Ма ол адамланы барын ол эки билет бла поездге олтуртхан эдим. Бир билетни поездге мине тебрегеннге берсем, ол ары миннгенден сора, бери узатыб, ма алай бла товар вагоннга дыгалас этиб олтургьан эдик. Фронтдан кьайтханымдан сора, Беловодскеде, ол район аралыкь эди, джарыучу сестра этиб райбольницагьа алгьан эдиле. Мен кесим тилеб тюл, къазауатда да ол ишни этиб тургьанымы, кьагъытларымда окъуб, аны бла чакъыргьан эдиле. Район НКВД-гьа джангы тамада келеди да, аны къатыны уа — медсестра. Сора больницаны тамадасына «сш къарачайлыды, кетеригиз» дейдиле. Къартыракь адам эди, Терехов деб, ол унамай кёб тургъан эди. Джара тургьанлай меннге, тюзмю этеме, деб соруучан эди, мени билимиме аллай бир ышана эди. Саулукь сакьлауну район бёлюмюню тамадасы Бухман деб, мени кетерими ол да излемеген эди, не келсин, башха айыбым болмагьанлыкъгьа, къарачайлы эдим. Чыгьарыб атыб къояргъа кёзю къыймай, Бухман кёб тыйгьычладан да ётюб, кюрешиб, фельдшер пунктха тамада этиб салгьан эди. Кёблени ишден чыгьарыб атыб къоя эдиле. Джанкёзланы Хусейни, биз районда эди, къарачайлыса деб, къуллугьундан кетерген эдиле. Къарачайлыса дегенден башха, бизни ишибизге сылтау табалмай эдиле. Миллет бек кьырылгьан ал эки джылда кёб сабий ёксюз болуб, атылыб къалыб, сабий юйлеге тюшген эдиле. Къарачайда, ёксюзлерин атыб къойгъан, къралгьа берген болмагьанды. Ол заманда уа алайсыз да атадан ёксюз болуб тургъан сабийлени аналары да ёлюб, сабийлерибизге уллу зарауатлыкь джетгенди. Артда джерге да у руна, ос джыя башлагьанларында, сау къалгъанла, эт адамларын излерге джайылгьан эдиле. Сабий юйледен кёб сабийни джууукъ-тенг джокълаб, излеб табыб алгьан эдиле. Кьарачайлыла анда бир-бирлерине бек иги эдиле. Къолларындан келгенча, сёз бла да, мал бла да болуша эдиле. Ракай, Ошда сабий юйден эки малкъар джашчыкъны алыб келиб, Фрунзе джанында адамларына табдыргъанын айтады Зоя. Ол эки джашчыкъ уллула болуб, бири — композитор, бири — врач, Нальчикде джашайдыла. Зояны баш иеси Алийланы Таукъанны джашы Ракай, ол джыллада Къыргъыз ССР-ни Ара Комитетинде ишлеген джангыз къарачайлы эди.

34

— 1954 джыл юйде кёчгюнчюлюкню, кеси кёрген затланы юслеринден хапар айта тургъанлай, Алий улу инфаркт болгьан эди. Ол кёзюуде Министерствода ишлей эди. Башха джараларына да ол къошулгъанында, ишден кетген эди. Кетсе кетсин, сакъат болдум деб, тынч тура билмей эди. Къарачайны Кавказгьа кёчюрюр къайгьыда айланнганла бла Москвагьа да баргьан эди. Андан адамла бла сёлеширге, кёчпончюлени кёллерин билирге, Ивлев деб биреуленни джиберген эдиле. Къарачайлылагьа автономия берейик, мында къалыгьыз деб, тилей эдиле да, анга къалай къарайды джамагъат деб, Ивлев къартланы сёзлерин эшитирге излей эди да, аны алыб, Ракай эл элге айланнган эди. Бери кетерге эркинлик берилгенинде, анасын да, сабийлерин да, мени да къоюб, Кавказгьа биринчи келгенлени биргелерине кетген эди. Мында халкъны ызына къайтарыу бла байламлы ишлени тындыргъандан сора, келиб, бизни да кёчюрген эди... — дейди Зоя Ракайны юсюнден. Эрикгенланы Зоя, къазауатны эмда урунууну ветераны Кавказгьа кьайтханлы бери да Черкесскеде джашайды. «Биринчи» къазауаты ючюн да, алты сабий ёсдюргени ючюн да, кърал саугьалары чепкенине тюйрелиб, кёкюрегин джасайдыла. «Экинчи» къазауаты уа... ол, ийне болуб, джюрегине чанчылгьанды да чепкенине тюйрелгенленича, сюйген заманында аны бери алалмайды...

Джигит джарасыз болмаз 1990 джыл. Деккуш улу Магомет ауушду... Энтда бир танышым, энтда бир багьалы кёрген адамым кетди дуниядан.

1988—1989 джаллада Нарсанагьа, анга къонакъгъа, тёрт-беш кере келиб, кёб хапарын джазыб алгьан эдим. Ол бек онгсунуб айта эди, мен да бек сюйюб тынгылай эдим. Бюпон ол джокъду, алай а хапарын кеси бар заманда джазгьанымча, сау адамны юсюнден айтханча айтайым. Аны джаны бизни блады, халкъы бла. *

*

*

Полковник Деккуш улу Магомет къара порге кюн, башха ахлуларыча, юсюне да сюнгю бурулуб, тыбырын, элин ташламагьанды; агьач гюрбеледе къайры, нек элтгенлерин билмей, тентек болмагьанды. «Кёчпончю» деген атны ол бир кюнню да джюрютмегенди, джамагьат Джуртуна къайта башлагьан кюнде да, ол халкъы бла бирге тюл эди. Нек тюл эди? Къайда эди? Кимле бла эди? Бу соруулагъа джууаб этерден алгьа, Деккуш улуну айтыр хапарлары кёбдю. Ол аскер къуллугьун 1933 джыл башлаб, анга джыйырма бла юч джылын бергенди.

3*

35

Полковник Деккуш улу Магометни аскерчи кёзюую.

50-чи джылла.

1933 джыл январда кичи комавдирлени Новочеркасскедеги школуна киреди. Аны бошагьандан сора, — ол Краснодарда атлы аскер училищеге кетеди. Атла аны къанатлары эдиле: — Тогьузунчу классны бошагьандан сора, — дейди Магомет, — аркъан атаргъа юрениб башлагъан эдим. Тауукъгьа да, чабыб бара тургъан сабийге да, ийнекни мюйюзюне да аркъан ата, анга кючлю юреннген эдим. Школну бошагьанымда уа, Конзаводда (Гитче Къарачайда) ат заводха ишге джарашама. Орусланы Мудалиф (алайыны тамадасы) мени эки аджирге къараргьа салады. Эски джылкъычыла бла бирге атлагьа аркъан ата тамам кючлю юренеме. Бир джолда заводдан атла алыргъа аскерчиле келедиле, биргелерине да — аркъан атыучулары, методистле, дей эдиле кеслерине да — къалмукъ джашла. Эртденбла ишге келсем, адам да кёб, методистле атланы тутаргьа кюреше тура. Арлакъда джылкъычыларыбызны бири — Чотчаланы Сарыбаш — мыдах сирелиб тура. Хапар сорсам, ол: «Да, ма бу адамланы бизни юретирге деб, алыб келгендиле, сагьат бла джарым кюрешедиле, бир атны туталмайдыла. Джукъ айтыргъа уа къарыуубуз джокъду», — дейди. «Огъай», «Нек огьай?» Атланы алыб кетерге 36

келгенлени башчылары Газданов деб, бир аламат тегей джаш, Мудалиф бла сюелиб къараб тура, къатларына джууукълашама да айтама анга: «Эркинлик берсегиз, мен алагьа аркъан атхан не болгьанын кёрпозейим». «Къара бу джигитге, къайда бир кёрпозтчюн!» — деб сыртымдан да къагъыб, кюлюб, эркинлик береди... Алайда Магомет, джылкьычыланы да чакъырыб, бир къауумун ичинден, бир къауумун тышындан киргизиб, кеси атны юсюнде, джылкъыгъа киреди. Биринчи кере атыб, эки атны бирге аркъанлайды. Дагьыда бир эмилик атны, дагьыда бирни, дагььща экини... Джаш джылкъычы джети кере атыб, онбир атны аркъанлайды. Элчиле джылкъычы уланны усталыгьына кёллери толуб къарайдыла. Методистле уа юретебиз деб келиб, юренир кереклилери болгьанына тюшюне, сейирсиниб къарай болур эдиле. Магомет, миниб тургьан атындан тюшюб, къарагьанла не эте айланнганын эсгергинчилерине дери, артда аркъанлагъан эмиликге «къонуб», кёзню къысыб ачханча бир заманчыкьгьа кёзден ташайыб кетеди. Алайгьа джыйылыб тургъанладан Opvc улудан сора Магометни сау къайтырына ышаннган джокъ кёре эдим. Къалай ийнанныкъ эдинг — уланны эмилик ат къаяланы башы бла, алыб кетген эди...

— Бурун сюеклери да ёрге туруб, джууаш болуб, ауа-сауа келген эмилик атны юсюнде (башха джары къараб, андан сакълаб тура кёре эдим мени ала) бир джанларындан чыкъгъанымда, — деб ышарады Деккуш улу, — Газданов: «Сен адаммыса, шайтанмыса?» — деб соргьан эди. Мен а биринчи кере минмей эдим эмилик атха. «Кишилик кичиден» деб, быллай бир кюнде айтылгъан болур. «Ат — белден, джигит — кёлден» дегенлей, Деккуш улу ну джукъдан къоркъуб, кёлсюзлюк этиб, артха турмазлыгьы ол кюн алайда толу танылгьан эди. Аны, батыр, тутхан ишин джигине дери билмесе унамагьан уланны, башхаладан онг болгьанын кёрюб, 1930 джыл малчы совхозларыны ишчилерини Бютеусоюз съездине Москвагьа да аны ючюн джиберген болур эдиле. Атла джигит таулугьа артда да кёб кере махтау келтиргендиле. Элец, Египтян деб, аскер тенглерин тансыкълагъанча, сагьынады аланы. «Ат 200 метрни чабаргьа, мен да аны бир джанындан бир джанына 24 кере секире эдим», — деб эсине тюшюреди полковник. Чарсда аны атлары кёб кере биринчи болгъандыла. Аны бла бирге гимнастикадан, боксдан, аскер сауутладан (не тюрлюсюнденда) атыудан биринчи разряды бар эди.

37

Санларын да алай чыныкъдырыб, аскер сауутха да тамам уста болуб, аскер училищени 1936 джыл Тбилисиде (Краснодардан ары кёчген эди) айырмагьа бошайды, анда курс взводха командир болады. Алайдан да тамада лейтенант чынны да бериб, Тамбовха ашырадыла. 1939 джыл пулемет эскадронну командирини болушлукъчусу Деккуш улу, Москвада Фрунзе атлы академиягъа киреди. Окъуб башлагьанларында, джити таулу джашны курсха старшина этедиле, артда курсну тамадасы къазауатха чырмау болуб, тыйыншлысыча тёрт джылны тынгылы окъургьа мадар чыкъмай, 1942 джыл 30-чу июнда офицер джаш окъууун тауусады. Алай бла таулу джашны уруш джолу башланады... Деккушланы Мамурайны джашы Магомет Уллу Ата джурт къазауатны кёзюуюнде Къызыл Байракъны юч ордени бла (артда да бирин алгъанды), Къызыл Джулдузну эки ордени бла «Ётпорлюк ючюн» медаль бла, Польшаны «Крест храбрых» деген сыйлы ордени бла... бютеу да 19 кърал саугьа бла саугьаланнганды. Саугьала уа кеслери алларына берилмегенлери белгилиди. Полковник аланы барын да къаны бла «тёлегенди»: 1942 джыл Сталинград фронтда — ауур джаралы, 1943 джыл Украинада У-2 самолетда Гуляй Поле элни башында — ауур джаралы, ол джыл огъуна 4-чю Украин фронтда — ауур контузия, 1944 джыл Кишинев ючюн баргьан сермешиуледе да ауур джаралы болады, дагъыда бир контузия... Аскер тахсачыланы ишлери эм къыйын, эм къоркъуулу болур, эшта. Кечеле бла душманланы араларына кириб, тахса джыя, алгьа баргьан кёзюуде, аскер техниканы аллында бара... Деккуш улу ёлюмню бетине ненча кере къарагьан эди эсе да, «солдат» атына кертилей къалгъанды. Анга юлполери кёбдю. Украинада 1943 джыл атлы корпус, немчаланы араларында къалыб кетиб, штаб бла байламлылыгьын тас этеди. Аны къайдагъысын билирге, связны джарашдырыргьа адам иерге керек болады. Аскер башчыла ол ауур джумушну Деккуш улугьа ышанадыла. Аны бла бирге, анга немча аскерлени юслеринден хапар биле келирге буйрукъ бериледи. Эски У-2 самолётчукъ (кукурузник), тамада лейтенант Владимир Родимов (лётчик) бла Магометни алыб, душман аскерлени башы бла фронтну чегинден иги кириб кетеди. Атлы корпусну ала нартюх сабанны ортасында табадыла. Алагьа да хапар бериб, связны да джарашдырыб, кёкге чыгьыб, немча аскерледен да хапарлы болуб, ызларына учуб келгенлей...

— Самолёт энгишгетин учса, атыб уралмайдыла, — деб эсине тюшюреди Магомет. — Алай учуб келе тургъанлай, немча самолёт башыбыздан пулемет бла от ачады. Окъ джангурдан къутулгьунчу, джаралы болгъанымы айтмай турама 38

да, болгьаным а къандан толгьанды, сора Володягъа: «Басалгьанынгы аяма, джаралы болгьанма» — дейме. Келиб тюшгеникде, техник, самолётха къараб, джер-джеринде 19 тешик, санагъан эди! Ол джигитлиги ючюн, Деккуш улуну «Совет Союзну Джигити» деген атха теджейдиле. Алай а «бандит» халкъны джашына ол атны джюрютюрге ким берлик эди эркинлик?! Ол Кьызыл Байракъны ордени бла саугъаланады. Къызыл Байракъны экинчи ордени полковник ни эсине «Маус» операцияны, «Джигит» атха экинчи кере теджелгении салады. «Эм уллу джигитликни Ата джуртха сюймеклик этдиреди», — дегенди бел гили философ Жан-Жак Руссо. Ишексиз да, алайды. Джанларын ол сюймекликге кёбле къурманлыкъ этгендиле. Ол сюймеклик а туугьан джеринден башланады. Туугьан джери адамгьа джерни киндигича — арасыча — кёрюнеди. Терек тамырла тенгегинден тёрт джанына джайьшгьанча, игиликге учунмакълыгьы да алайда тууады. Хар адамны, туугьан джери арасы батуб, радиусу барды. Ол радиусну арасы — сени сезиминге ашау берген, сюерге юретген, халаллыкыъа учундургьан, амандан тыялгьан джер — тюб этилсе, сен кимсе?! Сюймеклик абстракция тюлдю, ол кимге эсе да, неге эсе да тагьылыб тургьан сезимди. Кёчпончю халкъланы аскерчи джашларыны ол сезимлерин къазауат джылла ёмюрде тюбемеген амалла бла сынагьандыла. Ол болумда «Ата джурт ючюн!» деб, башларын отха сапыб, джанларын-къанларьш аямай къазауат этгенлери бек сейир, бек асыл, кёбле ангылаялмаз ышанларыды, Уллу Ата джуртха кертиликлерин кёрпозген шартды. «Ёге этген къралны сюе билген джашлары», дерик эдим мен алагьа. «Артыкълыкъны хорланырьша, тюзлюкню хорларына толу ышаннган джашла», дерик эдим мен алагьа... Халкларыны кёчгенин эшитген аскерчи джашла не болумгъа тюше эдиле? Керти да, ненча таулу джаш ёлмез джерлеринде кеслерин аяусуз этиб, окъ джангургьа чыкъгъандыла? Аны санын киши да айталлыкъ тюлдю. Джурту барны тамбласы, тюненеси да барды. Тамбланг болмазын ангыласанг, тюнененг тюб болгьанын кёрсенг, джашаялгъан тынч болмаз... Деккуш улу уа...

— Джангылыч иш, терс иш болгьанды, халкъгьа зорлукъ этиле турады, деген болмаса, халкъыбызгьа бир кесекге да ишекли болмай эдим. Тюзлюк кесине джол ачаргьа керекди, деб джюрегим алайгьа байланыб эди, ол ышанмакьлыгьымы тас этмегенлей, Берлиннге джетген эдим. Халкъыбызгьа джетген кьыйынлыкъны юсю бла да, аскерчи болмагьанымы 39

Деккуш улу уллайгьан кёзюуюнде.

унутмагьанма. Не болумда да кесинге айтханынгы этдире, эсинги, акъылынгы керекли джерге бура билмесенг, сора къаллай офицерсе? — дейди Магомет.

40

Берлинде Хорламны биринчи парадында атлагьан къарачай киши, башха совет аскерчилеча, ёхтем бара эди эсе да, аны джюрегин кеси юйюнде ёгелик сынагьан халкъыны джазыуу, кёчюрюлюб келгенлерини экинчи кюнюне ёлген анасыны ахыр тылпыуу, атыла-къыйнала айланнган юй бийчесини джыламукълары мыдыхча кюйдюре эдиле...

— Акъылым алайды, — дейди полковник, — халкъланы кёчюрюу болмаса, Уллу Ата джурт къазауат джылгьа, джыл бла джарымгъа алгьа бошаллыкъ эди. Кёчгюнчюлюкде къырылгьанланы эсеблемей къойсакъ да, къазауат джылгьа, джыл бла джарымгъа алгьа бошалса, къаллай бир аскерчи уруш окъдан сакъланныкъ эди! Кёчпончюлюк къуру кёчгюнчюлени джаралары тюлдю. Ол къыйынлыкъны ууу къралларын джакълай, къолларына сауут алгьан совет аскерчилени талайына джетгенди.

— Берия авантюрагьа хазырлана тургьанын мен алгьаракъдан да биле эдим. Къазауат бара тургьанлай, аскерлени талайын Шимал Кавказда тутханы, ол сескекли этмей къоймай эди. Къабарты-Малкъарда, Чечен-Ингушда, Къарачайда джукъгъа джарамай тургьан аскерле, кюн батханнга айлансала, къазауат аллай бир созуллукъ тюл эди, — дейди къарт аскерчи. — Къарачайлыла кёчюрюлюб бара, Саратовха джетген кюн, мен да ол тёгерекде болмагьанма, андан хапарым болмагьанды. Артда билдим. Билгенликге, къралны фашистледен тазаларгьа керекмеми, керек тюлмеми деб, ол соруу акъылыма да келмегенди. Башха къарачай джашла да, сёз ючюн, полковник Багьатырланы Харун, генерал-полковник Махаметланы Солтан, полковник Бадахланы Аскер, подполковник Акъбайланы Магомет, офицерле Деккушланы Кемал, Дудаланы Шоллай, башхала да менича эдиле. Мен ол кёзюуде Сталинград фронтда уруш эте эдим. Бир кюн штабха дежурствода тургьанлайыма, Генштабдан шифр-телеграмма келеди. Анда кёчюрюлген миллетледен аскерчилени фронтдан чыгьарыргьа кереклиси айтыла эди. Мен не халны сынагьанымы ангылагъан къыйын болмаз. Алай болса да штабны тамадасы С. С. Бирюзовгьа келиб, телеграммадан хапар бериб, аягъында: «Бу буйрукъ меннге дамы къатылады?» — деб сордум. Ол, меннге джити къараб: «Керекли джерлеге билдир, ол сорууунгу уа бу джолдан сора эшитмейим», — деди... Аскерчи джашларыбызны талайын къралны ол къыйын кёзюуюнде фронтдан тышына атханлары бюгюн хар кимге да белгилиди. Полковник ол тукъум сынаудан да бир джанында къалмагьанды.

41

Краснознаменная 2-я Гв. Танковая Армия УЧЕТНАЯ КАРТОЧКА ВГ.ТГРЛНЛ рЭ CjCf!{ut Ими и оинчпи) Год н дата рождения

/

№

.

tf^X

ISS

'«ДО*

Партийность

Scuff Время

«

/

прилина

Ноннгкт- знание

2 /

U с > f Ас f u s t

4

е Г>.1ТЛЛ1.1»|1. Пригалл. кполк о./рпус."1(.ПгПvi/ 11111Ил/cgf ) Ц »/jjrif a . V Я — Должность ФМлмнчл if) Kir 1 * А * Служил по 2 я I и. ТА с # «„"»*< ffS"f НрсМИ ЛГЧоЛплМаанНН II иоелслисс п/звдпис г// f/fftSK г Мот,

раПши,

должное 11>

Адрес: Индекс улица 1 1»С 1)Г1|'Я 1 Участие по встречах т

6

19.

X f J U _ t U .

p a i t W » _

Область I орол дом 6.У .1 «О™ , корпус 1 ' ттрета 5KBве греча Гтел . ппр3-чд- 31& -7 мрт * ''<Ц0 | j

Участие в отечественной войне >дпл«-я и Д енег. Лринн_£ ' lb h.Tk.iT jiom.TT Oma^uUtfaeetif*1, Q 'Ун/гаи/,гЖ'", 1 II каких кртнпыч операции 1 viacmonaji;

н 1,.,н'п

v

ylif/Jeinftu,

* SjCp.cicu<rA.--»-./<..

I

! l of.ipiHH' псмоГимягум и пашни к:iк11• iripownJlfi(Htt»a.T у ч а с н у

t f f ^ / ^ j

СМсгед- ^ l » / / ' " / ' ! ' <fapWb-J'* Hter* StZ&Tl&ftyub 5У4 r. к.ткпчп fa, ^ ^ . „ . „ H , ™ . 'yffyHftMitepV* fan** /J<i»4-t* *T* i/i'if", rr.d. HnnyinipMyi • 'v/a : м ш , ума M I y f t Q fiatttf*. " W . i J s •li'y^HJi~ 2}>уици, fi)oO. Каргочиу юоаш . t f./JCl/'uf'/ttf; С • ^Cfa) |«U9 r. / / Дм ям. Тир аиин Полковник кеси къолу бла толтургьан учёт карточкасы.

Деккуш улуну послужной списогуна къарасанг, быллай затны окъуйса: 1933 джыл 8-чи январдан 1936 джыл 25-чи ноябргъа дери — аскер окъууну джыллары.

1936 джыл 25-чи ноябрдан 1938 джыл 22-чи октябргьа дери — Тбилисиде аскер училищени курсант взводуну командири.

42

1938 джыл 22-чи октябрдан 1940 джыл 18-чи апрелге дери — Тамбов шахарда эскадрильяда командирни болушчусу.

1940 джыл 18-чи апрелден 1942 джыл 30-чу июннга дери М. В. Фрунзе атлы аскер академияда окъууу.

1942-джыл 30-чу июнда Иваново шахаргьа 10-чу резерв аскерге джибериледи.

1942 джыл 1-чи ноябрдан 1942 джыл 25-чи декабргъа дери — Сталинград фронтну 5-чи аскерини тахса отрядыны 1-чи бёлегини тамадасы.

1942 джыл 25-чи декабрда ауур джаралы болады.

1943 джыл апрелде — тахса отрядны башчысыны тамада болушчусу.

1944 джыл 8-чи июнь — аскерни тахса бёлюмюню башчысыны заместители.

1944 джыл 8-чи августда — 2-чи гвардиячы танка аскерни штабыны тамадасы.

1945 джыл 10-чу июнь — 1 Белорус фронт къурутулуб, аны управлениеси Германияда Совет Аскер къауумну управлениесине бурулгьанды. Башхача айтсакъ, гвардиячы полковник Деккушланы Магомет, Сталинград, 4-чюУкраин, 3-чюУкраин, 1-чи Белорус фронтлада уруш эте, Сталинград, Шахты, Ново-Шахтинск, Сталино (Донецк), Николаев, Одесса, Варшава, Берлин шахарла ючюн баргьан сермешиулеге къошулгъанды... Аны бла бирге, «Джигит» атха теджелсе, теджелгенича къала, алай болмаса да: — 1944 джыл мени Москвагьа чакъырадыла. Тюзю, кёчпончюлюк бла байламлы излейдиле деб, ары кёлюм алай болуб баргьан эдим. Москвада уа 1-чи Белорус фронтну 28-чи аскерини тахса бёлюмюне тамадагьа салыргьа деб чакъыргьан кёре эдим, — деб эсине тюшюреди Деккуш улу. Ол къуллукъда Вислагьа дери келеди. Польшаны фашистлед ен азатлагьан кёзюуде кёрпозген джигитлиги ючюн, аны «Крест храбрых» орден бла да саугъалаб, 2-чи гвардиячы танка аскерни 9-чу танка корпусну 33-чю бригадасына тамада этиб саладыла. Андан ары уа... Берлиннге элтген джолну хар элиси ючюн баргьан сермешиуле Деккуш улуну дагьыда-дагьыда сынар ючюн къалмайдыла. «Джигит джарасыз болмаз» дегенлей, полковник фашизмни уясына джетгинчи окъ джараланы, джюрек джараланы да кёб сынайды. Алай а эм уллу джарасы — кёчпончюлюк эди.

43

Кёчюб барыб, тюк-тюк болуб, саулай Орта Азиягьа чачылыб тюшген ахлуларына бир-бирин табаргьа къазауатда айланнган Магомет бек болушхан эди. Кёчгюнчюлюкню башха къыйынлыкъларындан ауур тюл эсе, дженгил тюл эди, бир-биринден аджашхан адамланы бир-бирине таралмакълыкълары. Къысха адамынгы не сауун, не шауун билелмей къалмакълыкъ, ол сёнгюлмеген джюрек ауруу эди. Ол ауруудан кёчгюнчюлюкню ал эки-юч джылында кёбле термиле эдиле, ненча адам ол аурууларын да биргелерине элте, кёрлерине киргендиле? Бюгюн да бардыла аллай джюрек ауруулары болгьанла. Магометни адресин билгенле, анга джазыб, ол да аланы адреслерин бир-бирине ийиб, алай бла бир-бирлерин табханла болгъан эдиле. Джерни джангур тюл, адам джыламукъ джибитген къара кюнледе ол къаллай уллу насыб эди! Деккуш улуну юй бийчеси, атасы-анасы да Къазахстаннга тюшген эдиле. Алайда ол кюн огьуна...

— Келтириб поездден тюшюргенлей, — деб хапар айтады Магомет, — хапчюкле бла анамы алайда къоюб, башхала не бар, не джокъ деб, джашар джер излей, джайылгьандыла. Колхоз къойла темир джолну юсюнде тургьанлай, анам, къызыу келген поездни эслеб, малланы бери чыгьарама деб чабханды. Къойланы чыгъаргьанды, кесин а, чыгьар-чыкъмаз поезд джетиб, джели бла ургъанды да... алайда огьуна джюреги джарылыб къалгьанды... Магометни атасыны, Мамурайны, къабыры да Къазах ССР-ни Свердлов районунда къалгьанды, ол келинини (Магометни юй бийчеси Люазаны) къолунда ёлгенди. Люаза бла Магомет бир джерге джыйылалмай 1942 джылдан 1947 джылгьа дери тургъандыла.

— 1942 джылны аягьында Люазаны Хурзукга адамларына кетгени бла ызына иймей къойгьан эдиле, — дейди Магомет.

— Артда уа — кёчгюнчюлюк. Къазауатдан сора мен Германияда къалама. Ол да кёчгюнчюледен болгьаны амалтын, Москва эркинлик бермей, отпускагьа келгенимде да, 1946 джыл, биргеме алыб кетелмеген эдим. Деккуш улу Германиядан Къазахстанны Свердлов району на — адамлары джашагъан джерге биринчи кере 1946 джыл келеди. Ана да джокъ... Ата да джокъ... Джигит джашны ёсдюрген ата бла анагьа, Маму рай бла Къанауатха, джашларын кёрпозюрге джазыу къызгьаннган эди. Къабырлары да — экиси эки джерде. Сын ташсыз къалгьан къабырла... Орта Азияда кюнлерини бирин эсине тюшюреди Магомет: 44

— Майны арты, июнну аллы сюрем эди. «Суу къобханды, сууну башха джары бурургъа керекди», деб, хар кимни джыйыб, алыб кетедиле. Меннге Джамбулгьа барыб келирге керек болады да, автобусха чыгьама. Автобусха миннген кёзюуюбюзде милиционер башхала бла кюрешмейди, бизникилени уа миндирирге унамайды. «Барын миндиресе, былагьа былай нек этесе?» «Суу къобханнга барыргьа керекдиле». «Башхалагьа уа?..» Алай демлеше келебиз да, сора: «Минигиз! — деб къарачайлылагьа кёл бериб, милиционерге айланыб: «Быланы барын да ишге элт!», — дейме. Автобусдагьыла къычырыкъ-хахай боладыла, унамайдыла. Милиционер кёчпончюлеге оноу этелгенликге, ол бирсилени джолларындан тыяргьа эркинлиги джокъду да. Бизникиле да, башхала да, мен да бирге джолубузгьа кетебиз. Милиционер барыб тарыкъгьан эди да, экинчи кюн тамадасы мени чакъырады. Келеме. Сорууна джууабха: «Да мен сизге болуша эдим, адамланы ишге элт дегенимде, унамагьан эди», — дейме. Меннге не этерик эдиле?! Не этер къарыулары бар эди? Кёчпончюлеге керек эди болушлукъ... «Игилик бла джигитлик бирди» дегенлей, Деккуш улу къолундан келгенни аямай, 45 ссшуу юонюн тауусуб, ызына кетеди. Къаллай солуу юонле эдиле ала? Ачыу бла ачытхан юонле. Ол юонледе ангылагьан эди таулу киши халкъ туугьан джерине къайтмай, анга тынгы, насыб къайтмазын. Джуртуду халкъны къадамасы. Аны кёпо да, ташлары да, сууу да, кечеси да, джели-джангуру да джарсыу бла халкъны орталарында буруудула. Деккуш улу солуу кюнлерин тауусуб, кёрген джарсыуларындан джюреги арыб, эриб, эзилиб, «кёчпончю» атны джюрютген юй бийчесин да къоюб (кёчпончюню тыш къралгьа иерге боламы эди сакъ комендатурагьа?!), кеси Германиягьа кетеди.

— Артда 1947 джыл Москва эркинлик бергенден сора, Люазаны Берлиннге Гриша барыб алыб келген эди, — дейди Магомет. Гриша... Магометни къаллай адам болгьанын ангылар ючюн, Георгий Скрипникни юсюнден да талай сёз айтыргьа тыйыншлыды. Аны юсюнден Деккуш улу кеси былай хапар айтады: — Украинаны джауладан тазалаб баргьан кёзюуде, 1943 Джыл, бир чачылгьан элни юсю бла ётюб бара тургъанлайыкъгъа, кърым тауукъ бла гугуруккуну тюйюше тургьанларын кёрюб, аланы джагьалашханларына кьарарым 45

келиб тохтагьаным бла, хуна джанында олтуруб тургьан джашчыкъны эслеб къояма. Он джыл болгъаннга ушай эди, артда уа билдим — 13 джыл болгъан ёксюз джашчыкъ. Биргеме алыб келеме (андан сора да эки-юч джашчыкъгьа этген эдик алай). Германияда Гришаны, кесиме ординарец этиб, биргеме тута эдим. Штабда да джарай эди. Немча тилни уста биле эди да, керек болса, тылмач да бола эди. Частда кечеги школгьа джюрюб турады. 18 джылы джетгенинде, Къазахстаннга адамларыма ашырама, алада джашаб, 11-чи классны тауусады. Ол заманнга Алийланы Умаргъа — Къыргьыз университетге — Гришаны математикадан уллу фахмусу болгьанын, аккордеонда уста сокъгьанын (бир немча кишиге джюрютюб юретдирген эдим), немча тилни иги билгенин джазама. Къыргьыз университетге кириб, аны бошаб, Ош шахаргъа ишге джиберилген эди... Ма Георгий Дмитриевич Скрипникни мени письмома Ош шахардан ийген джууабыны бир кесеги: «Мен Деккуш улуну къолунда 1949 джылгьа дери тургъанма. 1947 джыл июль айда уа Магомет Мамураевични бийчеси Елизавета Шамаевнаны элтирге Германиядан Къазах ССР-ни Михайловка элине келиб кетген эдим. Ары келгенимде, аны адамлары меннге Магомет Мамураевични джашына къалай тюберик эдиле эсе, алай джарыкъ тюбеген эдиле, бек эркелетген эдиле. Демобилизациям джетиб, 1949 джыл апрелде, Германиядан бери къайтыргъа керек болгьанында, Магомет Мамураевич, неди мындан ары муратынг, деб соргьан эди. Алай бла, биягьы Михайловкагъа келиб, Деккуш улуну адамларында тохтаб, алайда бир кесек да солугьандан сора, кечеги школну 11-чи классына да джюрюй, ишге джарашдым. Джашлыкъ этген кёзюулерим да болгъан эдиле. Окъууну къояргъа тебрегенимде, (меннге кёз-къулакъ болуб тургьанла, меннге джан аурутханла кёб кёре эдим) Магомет Мамураевич бла Елизавета Шамаевнадан письмо алдым. Ала окъургъа, билим алыргьа кереклими къаты эсгертиб джаза эдиле. Андан сора аллай затым да болмады. Къыргьыз университетни физико-математика факультетине кириб, аны джетишимли тауусдум. Чыртда унуталмайма университетде окъугъан джылларымда Магомет Мамураевични отпускаларыны кёзюулеринде (эки кере), ол декан Сухомлиновдан эркинлик алыб, мени биргесине солутханларын. Мен ол къыйын джыллада аны ол сакълыгъы бла, болушлугьу бла — сёз бла, ачха бла да — алалгьанма баш билим.

46

Магомет Мамураевични халисин кёрпозген не зат къалгьанды эсимде, деб сораса. 1948 джыл полкну командирин, полковник Деккуш улуну, частындан башхагьа кёчюргенлеринде, ийнанныкъмысыз билмейме, аны къолунда аскер къуллукъ этгенледен бир къауумла (ол кёзюуде къазауатдан сора аскерде къалыб тургьанла кёб эдиле) джылагьан эте эдиле. Башхасын айтмай къойсам да, меннге, джолда аллына тюбеген уланчыкъгьа, къайгъырыуу огъуна, Магомет Мамураевични уллу адамлыгьын кёрпозеди. Мен аны кючю бла джашаугьа толу адам болуб къошулгьанма, ант этейим, кёлтюртюб айтмайма, тюз, башымы алдамай, кесиме айыб келтирмей сайлагьан усталыгьымда ишлеб, бюпонюме джетгенме, кърал саугьаларым да бардыла. Магомет Мамураевични юсюнден джазаргьа излегенигиз ючюн а, джюрек разылыгьымы билдиреме. Ол Совет Аскерни тюзлюкню тутхан, адеби-намысы, сыйы болгъан, джигитлиги озгьан командириди. Аскер саугьалары да анга мюкюлдюле (эм тыйыншлы баш саугьасы уа анга берилмей кьалгьанды). Аны джигитлигини юсюнден хапар айтырыкъла аз тюлдюле, бардыла...» Георгий Скрипникни (бусагьатда пенсионерди) письмосу бир тылпыу бла джазылгьанды. Айтханындан айтмагьаны кёб болгъаны сезиледи. Башхасын айтмай къойсам да... Тюз айтады. Башхасы алай къалса да, бир джашаугьа «чагъаргъа» болушханы, бек уллу адамлыкъды. Орта Азияда кёчгюнчю сабийледен ненчасына керек болгьан эди Магометча ышыкъ? Ненча таулу улан, Гришача, эшикге атылыб къалгьан эди? Аланы ненчасына табылгъан эдиле Магометле? Люазала? Аллай къайгъырыу амалтын ненчасы ажымлы ёлгенди? Адам борчу — адам болургъа. Адам болгьан а, артыкъ да бек къыйын кюнде, неден да къыйынды. Эшта, Магомет бла Люаза Германияда къалыб, атыла-сатыла айланнган кёчгюнчю ёксюз сабийлеге берирге боллукъ джюрек джылыуларын украин джашчыкьгъа, Гришагьа, бере болур эдиле. Къайсы сабийни да миллетлиги — сабийликди. Къазауат бла кёчпончюлюк Магомет бла Люазаны бирбиринден беш джылгъа айыргъан эдиле. Бирге узакъ ёмюрню джашарыкъ, эки сабийге ата-ана боллукъ, хурзукчу джаш бла хурзукчу къызны джазыулары бир-бирине сейир тукъум къощулгъан эди. Ол кюнледен Магометге хапар айт деб тилегенимде, бир кесекни тынгылаб туруб, сора ышарыракъ да болуб, хапарын айтхан эди: 47

— Хурзукда Ёзденлары бла Деккушлары хоншу джашай эдиле. Мен 1936 джыл Тбилисиден отпускагьа келеме. Келсем, Байчораладан джууукъ джетген джаш «Люазагьа менден келечилик айт» деб тилейди. К еле тургьанлайыма, Люаза аллыма тюбеб кьалады. Хайда, ушакъ этдик. Келечиликни да басдым. Ол а джууаб бермеди. Джууаб бермей къойса, атам бла эки къарнашдан туугьан къызгьа тилейме: «Напий, сорчун, не айтырыкъма ызыма къайтыб барсам?» Напий кетеди да, терк ызына къайтады. «Оу, сора мен аллай бирни аны Байчора улу ючюн сакълабмы тургьанма? Ангыламаймыды мен кишиге бармазлыгьымы? Кеси этлсе элтди, элтмесе, меннге аны келечилиги керек тюлдю», деб къойду, — дейди Напий. Аллай джууаб сакьламагъаныма, джунчуяракъ да болама. Алайда хоншу болуб эгешча-къарнашча турабыз да! Ангарылама, къалай болур, деб сагьыш этеме. Алай болса да, аны бла экиде тургьан Таубий хаджини джашы Зекерьягьа (джангыз анга) айтама. Ол ат бла айланыучан эди да, машина табылмаса, линейканы хазыр этсе деб, кёлюме келеди да, джюн джыяргьа келиучю машина бла да сёлешеме. Люазаны да алыб «къачар» акъыл ал сам, ол да джокъ, ол бири да джокъ. Оразадамы эди, билмейме. Люаза хычынла чача тура эди. Анасы уа къойларын излей кетиб, ол да юйде джокъ. Юйлерине кириб келеме да, алай олтурама. Люаза аллыма хычынла салады. Акъылым алайды, биргеме Тбилисиге кетиб къалыргъа таукел болса, алыб кетерге. Ол чемоданчыгъын да джыйыб, тоб кибик, хазыр болуб тура кёре эдим. Ол хычынла да алай къаладыла, чыгьыб джаяу тебрейбиз. Бара тургьанлайыкъгьа, Зекерья ат бла ызыбыздан джетеди да, Чотчалагъа дери чемоданны элтеди. Чотчалада уа — бир той! Алайда да таныйдыла деб, адамлагьа кёрюнюрге къоркъуб... Бизни насыбыбызгьа, алайда — Черкесскеге барлыкъ бир машина. Акъырын бардым да сёлешдим. Кесими чемоданым Микоян-Шахарда къарнашымда эди. Анам а — алада. Энди анам да, анда болуб, къалай этейим дейме да, анга да бармагьанлай, Люазаны да алама да Черкесскеге кетеме, алайдан да Тбилисиге поезд бла джыйылабыз... Люазаны анасыны къойчукъларын а бёрю ашаб, джангыз бир къозу, ташны тюбюне кириб, сау къалгъан кёре эдим. Мен Люазаны алыб кетиб, къойларын да Ёзденлары бёрюге ашатханларында, кеслерини тукъумдан Абил деб биреу: «Люазаны бёрю ашады, Ёзденланы къойларын да бёрю ашады» деб чам джыр этгенди. Мени да чам атым эди Бёрю.

48

Чотну билгенлеринде, той этдирликле къачыб кетгенлерин ангылаб, эки ана бир-бирлерин алгьышлаб, бир-бири къолун тутхан хапар айта эдиле. Бизге уа, бир-бирине эришгенча, къой къакъ этле ийген эдиле да, биз да ала бла Тбилисиде «толу юй» болгьан эдик... Магомет кюледи. Къалай игиди къарт адам джарыкъ кюлсе.

— Къысхасы, сизге макъа къакълар джылыгьызда къой къакъ этле ашатыб тургъандыла?

— Хо. Магометни ётген джолунда узакъ джашлыгъын, арт джылларын эсине тюшюрте келиб, 50-чи джыллагъа чакъырдым. Ол 1946, 1950, 1952 джыллада Орта Азиягьа барыб-барыб кетгенди. 1954 джыл а Нарсанагьа, къызчыгьы Рита бла Люаза да биргесине, санаторийге келгенди.

— Нарсанагьа келгенибиз бла Люаза бла сабийни квартирге салама, кесим санаторийде джарашама. Ол ишибизни тындыргъандан сора, Баскаевлеге келебиз. Врач бар эди да! Аны юй бийчеси Орусланы Мудалифни къызы, экиси да бир аламат адамла. Гитче Къарачайда райисполкомну председатели болуб тургъан Эбзеланы Аскер, ол да Баскаевлеге Казахстандап келиб тура эди. Эбзеледен Бияслан деб, ол да келеди. Олтурабыз алада, болгьанны сагьынабыз. Хурзукга барыргьа оноу да этиб, кече да алайда къалабыз. Эртденбла къобсакъ, «ой, анам, анам! Ой анам, анам!» деб Бияслан юйюню тюбюнде ары-бери чабады. Кёнчегине кеселекке кирген эди да, бизни да алындырыб къоя эди. Алай болуб, Баскаладан да кеселеккени чыгьарыб, алай чачылгьан эдик... Къабартыда анамы джууукълары бар эдиле. Ары барсакъ, анамы эгечинден туугъан майор джаш, джангы машинасы бла келиб тура эди. Ол джангы «Победа» бла талай адам болуб, Хумарада да тохтаб, джууукъгьа-тенгнге тюбеб, алайдан да Хурзукга келебиз. Мен таныгъан Хурзукдан джукъ да къалмай тура эди. Бизни уллу тёнгертке юйюбюз бар эди. Аны бир агъачын къоймай, чачыб, къоратыб тура эдиле. Бизни арбаздан сакъланнган — анам юй артында орнатхан юч терекчик (бир алма, бир кертме, бир эрик). Юй тюбге отму салгьан эдиле да, ол терекчикле да джырмыланыб тура эдиле. Чачылмагъан къарачай юйледен бери-бери чыгьыб, гюрджюлюле къарай эдиле. Болгьан а халек болуб эди. Деккушлада «Гебенеклени къазан» деб, уллу къазан бар эди. Юч ёзенде да аны билмеген джокъ эди. Он къой бла бир ёпоз 4 «Книга скорби»

49

сыйына эди ичине. Арбагьа, 8 эркиши кёлтюрюб, кючден сала эдиле. Аны да, дагьыда бизде (Деккушлада) къыл къобуз бар эди. Аны да Тау Артына аудургьан эдиле. Алайда джюрегими джылытхан джангыз бир зат болду: Хурзукда «Эршини тирмени» деб барды. Анга киреме да, кирсем, бир сванлы, кеси да тауча билген. «Не этесе былайда?» — десем, ол: «Тирменни сакълаб турама, иеси къайтхынчы чачыб кетмесинле деб», — дейди. Ичинде джашаб тура эди. Ол заманда джашар юйле ансыз да джетише эдиле. Разылыгьымы айтыб, кесине да табханымы бериб, андан алай айырылгъан эдим. Чачылгьан юйлеге къарай-къарай, Хурзукъдан чыгьыб кетдик... Къарачайны туугъан джерине къайтыргъа эркинлик табханы бла Деккуш улуну аскер къуллугьу тауусулгъаны бир джылгьа тюшген эдиле.

— Мен 1933 джыл аскерге Нарсанадан кетгенимча, 1956 джыл да бери къайтхан эдим. Мен биринчи келген эдим Нарсанагьа, менден сора Тока улу, аны ызындан Семен улу Магомет, — деб саулай Къарачайгьа огьурлу кюнлени эсине тюшюреди къарт таулу...

48 джылны — къонакъда Темирджанланы Фатимагьа мен письмо джибергенли сау джылджарым ётдю. Джашауундан хапар алыргьа излегеними айтыб джазгьан къагьытыма акъдан, къарадан да бир джууаб иймей, тынгылаб тургьаны, не «хосун», не «огьайын» билмегеним, мени тынгысыз этеди. Келинине телефон бла сёлешиб, хапар соргьанымда, ол: «Къарыусузду да, джашауун эсине тюшюрюб къозгьалса, джюреги тутуб къалырмы, деб къоркъабыз. Джараны чучхугьанча... деб кеси да унамайды. Ким биледи, кесинг тюбесенг, сеннге «хо» деб къоярыкъ эсе да. Кесинг унаталлыкъ болур эсенга...» — деди. Москвагьа учаргъа керек болду. Ары учхан а не эди, джолум болурму ансы?! Бир-бирибизни танымагьаныбыз, телефон бла сёлеширге (ол дачасында кёре эдим) да мадар чыкъмагьаны, джюрегини ауругъаны, унамагьаны... Фатимагьа «барама» деб билдирмегенлей, халындан да хапарсызлай, кеси кесиме «таукелге нюр джауады» деб, кёл эте, письмодан сора алты айдан джолоучу болдум. Джолда уа: «Тюберге унамай къойса уа?» «Кел, джууукъ бол демесе, босагьасындан не деб атларыкъма?» «Аурукъсунуб тура эсе уа?» «Мени 50

У

Темирджанланы Фатима туудукълары бла.

джюреги ал май, хапар айтыргьа кереклиге санамай къойса уа?» «Ётген ишден тюш иги дегенлей, джараланы нек къозгьаб айланаса, десе уа?» «Таныгьаным тюл, билгеним тюл, сеннге ичги сёзюмю айтырча, десе уа...» — дей, керекли, керексиз, тыйыншлы, учхара соруулагьа да джюрегими ашата, самолётха миндим. Къоркьуу, таукелсизлик, аккыллылыкь джюрегин кючлесе, дуниясын унутуб айланнган да, Аллах ны эсгере башлагьанча, мен да ангымы чайкьагьан сорууланы Аллахны аты бла джыгьаргьа юореше келиб, къралыбызны ара шахарында тюшдюм. «Кёчпончюлюкден хапар алыргьа Москвагьа учаргьа неге керек эди, къайсы кьарачайлыны босагьасындан атласанг да, ол джарсыудан хапар айтырыкъ табыллыкъды», дерикле да болурла, ала да тюздюле. Алай а мен былайда ташкёпюрчю киши Темирджанланы Шахымны къызы москвачы Фатиманы юсюнден хапарлагьа тынгыларгьа излейме. Бу тиширыу кёчгюнчю болмагьанды, аны бла бирге ол ачы джарсыу аны джашау джолун да бурулмаз джанына бургьанды, аны джазыуун да, джангы чакъгъан пол тахтаны буз ургьанча, чанчакълагьанды. Алай эсе, келигиз, хапарны аллындан башлайыкъ.

4*

51

Темирджанланы Фатима Тушино шахарда джашайды. Ол Москваны бир къыйырыды. Москвагьа келиб тюшген кюнюмю эртденбласында Фатимагьа телефон бла сёлешдим. Аппаратны чархын бура, «къайсы тилде' сёлешсем керекди...» деб сагьышландым. Джуртундан тышында, адамларындан кенгде къыркъ сегиз джылны джашагъан тиширыу, къайдам, ана тилинде сёлешелемиди?! Мен бир оюмда тохтагьынчын, къулагьыма «алло» деген таууш келди. Къарачайча джууаб этелмедим... Мен орусча, ким болгъанымы билдириб, письмому да сагъыннганымда... ол меннге «эсимдеди, эсимдеди» деди ана тилинде. Къарачай тилден орусчагьа кёче, орусчадан ана тилибизге кёче, экибиз да бирча эки тилни бир-бирине алмашдыра, телефон бла сау сагьатдан артыкъны халкъыбызны, танышны, шагьрейни... юслеринден ушакъ этдик. Къарачай «тауушха» тансыкъ болуб тургьан амма эки тилде да бирча уста сёлеше эди, алай а меннге «доченька» деген болмаса, «къызым» деялмай эди... . — Кел, джууукъ бол, — деди ол ушагьыбызны аягьында. Кесинги да таныт, мени да таны. Мени таныб да не этериксе, тюрсюнюм, сыфатым да къалмагьанды. Хапарымы уа... Не этесе аны?! Къазауатха бармагьанма, джигитлик этмегенме. Халкъым бла болмагьанма. Неми джазарыкъса?! Джюрек джараларымы къозгьагьандан сора, ийнан, хапарым сеннге джукъ берлик тюлдю... Къаллай бир адамым къырылгьанды, халкъыбызгьа къаллай зырафлыкъ, артыкълыкъ джетгенди, мен а энтда джашайма... Мне стыдно, что я еще живу, — деб орусча къошду.

— Тоба-асто, алай къалай айтасыз? — дегенимде, сёзю тереннге кетеринеми къоркъду да, башха, джылы ауаз бла: — Кел, кесинги кёрмегенлей, ауазынгдан джюрегим илешди, юйде сёлеширбиз. Джангыз тилерим: ауур соруула бериб, къатылыкъ этме меннге, — деди. Дагъыда сёзню алай мыдах халда бошамайыкъмы деди да: — Эшикден кирсенг, мени эслемей къояргъа боллукъса, кёрмей къалсанг, энишге къарарса, мен энишгеде боллукъма. Арт кёзюуде къадалыб ызыма ёсеме, — деб кюлерек да этиб къошду. Тушино шахаргьа, Фатиманы фатарына, мен кюнорта бола келдим. Кеси айтханча, алашачыкъ болмаса да, къонакъбайым токъ, къысха бойлу, кёзлери сюйюм тёкген тиширыуду. Адамны джашауу ызын халисинде, сыфатында, къарамында да къояды. Москвачы къарачай амма хошкелди52

син айтыб, мени тёрге олтуртуб, кеси барыб, башына хота джаулукъчукъ къысыб (чох къысыб) келиб, туурама олтуруб, хычын эте тебрегенинде, хулгу джугьу къолларына, ышарыу джарытхан бетине къарай, «анда, кесибизде джашаса Фатима, къаллай амма боллукъ эди» деб келди кёлюме. Узакъ Москвада эки Фатима (бири къонакъбай, бири къонакъ) бир табакъдан бир хычындан «бисмилля» этдик. Валя, амманы къызы, келтириб аллыбызгъа чай салгьанында: — Юйден айранны къурутмагьанча джашайма, кесимикиле бери айрансыз келмеучендиле да, къорлугьуму керти къарачай айран бла джангыртханлай ту рама, — деди Фатима. Бир кесекни джукъ айтмай туруб, тюнполген ауаз бла. — Не келсин, мында кесибиздеча иги айран болмайды, былайыны сютю башха хансладанды да, — деб къошду. Джашаууну юч этиб экисин Москвада ётдюрсе да, хар не «кесиники» бла «былайыныкъына» юлешиниб тура кёреме...

— Анам мен туугьан кюн ёлген эди,— деб башлады къонакъбайым хапарын.— Анадан да ёксюз эдим, джазыуум туугьан джеримден да этди ёксюз... Ташкёпюрде туугъанма, анда школгьа джюрюгенме, ызы бла Микоян-Шахарда устазлыкъ техникумну тауусханма. Ол 1935 джыл эди. Ол джыл Джангы Къарачай элге устаз этиб ийген эдиле. Ол себебден биринчи сохталарым джангы къарачайчыла болгъандыла.

1936 — 1937 окъуу джылда уа Нарсанада Сабий юй къуралады да, ары завуч этиб ашырадыла. Ол бизни ёксюзлеге деб ачылгъан эди. Алай а, кесинг билесе, къарачайлыла ёксюзлерин къралгьа бермейдиле да, аны себебли атасызанасыз болуб, кеслери башларына къалыб тургъан ёксюз сабийлени тыш шахарлагьа айланыб джыйгьан эдик. Экинчи джылында мени Ташкёпюрге ишге кёчюредиле. Ол 1940 джыл эди. Ол кёзюуге къазауат болмай къалмазлыгъы белгили эди да, устазланы отпускаларыны кёзюуюнде лагерлеге ашырыб, анда аскер сауутладан атаргьа юрете эдиле. Джашау а биягьынлай бара эди. Устазлыкъ ишими бек сюе эдим. Классны звенолагьа юлешиб, бир-бири бла эришдириб, окъууларын алай къураргьа кюреше эдим. Дерследен сора юйлерине ашырыб иймей, ол аякъ кёпюр бла ётдюрюб, джырны да къутурта, гурт тауукъ джюджеклерин тизгенча тизиб, сау классны киногьа элтиучен эдим, тепсерге юретиб, ансамблле къураб... Аз-кёб да туугьан элиме хайырым джукьгьаны ма ол эки-юч джылда болгьанды...

1941 джыл исполкомну кесинде госпиталь ачадыла да, школда да ишими бардыра тургьанлайыма, кеси разылыгьым 53

бла анда да физкультура бла багъыуну бойнума алама. Ансамблле бла ишлегеними да къоймайма... Джарыкълыкъны, тойну-оюнну, чамны-накъырданы сюйген адам эдим.

— Эшта, тири да болур эдигиз, — деб къошдум мен да.

— Ол заманда тири, патриот болмагьан джокъча алай эди, — дейди Фатима, нелени эсе да эсине тюшюре. — 1942 джыл болады. Къазауатдан джюрегибизни басар хапар келмейди. Къолуна сауут алалгъан бары кетгенди. Ол джыл Москвадан, Москва тёгерегинден адамла эвакуирован болуб, аскер заводла къалыб кетиб, алада ишлерге ишчиле деб, урунуу фронтха вербовка башланады. Мен да джазылама. Кесим а керти фронтха кетер акъылым барды. Мени вербовкагьа секретарь этедиле. Адамлары бла тёрт эшелонну ашырабыз (ала барыр джерлерине джетгинчи, Азау тенгизни къатында бомбежкагьа тюшюб, алайда огьуна бары къырылыб къалгьандыла). Мен секретарь болгьаным себебли, къагъытланы, башхасын хазырлай, ахыр эшелоннга къалама да, ала кетгенден сора, юч кюнден Черкесскеден чыгъабыз. Бизле билмегенликге, ахыр эшелон андан чыкъгьынчы огьуна, аны къайры барлыгьы белгиленнгенди: Москваны буйругьу бла, анга бронь салыныб, Тушино шахаргьа авиазаводха джол тутады. Ол заводну джарашдырыб, аны ишлетиб башларгьа, деб оноу этилгенди. Бюпонча кёзюмдеди «Тушино» деб къара чайыр бла багьанагьа кёнделен урулуб тургъан къанганы юсюнде джазыу. Джашлыкъ, джигитлик, къоркъа билмеу... Фронтха бир кирсек деб келиб (ол кёзюуге уа Москва тёгерекден фронт артха ыхтырылыб эди), немчаланы кёрмегеникде... Келиб тюшгенибиз бла, тёгерегиме къараб, окъ-тоб тауушну эшитмегеними ушатмай, поездни тамадасына: «А фронт къайда?!»

— деб соргъан эдим да, артда да унутмай эди аны. Бир кесек заман ётгенден сора ангыладым, бизни ишибиз да фронт болгьанын. Къаты ишлей эдик... Черкесскеден 1942 джыл июнь айда чыкьгьан эдик. Июль айда Тушино шахарда авиазаводда ишлеб башладыкъ. Мен баргьан эшелонда менден сора къарачайлы джокъ эди... Онунчу цехде техника контролер этедиле да, урунуу фронтубуз башланады. Болгьан кечинмегим да юйден келген письмола болуб, письмо джаза, письмо ала турама. Къатымда уа башымы салыр адамым джокъ. Не джаны бла да къыйын, учхара заман. Джашауну аллай кёзюулери адамланы не тюрлю шартларын да уятыучандыла. Аллай чюйре болумда бирле джигерликни, 54

джигитликни эм асыл, эм мийик юлполерин кёрпозтедиле, бирле уа... джаныуар къаннга кириб къаладыла. Аманлыкъчыла топ-толу, кеслери да джукъдан артларына турмай. Ол болумда джагьынг болмаса, джанынгы сакълагьан, башынгы айландыргьан да, айтыб айталмазча, бек къыйын. Алай да болуб тургьанлай, юйге джазгьан письмоларыма джууаб алмай тохтасам боламыды! Бир, эки, юч... он... джыйырма письмом джууабсыз-джууабсыз къаладыла. Халкъгъа джетген къыйынлыкъ мени унутдуруб къойгъан эди. Бир бёлек замандан ала-чола хапарла эшитеме. Джашаудан да, адамларымдан да, халкъымдан да тюнгюлеме. Неди амалым?! Сау уллу дунияны башында къарачайлы болуб кесим джангыз къалгьанча, джюрегиме аллай бир такъырлыкъ келеди. Кесибизде, областда, Онбиринчи шахтада шахтер болуб ишлеб тургьан Василий Тимофеевич Ткач деб, менден абадан, украинлы, бир эшелонда келген эдик. Ол меннге кёзкъулакъ бола, керек джерде билек бола туруучан эди. Бирге келгенибиз, бир джерден келгенибиз, тиширыу, онгсуз деб да къарай болур эди. Кеси да иги адам, тынч адам... Аны бла джашаууму байлайма... Ёлюб къалмагьандан сора, джашау этерге керекди. Тамырларынг да юзюлюб тургьанлай, «тамблам» деб аллынга къараялмайса, тамблангы кёралмайса. Бюпон а... бюпонюнгю уа къалай болса да ётдюрюрге керексе... Андан сора джыллада бир-бири ызындан юч сабий — Коля, Валя, Володя — тууадыла да, ала джашаугъа байлайдыла. Аталары 1942 джыл келиб авиазаводда электрик болуб ишлеб башлагьаныча, ол ишинден чыкъмагьанлай, ахыр кюнюне дери урунуб турду.

— Къаллай бир болады Василий Тимофеевич ауушханлы?

— Беш джыл ётдю... Айтханымча, ол сабийле туугьандан сора ала къайгъылы болама, ишими да къояма. Беш джылны ишни атын да айтмай, аланы аякъ юсюне салама. Сабийле аякъланнганларында, ишлер кёл алыб, халкъ окъууну район бёлюмюне барама. Талай джылны школда ишлемей тургьанымы билиб, «огьай» дей да бир тебрейдиле, дагьыда, урунуу китабчыгъыма къараб, тамбла огьуна ишге чыкъ деб, кюндюз ал башланнган класслада, ингирде аскерчиледе ишлерге буюрадыла. Къазауатдан сора джыллада Тушинода аскер частла шахарны оюлгьанын-чачылгьанын аякъ юсюне салыб кюреше эдиле. Алагьа деб, кечеги школ бар эди. Ишлеб башлайма. Миллет школлада орус тилден окъутурукъ устазланы хазырлагьан Н. К. Крупская атлы экиджыл55

лыкь курсла бар эдиле. Кесим да алагьа киреме. Артда устазлыкъ институтну да заочно бошагьанма. Алай ишлеб тургъанлайыма, мен окъутмагъан аскерчиле да «бизни къара тиширыучукъда окъурубуз келеди» деб билдиредиле да, халкь окъууну район тамадасы: «Фатима Шахимовна семизчикди, эки джарты этсек да эки къауумугьузгъа да джетерикди», — деб, чам да этиб, менден ууакъ сабийлени алыб, ишими саулай да кечеги школгьа кёчюреди. Бир джолда частха СССР-ни Къоруулау Кючлерини министерствосуну комиссиясы келеди. Тамада замполит Агарков Леонид Васильевич деб бар эди, ол келгенлеге аскер кийимле кийдириб, мени дерсиме келтиреди да, кеси уа ма «сеннге джангы сохтала» деб кетеди. Сау ийыкъны дерслериме джюрюйдюле. Сынау иш берсем а, «джангы сохталарым» биле-биле, халатла иедиле. Ары дери да сезген эдим бир джукъла. Сора замполитге айтама: — Кёзюме кёрпозтме келтирген «сохталарынгы»! Ала джумушларын тындырыб кетедиле, ызы бла уа «Красная звезда» газетде мени юсюмден статья чыгьады.

— Ол газет джокъмуду кесигизде?

— Эшта-эшта, аны сан этиб, сакълай билмегенме. Талай джылдан кимге эсе да керек боллукъду деб, кимни акъылына келлик эди.

— Къайсы джыл эди ол?

— Айталлыкъ тюлме. Эки-юч джылдан бери (джыгъылыб, башымы ургьанлы) эсим азыб, башымда джукъну туталмай къалгьанма. Билиб, таныб тургъан адамларымы атларын бирбирде эсиме тюшюралмай къалама, даталаны уа къой да къой...

— Газетни юсюнден айта тура эдигиз...

— Хо, газетде статья басмаланнгандан сора, редакциядан мени телефон бла сорадыла да, былай айтадыла: «Сизни къарнашыгьыз излейди. Сиз огьай тюл эсегиз, адресигизни анга берир эдик». «Мени къарнашым... Мени къарнашым къалмагъанды. Халкъым кёчюрюлгенди, къырылгъанды. Не къарнашым? Билмейме...» — дейме. «Темирджанладан аскерчи джаш. Сизге эгечим болургъа керексиз, дейди». «Беригиз. Беригиз адресими. Алай а кеси излеген адамны кёрмесе, джюреги къыйналмасын. Анга хазыр болуб келсин». Мени халымы ангылаймыса?! «Ата», «ана», «къарнаш», «эгеч» деген сёзлени татыуларын унутуб бошагъан, ол сёзледен тюнполюб тургъан бир адамгьа: «Къарнашынг излейди сени» деселе...

— Ызы бла уа не болады?

56

— Не эсе да излей, Москвада ГУМ-гьа барама. Аны уа, ичине кирген эсенг, билесе, ортасында фонтан, эки джаны уа балконлары бла этажла. Мен экинчи этажда тургьанлай, арлакъдан таза къарачай тилде, 25 джылны мен бир сёзюн эшитмей тургьан тилде, эркиши ауаз: — Анам, сеннге барыргьа эшикни табмайма! — дейди. Тиширыу ауаз да тюбюнден: — Къалай табмайса? — деб сейирсинерек сорады. Ол ауазла санларымы ток ургьанча титиретедиле. Джиклерим джызылдагъан эдиле. Джашны да кёреме (17 — 18 джыл болгьан улан) — менден узакъ тюл эди кеси да, фонтанны кьатында тиширыугьа да кёзюм илинеди, ол да мени эслейди (эсли адам болур эди), нек эсе да къачыб башлайма. Бир палахдан къачханча, шашхынлыча болуб, къайры, кимден, нек къачханымы да ангыламагьанлай къачама. Бюпонча эсимдеди «Концелярия товарла» деген бёлюмде, ол тиширыу мени джетиб, билегимден тутханы.

— Кимни къызыса? — дейди, ол дейди, бу дейди, тилим тутулуб, джукъ айталмайма. Сора тамам аманнга кетгеними ангылайды да, айтады: «Эгечим, мен сени бу халда къоюб кетерик тюлме, бир тюрлю болгьанса, юйюнге элтирге керекме» деб, биргеме келеди. Джашы да, дагьыда нёгери ногьай къатын, ала да, ол кече менде кьаладыла. Сёлеше келиб, ногьай тиширыу Хасанланы Абул-Керимни ташатын сюйюб тургьанын, ол а аны сезмегенлей кьалгьанын айтады. Сора къарачай тиширыу да: — Сосурлары юйдегилери бла, Абдул-Керим да, башхасы да сау-эсен къайтхандыла, — десе, мен: — Къайдан? — деб сорама.

— Орта Азиядан! Билмейми эдинг сора?! — деб, сора ол хапарны башлайды. Кечени узунуна созулгьан къыйынлы хапарны, халкъны джюрегине ёмюрлюк джара болуб тюшген къыйырсыз-учсуз ачыуну керти хапарын... Ол кече биринчи кере сау джашагьаныма уялгъан эдим. Адамларыма, джериме, халкьыма термилиб, кесими тамам къыйынлыгьа санаб тургьанлайыма, халкъгьа джетген учузлукъну хапарын эшитгенимде, сау кьалгьаныма, ол кюннге дери джашаргьа мадар табханыма уялгъан эдим. Аны бла бирге адамларымдан кимни болса да табар эсем а деген умут да тюнполюб тургьан джюрегимде туугьан эди.

— Ол тиширыула ташкёпюрчюлени таный эселе, сизникиледен бир джукъ къалай айталмадыла?

57

— Огьай-огъай. Ким cay, ким шау деб таныгьанынгы-билгенинги джокълайса да, аладан а хапарлы тюл эдиле, бир сёз бла да сагъынмадыла меникилени.

— Темирджанладан джашха къалай тюбешгенигизни...

— Казбек бла мен экибиз эки къарнашдан туугъанлабыз, — дейди Фатима. — Ол джылджарымны алгъа хоншу частха тюшгенди да, аскер къуллугьун бардыра бергенди, мен да ол тёгерекде ишлеб айланнганма, не келсин, бир-бирингден хапарсыз болсанг... «Билмеген бла болмагьан бирди» деб аны ючюн айтадыла, эт адамла бир-бирибизни сезмей, бир джерде алты айны джашаб тургьанбыз. Газетге ол статья чыкъмаса, ол аскер къуллугьун тауусуб, джукъ да билмегенлей, юйюне кетерик болур эди, мени насыбыма, газет мени юсюмден хапар айтыб, ол статья да Казбекни къолуна тюшюб, Казбек да аны окъуб... Къысхасы, Агарков бир кюн, биргесине да аскерчи джаш, бизге юйге келеди. Аллындан, «келликме, биргеме да адам келтирликме» деб, джукъ билдирмегенди да, ол Казбекди деб, акъылымда джокъду. Саламлашыб бошагьанлайыкъгъа аскерчи джаш: «Бу мени эгечимди! Бу мени эгечимди! Бу мени эгечимди!..»

— деб андан башха сёз ауузуна тюшмей, алай айтыб къайтарыргьа къалады.

— Мени джюрегим кёлтюралмайды, — деб замполит кетиб къалады, мен а къачыб кухнягьа киреме. Казбекни хоншула юйге киргизтедиле. Мен а, эки аягьым да къыйылыб, кухняда турама. Хоншуларым билеклеримден тутуб, анга элтедиле. Бир-бирибизге къараб экибиз да сюелебиз... Мен юйден кетген кёзюуде Казбек сабий эди, ол бек тюрленнген эди да, кеси келмесе, мен аны таныяллыкъ болмаз эдим, ол а кёргенлей ангылагьан эди ким болгьанымы. Таныгъан дегенлей, кесим сынагъан затны айтайым: адамгьа джыйырма беш джылдан тюбесенг да, ол сен билген тукъумдан эсе, кёзлери бла тукъум энинден ушатыб къояса. Хы, мени Казбекге келтиредиле да, «кимни джашыса» деб къарачайча соралсам дейме, не келсин, соралмадым ана тилимде. Ол да меннге орусча «Али-Солтанны джашыма», — деб джууаб берди. Эки къарнашдан туугъанла! Джылджарымны бир-бирибизни кёре тургьанбыз, танымагьанбыз ансы. Казбек бла мен тюбешгенден сора аскер журналистле бизни юсюбюзден экинчи да джазадыла. Андан сора Казбек мени дженгил-дженгил джокълагьанлай тура эди. Меннге да аны келгени уллу къууанч болуб, хар 58

джол сайын аллына табханымы салыб, «быланы ашаб бошамасанг, иерик тюлме» деб, алай эте турама. Менден хапар джиберме, садакъачыча барыб, адамларымы бир сынайым, деб да кёрдюм, алай а Казбек къууанчын ичинде тыялмай, Ташкёпюрге хапар ийген эди.

— Джыйырма беш джылдан сора туугьан элигизге биринчи кере келген хапарыгьызны бир айтыгьыз.

— Биринчи кере Казбексиз, онджети джыл болгъан Коляны да биргеме алыб, кесим келген эдим... Поезд бла Джёгетей Аягьына джетиб келебиз. Вагондан къараб, Къобанны ташларын кёргенлейиме, меннге бир джылау тиеди. Джюрегим асыры толгьандан, таууш чыгьармагьанлай, алайда ичимден сарнаб джылагьан эдим. Къуюлгьан джыламукъланы сюртюб къолумдан келмей... меннге алайда бир кюн джетген эди. Мени Къобанны ташлары джылатхан эдиле алай. Таныгьаным-билгеним болмагъан орус къарт къатын, алай бузулгьанымы кёрюб: «Кьызым, туугьан джерингде эртдеден бери болмагьанмыса?» — деб соргьан эди. Нек джылагъанымы къалай эсгерген эди эсе да... Бу тукъум тансыкълыкъ да бир тюрлю джылата болур... Казбек телеграмма берген болур эди дейме, Джёгетей Аягьына адамларым келиб тура эдиле. Поездден тюшгенибиз бла тенг: «Байдымат, къайдан чыкъдынг?!» — деб юсюме джабышхан эдиле. Ташкёпюрге джыйылгъаныкъдан сора, ата, ана джууукъларым да (сау къалгъаны) тёгерегими аладыла. Мен таныялмагьанланы келтириб, аллыма сюеб: — Байдымат, кимди бу? — дейдиле.

— Бу Темирджанладан, бу Джашаккуладан... деб алджамай тукъумларын айта эдим. Хар ким кесини тукъумуна ушаб турады да. Алайда бир джыламукъ тёгюлюу этди. Джылаб турурум келе эди. Сёнгюлмеген бир джылау тийген эди меннге. Тишлерими къаты къысыб, джюрек джараларымы тунчукъдуруб, 25 джылны джашаргъа кюрешиб туруб, адамларымы орталарына тюшгенимде, джыйылыб, тыйылыб тургьан джыламукъну барын да тёгерге керек болду. Аны юсюне да адамларымы джартысы джокъ болгъан эдиле: бирлени къазауат башсыз этиб, бирле кёчпончюлюкде къырылыб... Къарт анам Джарлы джокъ. Анамы къарнашы, джанымча кёрген Джашаккуланы Ибрагим джокъ, юй бийчеси Уллучукъ, сабийлерин аджашдырыб, къуу башы бла къалыб тура. Кёчюб келгенинде, Ташкёпюрде юйюне къайтыргьа кесин унаталмай, 59

къарнашыны къатыны бла джашай эди. Бир кьызы адамларын излей келиб, «милиционер эди атам, аны эсгереме, анам къатангы адам эди, ариу адам эди, бу бизни юйюбюз эди» деб, юйню таныгьанды, анасын а таныялмагьанды. «Мени анам огьуна болур, алай а аны таныялмайма», — дегенди къыз. Не келсин, Уллучукъ да аны кесине къысалмагъанды. Къыйынлыкъ акъылын, эсин, сыфатын да алыб бошагьан эди аны. Къыз да сабий заманындан кёзюнде къалгьан анасын излегенди, хариб. Уллучукъгьа «къалай ийиб къойдунг?» дегенимде, «къайдам, хар нени да таныйма дей эди, мени уа таныялмады» деб, алай джууаб берген эди. Къыйынлыкъ аны сант этиб къойгьаннга ушай эди. Кесинги юйюнпо алыб берейим, дегенимде, унамагъан эди, хариб, «ол юйде алыныб къаллыкъма» дей эди.

— Эгечден, къарнашдан кимлени табхан эдигиз?

— Юч къарнашымы (Гочар, Басханукъ, Байлыкъ), джангыз эгечим Тамараны. Келген кюнюмде огьуна къаллай бирге келгеними соруб, ата джууукъларым бла анамыкъыла, кюнлени экиге юлешиб, быллай бир кюнню Темирджанланыкъыса, быллай бирини да Джашаккуланы деб бегитедиле.

— Эки къаууму да къурманлыкъла кесген болур эдиле?

— Хо, аны айтыргьа излейме. Темирджанлары къурманлыкъ этедиле да, бир заманда ашагьан-ичген, той кьызыу бара тургьан кёзюуде, мени къартлагьа чакъырадыла. Ана тилимде аланы кёллерине джетерча сёлешалмай къалама деб, олду къоркъууум. Чакъырадыла да, меннге Аллахны алгъышын этедиле, Васягъа да, сени сау-эсен сакълаб бюгюннге, джетдиргени ючюн деб, кёб иги сёз айтадыла, кесин да мындан ары баш кюеуге санайбыз деб, рюмкаланы кёлтюредиле. Меннге да къуядыла аракъы. «Къууана эсенг, къолунгдагьын ичиб къууандыр бизни!» «От эсе да ич, адамларынгы табханынга керти къууана эсенг», — деб къадаладыла. Башымда гюлменди джаулугьум (къайсы эсе да бергенди тилегенимде), къолумда рюмкам, таза къарачай тилде сёлеширге дыгалас эте, айтама: — Къайда, не болуб айланнган эсем да, бюгюннге дери юйюме джетелмей джашагьан эсем да, сиз юретгенча айланыргьа кюрешгенме. Сиз бермегенни билмейме — аракъы ичерге юретмеген эдигиз — сиз юретгенча къайтыб келгенме. Эсиртиб кьарарыгьыз келе эсе уа, мени ёсдюрген Кьобанны сууундан ичиригиз, 25 джылны термилген сууумдан ичсем, 60

ол мени аракъыдан эсе бек эсиртирикди, муну да... — дейме да тамадагьа узатама. Ой, алайда меннге айтылгьан асыулу сёзлени къой... Тамада аракъыны ичеди. Шапаны суугъа иедиле. Къобузну да «сёлешдире», стаканны эрнине дери толтуруб, уллу той бла Къобанны сууундан къолума тутдурадыла. Дуния меннге къарайды, къобуз согъулады, мен а ичиб башлаялмай джунчуйма. Чачаяма деб къоркъама. Уртлам этиб джутхан къалай къыйын эди. Гюлменди джаулукъну бир къанатын бетиме тутуб, тауушсуз ичерге кюреше, сууну ахыр тамчысына дери ичиб, стаканны шапагьа узатама. Сора тамада ортагьа чыгьады да, мени да чакъырады. Тепсерге уа уста эдим. Къазауатха дери беш ансамблим бар эди. Сабийлеге тау тепсеулени юретгенлей туруучан эдим. Бирин къоюб, бирин айтайым. Частда устаз болуб ишлеген кёзюуюмде, джьшын биягьы мен айталлыкъ тюлме, къызыл Аскерни кюнюне конкурс боллукъду, аскерчилеге бир тепсеу юретелмезмисе, дейди да замполит. Сора башлайма Кавказ джанындан келген джашланы джыйыб, алагьа тау тепсеуню юретиб. Репетициялагьа кишини къоймай эдим. Терезеден да киши къарамасын дейме да, алагьа да беллерине дери газетле джабышдырама. Юретеме джашланы, кесим а къалай юретеме! Тепсеген кёзюуде къолланы, аякъланы къалай тутаргьа, къымылдатыргьа кереклисин кесим шиндикде олтуруб тургьанлай кёрпоземе. Юреннгенледен башха киши кёрмейди, деб турама да. Конкурс болады да, Москва областны аскер частларыны араларында меникиле экинчи оруннга чыгьадыла, сора айтама: «Экинчи орун мени къарт болгъанымы кёрпозеди, мени ансамбллерим биринчини кишиге бермеучен эдиле». Аскерчиле кеслери уа алгьан орунларына бек къууаныбдыла. Сора замполит алайда: «Фатима Шахимовна джашланы тепсерге къалай юрете эди, билемисиз?» — дейди да мени репетициялада олтуруб тургьанлай «тепсеучюмю» хапарын айтады. Тынгылагъанла харх боладыла, мен а «сен аны къайда кёргенсе?» деб сорсам, хапар айтады: «сен терезелени тюблерин газет бла джабханлыкъгьа, биз баш этаждан энишге къараб, терезени ачыкъ джеринден сени репетицияларынгы кёрюб тура эдик». Валяны да юретген эдим тау тепсеуге. Аскер частны мен къурагъан ансамблинде ол да тепсей эди. Хы, аны айта тура эдим, тамада бла тепсерге чыгьама. Къарачай тойда тепсерге! Мени туугьан джеримде мени ючюн къуралгьан тойда! Джыйырма бла беш джылдан сора! Асыры къууаннгандан джюрегим джау чыракъча эриб 61

баргьанын сезе эдим. Кеси кесиме бир субайчыкъча, бир дженгилчикча кёрюне эдим. Алай бара эдим!.. Алай бара эдим къарачай тойда!.. Колягьа тюл, меннге онджети джыл болгьанча, алай эди тепсей тургъан сагьатымда халым. Къобан суудан керти да эсирген эдим, къанатланнган эдим... Алайда намысын да, адетин да унутмагьан, Къобанын да, джерин да унутмагьан, джырын да, тепсеуюн да унутмагьан деб, талай алгьыш этедиле. Меннге сёз берилгенинде, «къабыргьа» бла «къабыр» деген сёзлени бир-бирине алмашдыргьан эдим да, къартланы алларында берген «экзаменимде» халатым ол болгьан эди...

— Адамны туугьан джери... — дейди Фатима, — аны бла тенглешдирирча башха джукъ берилмегенди адам баласына. Джууукъну-тенгни табханлы бери, Ташкёпюрге биринчи барыб кетгенден сора, бир джылны аллын башлаб, аягьына дери Москвада джашарыкъма демейме. Джыл сайын кетерикме, къайтырыкъма туугьан джериме дегенлей, ма энтда джыйырмадан аслам джыл ётдю. Мен мында къыркъ сегиз джылны къонакъда джашайма... Къыркъ сегиз джылны — къонакъда...

— Тамыры юзюлгенден уллу джарсыу джокъду, — дейди ол. Кёчпончюлюк мени тамырымы юздю. Мен да сабийлерими тамырларын юзерге... кёлюм бармайды. Ала мында туугьандыла, мында ёсгендиле. Москвачыладыла ала. Аны бла бирге меннге багьалы затла алагьа да багьалыдыла. Мен сюйгенча, ала да сюедиле халкъымы, мени тукьумуму алгьандыла. Мен айтыб тюл, кеслери. Аллы В ал яда н башланнган эди. Артда эки джаш да ана тукъумларына кёчгендиле. Уллу келиним къарачайды.

— Сабийлеригизни юсюнден бир талай сёз айтсагьыз.

— Джашла экиси да музыкантладыла. Къарачайда джырлай билмеген, джырны сюймеген болмагьанды, была да ары тартыб, кеслерин музыкагьа бергендиле. Къыз устазлыкь институтда немча тилден дерсле береди. Коляны джашы музыка училищени бошаб, ол да атасыны джолун сайлагьанды. Бютеу да сегиз туудугьум барды. Туудукъларым кимбиз дерик эселе да, сабийлерим кавказчыладыла. Кесим а... Туугьан джерим — анда, джаным — анда. Санла уа мында тюрт-мюрт этедиле. Неди амалым, сабийле мында тамыр ийгендиле... Адам джюрегине багьалы сёзлени бир тюрлю бир айта биледи. Алай кёрсенг, сёзлени кеслерини джюрек бла ёлчеленнген ауурлукълары болгьанын сезесе. Хо, бир-бир сёзлени татыулары да барды. Фатима «Туугьан джерим», «Адамларым», 62

«Кавказ», «Къобан суу», «Къарачай той» деген сёзлени айта, аланы татыуларын, асыл татыуларын сезе эди, деб акъылым алайды. Дагьыда бир соруу бердим къонакьбайыма: — Къайсы тилде сагьыш этесиз?

— Эки тилде да, — деб джууаб берди Фатима. Аны эшитгенимде, Туугьан джуртуну, къазауатха дери джылларыны, адамларыны, халкъыны юслеринден ана тилинде сагьыш эте болур, дедим кеси кесиме. Ана тилини татыуун бир кере сезген адам, джюрегине багьалы затланы юслеринден башха тилде къалай сагьыш этелир?! Джюрекни тили ана тилди...

Къайсы бирин айтайым?

— Къайсы бирин айтайым? — деб башлагьан эди хапарын Теберди шахарда джашагьан Кипкеланы Совет-Джан. — Немчаладан чекген къыйынлыгьыбызнымы? Кёчгюнчю болуб сыннганыбызнымы? Бюпон да ачыулары сёнгмеген джюрек джараларыбызнымы? 41-чи джыл башланнган къазауат 45-чи джыл бошалгьанлыкъгьа, 43-чю джыл кёчюрюлюб, 57-чи джыл ызыбызгьа къайтханлыкъгьа, ол джылланы ызлары энтда дуния джарыгьын башхалача сезерге къоймайдыла.

— Немчала келген кёзюуден...

— Ол кёзюуге, атам, Кёбекланы Зекерья да (1937 джыл ауруб ёлген эди) болмай, анам бла кесим къалыб тура эдик. Джангы келген заманлары. Биз, ёлген болуб, Джёгетейге кетиб къайтсакъ, арбазыбыз немчаладан толуб тура. Эсиме тюшсе, энди къоркъама — алагьа кетигиз деб, къыджырагъан этген эдим. Уруб къойсала, не этерик эдим? Къарасам, юйден да немчала бир тиширыуланы тарт-соз эте, алыб чыгьыб келе. Алаймы кёреме, ауузум от чагьады: «Сизсиз сора быланы былайгьа тахтандыргьан! Бош юй табыб...»

— дейме да къара къанны къуяма. Алагьа да кетигиз десем, бири джылаб, юйге кириб кетеди. Кеслери уа ючеулендиле. Ызындан кирсем: «Биз аланы сюйюб иймегенбиз, къоркъуб ийгенбиз. Бизге ашарыкъ этигиз, деб киргендиле...» — деб джылаб хапар айтадыла. Стол юсюнде уа этми дейсе, джауму дейсе, бышлакьмы дейсе. Биз бир тюл, хар кимни да бар эди ашары. Хазыр затха бошланнган эдиле да... Сора къызла айтадыла: — Бизни бери бир амма келтиргенди, биз кесибиз келмегенбиз. Мен «не амма?» дей тургьанлайыма, атамы эгечи 63

Кёбекланы Зскерьяны къызы Кипкеланы Совет-Джан. 40-чы джылла.

эшикден тюшюб къалады. Сора ол: «Была чууут къызладыла. Быланы Невинномысскеден немчаладан къачырыб, Хо64

ламлыланы Мухтар алыб келгенди. Келсе келсин, кеслерини юйлеринде немча абчарла джашайдыла. Аны амалтын, Апаслада киши да джокъду, ала кимлени эсе да букъдургъандыла деб да ишек этерик тюлдюле деб, дыгаласдан Мухтарны анасы Пердаус, сиз кесигиз да болмагьанлай, бери келтириб, «Абдул-Маликни джаны сау болса, аланы ёлтюртмез», деб кьоюб кетгенди», — деб хапар айтады.

— Къой, къызчыкъ къой. Аллах саулукъ берсин алагьа да, бизге да. Аллах сууаб базманыбызгьа джазсын, — дейди анам. Ма ол кюнден башлаб, ол юч чууут къыз биз не ашасакъ, аны ашаб, биргебизге джашаб турдула. Абдул-Малик «бюпон къоркъуу джокъду» деб билдирсе, экиси эшикге чыгьыб да бир кире эдиле. Бирини уа таза чууут сыфаты бар эди да, ол хариб башын эшикге къаратыргьа къоркъа эди. Экисине уа къарачай къызладыла, деб къояр эдинг. Абдул-Малик, кеси алай джандетде джатсын, «Апас былай джетсин» деб билдириб къоюучан эди. Анам барса, Апас анамы атыды, сора «къызланы анда джашыр, бери букъдур, юйден къорат», къайдам, дагьыда не айта эди, болумгьа кёре, алай эт, былай эт деб, юрете эди. Къуру бизге тюл, къоркъууу болгьанны барына да, эс табдыргьанлай, мурдарладан адамланы башларын джанлатыргьа болушханлай тура эди. Майна, Сапени, партеец эди да хариб, гитчеликден да колхозда ишлеген, джигер тиширыу. Абдул-Малик: «Партбилетин къоратсын, тас этмесин, бил ген джерине терен асырасын», — деб ышаннган адамындан анга да алай айтдыртхан эди.

—Ким Абдул-Малик эди ол?

— Джанибекланы Абдул-Малик. Немчаланы заманында ол былайыны бургомистри эди да. Ол бу къуллукъгьа, джамагъатына джакъ болурма деб, иш этиб кирген кёре эдим, бизни уа андан хапарыбыз болмагьанды, — дейди СоветДжан. — Кёблени джанларын къалдыртхан эди.

— Чууут къызланы юслеринден айта тура эдигиз.

— Ий Аллах, атларын да унутханма. Бири — Мария, бири Нина болур эдиле дейме, ючюнчюсю да...

— Совет-Джан, ала Холамлылары къутхаргьанла, деб Къочхарланы Аскер джазгьан чууут къызла тюлмюдюле?

— Хо, хо. Айта турама да аланы Невинномысскеден Холамлыланы Мухтар алыб келген эди, тургъанлары уа, къоркъгьанларым алай къууанч бла джашасынла, немчала кетгинчи бизде эди. Невинномысскеден алыб келген джаш аланы эшикге кьыстаб къояргьа деб келтирмегенине не сёз, алай а, кеслеринде тутаргьа къоркъуб, бизге келтириб, бизде тургъанлары хакъды. Тюзю алайды. Къочхар улугьа тюбеге5 «Книга скорби»

65

нимде, кесине да айтханма: «Джаза эсенг, тюзюча джазсанг а», — деб. Аллах къараб турады, терси неге керекди?! Аллах кеси сакъласын.

— Ала къачаннга дери турадыла сизде?

— Былайы немчаладан ариуланнгынчыгьа дери. Хы, аны айта башлагьан эдим: ол мурдарла январны ючюсюнде кетген болур эдиле, дейме. Бириндеми, экисиндеми, алайын унутханма, ол кюн Абдул-Малик да джукъ билдирмегенди, Аллах кеси джазыкъсыннганды, ансы анамы, къызланы да ёлтюрюб кетерик болгьандыла. Анам экинди намазгьа олтуруб тургьанлай, Добар деб бир къайыр итибиз бар эди, ол тамам бек чабады. Адамны кириб келгенин чууут къызла сезедиле да, хариб... бири къачады да буфетибизни ичине киреди, тюб джанына, экинчиси орундукъ бла къабыргьаны араларына сугьулады, ючюнчю уа... Ызыбыздан аман бла къуугьан ол этген зауукъну этге эди, ичи кьалтырай болур эди, башын къайры атаргьа табмай, орундукъгьа джатыб къалады. Ол кеси да къарачайлыгьа бек ушай эди. Ит да ахырсы бир джугьун джыртды дер эдинг, мыллыгын атыб, алай чаба тургьанлай, немчалы эшикге джетиб, эшикни урса, ыргьагьы да чартлаб, эшик ачылады. Алай кючлю ургьанды да, къаны келлик. Босагьадан атлагьаны бла, орундукъда къызны кёрюб, орундан бери тартыб атады да, сора къыз бла солдат джагьалашыб башлайдыла. Анам а, намаз къыла тургъанды, салам берирге заманы джетген болмаз эди... сора къызны буууб, кесине да «иуда, иуда» деб герохну тирей башлагьанында, анам салам берлигин да унутуб, олсагьатлай мыллыгын немчалыгьа атады. Печ башында табхачыкъда паспортун алыб, анам хариб аны кёрпозюб, ол мурдаргъа: «Моя дочь, одна, бог, я...» деб кеси билгенча айтыргьа кюрешгенди. Алай айтханы бла солдат ол къызны къояды да, анамы кёкюрегине герохну тутады: «Айт, сенде иуда къызла бардыла», — деб джабышады. Ол джарлы да: «Аллах, адам. Намаз. Вот одна, моя, дочь» деб джармаларгьа кюрешгенди. Ала алай ёрелешиб тургьанлай, биягьы ит чабады. Анам алай айта эди: «Энди бу гяурну къолундан бошалдым, Аллах, иманлы къулларынга сен нёгер эт, дерге кюреше эдим» деб. Сора эшикден экинчи немча кириб къалады. Келгени бла, дей эди анам, ол солдатны джалкъасындан тутуб, тартыб чыгьыб тебрейди. Сенчагьа джетгенлей, герохну аягьына миндириб тура болур эди, алайда атылыб къалады. Быланы да халларын кёзюнге кёрпозт. Ала кетедиле, была уа къычырыкъ-сыйыт боладыла да, бир-бирине джа66

бышадыла, «Апасны да бизни амалтын уруб къояды деб, кесибизни унутхан эдик», — деб джылагьандыла къызла. Орундукъ бла кьабыргьаны араларына сугьулгьан, солдатла кетгенлей, чыкъгьанды бери, шкафха кирген а, бекленнгенди да, чыгьалмагьанды да къалгьанды. Ол алайда не зауукъ эте болур эди, ха! Къоркъгьаны бла къалай эсе да, сугъулуб кетиб... Не этерик эдиле, шкафны табхасын, ол а чюйле бла бе гиб тургьанды, кьобаргьандыла да, къызны бери алгьандыла... Бир-бирлерине къарашыб, ол кече алайда алагьа джетген дуния...

— Сен ол кече къайда эдинг?

— Мен а... Декабрны 31 -де, немчала кетер кюнледе, Кипкелагьа келин болуб барыб, ол кече аны бла болмагьанма юйде. Кипкелагьа сен 42-чи джылны ахыр кюнюнде бараса... Андан сора уа?

— Андан сора уа не? Немчала январны ючюсюнде кетген эдиле, болгьанны да къатышдырыб, ичлери къатышырыкъла, — дейди Совет-Джан джюрексиниб. — Мен джангыз болгьаным амалтын, анамы кесин къоймайбыз деб къайынларым, бизни анама ийиб къойгьан эдиле.

— Томпаны да, сени да?

— Хо, къайын юйюмде ай да турмагьанма. Хар затчыгъымы (отоу керегими, башхамы да) тизиб, отоу къураб, омакъланыб тургъанлайыма, джаш заманынгда хар не да башха тюрлю кёрюнеди, кёчюрюу, деб келедиле да... Сени джауунг бизлей болсун... Ол кёзюуде мен совхозда юч ишни бардыра эдим: кассирлик да эте эдим, учётчик, дагьыда бир ишим бар эди, энди унутханма. Совхозну кёгети кёб эди, аны сатыб, ачхасын меннге бере эдиле. Мен аны юйге алыб келе эдим, касса биз аны берир заманнга дери ишлемей эди. Сора эртденбла ишге бара, аны кассагьа элтиб, ишге алай келиучен эдим. Ол ачха да джанымда тургьанлай, кетемен къайгьы келеди. Эркишини атасы, прирезкада болуб, ол ары чакъырыб, бу да, ары кетибди. Анам бла менбиз юйде. Кёчюргенле Хаджи-Ахматлагьа келедиле, ол Советде ишлей эди, анама да къысха джууукъ адам. Бизге келмеген эдиле. Хаджи-Ахмат арбазындан къычырады: «Апас, бизни нек ашырмайсыз!?» «Къайры?» «Да бизни кёчюрген этедиле!» «Къайры кёчюредиле?» Соруууна джууаб табмагьанында: «Ау, мен сизден къаллыкъ тюлме!» — деб чабыб юйге киреди. «Хайда, джый! Биз да тебрейик! Мен Хаджи-Ахматдан къаллыкъ тюлме!»

5*

67

Былай отоуума къарайма да... кёзюм къыймайды аны чачаргьа, «ояргьа». «Огьай анам! — дейме, — Биз кетерик тюлбюз». Сёзюмю эшитирге унамаса, сора: «Мен кетерик тюлме!» — дейме. Джюрегим унамайды джасалыб тургьан отоуну чачаргьа. Анам а: «Хайда! Хайда!» — дей, Хаджи-Ахматлагьа тебрейди. Солдатла ары иерге унамасала, Хаджи-Ахмат абчаргьа тилейди, сора ол сорады: «Ол (Апас) къарачай тюлмюдю?» «Къарачайды». «Сора олму къаллыкъды? Тебресинле!» Алайда бизге да солдатла келедиле. «Адам башына джюз килограмм — мюрзеую да, рысхысы да», — дейдиле. Анам анга да узалады, мынга да узалады. Солдат а алыб, бир джанына салыб «къуру джюз килограмм» деб барады. Мен а отоуума тиерге кёзюм къыймай, дагъыда ма алай туруб турама. Мен да алай сымпайыб тургьанлайыма, порюлдеб бир машина келеди да, юсюнде да Боташланы Яшка, ёлгенди хариб, ол да кладовщик эди, мени да, аны да конторгьа чакъырадыла. Эрлай ачханы да алама да, машинагьа миниб, кетиб къалама. Анам да ызымдан: «Оу, мен сенсиз не джыярыкъма?» — деб тыхсыб къалады. Конторда ачханы да береме, сора баш бухгалтер, орус къатын, ол айтады меннге: «Совет-Джан, сиз барлыкъ болмазсыз». «Нек?» «Да сиз бютеу тамадала бла шагьрей, сизни кёчюрлюк тюлдюле». «Алай болур, биз къаллыкъ болурбуз», — дейме. «Атангы ол китабчыгьы турамыды?» «Турады». Атамы, хариб, «1912 джыл, август» деб, юсюне алтын чыбыкъ бла джазылыб, джазма китабчыгьы бар эди. Тебердиге келген белгили адамла, атам джол усталары болуб, таулада айланнганла, анга адреслерин джазыб, къол ызларын къоюб баргьан эдиле. Бусагьатда ол китабчыкъ Черкесскеде музейдеди. Ол тиширыу бла аллай ушакъ да этиб, джюрегими да басыб, алайдан чыгъама. Яшка уа джау да, бышлакъ да, бал да алгьан эди складдан. Мен а... бир джукъ ала билсенг а? Андан алмагьа эдим да, юйюмден ала билге эдим... Контордан чыгьаргьанлары бла, юйге къайтармагьанлай, бусагьатдагьы 5-чи санаторий, ол заманда сабийленики эди, элтедиле да алайда тюшюредиле. Анам да алайда. Не алгьанын соргьанымда, хапар айтды: «Не аллыкъ эдим, алыргьа къоймадыла. Джастыгьымы, кюйюзюмю, тикген машинамы («Зингер») башын, ёлген джеримде ёлюр, къалгьан джеримде къалыр, дегенме да алгьанма. Ол кюйюзню, ала да къоймай тургьанлай, алыб, машинаны анга чырмагьанма. Ун къабчыкъ, гардош къабчыкъ. Бир ун къабчыкъны салдыртмай къойдула. Не джууургьан, не тёшек алдыртмадыла, джангыз сени джангы сырылгьан эки джууургъанынгы бердиле».

68

Кече алайда къалабыз. Биз да алай тургьанлай, Кипке улуну да алыб келедиле. Аны да нёгерлери бла Сынтыны тёбен джанында бир сакълауул юй бар эди, совхозну мюрзеуюн ала келиб, алайда кечеге тохтагьанлары бла, танг аласында аякъларындан уруб уятыб, Сынтыгъа дери арбалары бла келмеге къоюб, алайда арбалары да къалыб, кеслерин машина бла алыб келиб, ол да бизни алай табады. Ма ол кече, кёчюрюр эртденлерини кечесинде, ий мени Аллахым, Аллах къараб турады, кёзюбюзден, къашыбыздан джууукъ Аллах, ийнеклени ёкюргенлери бла, итлени улугьанлары тохтамагьанлай, танг юсюбюзге атыб къалгьан эди, мен а джукъ да сезмей эдим. Сора бир сауут сыннган, чоюн зынгырдагъан... Энди ол кимге да белгили, мени атамы алмастысы бар эди. Ол алмасты юйню артында джатмадан «доб» деб ары да, бери да тюшюб, сабий анасындан айырылса, джылай-джылай, хыр-хыр болгьанча, ма алай, бир тюрлю сынгсыб, тангнга чыкъгьан эди. Анам анга кеси азыкъ салыб туруучан эди да, аны тесукъасын эшитиб: «Мынга уа не къара кюн келгенди бюгече?» — деб. Эртденбла уа... къарачай чоюнубуз белинден эки болуб, челеклерибиз потдю-потдю болуб тура эдиле. Энди аны алмасты этмеди эсе башха уа ким этерик эди?! Джёгетей Аягьында вагонлагьа минебиз да... Онтогьуз кюн бла онтогьуз кечени къайры, нек баргьаныбызны да билмей, джолоучу болабыз. Оу-шау эте, джолда бизге джетген зарауатлыкъны къайсы бирин айтайым?! Къанаматладан Эсауа деб, бир къарт бар эди бизни бла бир вагонда. Къызы бюпон да сауду, Сапият деб. Кеси джараууна деб тюшсе, хариб, тохтагьан джерибизде, ол вагонланы тюблери бла кетиб, кетиб-кетиб... адам болмагьан джер излеб бара эди... Джылы сександан атлагъан, эки къашы кёзлерин джабыб, чырайлы адам эди. Сора къызы атамы эгечинден туугьаннга къычырыр эди: «О, хахай, Зулкъарнай, атам кетди, бир чаб!» Алыб келир эдиле сора. Алыб келсе, тилей эдик, кимибиз джылай эдик, кимибиз уруша эдик: «Эсауа, былай къалай этесе, басыб кетсе, не этерикбиз? Шо, Аллахынг ючюн, сау бир джыйылайыкь къайры элтирик эселе да», — десек, ол: «Къоюгьуз, къой, къой! Мени бир адам этими учун кёрмесин ансы, басыб кетсин ол машина», — дей эди. Аман бла, иги бла кюрешиб, Зулкъарнай олтурталмай эди биргесине: «Мен чепкеним бла джабайым, сен бир чёк да къал», — дегенликге, эшитирге излемей эди джарлы Эсауа. Зулкъарнай аны вагонну тюбюнден алыб ненча келиучен эди!..

69

Адебни-намысны эм уллу байлыкъгьа санагьан халкъны эркишисин, тиширыуун да, къартын, джашын да джатханлары-тургьанлары, кеси джараулары деб сан этмей, малланы ургьанча, бир тукъум бир таблыгьы болмагьан агьач порбелеге уруб, 15 — 30 кюнню элтгенлери, ёлюмден да бек сындыргьан эди аланы. «Намыс болмагьан джерде насыб, берекет болмайды», деб эшите ёсген джаш тёлю, хоншу къартла бла бирге урулуб»... «Амалсызгъа къалсала, эс ташлаб... Эс ташласала уа... ол джыйьшыб тургьан тёпол да тёпол... Аязыса, дуниягьа кёзлерин ачалмай...» «Юйлерибизден чыгьарыб, бизни эл къабырлагьа джыйгьан эдиле. Аскерчиле юсюбюзге ёрге туруб, кеси джараууна барыргьа излегенни да, арлакъгьа джанлаб, ишин этерге къоймай... Къызлагьа бир зырафлыкъ джетдирген эдиле.» «Джыллыгьы келген бир эркишиге къарын ауруу тийген эди да... Джылаб тилей эди, «эй, сыйлы джамагьат, айыб этмегиз» деб. Вагонну тюбюн тешген эдиле да эркишиле... Алайгьа джабыу тутуб, алай...» «Поезд тохтагьан джерде, миллет, къумурсхалача, тёрт джанына джайылыб, бир-биринден джанлаб, поезд тюбюне кириб... Кеси джараууна бармаз ючюн, ашамай туруб, рахын тартханла бар эдиле...» Унутмайдыла, къурутмайдыла Совет-Джан да, башхала да джолда халкъгъа джетген сыйсызлыкъны. Бир-бирлерине адеб-намыс эте билгенлери, ол ёмюрден бери да къарачай халкъны масхабха тартхан эм уллу кюч болгьанды. Аны теблерге тюшгенинде, къартла джыламай не этерик эдиле?

— Ачдан да, кирден да, уялгьандан да, ахырыбызгьа джетдириб, онтогъузунчу кюнюбюзге Пахта-Арал деб бир джерге келтиредиле. Танг джангы атханлай тюшген эдик. Сора бизни, малланы юлешгенча юлешиб тебрейдиле: «манга мынча керек, анга анча керек» деб. Кимни машинала бла, бирлени арбала бла, узакълагьа баргъанланы тюеле бла да элте эдиле. Къазахлы «абанбызсыз?» дегенинде айтмагьанмыды Джоджур: «Ай, Аллах аманынга къарарыкъ, мындан аман бизге не болдурлукъса? Аман болгьан былай болур да, энтда мындан аманныдамы излейсе бизге!» — деб, хариб, ауузу от чагьыб. Аланы «аманмыса?» дегенлери «игимисе?» дегенликлери болгьанын билмей чамланнганды да джарлы.

70

Джети юйдеги болуб, бизни бир юйдегиге тарлыкъ этерик бир бёлмеге урадыла да... къалайгъа орун салыб, не этгенибизни кесинг бил. Ала уа 1937 джыл тутулуб кетген джарлыла джашагъан юйчюкле. Биз барыргьа ала къырылыб бошаб тура эдиле. Ала кеслери орнатхан терекчиклени бутакъларын керкиб-керкиб джазгьанчыкълары тура эдиле. Столланы, шиндиклени тюблерине да кёб адамланы атлары, тукъумлары джазылыб эди.

— Ала къырылыб бошалыбмы къалгъан эдиле?

— Хо. Бизден алгьаракъ баргьан немчала, латышла, эстонлула, литвачыла болмаса, башха киши джокъ эди, — дейди Совет-Джан. — Кеслери да джалан аякъ айлана эдиле. Барынг да алай къууанч бла джашагьыз, аякълары макъала къалай эселе, тамам алай — кысты-кысты джарылыб, дукъур-дукъур болуб. Эркишиле «лапти» деб бирлени да кие эдиле, тиширыула уа — джалан аякъ. «Была макъа ашайдыла», — дей эдиле. Джер-джерде уа таш макъаланы къабларын кёре эдик, ичлерине да къанлары джагьылыб — макъаны къабындан тартыб, джыртыб аладыла, дей эдиле. Аллай хапарла айтсала, «оу, мен джарлы, оу мен хариб» эте, кёлюбюзге чабар умут эте, къартны, джашны да. Сора бир кюн, биз ишге деб чыгьыб тургьанлайыкъгьа, эки эркиши бир кастролчукъну эки ташха «къондуруб», къурай бла тюбюнден от тамызадыла. Биз арлакъдабыз. Исмаил деб бир иранлы бар эди, ол кастролчукъну аягьы бла уруб иеди. Уруб ийсе, аны ичинден макъала чыгьыб къачадыла, хариб, су у макъала. Ол эки кишини да Исмаил табаны бла, табаны бла тюеди. Ала да джыйырылыб къачадыла. Макъаланы зауукъдан ашай эдиле деймисе?! Исмаил арлакьгъа джанлагьанлай, чабыб, макъаланы биягьы кастролчукъгьа джыядыла да, ала от эте къаладыла, биз да кетебиз. «Ай, мен джарлы, мен хариб»,— деб ол кюн да къаллай бир джылагьан болур эдик?!

— Ма ол юйлеге, келиб, ингирде кирген эдик да, — деб эсине тюшюреди Совет-Джан. Кече къалыб, танг аласы бла Мырзакъул деб бригадир, джетиб, къабыргьаны тюйюб, ишлеяллыкъны, ишлеялмазлыкъны да, мамукъгьа сюрюб кетген эди. Алай ишлеб башладыкъ. Канарланы белибизге къысыб, ол да ызыбыздан созулуб, джый да айлан... Тамам ауур болгьунчугьа, сюйрей айланыб, тарталмай къалсакъ, бир джерге салыб, этеклерибизге джыйыб келиб, анга къуюб, ма алай эте ишлей эдик. Планны уа берирге керек эди. Биз болгъан джерде онбеш минутха къумда гаккы бише эди. Джатсакъ (юйде джатар кюнюнгмю бар эди?) быстырны суугъа 71

сугьа эдик да, бек сыкъмайын, алай тургъанлай, аны юсюбюзге джабыб арбазда джата эдик. Тютюнлеб, кебиб къала эди эрлай. Эки-юч кере этгенибиз бола эди. Кечени узуну алай этиб турургьа... танг аласы бла туруб ишге кете эдик, нени джукъларыкъ эдик?.. Алай эте турабыз да, барынгы да Аллах сыйласын, сылтаулу эдим, канарны сюйреб айланнганым зауукъму этдирлик эди, джети айда сабий кетиб къалады. Ингирге больницагьа алыб келедиле. Меннге джан киргизтедиле, сабий а... сауму, шауму туугьан эди, къайдам. Андан бизге хайыр болмайды, ёлген эди. Беш кюнню джатама юйде. Беш кюнден сора, анам ушхуурчукъ джылытыргьа иранлы хоншубузгьа киргенлей, бригадир «ишге чыкъ» деб келиб къалады. Орунда тургьанлайыма, юсюме сюелиб: «Турмаймыса? Тур джумушха!» — дейди. «Къобаллыкъ тюлме». Къоймайды. Мени алыб кетиб къалады. Барама. Ары джетгенлейиме, кёлюме чабады. Бары да ёлгендиле, алай джандетде джатсынла, Абулукъ бир къолтугъумдан, Мёлскей бир къолтугъумдан кириб, юйге алыб келедиле. Ол кече къалама юйде, эртденбла биягьы, «шыб» деб джетиб, эшиклени тюеди. Сегиз сагъат болур эди, ол ишге къууучу замандан кеч. Келсе, биягьы анам иранлылагъа тирмен тартаргьа кетиб тура. Биягьы кириб келеди да, сюеледи юсюме. «Да, тюнене да элтдинг да къоймай, кёрдюнг не болгьанымы. Джокъду къарыуум», — десем, къамчини келме къойду сора. Юсюме джабыб тургьан джууургъандан ётюб, этим ачымады, алай а... Кипке улу прирезкадан алыб келген джууургъан эди. Кесим элтгенлени, сёгюб, чачыб, къумачларын чепкенле этиб сатханбыз, ашарыкъгьа бергенбиз. Къазахлыны джууургьанны къамчи бла ургъаны, мени ачытмагъанлыкъгьа, уллу таууш этдирген эди да, иранлыны къызчыгьы арбазда ойнай тургьан болуб, ургъанын кёрюб: «Ой анам, бригадир Совет-Джанны тюе турады!» — деб чабыб барады. Анам джетиб, къазахлыны ашхы тюйсе боламыды! Аны да юеюнде ичи тери, тышы палатка къумачдан тигилген бир габрасы бар эди да, этине джетмей эди эсе да, анамы ургъаны да, уллу таууш этиб, бютеу тийре джыйылыб къалгъан эди.

— Анам юч къазахлыны тюйгенди, — деб эсине тюшюреди анасын Совет-Джан. — Адам ючюн джаны чыюьгъан, ариуну сюйген Апас меннге этиле тургьан артыкълыюьны кёлтюрелмей, батыр да, кючлю да болгъан 72

эди къартлыгьында. Тюйген дегенлей, бригадирле тюерге бир бек сюе эдиле. Айтханларыча болмаса, сыбыртхыны ойнатхан алагьа чыртда джукъ тюл эди. Элкъушчула кеслерин бир бек тюйдюре эдиле. Мамукъда заманда элкъушчу джашланы башларына бригадир къамчи бла урса, джыйырылыб, бир джанларына бурулуб къалгьан болмаса, ёчюпоб аны тюймей эдиле. Тебердичиле кеслерин алай тюйдюртмей эдиле. Джангыз Мариямны тюйгенлерин билеме. Джарлы тиширыуну. Биздеги алгьан эди къазахлыланы тюблеринден. Кипке улу хар къуру да айтыучанды аны. Мариямны гузапай (мамукъ битген тереклени атларыды алай) кёлтюрюб келгенлей, нек алыб келесе деб, тюйген эдиле. Мамукъну ачылмай къалгьанларын джыйыб келиб, сарайны тюбюне къуюб, алайгъа къарт кьатынланы элтиб, алагьа аны ариулата эдиле. Ол да ючюнчюмю, тёртюнчюмю сортха бара эди. Алай этилиб бошалмагьаннга тийсенг а, болмай эди. Ол кюн Мариямгьа джетдирген дунияларын къой! Гузапайсыз а дуниябыз джокъ эди. Сууну къайнатмай ичерге болмай эди. Суу, былай къарасанг, чыммакъ акъ, чокъракъча. Сюзсенг а (марля бла сюзерге болмай эди, не атлес бла, не маймёз бла сюзерге керек эди) аны ичинде бир мен болмасам, болмагьан джокъ эди, гьыжылдаб. Къайнатмагьанлай, «хуб» деб бирчик уртладынг эсенг, ичинг къан барды да къалды. Ма аны бла артлары болгьан эди халкъны. Къазанчыгъыбыз. Аны отдан тюшер не мадары бар эди! Биз баргьан джер тюрме эди... Къарачайлыла садакъа джыя эдиле. Анда джашагьанла: «Кете бар, артынг къурурукъ къарачай», — деб, ачдан джанларын кючден джюрютгенлени юслерине, итлени ийиб, итлеге талатыб. Къайсы бирин айтайым?! Къарачайны мюлкю мында тоналыб, алтыны-кюмюш да Орта Азияда къалгьанды. Базаргьа, от джылтырагьанча, алтын тюймеми алыб баргьанымда, «мен мындан не къыламам?» деб къойгьан эди бир тиширыу. Базаргьа элтген джукъчугьубузну сатмай къоябыз деб, джаныбыз чыгьа эди. Терсмаймулла деб, чепкенлеге, бешик керекге-затха тизиучен эдик, кюмюшле, андагьыла уа бизден не бир пиала сюзмеге, не бир пиала нартюххе алыб, чачларына тизе эдиле. Бизден бир километрни арлакъда Отвод деб эл бар эди. Алайдан, элкъушчуладан, ачы хапарла келгенлей тура эдиле: «Беш эдиле да, бешиси да кёбюб-кёбюб, ачдан ёлдюле», «быллай бир ёлдю, аллай бир къырылды», деб. Бир къыз бла анасы, аякълашыб джатыб тургьанлай, бирге ёлюб къалгьан 73

эдиле да, аны эшитгенимдс: «Ай насыблыла, ах, ала анам бла мен болуб къалсакъ, не бола эди», — деген эдим да, бир-бири артыбызда къалмай, бирге ёлюрге сюйюб. Сора атамы эгечлери: «Анда ёлгенлени келтириб, кесинге тенг этиб, ёллюк тюл эсегиз а?!», — деб урушдула. Ёлмей, сау къалыб, бюгюннге джетерикбиз деб, кимни акъылында бар эди!? Бир кюнню джашайбыз деб джашамай эдик сора...

— Сен дагъыда мамукъдамы ишлей эдинг?

— Огьай. Алайда ишлеялмазымы тамам ангылагъанларында, дженгил иш, дейдиле да, мамукъ скиртлени сакъларгьа саладыла. Биз да алай, къан дыгалас эте, ПахтаАралда джашаб тургьанлай, биреулеге вызов келиб, биз да алагьа къошулуб, Къыргьызиягьа кёчер кёл алабыз. Биреуню пропускасына ючеуленни (анамы, мени, ол эркишини) джаздырыр ючюн, хар бирибизге бешишер минг сом «тёлерге» керек болады да, табханыбызны джыйышдырыб, улху беребиз. Энди биз кетерлей болабыз, къайынларым да алайдадыла да. Алагьа уа не оноу? Джетеулен бар эдиле, аланы хар бири ючюн бешишер минг сомну къайдан алгьын, не этгин? Сора джашлары, биздеги, комендантдан эркинликсиз, кече, къайыкъ бла аланы Сыр-Дарьядан ётдюреди. Къыш январь айдады. Аланы ашырыб, ызына суудан ётеме деб келсе, СырДарья бузлаб тура. Юсю бла, буз бла ётюб кетелсем деб тебресе, кёмеуюлге тюшеди. Ёлмез кёзюую!.. Къалай эте эсе да, джаны къолунда болса иерча болуб, ол бир джагьагъа чыгъады. Чыкъса чыкъсын, къолунда пропускасы джокъ, башына эркинлиги джокъ, кийимлери юсюнде бузлаб тургьанлай, кёз байланнгынчы, адам къатына барыр мадар табмай, ма алай ингирге дери канал джанында кечинирге кюрешеди. Ингирде уа бир чайханагьа киреди да, «кийимлерими кебдиртирге бир къойсанг» дейди да тилейди. Чайханачы, Аллахы болгъан адам болур эди, мынга эс табдыртады. Ала да алай эте тургьанлай, «облава» дейдиле да — пропускасыз айланнган кёчгюнчюлени тутар ючюн этиучен эдиле аны — ол адам Кипке улуну бугьундурады. Андан да чыгьыб, алайдан онеки километр узакълыкъда джууукъларыбыз джашагъан элге баш атады. Алагьа джете туруб, кёпюрчюк болгьанды. Анга дери келгенди, не эте келген эди эсе да, ол кёпюрчюкден ётгенден сора, температурасы уллу болуб, джыгъылыб къалгьанды. Тёнгереб тургьаны бла юсюне атамы эгечинден туугьан Зулкъарнай келиб къалыб, «Ким болду, кимге джарлылыкъ джетди?» деб къараса, Томпа. Юйюне элтсе, ала да къоркъуб, джюрексиз 74

баладыла — тели ауруу эсе, барыбыз да къырылыб къаллыкъбыз деб. Сора Зулкъарнай, арбагьа салыб, онеки километрни юйге алыб келеди. Бехтууланы Халит деб, дохтур джаш бар эди, келиб температурасын да ёлчелеб кьарайды да, эки ёпкесине да сууукъ чабханын айтады. Ол да, район больницада ишлей эди Текеладан Пача деб, экиси да дарман-дары табыб, бир айдан аякъ юсюне саладыла. Пача укол этерге онеки километрни келиб тургьан эди, къалай джюрюй эди, сен бил. Бизни кеслерини пропускаларына джаздыргьанла да, къолларында къагьытлары тургьанлай, бизни сау айны сакьладыла, сау къаллыкъла. Анда миллет бир-бирине бир да сакъ эди.

— Къыргьызиягьа кёчебиз деб, джолда да ит ыйлыгъын кёрген эдик. — Хазыр билетлерибизни компосировать этерге унамай эдиле, ары бир джукъ узатмасанг! — дейди СоветДжан. Луговойгьа келиб тюшебиз. Алайда да джети кюнню турабыз от джокъ, кёз джокъ. Казармалача бир затлагьа тюшебиз. Анам джарлы кеси кереклиме кьумгъансыз чыгьыб тургьанма деб, кёнчегин джуууб, къаты сыгьыб, джалан бутуна кийиб къойгьан эди да, къышны сууугьунда... болгьаны, сууукъ кюйдюрюб, хыппил болуб... Ой, къайсы бирин айтайым? Анам ёлюрлей болады да, ауруб, сора аны джан ачысын кёрмейбиз деб, мени аны бла къоюб, къалгъанла чыгьыб кетген эдиле. Ёлген да этмеди. Аллахха болсун шукурла. Ол казармала да бир гаджи юйле болдула да, алада да туралмадыкь. Сора табханыбызны да бериб, биягьы ХаджиАхмат да болушуб, бир тюрме баракга (ичине джангыз орундукъ сыйыннган бир) киребиз. Башы да ачыкъ. Аны да нартюх сабахла бла джабхан кибик этебиз. От этгенлигинге, башы джабылмагьан джылыннганмы этерикди?! Сизни да Аллах сыйласын, энтда бир неме хапарымы айтайым. Ары келгенибизден сора къызчыкъ тууады. Тууса туусун, ол да онсегизинчи кюнюне ма ол юйде сууукъдан бузлаб ёледи.

— Ол экинчи сабийди.

— Хо. Биягьы мен эки къолуму къойнума сугьама... Ючюнчю къызчыкъ, Клара тууаргьа да кючден-бутдан юй ишлерге джерчик алабыз. Сабийге эки ай болгъан эди. Аны алай къоюб, ол джукълагьан кёзюуде анам да, мен да саман этиб кюрешебиз. Сабийни уа, бешик болуб, ангамы саллыкъ эдинг! Бешик а, ол юйдеги эки кьанганы кючден табыб, бир затчыкъ этген эди. Аны да артда, кеч. Къарачай бешиклени а нда къайда табарыкъ эдинг? Кесинг да сабийни къойнунгда 75

да кючден джылытаса. Кече суууюьдан, аламат бешигинг болса да, анда къоярча тюлдю. Кесинги джылыуунг бла джанын сакъларгъа кюрешириксе ансы. Бир кюн а, орундукъда къоюб кетген джеримден къымылдай-къымылдай, ол тюрме юйню кирпич полуна тёнгереб тюшген эди да, эки аякъчыгьын ол кирпичлеге ура-ура, ий Аллах, алай джашайыкъ кърал тынчлыгьы бла барыбыз да, эки табанчыгьы бла къызыл кирпични ашалтыб тура эди. Келгенимде... тылпыучугьу тохтаргьа джетиб тура. Анам джарлыны джюреги сезиб: «Ай, джюрегим бир аман этеди, къызчыкъ, бир бар юйге, бир бар...» — дей тургъанлай, аны къоюб кетерге кёзюм къыймай, кеси къалса, ауур тиерикди деб, ма алай дыгаласда... Саманланы уа, кече джерни къазыб, суу къуюб, теблеб кетгенибизден сора, танг аласы бла келиб, анам да, мен да джюз саман чыгьара эдик. Кёгериб тургъан сабийни джерден алдым. Анам да меннге къара къанны къуйду. Ёлмеди, сау къалды Клара... Къайсы бирин айтайым?!. Совет-Джан бла таньппханлы талай заман ётдю. Юч къыз бла бир джашны анасы болуб тургъан бу огьурлу тиширыу энди эсиме тюшсе, кёзюме бюгюню кёрюнмейди. Омакъ джасалгьан отоууну ортасында сюелиб, не этерге билмей, отоуун чачаргьа кёлю бармай, арсар болуб сюелген джаш келинчик, неда... кир, сууукъ полгьа тёнгереб тургъан сабийчикге узал-

Биринчи къарачай той «Кёчпончюлюкде биринчи къарачай той... Ол кимни тою эди? Къачан этилген эди? Билирге!», — деб блокнотума джазгьанымдан сора, тёрт джылдан, ол кесими атам бла анамы тойлары болгьанын билиб сейирсиндим.

Бюпон, 1989 джыл декабрны алтысында, Байрамукъланы Унухну джашы Ибрахим бла Байкъулланы Османны къызы Софьяны — мени атам бла анамы — бир юй болгьанларына 46 джыл толады. 46 джыл! Ол 46 джылны ызына седретиб къарасакъ, аланы тойлары 1943 джылны декабырына тюшеди. Дагьыда бир тюрлю тергесек, Киргизиягьа келгенлерини — кёчпончюлюкню — 14-чю кюню. Анам ол чюйре кюнледе (анга 16 джыл болгьанды ол кёзюуде) юйдеги къурай айланнганларына у яла эсе да, мен ызыма къарай, ол ишге башха багьа береме. Джуртлары да, 76

Байрамукъланы Ибрагим (ортада), юй бийчеси Софья (онгда).

1940-чы джылла.

рысхылары да, насыблары да, тюненелери, бюпонлери да сыйырылыб тургьанлай, тамблабызны уа си зге бермезбиз дегенча, аллай ахырзаманда ол иш этилген эсе, кёчпончю джамагьат анга болгъан артыкълыкъны джыгьарын, хорларын кёрпозгенди, деб мен ол тойну алай ангылайма. Ол керти той болалмагьан эди эсе да, къарачай джамагьат миллет шартларын атмазьш, анга не аман иннет тутула эсе да, джангы юйдегиле да къурарын, сабийле да табарын, халкълыгььш, тамырын да сакьларын кёрпозгенди. Джарашдырыб хапар айтмасала, тынгы бермезими ангылагьанларында, тогьуз сабийни ёсдюрген, къартлыкъларына бирге, сау-эсен джетген (Аллахха болсун шукурла!) атам бла анам тойларыны хапарын башладыла: — Бизни, кёчпончюлени, онгубузну аллыкъ, ёксюз, онгсуз этерик, 44-чю джыл алкъын кирмеген эди, — деб эсине 77

тюшюреди анам. — Сени джауунгу да бизни тоюбуздан уллу, джарыкь тою болмасын. Алай а... джууукъ-тенг, бизни бла хоншу тюшгенле, къолларындан келгенча тоюбузну къууанчха бурургьа кюрешген эдиле. «Адам къатында адам ёлмейди» деб аллай бир кюн ючюн айтылгьан болур. Джангы баргьаныбыз бла кимни азыкъчыгьы, кимни ачхачыгьы, азкёб болса да, тауусулмагьан эди. Атагьыз бир къой сатыб алыб кесген эди, ачхачыгьы бар эди да, келинлери да тепсиге табылгъанны салгьан эдиле.

— Джыйын келген, ау алгьан, къыз джёнгер къатын... деб, адетдеча болгьанмы эди? Къобуз согъулгъан, джырлагъан, тепсеген?.. Тойдача...

— Джыламугъубуз бла гырджыныбызны тенг ашай тургьан адамла... Атагьыз анасындан айырылыб, келинлери бла тюшген эди... Джыйын келген эди, алгъыш айтылгьан эди, къайдам... Эшта, ол кюн айтылгьан алгъышланы асламысы толгьан болурла. Ол кюн бал аякъны алыб, алгьыш этген ким болгъан эди эсе да, ол: «Уллу юйдеги да къураб, бирге джашар кюнлеригиз кёб болсунла!» — деген болур эди. Китабны бетлеринде атам Байрамукъланы Ибрахим бла анам Софьяны хапарларын да айтыргъа излегеним ючюн, меннге киши айыб этерик болмаз. Кёчпончюлюк аланы джашлыкъларын да аямагьанды. Бюпон кюннге сау-эсен джетгенлерини баш сылтауу, эшта, бир-бирин табханлары болур.

— Анамы тас этиб тургьан кёзюуюмде, джангы кёчюб баргьан заманыбызда, къатымда джюрегими басар адамым болмаса, мен кёбге бармай, джюрегим джарылыб ёллюк эдим, — дейди атам. Кёчпончюлюк аны биринчи джарасы тюл эди, алай а эм уллу джарасы эди. Ары дери уа... Кьайсысын айтайым?!

1939 джыл аскерге кетиб, Запад Украина бла Запад Белоруссияны азатлаугьа да къошулуб, аскер къуллугъун тауусуб, юйге кетерге хазырлана тургьанлай, Уллу Ата джурт къазауат башланыб къалыб (ол а Польшаны чегинде эди), фашистлени биринчи окъ джангурларында «джуууннганынмы»?! Огьесе, Белоруссияны мырдыларында немча къуршоугьа тюшюб, душман окъдан ёлген аскерчи тенглерини кьанлары къызартхан мырдылада талай кюнню ашсыз-суусуз тургьанынмы?! Биргесиндеги джангыз къарачай джашны, Биджиланы Азаматны джашы Борисни, къалай кьабыр къазыб басдыргьанынмы?! Алайдан сау чыкъгьан джетеуленни бири бо78

Байрамукъланы Ибрагим бла Софья сабийлери бла. 1959 джыл.

луб, джараларын багьа Белгородну, Сочини, Краснодарны, Микоян-Шахарны госпиталларында талай айны джатханынмы айтайым?! Ол хапарларын къояйым да, къазауатдан къайтыб, элинде ишлеб тургъан аскерчи джашны кёчпончюлюкню тирмени къалай «чайнагьаныны» хапарын айтайым.

— 1943 джыл «фашист» деген не болгъанын да кёрюб, аладан къутулгьанларына да учунуб, «Фронтха болушургьа!» деб джамагьат алай баш атыб уруна эди, — деб эсине тюшю79

реди атам. — Марачы киши Хыбыртланы Хызыр мюрзеу сыйыннгысыз битгенине сейирсиниб, сескеклича болуб: «Аллах бизге бу азыкъны ашаргьа буюрурму?» — деген эди. Атам ишлеген джеринден, Кёл Джагьасындан, Джёгетейге, тирменнге келгени бла, алайдан кёчюрюлгенди. Къазауатда айланнган юч уллу къарнашыны бирини, Ляллюуну, юйдегисинде кече къалыб: — Танг аласы бла биз орундан къобхунчу, — дейди атам, — «шыб» деб аскерчиле босагьадан тюшюб къаладыла. Мен кёнчегими кийгинчи, кириб къалыб, бучхакъларымдан тартыб, бири аны ары алыб къояды. Хурджунларын тинтиуюл этиб, бычакъчыкъны чыгьарады. Хыны этселе, «мен фронтовикме, хыны этмегиз» деб, къыджырайма. Къагъытларыма къарайдыла да, джууашыракъ боладыла. «Министрлени Советини буйругьу бла сиз тюз джерлеге кёчюрюлесиз», — дейдиле. Хар негизни алыгьыз, деб юретедиле, кеслери да болушадыла. Мен — къонакъда, къарнашларымы юйдегилерине (келинле — джаш, сабийлери — ууакъ) хар нечиклерин джыяргъа болушама, кесим да тирменнге келтирген беш машок мюрзеуню алама, джанымда — ачхачыгъым. Анам бла эгечим (аны уа эри — фронтда, биргесинде тёрт ууакъ сабий) — Марада... Келтириб Гюрюлдеуюк къабырлагьа джыядыла. Миллетге уллу учузлукъ джетерин алайда огьуна ангылагьан эдим. Чыртда эсимден кетмейди: къызла юч-тёрт да болуб, кеси кереклерине дыгаласда бурулгъан болур эдиле, къабыр хунадан тышына чыкъгъанлайларына, бизни тёгерегибизни алыб тургьан аскерчиледен бири «биз айтханны этмей эдигиз да!» деб, хылымылыла сёлешиб, къызланы юслерине шкокну буруб, ызларына сюргени... Атам бла анам ол кюн, ноябрны экисинде, бир-бирлерин танымагьанлыкъларына, экиси да Гюрюлдеуюк къабырлагьа сюрюлгендиле. Кёчгюнчюлюкню биринчи тангын ол къабырлада атдыргьандьша. Къаллай кече эди ол!? Эллеринден келген ит улугъан тау у шла санларын титирете, къабыр шошлукъ джюреклерин къутурта... Къачхы кёк энгишге тюшгенча, джулдузла ахсыннганча, сын ташла джылагьанча кёрюнеми эдиле? Ол кече кёрдегилени тынчлыкълары да бузулгьанмы эди эке? Ол кече къабырлагьа келиб, саула биринчи кере джанларына джылай эдиле... Кёчюргенлеча болмай, юй хайуанла кёчгюнчюлени джюрек халларын нечик сезе эдиле...

80

Джангур орнуна къан джаугьан эди Элибизден чыкъгъан кюнледе. Киштикле, итле джылай къалдыла Бош къалгьан худжу юйледе. Джашлары аскерде къан тёкген анала, Ала бир сарнаб джылайла. Къыйынлыкъда акъыл юретиучю къартла, Ала тёрт бюполюб атлайла. От тюшюб кюерик Джёгетей эли Ташына дери сары алтын. Аджалым джетмейин ёлюб барама Джетген къыйынлыкъ амалтын. Биз кёчгенликге, биз басыб баргьан Ташлагьа дери джылайла. Кёчюб, чачылыб, джарлы таулула Къаллай къыйынлыкъла сынайла. Джерибиз эте, элибиз эте, Артыбызгъа къарай келебиз. Билмей тургъанлай, бу артыкълыкъны Джаныбыз саулай кёребиз.

— Юйюбюзден чыкъгъынчы огьуна джюреклерибизни джер бла тенг этген не эди десенг, — дейди анам — арбазыбыз джангы иеледен толуб къалгьан эди. Джёгетейге оруслула арбала бла келиб къуюлуб къалгьан эдиле. Бюгюн кибик эсимдеди бирле, юйге кириб, биз алкъын чыкъмагьан эдик, арбазгъа ие болуб, кими тешиниб, кийим такъкъычха кийимлерин тагьа, кими челеклерибизни алыб, суу алыргьа кетиб... Ахырсы, адамны джюреги джарылырча, бир хыйсаб болгьан эди алайда. Мен а не азыкъ, не кийим, не кийиз, не кюйюз дей билмеген эдим, бир затха бурулуб къарамай, юйден чыгьаргьан кёзюулеринде алгьы бурун адамларымы картларын алгьан эдим, — деб эсине тюшюреди анам. — Гитче эгешчигим, Мариям да, бир улакъ къабчыкъчыгъы бар эди, анга гинджилерин джыя эди... Адамла ёлюрге бармай эдиле. Адамла тюненелерин унутургъа кеслерин хазырламай эдиле. Адамла тиллеринден, динлеринден ёнгелерге деб турмай эдиле. Къууанчыбыз, джырыбыз, тоюбуз ёллюкдю дерге унамай эдиле. Джуртуна таралыу, ол ёлюр ауруу болгьанын да сезмей эдиле алкъын...

6 «Книга скорби»

81

«Тёбен Марадан Хапаланы Къалмукъ биргесине элтирик хапчюклеринден алгьа, къазауатха кетген джашыны, Мухтарны, сыбызгъысын алгъан эди» (Къочхарланы Аскер). «Хар ким азыкъ алыб чыкъгьанларында, анам да джолгьа Къуранын алыб чыкъгьан эди» (Лайпанланы Билял). «Къайтырыкъбыз деб, анам юйге кирит салыб, ачхычын хурджунунда Орта Азиягъа элтген эди» (Байчораланы Сослан).

— Чыртда джукъ алдыртмайын чыгьарыб иерге огьайлары болмай, бизни бла алай къазауат этген эдиле. Тёртеулен бар эдиле, бири — лейтенант къыз, — дейди анам. — Терезеге, эшикге, кийизге, кюйюзге узалыргьа къоймай, хыны-хыны этиб. Бир-эки орун, тюбюбюзге салыргъа деб, тёшеклени ичлерин къотарыб, «тышы болса, салам сукъсанг да, бир джерде тюбюнге-башынга атарса» деб, унагьанларын, къойгьанларын алабыз. Сора бери айланыб, кюбюрню кесин алалмай эсек да, ичинде джукъларын тёшек тышха къуяйыкъ деб, тебресек, аскерчиле кюбюрню ары тартыб, ачыб, кеслери ушатхан затланы, бир джанына салыб, бизге дегенлерин да бери атыб тебрейдиле. Кюбюрде ання меннге деб тикдириб, алкъын сабийсе, уллу болсанг кийдирликме деб, асыраб тургьан костюмчукъ бар эди. Аны ол лейтенант къыз кёргенлей, сермеб алыб, кесине къысыб къояды. Ары дери, сын болуб, къараб тургьан мен, ол къыз алай этгенлейине: «Была меникиледиле!», — дейме да джылаб, тартыб къолундан алама. Алыб къойсам, кёб кюрешалмай, къоюб олтурады. Ала джаратхан алагьа къалады, ала джаратмагьан да бизники болады. Анняны меннге деб джыйгъан кюбюрюн алай чачхан эдиле... Андан сейирим джокъду, аскер келиб тюшгенинде, кёчюрген этерикле деген сёз къайдан, кимден чыкъгьан эди эсе да, айтылыр ючюн къалмай эди, не келсин, аны юсюнден сагьыш этерге, къоркъургьа билмей эди джамагьат. «Мил летни къайсы бирин кёчюрюб къолундан келликди», — деб къоя эдиле. Кёчюре тебрегенлеринде уа, къолларындан келген къой эсенг, бир кесек заманны ичине думп этиб да ийдиле.

— Атамы биринчи кере эшелонда кёрген шойса да?

— Энди ол хапарны уа не этесе?

— Айт, анам. Ол сени джазыуунгду. Ёмюрюнпо биргесине ашырлыкъ адамынгы не бир тойда, не бир къууанчда кёрмей, кёчюрюлюб бара, джылауну-таралыуну арасында кёргенинг, ол сени терслигинг тюлдю...

82

— Поезд тохтаб, халкъ эшикге тёполюб тургьан бир джерде, алайы-былайы деб билмейме, атагъызны аннягьа джууукъ да джетген бир таныш тиширыу бла кёреме. «Тобааста, ким болуб тагьылды Медина мынга?» деб, ол меннге бир тюрлю кёрюнюб, алай айтхан эдим. Миллетни ичинде андан тюрлюле да болур эдиле, Аллахутагьала аны алайда меннге кёрпозгени. Артда сейирсине эдим: асто, ол талай адам болгъан джерде кёзюме илиннген, меннге джашау болгьанына къара, деб... Узакъ да созмай, Аллах мени анга тюбетиб къойду. Сейирди дуния... Мен билмейме, ол ишни этгенине анамы сокъураннган кюнлери болгьанмыдыла, алай а атама тюбемесе, джазыуу къаллай боллукъ эди? Орта Азияда кёб къызгьа учузлукъ, къыйынлыкъ джетгенди. Ой, биз келгенли эриб тюшгенле Къыргьыз тауланы бузлары. Арыкъла къаза, къырылыб баралла Къарачайны айбат къызлары.

— Джамбулгьа келиб тюшгенибизден сора, — деб хапарыны андан арысын айтады атам, — Пикге машинала бла элтедиле. Алайда школда кече къалабыз. Эртденбласында Герман деб, мияла кёзю бла бир немча бригадир, малланы юлешгенча, юлешиб, хапчюклерибизни арбалагьа джюклетиб, кесибизни да джаяу, Шверникге келтирди. Хар юйге 3—5 юйдегини саладыла. Мен да бир немча юйге тёрт юйдеги бла тюшеме. Кече къалыб, эртденбла «ишге чыгьыгьыз» деб «келечи» келеди. Ма ол кюнден башлаб, «боюнсхагьа» джарашабыз. Бир кюнню юйде къалыр мадар болмай, трудоденлерибиз асыры кёбден, къайры джазаргьа билмей, алай ишлеб турдукъ, хакъ а берилмей эди... Атамы ол кёзюуде эм уллу джюрек аурууу анасы эди. Аны эсине тюшюре, бек къыйынлаша эди.

— Анамдан чыртда хапар билмей, сау джылны тургьан эдим. Пахта-Арал тёгерекде болургьа керекди деб эшитгенлей, джолгьа чыгьаргьа излейме. Излесем излейим, комендант пропуск берирге унамайды. Чыртда къоймагьанымда, аскер къагъытларымы алыб, пропусканы алай берген эди. Анамы, эгечими табыб, сау-эсен бери бир джыйгъа эдим, дегенден башха сагъышым болмай, къагъытларымы ызына къайтармай къоярла да деб, акъылыма да келтирмей, джолгьа чыгъама. Станция Сыр-Дарья деб бир джерде поездден тюшеме. Алайдан узакъ болмай, уллу очередь. Адамла тыкъ б*

83

урулуб, с ют алыргьа сюелиб тура. Тиширыу, сабий деб къарагьан болмай, къарыуундан келген ала, къалгьанла да арыбери тюртюле, теблене. Къараб тургьанлайыма, къойнунда да бир сабийчиги бла, бир тиширыучукъну уруб, очередден чартлатдыла. Аны алай кёргенлей, мюйюш бла тебере кетиб, очередге сугьула барыб, шыша бла сют алыб чыгьама. Ол тиширыучукъгьа «эгечим, былай кел» десем, келмейди. Кесим къатына барыб, «сабийни инджитме» деб шышаны узатханымда, ауузундан сёз чыгьармагьанлай, кёзлеринден джыламукъла тёполюб баргьанларын кёрдюм... Биргесинде да кишиси джокъ. Джаш тиширыучукь... Хапар сорсам, Ильич районданма, дейди. Меникиле да анда болгьанларын айтады. Ма ол тиширыучукъ, атын да унутханма, мени алыб барыб, Пахта-Аралда анам джашагьан юйню эшигинден ийиб кетген эди. Эшикден кирсем, къолумда да азыкъларым бла чемоданым, анам ачдан къарыусуз болуб — орунда, эгечим Гыджыккы печ аллында тюрт-мюрт эте, уллу къызчыгьы да печ башында олтуруб, джюнчюк бла кюреше. Станцияда тюбеген тиширыу чу къча, анамы да ауузундан сёз чыкъмагьанлай, кёзлеринден джыламукъла къуюла, мени къучакълайды... . Пахта-Аралдан ызына айланнганында, атам анасын, эгечин, аны тёрт сабийин, дагьыда сабийи бла бир тиширыучукъну, схауатчы киши Байрамукъланы Азамат деб (аны да беш сабийи бла юй бийчеси), бютеулей да 15 адамны кесини пропускасына джаздырыб, джолгьа алай чыгьады.

— Ташкентде бир поездден башхагьа минерге керек болабыз да, — дейди атам андан ары хапарында, — станциягьа келеек, къар да эриб джауа, аны арбазында тёрт-беш къарачай юйдеги, сууукъдан ёле, сирелиб-сирелиб турадыла. Хапар сорсам, врачдан санобработканы ётгенибизге къагьытыбыз болмагьанына, станциягьа иерге унамайдыла, дейдиле. Эшикни юеюнде сюелген къатыннга «къагъытла мендедиле, быланы ары ий деб, аны алдаб, 15-син да вокзалгьа джый дырама да, кесим артыма туруб къалама. Алайдан поезд бла кетебиз. Станция Тюлкюбас деб бир джерде контролёр минеди. Эгечими сабийлери къозгъаладыла да, сора бизни тынгысызча кёрюб, къагьытларыбызгьа къараб, была керти къагъытла тюлдюле деб, кече онеки сагъатда февраль сууукъгьа да къарамай, тогьуз сабийни хатерлерин да этмей, онбешибизни да поездден тюшюрюб кетеди. Станцияны тамадасына барама. Кьагьытларыма къарайды да, «терс тюшюргенди сизни» дейди, поезд а кетгенди да. Артда келлик поездни сакълаб, анга миндириб ашыргьан эди...

84

Атам адамларын юйюне джыйгьандан сора аскер къагьытларын алыргьа комендатурагьа барса, «бизде тас боллукъ тюлдю, керек болса, берирбиз» деб ашырадыла. Экинчи баргьанында «сеннге ала керек тюлдюле» деб, ызына къайтармазлыкьларын танытыб ашырадыла. Къагъытларын ючюнчю кере келиб джокълагъанында уа, «тас» этиб къойгъанларын «къыйналыб» билдиредиле (ол къагьытлары амалтын ветеран атына ие болалмай, атам арт джыллагьа дери тургьанды. Миллетни арасында аллайла бюпон да кёбдюле).

— Джылдан аслам озуб, тёрт сабийи бла эгечин, анасын Пахта-Аралдан алыб келгенинде, ашар, киер керекли да болдукъ, — дейди анам. Эки башча болмайды да, талай джан болуб, бир юйге къуюлсанг. «Быланы бири ачдан ёлсе, джаныбызгьа къыйынлыкъ болуб къалыр, ёмюрюбюз унутмазбыз. Джаныбыз джашаса уа, рысхы табылыр» дей да, ол юйюбюзде-къолубузда болгьан затчыгьыбызны, джыя да, къыргьызлылагъа кете, къайда айраннга, къайда джармачыкъгьа ауушдура да келе, алай бла эс джыйгьынчын кёб дыгалас этген эдик. Мен джашчыкъдан ауур кёзюуде эди. Эртден сайын атагьыз мени да биргесине алыб, къошха чыгьыб кетиучен эди. Ал кюнюнде къыргьыз къатыннга къойладан саууб алгъан сютчюпон уют деб къоюб кете эди да, сора экинчи кюн мен аны юйге келтире эдим. Къой айранны бир тамчысын джерге агьызмай, юйге келсем, анасы: «Тёкмейин-чачмайын атны юсюнде былай къалай келтиресе?» — деб бек сейирсиниучен эди. Мен джашчыкъ туугьунчу алай эте айландым, атагьыз а кече да джатмай эди. Алай бла ол эм къыйын юч-тёрт джылда ёлгенибиз, ачыгъаныбыз болмады, алай а... кебегин сюзюб бери алыргьа кёзюбюз къыймай, джарманы къайнай тургьан суугьа къуюб (алай этсенг, кебек билямукъгьа къошулуб къала эди) билямукъну алай бишире эдик... Ма энтда кёчпончюлюк юретген «хантла»: «Мамукъну урлугьун пресс бла къысдырыб, джауун сыгьа эдик. Урлукъну тыш къабугьу жмых эди. Биз ол жмыхны ууакъ кесиб, отда къыздырыб, аны ашай эдик. Къууурмагьанлай ашагьан ёлюб къала эди. (Абайхан улу Н. Джингирик эл)» «Ундан бек джукъа билямукъчукъ этиб бере эдиле. Табсакъ, анга гитче чюпондюрчюклени туураб, алай ашай эдик. (Мансурланы Б. Джангы Джёгетей эл)» 85

«Чюпондюрню эзиб, арпа унчукъ бла къатышдырыб, тылыча этиб, андан гырджынчыкь бишириб, аны къаба эдик. Ит ашча бир эди. (Хаджиланы М., Октябрь эл)» «Ашаргьа джукъ табмай, асыры ачдан, не этерге билмей, бир къарачайлы кеси къарагьан 7 ёпозню къулакъларын, бишириб ашаргьа деб, артлары бла кесген эди да, ёпозле ёлюбёлюб къалгьан эдиле. Ол адамны тутхан эдиле да, тюрмеден къайтмай къалгьан эди. (Хубий улу Н. Къарачай ш.)» «Кемиги болгъан сюекни табсакъ, аны кемире эдик. Эсим, акъылым келгенликге, мындан алты ай болуб кетген эдим да, тоюнмай ёсгеним амалтын, юч джылгьа дери джюрюялмагьанма, рахит болгъан эдинг, дей эдиле. Анамы къарнашы ишде берген азыкъларыны, тымчыгъын кеси ичиб, гырджынчыгьын меннге келтире эди, дейди анам. Аны, арбаздан бери айланнганлай, кёрюб, къууаныб, хар кимге кёрпозюб тургьанма. Бу адам боллукъ тюлдю, ёлюб къалса керек эди, хариб, деб джазыкъсыныб тургъандыла. Мен а ёлген да этмей, айныгьан да этмей джашагьанма. Бюпон да джокъду саулугьум. (Кечерук улу А. Къарачай ш.)»

— Ёлген болмагьанлыкъгъа, — дейди анам, — джут та раб тура эди. Ушхууурну алай салыб, сууугьунчусуна тёзмей эдик. Биз джашагъан элле (Шверник бла Пик), саулай да Талас тёгерегини хауа болуму Кавказныкъына бек ушай эди. Алай болгъанлыкьгьа, къарачайлыла сабан сюре, мал тута башлагьанларында да «кетеменден не хапар?» деб, кюуле этиб, таралыб тургьан болмаса, джюреклени басалмай эдик. Таласда таула бир бек ушайдыла Кавказда мийик таулагьа. Ёлгенлеге амал тауусулгьанды, Бир насыб чыкъса эд саулагьа. Къачан болса да, бир заман кетиб, Саула Кавказгьа къайтырбыз. Тюзлюкню кюню хорлагьанды деб, Къабырлагьа хапар айтырбыз.

— «Таш джалаб, суу ичиб турлукъ эсек да, элибизге, джерибизге кетсек» деб, джерге урлукъ салмай да къоя, бир къауумлагьа ачлыкъ аны ючюн артыкъ да джете эди. Бир-бир джыллада артыкъ да бек «ой, былай этибми турлукъбуз» дей да, джолгьа азыкъ хазырлайбыз дей да, малчыкъларын кесе, бачха салмай кьой да, сирел да къал. Сёзлеге кеслерин терилтиб, ийнандырыб, джунчумаз джерлеринде 86

джунчугьанла да бар эдиле. Бир къауумла уа «кетсем, Кавказда къалгъан рысхыма тёзген, мында къалгьан бачхама да тёзерме» деб, ачлыкъ джетмесин деб, кеслерин бегите билгенле, башларыи алдатмай джерге уруна эдиле. Къалайда да акъылы джетген, болуму болгьан джанын джюрюте биледи да! Алай болса да миллет аллында — ачлыкъны, артдаракъда уа джаланнгачлыкъны толу сынады да... Джаланнгачлыкъ да джюреклени кемирир ючюн къоймагьанды. Ол джарсыуну ууундан атамы анасы Кьанаматланы Айшаджан, къралны джауладан тазаларгьа тёрт джашын да, эки кюеуюн да къазауатха ашыргьан тиширыу, 1947 джыл ёлгенинде, кебинлик табылмай...

— Атагьыз он пуд нартюх бериб (ол джыл бизни насыбыбызгьа иги мюрзеу джыйгъан эдик), акъ къытайдан эки ич орун джабыу алгьан эди. Ала бла кебинлеген эдик, — деб хапар айтады анам.

1947 джыл Таласда къарт болмагьанлай ёлген къарт анамы бизге къабыры да къалмагьанды. Къабырына келиб, аякъ джанындан сюелиб: «Анам, туудукъларынг кёб болгьандыла, ач-джаланнганч тюлдюле. Джуртларында джашайдыла», деб хапар айтыргьа, амал джокъду. Андан бизге бир джангыз сураты бла, ол айтыучу сёзле къалгьандыла.

— Бюгюннге бу болур эди, тамблагьа не этербиз, десек, — деб сагьынады анам къайын анасын, — «Кёзюпозге туру рысхыгьа Аллах къаратыб къоймасын, таша рысхыгъызны Аллах кем этмесин, Аллах буюрса, тюшер энтда бир джукъ», деб кёл этгенлей туруучан эди. Ол сёзлери чыртда эсимден кетмейдиле. Анам къалай керти айта эди, деб акъылыма кёб келеди. «Кёрюрюнпо кёрмей, кёрге кирмезсе» дегенлей, ажымлы ёлген кёчпончю аналагьа кёб затны кёрюрге, чегерге тюшген эди. Къарт анамы бир джашы къазауатны кёзюуюнде джесирге тюшгени ючюн, кесибизникиле да къыйнар ючюн къоймай (ол заманда алай эди сталинчи джорукъ), Орта Азиягьа 1947 джыл келген эди.

— Юйюбюзге, — деб хапар айтады атам, — мен алыб келген эдим. Анам таныялмагъан эди. Барыб аллына сюелгенинде да, «анам, Хамитни алыб келгенме» дегенимде да, къычырыб иймейим дегенча, бармагъын эринлерине кёнделен салыб, къараб тургьан болмаса, аллына атламагьан эди — ушаталмагьан эди джашына. Хамит кеси «анам» деб ышаргьанында, «ах, мен джарлы» деб, аллына силкиннген эди. Артда кеси: «Ышаргьанында ушатхан эдим», — дей эди.

87

80-чы джылланы башларындан къараб, кёчпончюлюкден ётген тиширыулагъа бу сорууланы берирге эркинлигим болмагьанын билеме. Алай болса да...

— Юйлеригизден чыгьарыб, сюрюб эл къыйырлагьа, къабырлагьа, малланы тыйгьанча тыйгьан кёзюулеринде, джылагъаныгъызны, тилегенигизни ангыламагьанлагъа, сабий бешиклени алыргьа къоймагьанлагьа, «нек?» деген сорууугьузну эшитирге унамагьанлагьа, о, насыбсыз тиширыула, сиз эдигиз ол кюн Къарачайны эм уллу кючю, къатын къазауат нек ачмагьан эдигиз? Артда жмыхны, чий чюпондюрню, клевер тамырланы чайнарыкъ тишлеригиз бла, башха сауут табмай эдигиз эсе, тиширыулагъа шкокну бурургьа кёллери баргьан аскерчилени къолларына джарала салсагьыз а? Поезд станциягьа келтириб тёкгенлеринде, джылау аллы болуб олтурмай, къралны фашистледен тазалаугъа къошулмай, сауутсуз тиширыулагъа шкокланы бургьан эркишилени хар бирине юч-тёрт болуб чабсагьыз а? Алай этсегиз къалай боллукъ эди эке? Джанларына къоркъгьандан (аланы джанлары уа сизникилеча болмай, нечик багьалы эдиле!), окъ джангурну сизге айландырыбмы къоярыкъ эдиле? Ала не да этерик эдиле... Гюрюлдеуюк къабырлада Хамызны (ол хариб, не бола тургьанын да ангыламай эди, акъылдан керекли бир джарлы), эл таба къачханында, шкок бла ызындан атыб уруб къойгьанларын бюгюн да унутмайдыла. Огьай... Сиз джукъ да этеллик тюл эдигиз. Сиз, тиширыула, анала эдигиз. Сиз, дуниягьа джашауну юзерге тюл, джашау берирге, джашау тамал болургьа, деб келген эдигиз. Аны кёчпончюлюкде да кёрпозген эдигиз. Халкъыбызны арты болуб къалыргьамы башлады деб къоркъгьанча, ол къыйын джыллада да сиз сабийле таба эдигиз. Мени анам да ёсдюргенди тогьузну... Соруула, соруула, соруула... Къарачайны кёчюргенледен саула бармыдыла? Аладан къартлыкъгьа джашагьан бар эсе (къарт адам эсге тюшюрюулери бла джашайды, дейдиле) анамы отоу хапчюпон, аллына салыб, джаратханын кесине къойгьан лейтенант къыз, ол кюнюн эсине не деб тюшюре болур эке? Аны кёзлерине бир къарарыкъ эдим... Огьай, ачыулу къарарым да келмейди. Къатылыгьы кёзлеринде къаллай ыз къойгьанын кёрюрюм келеди.

88

Кёчюу хапар не бла бошаллыкъ эди эке, кёчюрюрге келген аскерчиле «биз бу ишни этмейбиз, этелмейбиз деб, аякъ тиреб тохтасала? Унамасала! Къарачайны кёчюрюрге унамасала, артда 1944 джыл Шимал Кавказ бирден джыламай къаллыкъ болурму эди? Чечен, ингуш, малкъар ёлюкле бла Орта Азияны джерине джара салынныкъ болмазмы эди? Джер... Джер да тюл эди ол джыллада сау-саламат, аны да кёб эди ачы джаралары. Кёчюрген аскерчилени бирине тюбесем, анга да бар эди сорууларым. Ала хапар айта джылагьан тиширыуланы джыламукълары бла бирге «саркъгьан» эдиле джюрегиме. «Ол эртденден сени эсингде не къалгьанды?» — деб сорлукъ эдим мен анга. «Нек? Не ючюн?» — деб джылагьан аналаны кёзлерине къараяламы эдинг? Кёчюрюр кечегизде джукълаб чыкъгьанмы эдинг? Адамланы мал вагонлагьа атыб, тышларындан къадаула салыб, ала кетиб, станция бош къалгьанында, ызларындан не айтыб къарай эдинг? Ол мурдар ишге къошулгъанынг джюрегингде къаллай ыз къойгьанды? Артда ол кюн эсинге тюшеми эди? Тюше эсе, титиретмеймиди джюрегинги? Не? Халкъны кёчюрген бла бирге, рысхы да джыйгъанладанмы эдинг сен да, огьесе?..» Мен кесим Киргизияда туугъанма. Мени анам кёчгюнчюлюкню онтёртюнчю кюнюнде башына иш этиб, онтёрт джылны (5 минг кюнню!) беш минг тюрлю сынаб джашагъан тиширыу, эки сабийин да анда къабыр тёбечикле этиб, туугьан джерине беш сабийи бла къайтхан эди. Биз эдик къау-къуу болуб, чачылыб-сатылыб тургьан джерине аны ана «саугьасы». Тиширыуну халкъына да, джуртуна да, адамлагьа да эм сыйлы, эм уллу саугъасы — сабийлеридиле. Эшта, алагьа кюч, къарыу берген, кёчгюнчюлюкню къыйынлыкъларына кеслерин хорлатдырмазгъа болушхан ол «саугьала» болур эдиле. Киргизиядан джукъ эсгералмайма, алай а сабийлигимден меннге къалгьан: Кавказгъа кёчюб келе, вагонну гитче терезесинден кёрген къыйырсыз-учсуз къып-къызыл къачхач тала. Джер этегине кете эди аны къыйыры. Ол къызыл талада чабыб ойнарым бек келген эди. Дагъыда эсимде сакъланнган — атам хаман айтыучу сёзле: «Билимди адамны керти рысхысы. Адамны несин сыйырыргьа да боллукъду, билимин патчах да сыйыраллыкъ тюлдю. Этегирги-дженгинги къагъыб, юйюнгден, джуртунгдан къуру къолларынг бла чыгьыб кетсенг да, биргенге айланныкъ рысхынг, насыбынг билимингди.»

89

Бу сёзлеге атамы кёчпончюлюк тюшюндюрген кёре эдим. Джуртуна къайтыб келген джамагьат кирир, джашар джерин джарашдырыб бошамагьанлай, аны ючюн дыгалас эте кёре эдим сабийлерин окъутуб башларгьа... Атам бла анамы кёчпончю хапарларын тойларындан башлагьан эдим, аланы юслеринден сёзюмю да ол кюнлери бла тамамласам тюз болур. Ала юйдеги къурай айланнган кюнледе кёчпончюледе алкъын ау джаулукъла бар эдиле. Анам да отоуда ау джаулукъ къысханды. Анга джангы келинчигим деб, ау джаулугъун къысдырыргъа, тешдирирге къайын анасы къатында болмагьан эсе да, бир сагьатха къысхан эсе да, башындан ау джаулукъ атылгьанды. Кюуде айтылгьанча артда, 1944-чю, 1945-чи джыллада, болгьанды: ...Кавказдан келтирген дуния малыбызгьа Джаныбызны сатыб алгьанбыз...

Артда, ач болуб, тюблерине джайгьан джабыуларына дери сатхан эдиле эсе да, анам эки затын джукъгъа ауушдуруб, кишиге ашатыргьа кёлю бармагьанды: ол чилле джаулугьу бла джашлай ёлген атасы алгьан алтын суу ичген кюмюш тюймеси. Ачдан тамам ёлюрге джетселе не этерик эди, билмейме, ёзге, аны бла бирге, кёчгюнчю болуб, ары да барыб, ызына да къайтхан юйде юч зат бардыла: адамларыны картлары, алтын тюйме, чилле джаулукъ. Джаулукъ бусагьатда къап-кьарады. Харча эшилген, бир мюйюшюнде ариу оюулары бла уллу ариу, къара джаулукъ, анамы ау джаулугьу... Мен аны акъ заманын кермегенме. «Джюрегинг бир сынса, джашау энди бошалды деб, джукъ да керек болмай къалады. Акъ джаулукъ къысарча мында бизге аллай кюн келирми, деб кёлюм алай эди, аны бла аннягъа къара боятыб къойгьан эдим,» — дейди анам. Ачы сезим... Анасы, Гербекланы Абидат, къызыны ау джаулугъун къара бояй, ол а не халгъа тюшгснди, хариб? Бек къыйын кёзюуде бир аякъ мюрзеуге ауушдуруб иймегенин, къалай иги этген эди анам! Джанлары учуз заманда нелери эди багъалы?! Бюпон а картла да, тюйме да, джаулукъ да юйдегиге огьурча, дууалача сакъланадыла. Къара джаулукъ джюрекден джыртылыб алыннган 14 джылны шагъатыча, кюмюш тюйме — юзюлмеген джашауну джарыкъ белгисича, картла уа — халкъыбызны тамыры кюйюб къалмагьаныны огьуруча сакъланадыла.

90

Сакъланадыла. Сакълансын халкъым не тюрлю къыйынлыкъдан да. Сакълансынла халкъла аллай ахырзамандан.

Архивлеге сёз берсек... Иерусалимде Яд Вашем деб, XX ёмюрде эм уллу кьыйынлыкъланы бирине — фашистле ёлтюрген алты миллион чууутлугъа — аталыб салыннган музей-эсгертме барды. Анда болгъанла айтхан хапаргьа кёре, музейни залларыны бири сабийлеге аталгьанды. Ол залгъа кирген башында джулдузлу чууакъ кёкню кёреди, акъырын согьулгьан музыка бла бирге, фашистле ёлтюрген сабийлени тукъумларын окъугьан сабыр ауазны эшитеди. Ол залдан чыгьа барыб, ышара тургъан сабийлени суратларына тюртюледи... Джамагъатына джетген къыйынлыкъны ол тукъум эсгере билиу, мени сартын, миллетни терен культурасын, уллу джюрек байлыгьын, тамбласыны юсюнден сагъыш этгенин кёргюзеди. Бизни халкъ да саллыкъды, Кавказгьа тарала, кёчгюнчюлюкде ёлген ахлуларына музей-эсгертме. Биз, джазыучула, алимле, суратчыла, журналистле... анга материалла джыйыб кюрешебиз. Джюрек байлыгъындан сора сыйырылмагъан джугьу къалмагьан халкъгьа музей къурагьан джокъну бар этгенча бир ишди, алай а джюрек байлыгьы бла джурту болгьан, ол джарлыма, аны этелмем дерге эркин тюлдю, дерик да болмаз. Бу китабха да «джашау» берген аладыла, дагьыда... дагъыда архив къагъытла. Архив къагъытла... Энди, бюгюнлюкде, къайсы бирибиз да 1943 джыл товар вагонлагъа — 36 эшелоннга — джюк болуб, тыбырлары сыйырылыб, джолгьа чыкъгьанланы саны 69.267 адам эди, аладан 53,9 проценти — сабийле, 28,1 проценти — аланы табхан анала, 18 проценти да миллетни хурмети — къартлары бла къазауатдан сакъат болуб келген джашлары эдиле, деб билебиз. Халкъгьа ол зорлукъну джетдирирге НКВД-ны аскерлеринден 60 минг солдат джиберилгени, джамагьатыбыз Орта Азия бла Къазахстанны 480 элине, кау-куу болуб чачылгьаны да белгилиди. Кёчгюнчюлюк деген зорлукъну юсюнден энтда, энтда хапар алыр ючюн, кёб архив къагьытны «ушакъгьа чакъыргъанма». Къыргьызстанны КГБ-сыны, МВД-сыны архивлеринде эмда Къыргъыз Кърал архивинде 1991 джыл кёб кюнюмю ашыргъанма.

91

Бишкекде Къыргьызстанны Ич Ишле Министерствосуну архивинде Фрунзе бла Талас областлада джашагъан кёчгюнчюлени къагьытлары сакъланнганларьга айтадыла. «Мен да таласчыма, анда туугъанма», — деб архивни къуллукъчуларында сейирсиндире, талас областны архив материалларына къарай тебредим. Хар кёчгюнчюге «Личное дело» деб бирер уллу тефтер джарашдырылыб эди. Мени атам бла анамы къагьытлары да — аланы араларында. Ары дери «къуралгъан» документлени джокъ этибми къойгъандыла, огьесе 1949 джыл къагьыт джарашдырамы башлагъандыла, не да болсун, «Энчи ишле» ол джыл бла белгилениб эдиле. Аланы къайсы бирин ачсанг да, ичлеринде — энчи листок, анкета, распискала, справкала. Бир къауумларында уа «постановлениеле», «объяснениеле», «разрешениеле», «подпискала» да бар эдиле. «Разрешение» дегенлей, джёгетейчи Атабийланы Сапарны «Къагьытларыны» арасында (анда шофер болуб тургьанды, джандетли болсун хариб, кеси да анда къалгьанды) машинасы бла ишини юсю бла элден тышына джюрюрге керек болуб, хар джол сайын, бара да комендантдан эркинлик ала, аллай «разрешениелери»онла бла санала эдиле. "^CTBilTg.TbHQ^S^O /jiHU СуТКН

РАЗРЕШЕНИЕ N » £ c Z

выдано выселенцу / л .. /JJJJ , . . .

7~

(фамилии, им»/оГчеиво полностью) — ю м . ^ д т о ему разрешается выезд с

мести поселения в—юр-тел. ио личным делам. л/^..». , К месту поселения в с. района обязан возвратиться -lyj^-ода. Разрешение действительно при наличии на руках паспорта или справки Дг._ и иодлмсит вом^атг в спецкоыаядатуру.

Фруте, т.! пол ит. № 1, з. 1110—2-вООХ1СО Энчи листокланы бир къауумунда кёчгюнчюлени гитче картчыкълары да сакъланадыла. Аладан джетген зорлукъгьа, ачлыкъгьа, учузлукъгьа кеслерин бюкдюртмеген таулула къарайдыла. Анкета уа кеси айтсын кесини юеюнден хапар. Ол кёчгюнчюню юеюнде не айыбы бар эсе да деб, аны айгьакъларгьа джораланнганды, аллай затлары болмагьанлагьа башха кёз бла къарарыкъча...

92

Спецкомендатура МВД №

.

р-на

(категория учета)

(края) области

республики

АНКЕТА

1. Фамилия, имя, отчество, пол

муж. жен.

2. Менял ли за время нахождения на спецпоселении фамилию, имя и отчество и если да, то когда, в связи с чем, прежняя фамилия, имя и отчество 3. Год и место рождения 4. Национальность и родной язык 5. Гражданство 6. Партийность 7. Образование общее специальное 8. Специальность, профессия 9. Место работы, занимаемая должность или род занятий 10. Семейное положение 11. Состав семьи, проживающей совместно с выселенцем (перечислить степень родства, фамилии, имена, отчества и год рождения) и кто из них состоит на учете спецпоселения 12. Имеет ли членов семьи, находящихся на спецпоселении,проживающих отдельно, и где они расселены 13. Имеет ли близких родственников-невыселенцев и их точный адрес, проживающих отдельно от выселенцев 14. Служба в Советской Армии, последняя должность и звание 15. Был ли в плену и служил ли в воинских частях противника 16. Проживал ли на временно оккупированной противником территории (когда, где, чем занимался или вде служил) 17. Был ли за границей (в связи с чем, какой период времени и чем занимался) 18. Судимость (когда, каким органом, за что и на какой срок осужден) 19. Откуда и когда выселен. Когда прибыл на спецпоселение 20. В каких районах, областях, краях, республиках проживал ранее на спецпоселении 21. Точный адрес выселенца-спецпоселенца в настоящее время (город, название улицы, № дома, селение, аул, сельсовет).

(подпись выселенца) »

(должность, звание, фамилия заполнившего анкету) 19

г.

подпись 93

Место

ЛИСТОК ЯВОК НА РЕГИСТРАЦИЮ

фотокарточки

на 1953 год

фамилия, имя, отчество, год рождения и национальность место жительства №, дата документа и кем выдан документ спецпоселенца

Месяц

Дата явки

Расписка спецпос-ца

январь февраль март апрель май июнь

Месяц

Дата явки

Расписка спецпос-ца

июль август сентябрь октябрь ноябрь декабрь

Быллай «листокла» хар «Энчи ишде» тюбейдиле. Анга къол салыр ючюн, къарт да, джаш да, ауругьан да, сау да, къошдагьы, сабандагьы да, къол сала билген да, ёмюрде къолуна къаламны алмагьан да комендатурагьа белгиленнген кюн барыб, къол салыргьа керек болгъанды. Не сылтау бла да аны бузгьаннга уа... Ма анга шагьатлыкъ этген къагъытла: Каганович атлы колхозда джашагьан, ишлеген Каппушланы Ханафий 1950 джыл августну экисинде, комендатурагьа барыб, къол салмагьанлай, къошха чыгьыб кетгени ючюн, «айыбына» къалай джолукъгъанына къарагьыз. /^о л/ esi Фа //

Ом

ya,inate коЖ/lT' y t £ 7tc

£ **<е.сЛ <ч ct?

/ f

// e"у а с 2V -/и/у/

с

о А /с о го

л

г л у

j

ay

-S"o

z o>

d*

ce

.

^ t St.- '

-f fosw+c Г/О" <•<

/у-^

ct i'. с/ ^ см /С

94

ус

/ г Г " -у/ -у / J'o-^n'roe Sc*. се-^е*>(<* Jfa.rt.jz ctsefo. f J

c

«

/fi=

"<2.

/ус,, с У-* y i a j c

OJcci-^ct^-

Комендант да былай оноу этеди:

ПОСТАНОВЛЕНИЕ 1950 года, августа месяца 24 дня село Петровка. Я, комендант с/к № 35 Петровского РО МВД установил, что выселенец карачаевец Капушев Ханапи в августе м-це своевременно не явился на регистрацию, тем самым нарушил установленный порядок, а поэтому исходя из вышеизложенного и руководствуясь Постановлением СНК СССР от 8/1-45 г. и инструкцией о наложении административных штрафов, объявленной в приказе НКВД СССР № 376 от 1/IX-45 года ПОСТАНОВИЛ: Выселенца Капушева Ханапи село Петровка за совершенный им проступок подвергнуть штрафу в размере двадцати пяти рублей. Обязать выселенца Капушева деньги внести в Сталинский госбанк и квитанцию об уплате штрафа представить в комендатуру. Комендант

подпись

Каппуш улугьа банкда берген квитанцияларында «Штраф за нарушение режима» деб джазылады. Энди терезечи Гемсахурланы Хапсатны «Энчи ишине» да бир къарайыкъ. Кечпончюге «энчи иш» къурар ючюн уллу сылтау керек болмай эди. Хар атламына эркинлик алмаса комендантдан, СССР-ни Халкъ Комиссариатыны Совета 1945 джыл январны 8-де алгьан Бегимни статьяларыны бирин илиндириб къойгьан кёз къакъгьанча бир зат болады комендантха. Гемсахурланы Хапсат 1951 джыл мартны 21-де кеси джашагьан элден хоншу районнга барады, аны андан тутуб келиб, Калинин районда спецкомендатураны коменданты тамада лейтенант Щеглов кесини энчи бегими бла Хапсатны беш суткагьа тутмиакъгьа салады.

95

Ш^оШв/ф

r^&ofypaQ

ЗШТсаЯГa*Jnua.

paw7Qf-cufoiuc$

ИЯъбу?

м&укшлиь

doio л/е-ецтр М-лифи^скс

ге> p-yct

l ^ ^ p o C f r c ^ epveatfcb

(Щ)ЫК!Оли' MirJ№ HCMtQ/Auf A (UftCqZe* ifaciuWet/ie/Mea/

щетоше^ч

-&> CLcjM.

Z/имиА

ье-Ям*****-

MU/tftfuJ-eue

d flri j\ Q J j / J r ^ x f r

t^jiurfiulQicMp

S/bewjt+rtp

zawaj&rbHo

fiaep&mitAPMMi*

СесрЗ^^-

tfeMMtypefy

f>na

j f

yiQ^auTW^

Mzpu-jMot

ricplcp&r

er,

/bhrJ-^tOw*-/

Анда ма бу тарих къагьыт да барды. Терезечи тиширыу Гемсахурланы Хапсат «джашагьан элимден тышына чыксам, джыйырма джылгьа каторга...» деб къол салгьанына да къарамай, бир райондан башхагьа, джанын къолуна алгьанча, нек атланнган болур эди? Бюгюн аны билген къыйынды. Зауукъдан а этмегенди. Кёчпончюлюк къаллай документле туудургханды адамлагьа! Башларына къаллай бир эркинликлери болгьанларын кёрпозген къагьытла! Былагьа сёз къошаргьа, эшта, керек болмаз...

96

or

О-

ct-upa-**-/It-ef а<- I/

/у? cin.utfa-^'-ba-'1*' илу.

* *~3-С-

US

/ие^-е-иЯ, к^м^ ccUTr Л л - е

j/et^/e+t-ne.

n&t— Ж/fa*

/с,

/Vа

oe

Го

^Oc^t-y^ at.

t f

Cj /г e v

x

, /-!• e .

. ft с e~*e. ^«ynitv rtfy-e

//ar*<C-.

u^/v

^

« c-o-ey u.s^c-sSit-^

/7

XL Xl V>-

fot.9^

Архивден алгьан къагьытларыбызны барын да тургьанларыча китабха тюшюралмагьаныбызны сылтауу — ксерокопияла бек къолайсыздыла. Аны ючюндю аланы бирер тюрлю бергенибиз — бирлерини хапарларын айтханыбыз, башхасын кесибиз басмалагьаныбыз. 1953 джыл джазылгьан бу Заявление да аланы бириди: «...Прошу Вашего распоряжения выдать мне право на выезд в город Джалалабад Киргизской ССР сроком на десять дней. Поездка связана с моим семейным положением. Я должен погасить ссуду в сумме 2875 рублей в Таласском областном сельхозбанке. Без поездки в Джалалабад невозможно погасить эту за7 «Книга скорби»

97

долженность. Имею картофель. Если её продам в Джалалабаде,то смогу отдать долг. В моем хозяйстве кроме картофеля продавать нечего. Потому прошу выдать мне разрешение. Прилагаю справку от Таласского сельхозбанка. Подпись» Кёчгюнчюлени арасында кеси быллай къагъытланы джазаллыкъла алай кёб болмагьандыла. Алагьа кимле болушуб тургьан эселе да, мени сартын, бек ауур ишни баджарыб тургьандыла. Сау болсунла. Кюреше кетселе ма былай Семен улуча, бир бёлек кюннге эркинлик алалгьанла да аз болмагьандыла, алай а хар бары да муратларыча болалмагьандыла. Кёчгюнчюлени хапарларында анга юлгюле кёбдюле. Комендантлагьа айтханларын этдирир дыгаласда, сабийлерини ауузларындан юзюб, табхан джукъчукъларын аланы алларына келтириб, амалсыз этилирге керекли ишлерине тилеб-джылаб, эркинлик табхан хапарларын да эшитгенбиз.

е/иа ac e-icno nny mog.

vCt. У .

от"fleceuedic*--

.

С /Ctrrmywu^. -bffanZivusvco ay а с -и'/ т. <=/г- /I* cfura-4 иуигус^гы^не Us-vc Л/С Пее-JLa+tti ee^t^sпометь Met rt-LtotaMue. in^bcC n^euty ei*> ра&леще-^и^ tt? &сезоо- /Slexpofajzu^uLр-ц c <Ucl // ' / M t > / ft* con

Башын ол палахладан, ол сыныкълыкъдан кьутхарыр ючюн джазгьан болур эди Лепшокъ улу Ворошиловха письмо. Джаш адам кьайдан биллик эди башына эркинлиги болмагьанча, Моск98

вагьа письмо джазаргьа да эркин болмагьанын. Ворошиловха джазгьан тилек письмосу джашагьан элинден чыкъгьан къой, аны «Энчи ишине» къошулуб, анга джаулукъ этерге джараб тура эди. Артыкълыкъ, зорлукъ кимни бюгюб, мугур, бирсини уа дертли, ачыулу этеди. Бир къауум адам да, не да этиб, ол палахдан башын алыргьа кюрешеди. Сабийлей «бандит» атха къалгьан Лепшокъ улу да не этсин, кёб ишлеб, тюз джашаб, баш эркинлигин табаргьа излемей!

Ji~f><«eeja*«/» _____ .••r-'-.-b: /

Jf£

>J

"

tby l

A*

tvrfafuu)} C>

j 'f/

yi^'j^j/^J? ей/uJe tjr П у e b c v f o 'outu»

'lv}. i

s

fyyujeuca,*

и

rfV

.

K~Jbju

Л/, tics наJ i f ir^/fui/ut

Jhojd<o

У(в»елteUej-l и jfll/mtji, Co*s*iKuK JictUtka. - Cr»aJuHal fUSffwum* mtlnlzf t C*-b Ни bee CjeyywujeM SaffjexuJj/ J? Jftnueokit c/9Jf peiccpexv/ ho ^-на-еч/tfnc tUipaiae(e') С»(ч4 3 . Cc-itfucte сыец Млы С МЛ Хам Ccte*het!o* /л&л+йи и Но, ИлемтХ^ее t/HMtf ^ихГс)**^ Мл/ е* fe*if**t*c*Jb/OXAj и f

и

л Л

пс

ук»»**"*'

nafHiuf и npcrfuK eJt с* ГпЛи hy**eesuuru f liufUryc&ir Сс* lye и iu-uJeje /о A^f ^л-гяу /ецч<... С* сц~ 'Sb'ofou** hycyc/ya Кл-Л kfueZ*зУ ( Cftynii jts-ш жне li JleST с тоге, (ргЛеен* He Слм^а/f . Ь-ЬеЫ. If hZAK, Jfe. SpkWglLfe.v Hjeuio-f* t К • 1л U-c. .

A

W U• UJbii/tvi,

J 9-T.

(7.

f/ypj

D-et iff ke CUi*?*t CJ e^ /1<олсус Кл^ 4 HtctfttHеЛмгни*. Сaj!uнсхлго A j ? . / w ^ u ytjaruJ w Viyeниеыуе fe-Mefc+eo P 1*

99

Al »t IbeuuKce haf >-<*/ f lectwv и Cffgrer Ma. Oliji/tifo: Yc'-X ofote* tob^pl, JCtl/M fyfeMc£r} / имен? TeJt'Mm* itceuoKvt C/jrUejn*~( ffSforJ-^ CoSthictwu . yiu* к J £ Kl&tt'f ей оЯ Ctrhjua^ ftOClT.f

U

J C t M K f C S U

о X / T ^ J r К Cr

t!

«

<

?

C

<

h<S M-a. yftfo^

МНС К* SHJ.O /^M Ксткле keSejM/тм >ri-t/ f j f feju/bi /efutr*. i&o^our* оыеи и egcegQmast • %o<uue великие IUK* К dtJsjyvuyjrtr? Я f !?Si fOCO^oJ fplfMJIf/leJ/ _ f A Jf u-v . « he Лг li<f*4refQ <9- J ^ b - K ^ С/го* Ко HJHufOS* 3>° ?<>' ** boJtutfftr* fouerax ice CxtofOJef и Стл-^л^с/ Цг nil Icetf, hhuj Gtfcpu tc fy^ e-f aMt--J в $0C nu JCW tie UTtS ft./krtab Ц Со£еЛ c/»u pttumr. Мной- ?fo ^r.Atfuuj bfejcjtga >«c*( .

J/y>cutjr U Крошу toe.. / 5 { с и Со^оъктл) J?enuKa~- Сr*aJtuH* • i— Cc f c " ' JHevX. fi*S Спец•я niypr^ "Ztuzxou: Мллс-с.^-и: fee/?

(P ISy_.ic-*.i he ft? haf ни» Ц^г; fiUuv ft*"it t, ft-trwi /Гинеей Cc tuccoit Pe^u«»r U СЛ^Т».**? fc/e M*ur If 9 C<Яу? / л Qoforvu А fyoug cttfemri'iyix/v'f л-ле С Hp C- JlfR^ о/к.вГ Jl eziipdc <44 it /tMKC. Jc-3 шм. Уа'О,refute ff/uitjicx,.

Jle/rivtrUt

сЖ Js"'/x[i-53>....

s

Кёчгюнчюлени джашауларын къарангы этиб тургьан ма энтда талай документ. Быллай бланкаланы аланы къайсы бири да толтургьанды: «справкала», «подпискала», «распискала», «разрешениеле»... СЕКРЕТНО СПРАВКА Выселенца фамилия, имя, отчество

находящегося на спецпоселении в район, область край, республика

В соответствии с постановлением № постановлением ГОКО или СНК СССР

«

»

1943г. фамилия, имя, отчество

Как лицо/ или член семьи национальности

«

»

1943 г.

области переселен в район области и на основании Указа Президиума Верховного Совета Союза СССР от 26 ноября 1943 г. оставлен навечно в местах обязательного поселения выселенцев без права возврата к прежнему месту жительства. Начальник

ГО, РО МВД фамилия

194

г.

101

СПРАВКА Выдана фамилия имя, отчество, год рождения

что

проживает село, сельсовет, район область, республика

и работает место работы

Спецпоселенцу фамилия

разрешается проживать только в пределах села, района,ооЛасти

Без разрешения органов МВД выезд с места поселения запрещен. Действительна до 194 года. Начальник РО МВД Комендант С / К № « » 1948 года

ПОДПИСКА Я,спецпоселенец фамилия, имя, отчество, год рождения

проживающий село,город, район

Киргизской ССР даю настоящую область

подписку органам МВД в том, что я предупрежден в случае совершения мною побега с места поселения я подлежу строгому наказанию в судебном порядке и лишению свободы сроком на 10 лет, в чем я расписываюсь. Подпись спецпоселенца Подписку отобрал комендант спецкомендатуры № « 102

»

1943 года

КИРГИЗСКАЯ ССР УПРАВЛЕНИЕ МГБ ПО ТАЛАССКОЙ ОБЛАСТИ г. Талас Спецпоселение №

«

»

РАЗРЕШЕНИЕ Действительно до « »

1951 г.

1951 г.

фамилия, имя, отчество, год рождения

село, район, область, республика

разрешается временный выезд с места поселения

На место постоянного поселения обязан вернуться не позднее «

»

1951 года.

Действительно при наличии наименование документа

Настоящее разрешение по возвращению к месту поселения подлежит немедленной сдаче в комендатуру МГБ. Начальник УМГБ по Таласской области Къыргьызстанны Кърал архивинде кёчгюнчюледен хапар айтхан къалын тефтерледе кесиме кёб «джангы» зат табдым. Мында партияны, советлени, джамагъатны, мюлк башчыланы джанларындан кёчгюнчюлеге не этилгени сакъланады. Джуртлары сыйырылыб келгенлени эшелонладан тюшгенден сора къайры, не улоу бла элтгенлери, анга къаллай бир бензин, адам кюч керек боллугьуна дери эсебленнген кёре эдим. Базыкъ тефтерлени биринде Чекку улу Аскерни К П / б / ны Талас обкомуну секретарь! Базарбаев джолдаш бла облисполкомну председатели Чернышов джолдашха джоралаб «Материалы о трудоустройстве спецпереселенцев в Таласской области» деб джазгъан къагъытына тюртюлдюм. Андан бир къауум джерлерин келтирейик: ЮЗ

«...спецпереселенцы, не имеют приусадебных участков для постройки домов, не используются кредиты, отпущенные на приобретение домов и надворных построек, остаются без индивидуальных огородов, не используется лес, предназначенный для спецпереселенцев. Как факт, мы имеем следующие случаи: 1. ...

2. В колхозе «Карасу» (председатель к-за Шатманов) в августе под видом посылки спецпереселенческих семей на уборку, отправил в отдаленное место и заставил их жить под открытым небом с детьми более полутора месяца, а тем временем их квартиры в селе заняли под скот и другие мероприятия и исправил это положение при вмешательстве НКВД.

3. В колхозе имени Ворошилова (председатель Есеналиев) весной 1944 года 10 мая выделил для СП (спецпереселенцев), вспахал и засеял 4,5 га земли под индивидуальные огороды, а в сентябре, когда всходы были хорошие, отобрал. И на жалобы СП на неправильное его действие, ответил: «Вам огороды дадим после войны»...

9. Спецпереселенцы братья Узденовы, Mvcoc и Хаджибий, были из колхоза мобилизованы для распиловки леса по строительству клуба в райцентре, где они находятся 1,5 месяца. Распилили 60 куб. м. и заработали 305 рублей. Эти деньги им не уплачены Риком.

10. Выдача зерна гос. помощи переселенцам в районе производился за деньги и в райпо этой суммы скопилось более 4000 рублей. Эту сумму райпо переводит на имя колхозов по переселенцам, колхозы не возвращают этих денег. Переселенцев не включают в общий учет колхозов, не записывают им трудодни и даже не знают, сколько семей или человек в данном колхозе. Примеры: 1. В колхозе «III Интернационал» расселено было 126 человек, в данное время осталось 30 семейств (60 человек) умерло — 17, выехало — 27. Оставшиеся спецпереселенцы нигде на учете не стоят, в общих списках не числятся. Приняты в колхоз только 42 человека. Они трудовых книжек не имеют, не имеют представления сколько ими выработано трудодней.

2. В колхозе им. Тельмана (председатель Такиев) нет сведений о наличии СП, они не включены в книги колхоза и похозяйственный учет. Тем не менее установлено, что 104

первоначально в колхозе было 62 семей или 267 человек. В данное время их там — 36 семей или 89 человек, по неточным данным умерло 150 человек. В колхоз не принят ни один из них. По линии районо первоначально в начале учебного года было учтено детей школьного возраста спецпереселенцев 324 человек. В данное время по учету районо в школу, ввиду плохой обеспеченности обувью и одеждой, посещают только 180 человек. Учителей имеется в районе 12 человек, но работают 3 человека, остальные не находят себе работы. Не проводится в жизнь решения ЦК и КП и СНК Киргизии от 11 сентября 1944 года по вопросу проведения политмассовой разъяснительной работы среди спецпереселенцев и сельского актива о том, что не должно быть по отношению к СП грубого принизительного отношения и что они пользуются одинаковыми правами на равне с другими... (Материалы о трудоустройствеспецпереселенцев в Таласской области).

Председателю исполкома т. ШЕПЕЛЕВУ Совнарком Киргизской ССР располагает материалами о неудовлетворительном выполнении решения Совнаркома и ЦК КП(б) Киргизии о мероприятиях по хозяйственному устройству переселенцев. В результате слабого контроля имеют место факты разбазаривания продовольствия, использования стройматериалов не по назначению и затяжка с выдачей скота. В Кировском районе Таласской области не по назначению израсходовано 537 кг муки и зерна, в том числе выдано больнице 200 кг. В колхозе имени Кирова из полученных 100 кг муки, 30 кг — на общественное питание. В Чуйском районе за июль месяц недополучили по 5 кг муки 1000 человек переселенцев. В колхозах Ошского района лес, полученный для строительства жилдомов переселенцев, израсходован на ремонт конторы колхоза и строительства клуба, конюшни, а к строительству переселенческих домов не приступили.

105

Исполком Ошского облсовета депутатов трудящихся разрешил отпуск леса из поступивших для переселенцев фондов организациям, не имеющим никакого отношения к переселенческому строительству. По всем областям республики крайне медленно идет выдача скота и лошадей переселенцам. Из 244712 голов крупного рогатого скота, 6000 овце-коз, подлежащих выдаче по республике, выдано только 1037 голов. Зам. председателя Совнаркома Киргизской ССР И. Ребров.

Проект постановления оргкомитета ВС Киргизской ССР по Таласской области от 30 декабря 1944 года. Об обеспечении продовольствием спецпереселенцев с Северного Кавказа... ...Выдать за наличный расчет наиболее нуждающимся СП по следующим нормам на одного человека в день: муки — 100 грамм, крупы — 25 грамм, соли — 15 грамм, сахара — 5 грамм (только детям до 10 лет). Председатель оргкомитета Чернышов Серкетарь оргкомитета Зелюткин. ДОКЛАДНАЯ ЗАПИСКА ...В колхозе «Комсомол» отпущенные продукты весной 1944 года полностью не розданы спецпереселенцам, в результате умерло от голода 170 человек. ...В колхозе «Сталин» вместо муки спецпереселенцам выдали овес по 100 грамм в день на человека. Ввиду этого в колхозе умерло 255 человек. Галиев. СПЕЦЗАПИСКА «...на местах расселения СП продолжает иметь место пренебрежительное отношение к ним со стороны местного населения и отдельных сельских активистов. В колхозе «Беш Таш» и «Сары Курай» Ленинпольского района спецпереселенцы в количестве 65 семей — 233 человека — расселены очень скучено, по 4—5 семей в маленьких, к жилью не пригодных, сырых и ветхих землянках и находятся без топлива в завшивленном состоянии. В совхозе «Каинды» 106

в результате нечеловеческого отношения директора, которое выражалось в избиении, невыплате заработной платы, лишения продовольственных карточек умерло и выехало 28 семей, из оставшегося общего числа СП 70 процентов от истощения болеют дистрофией. Галиев. Из докладной записки «О ходе хозяйственнно-трудового устройства выселенцев, расселенных в районах Фрунзенской области по состоянию на 1-е января 1949 года». Трудовое участие выселенцев: 18058 человек, учтенных трудоспособными в 10800 семьях, являющимися членами колхозов, в основном принимали активное участие во всех политических и хозяйственных мероприятиях в колхозах и предприятиях, что подтверждают следующие данные: Из этого количества принимавших участие в трудовом производстве колхозов, совхозов, промпредприятий 436 человек за достойную работу награждены правительственными наградами и 320 человек премированы ценными подарками, так в Ивановском районе: 1. Чабан колхоза им. Ворошилова Айбазов за сохранение и выращивание молодняка в порядке дополнительной оплаты, получил 16 ягнят.

2. Завфермой этого же колхоза Байрамкулов за выполнение плана развития живоноводства получил тёлку, 2 головы баранов.

3. Чабан колхоза «Красный путь» Текеев Мусса получил 34 голов овец. В Кантском районе: 1. Чабан колхоза «Рассвет» Хабов А., работая с 1944 года, ежегодно премировался и в 1948 году премирован 12 баранами.

2. Бригадир полеводческой бригады колхоза «Интернационал» Боташев за обработку сахарной свеклы получил 8 центнеров сахара.

3. Чабан колхоза «Пламя труда» Наурузов, работая с 1944 года, получал ежегодно по 10 баранов, в 1948 году — 12 баранов. В Сталинском районе животновод колхоза «Путь к коммунизму» Семенов Т. за достигнутые успехи в развитии животноводства Президиумом Верховного Совета награжден орденом Ленина.

107

Таких тружеников колхозного производства немало, из которых 29 человек награждены медалями за доблестный труд в Великой Отечественной войне 1941—1945 годах. Аналогичных результатов добились выселенцы и в Петровском районе, где 13 человек награждены медалями и около 100 человек премированы, как деньгами и другими подарками. В колхозах области числится 22 бригады, организованных из числа выселенцев, 132 звеньев, работают бригадирами 41 человек, звеньевыми 196 человек... Китабны бу башында кёчгюнчюлюкню хапарын архив къагьытлагьа айтдыртханыбызгьа кертилей къала, джангыз бир затны чертирге излейме — Кавказгьа къайтыргъа эркинлик келгинчи, къралда джуртларына термилген кёчгюнчюлеге джараулу, аланы кёллерин кёлтюрлюк бир оноу этилмегенди. Анга шагьатды ма бу 1956 джыл «туугъан» ма бу «расписка» да. РАСПИСКА «

»

1956 года, мне объявлено, что я снят с учета спецпоселения и освобожден из-под административного надзора органов МВД на основании постановления Совета Министров СССР № 1963—1052 сот 24.XI.1955 года. Мне также объявлено, что и после освобождения из спецпоселения имею право проживать в любом пункте страны, кроме где я проживал до выселения. Жилой дом и другие помещения, принадлежащие мне по прежнему месту жительства до выселения возвращению не подлежат. В чем и расписываюсь Расписку отобрал комендант с/к Бишкекни архивлеринде, быллай расписка болуб, мени кёзюме тюшгенлени юслеринде, комендантланы къоллары бла «отказался расписаться» деб тура эдиле. Эшта, 1956 джылгьа кёчгюнчюле кеслери кеслерине приговорла «чыгъарыудан» эрикген болур эдиле. Алай а... ол къагъытха 108

къол салмагъанлыкъгъа, джуртларына къайтыб келгенлеринде, анда айтылмагьанны этерге керек болгьандыла. Юйлери чачылмай, оюлмай тургьанла, анга да шукур эте, джалгьан иеледен сатыб алгьандыла. Анга шагъатды огьарытебердичи Абайхан улу Сосланбекде сакъланнган къагьыт. Ол атасыны тоналгьан юйюн ызына алыр ючюн, къралгьа 4480 сом тёлегенди:

5

. ^

/

Ы

го/

,/ " ' Ц - Ч ( Ы и с АЛ. Л »

Pa* г,

. I _ . •

ЛГМ

_ CrOJ/ А (

# .. _

Энтда бир документ. Ол письмоду. Аны Кавказгьа къайтыргьа эркинлик чыкъгьандан сора, джууукъ адамларына джазгьанды Хазгерийланы Хаджат. Мен акъыл этген бла, кёчгюнчю 14 джыл къарачайлылагьа ары дери бютеу джашауларында джазмагьанларыча бир письмо джаздыргъанды. Сылтауу белгилиди — Орта Азия бла Къазахстаннга чачылыб тюшген джууукъ-тснг бир-биринден хапар къуру письмо бла алалгъанды. Алай болгьанлыкъгьа, ол письмола бек аз юйде сакъланнгандыла — атыла-чачыла айланнган джамагьат письмоладан багьалы затларын да тас этгенди. Бу письмода уа не да барды — къууанч да, джыламукъла да, иги умутла да... Джылла узагъына джюреклени толтуруб тургьан сезимлЬ, т>^ра айтыргьа мадар болмай джюреклени теренинде бугьундурулуб тургьан оюмла къагъытха эркин тюшедиле. Алгьаракълада уа, письмода джазгьан затлары тинтилиб, тутулуб кетгснле да болгьандыла. Ол затла, аман тюш унутулгьанча унутулуб, джюреклени тёгерге мадар чыкъгьанды.

109

„ "

/-лег

Via

Я*-*/

/«/^f.

. /iiit^d. /

ь

t .

liba

Л'-t

j1 a**/eri tyc'"

/ши/^i*-

/ y-

Иги умут, къууанч, насыб... Бу огьурлу сёзлени «татыуларын» унутуб бошай кетген кёчгюнчюлеге туугьан джуртларына къайтыргьа эркинлик табханлары, дунияда эм уллу насыб, эм уллу байлыкъ эди. Башында эркин болгьан, туугьан джеринги хауасын солугьан, къобанны сууундан тогьугьан — ала Аллахны саугьалары кёре эдим, дейдиле 14 джылны алагьа термилгенле. Ол къыйынлы джыллада бир-бирлерине джакъ бола билгенлеге, бир-бирлерине болушургьа унутмагьанлагьа, къуру кесим демей, башхалагьа да джан аурута, джюрек джылыуларындан бере джашагъанлагъа Аллах да болушханлай тура эди, дейдиле...

110

Дагьыда... Кавказгьа элтген поездде къызла акъ чилле джаулукъла тиге келе эдиле, дейдиле...

.. ИСПОЛИН П ЛЫ1ЫЙ КОМИТЕТ

•>Ц1 М I |НН о

t u n i t а Д Г П У I Л I II и •

• • Щ I I I h»A|k,' .bt Hi 1>ЬН ч ii mil |. i.ii .11 1|.|him I;

I ' .j.-Jl-M I

f i l l . * "Ml I м и н

In.lD 'tl'll hlHillll III

I И» H I I I I и Ч < я

HI 1 » ! . ( • = ,

i

IM^fUl.

I|l.l.l

I ЦИ^НИ"*!! h I I' II >|Hi,l .11.. • . i.e i . Ц.И it i I nl i, i

h И'Иц^щИ a tfi'lll IW'O l. liU" «

Hfiti i >*

III IIHHIIIII IMI 1 КИЧИН I •^OQ-i,

Vxf

,. I|| |.M-H'I.

С U P A IS К Л ... „ г-.., ,, V/>y<zoe*sr fa. ,;..

• ,) i» . , i Ulit MI-.IOIH' 0Л4 ли, ... iг i in . lop III.

I

M i l rjlltjutll

HprfUrihtm? 1» I/I /11 Iл V I W|| • >' it ойг'тп дгтутотиш труицашхсн

' л 1 Г '1 Л

14 джылдан бери къарачайлылаиы къолларына тийгсн эм иги къагьыт, эшта, бу болур эди.

Не къыйын болумгьа тюшеселе да, къарачайлыла туугьан джуртларына къайтырыкъларына ышаннганлай, ашхы умутларын юзмегенлей джашагьандыла. Заман-заманы бла, артыкъсыз да 1945-чи джылдан сора, бошлукъ бериледи, джуртубузгьа къайтабыз деб, хапар джайылгъанлай тургьанды. Таб, азыкъ-баш джарашдырыб, «кетеменни» сакълагъанла да болгьандыла. Умутун, ийнамын тас этмеген, къарны тойгъан джерге алданмай, туугьан джери бла джюрек тамырларын ёмюрлеге байлагъан халкъ, эркинликге талпыгьан халкъ, кесин тас этмейди. Эртде-кеч болса да, аны мураты, умуту, излеми толмай къалмайды. Аллахха шукур болсун, ол затны кеси юсюбюзде сынадыкъ! ill

«Энди къарачайлыла джырларыкъмыдыла?» Адамны артыкълыкъ, зорлукъ этиб, унукъдурургьа боллукъду, туугьан джерин, баш эркинлигин сыйырыб, тилин «тигерге» боллукъду. Джюрегинде сезимине уа не залимни да джокъду къарыуу. Сезими джаныды адамны. Джаны чыкъмай, сезими да джуюьланмайды. Кёчгюнчюлюк ёмюрде ёлмезлик затларыбызны да от тёбеси этгенди, алай а Туугьан джерибизге, тилибизге, тинибизге сюймеклигибизге къатылалмагьанды, аны «оноуун» этелмегенди — учузлукъ сындыралмагьан, ачлыкъ онгун алалмагьан, заман къартайталмагьан, ууахтыны билмеген бир таджал, бир татлы сезим кёре эдим ол. Мени аллымда — «Къызыл Къарачай» газетни 1938 джыл сентябрны биринде чыкъгьан 181-чи номери. Латин харифле бла басмаланнган, «кёчгюнчю» болуб, Орта Азиягьа барыб къайтхан газетчик. Къыйырлары сагалланнган, саргьалыб бошагъан газет «джурунчукълагьа» адам къолу кёб кере тийгени эсленеди. Аны «къарачай газет» деб, «къарачай сезле» деб багьалатыб, хамайылны джюрютгенча, джанында джюрютюб, атасындан-анасындан къалгьан саугьаныча, терен асыраб, Туугьан джерини кёзюнден кёрюб, къызылоктябрчы устаз Семенланы Харшымны джашы Абдул-Къадыр сакълагьанды.

Кёчпончюлкжде эркелеянген газет.

112

Бир-бирде сёзледен, кёзледен, джюрекден да затла кеслери кёб хапар айтадыла. Анга тилсизликлери чырмау болмайды. Газетни бу пара-чара болуб тургьан «бусхулларын» кьолума ала, Абдул-Къадыргьа кёчгюнчю джыллада, быланы дарман да, джюрек ауруу да болуб тургьанларын ангылайма. Аллай затла бардыла, хар кимде да болурла ала, кёрмей болалмагьан, кёрсенг, джюрек ауруунгу къозгьагьан. Ол джыллада Абдул-Къадыргьа бу газет алай болгъанына не сёз. Айхай да, Газетсиз да, Китабсыз да, Ана тилсиз да, Джырсыз да, Джуртсуз да къалгьан джаш адамгъа, тамбла ала бары да къайтырыкъдыла деб, аз да ийнаныр къарыуу къалмай тургьан уланнга, эски газет бетчикле аны джашау бла такъгьан умут «джилтинчикле» эдиле. Абдул-Къадырда дагьыда сакъланнган: Къыргъыз университетни «Путь к знаниям» деген газетини 1956 джыл 4-чю июлда чыкъгьан номери бла Кьыргьызстанны Иванов районуну «Путь к коммунизму» газетини 1957 джыл 15-чи майда чыкъгьан номери. Биринчи газетчикни башында «Университетни биринчи выпускниклерине салам!» деб уллу харифле бла джазылыбды. Семен улу да аланы бири эди (ол джыл университетни физика-математика факультетин тауусханды). Алай а ол бу газетни аны ючюн сакъламайды: — Мында Шошталаны Борисни да бир джазгьанчыгьы басмаланнган эди. Бир джерде атыбыз айтылмай тургъаны бла, аны тукъуму чыкъгьанында, ол джюрегибизге уллу себеб болгьан эди. Аны бла, газетчикни алыб, бир джанына салыб къойгъан эдим. Шошта улу филология факультетни бошагьан эди, ол бусагьатда Калинин шахарда устазлыкъ институтда ишлейди, — деб хапар айтады Абдул-Къадыр. «Путь к коммунизму» деген газетни сакълатдыртхан чурум да Кьыргьыз ССР-ни Баш Советини Президиумуну указы эди. Анда Къыргъыз ССР-ни Баш Советини махтау къагъыты бла саугъаланнган онюч адамны тизиминде юч къарачайлы да барды: Тебуланы Хыйса, Иванов районну Будённый атлы колхозуну тууарчысы; Текеланы Юсуф, ол районну «Кенгеш» колхозуну сабанчы бригадасыны башчысы; Орусланы Муслимат, «Кенгешде» звено башчы. Бу юч къарачайлыны тукъумлары басмаланнган газет, Абдул-Къадыргьа Къурандан тюшген къагьытча, багъалы кёрюннген эди. Ол багьалатыб сакълагьан дагьыда бир сурат. Суратда — талай адам. Къарачайлыланы ызларына кёчюрюуню къайгьысында айланнганла — Москвагьа биринчи барыб келгенле бла тюбешиу болуб, андан сора картха тюшгенлерини хапарын айтады Абдул-Къадыр. Бу сурат да ол джылланы унутдурмагьан бир эсгертмеди.

8 «Книга скорби»

113

Къарачайлыланы Кавказгьа кёчюрюуню къайгьысында Москвагьа барыб келген биринчи кьауум бла тюбешиуге джыйылгьанла..

Семен улуда сакъланнган багьалы къагъытладан эсими кесине эм бек бургьан бир эски тефтер болду. Мында джазылгъанны окъуй, джаш тёлюню (къарачай студентлени) Орта Азиядан Кавказгьа къайтыргъа къалай термилгенин толу сезесе. Тефтерни сегиз бетин толтуруб, КПСС-ни Ара Комитетини Президиумуна джазгъан письмоларында студентле къарачай-малкъар халкъланы ызларына амалсыз къайтыргъа нек керек болгьанларын тизедиле. Ма андан юзюкле: «Биз Къыргьызия бла Къазахстанда ётдюрген 13 джылгьа халкъыбыз 50 джылгьа артха къалгьанды. Бизни халкъ бла не тюрлю да ангылатыу иш бардырылмагъаны амалтын, халкъгьа, ишлегсн хайуанлагьача, кьаралыб тургьаны ючюн, миллетни ёсюмю ызына айланнганды...» «...Ётген онюч джылны ичинде баш билим алыргьа бек аз джашыбыз бла къызыбызгъа амал табылгъанды. Баш школгьа элтген джолда бизни сындырыргьа деб, иш этиб къуралгьан чурумла бек кёбдюле. Артыкъ да бек осалды тиширыуларыбызны билим алыулары бла чот. Бизни къызларыбыз, санда бири болмаса, орта школну бошаб чыгъалмайдыла. Бешинчи-джетинчи классладан сора онбеш-оналты джыл болгьан къызчыкъланы эрге бериб барадыла. Ол затха тёзюб болмазгьа керекди.

114

.

Бюгюннге дери да совет, партия учреждениелени, илму заведениелени эшиклери джабыкъдыла бизге, — алада бизни ишге алмайдыла, аспирантурагьа кирир мадар джокъду... Совет властны 39-чу джылында джазмабыз джокъду, газетибиз джокъду, китаб басмабыз джокъду...» «...Сизге белгилиди къарачай, малкъар, чечен, ингуш халкъланы туугьан джерлеринден терс кёчюрюлгенлерини юсюнден ташатын письмо. Аны бла байламлы быллай соруу тууады: мындан ары не боллукъду бу халкъла бла?! Кёбле ышаныбдыла эмда айтадыла: туугьан джерибизге кьайтыргъа эркинлик берилликди, деб. Алай а ол затха чырмау боллукъ болум къурала барады. Кёрюнюб турады. Бизни халкъланы бусагьатда джашагьан республикаларыбызгьа хайырлары уллуду. Бизникиле аламат мюлкчюледиле. Ол себебден бизни къолларындан чыгьындырыргъа излемейдиле. Къыргъызия бла Къазахстаннга ишчи къолла керекдиле! Бизни кеслерини республикаларында тыяргьа, «ангылы» къауумубузгъа «джылы» орунла берирге, уллу къуллукълагьа олтуртургьа сёз бере, тамадала аны ючюн кюрешедиле. СССР-ни ара органларыны юслери бла бизге автономия бериб, басма, школла ачыб, бизни мында къалдырыргьа излейдиле... Аны кимлеге бар эсе да хайыры, ол халкъны излемине къаршчы келеди. Джарлы халкъ, онюч джылны ичинде адамлыгьы теблениб, ачдан, сууукъдан кёрмеген кьыйынлыгьы къалмай туруб, бюгюн ол затлагьа «хо» дерик тюлдю. Барыбызны да бир излемибиз, бир умутубуз — Джуртубузгъа къайтыргьа. Ийнанмазчады, алай а Орта Азияда тургьан онюч джылыбызны ичинде халкъ бери кёлленелмегенди, Джуртуна таралгьанын да сёл этелмегенди, туугьан джерин кёрюб, эркин, учузлукъ сынамай ёлюрге термилгенин тохтатмагьанды... Халкъ экинчи кере алданыргьа айланады! Бизни «ангылагьан» адамларыбызгьа хайырлы орунла берселе, ала халкьгъа энчи сёзлерин сингдирирге кюрешиб, миллетни башын чайкьаргьа боллукъдула. Алай бла мында табсашар кьауумну бегитиб къояргьа боллукьдула. Ма андан кьоркъургьа керекбиз! Кеслерини джашауларын игилецдирир ючюн, халкъны хайырландырыргьа излегенледен, биз нек къоркъургьа керек болгьаныбызны да айтайыкь. Бюгюн Кавказдан письмо алгъанбыз. Анда гюрджюлени бизни областха ие болуб тургъанлары айтылады. Ала джерибизде къарачай «ыз» къалмасын деб, кьабырларыбызны, эсгертмелерибизни джер бла тенг этгендиле. Сын ташларыбыз8* 115

дан юйлерине атлауушла саладыла. Ол затланы юслерине да, Микоян-Шахаргьа экспедиция келген хапар айтылады. Ол бизни джерибизде эски къалалагьа къараргьа, ала «Тамара патчах салдыргьанла болгьанларын» бегитирге келгенди. Кюлкюлю эмда къуджур иш. 300 джылдан артыкъны джашагьанды халкъыбыз ол джерде, кимле эселе да аланы порджюлеге тагьыб кюрешедиле. Кёремисиз, порджюлюле бизни не бла къоркъутадыла — джерибизни алыргьа излейдиле. Бизни тарихчилерибизни да сатыб алсала, ала да ол затланы айтыб башларгьа боллукъдула. «Сёз сёзню айтдырады» дегенлей, аладан къайсы эсе да кьарачайлыланы узбеклиледен юзюлгенлерин «бегитиб» кюрешгенди. Кёремисиз, бизни Джуртубузгьа къайтыуубузгьа кимле чырмау болургьа боллукъдула.» Ол письмода дагьыда: «бир къарачайлы порджюлюге сын ташланы арбазындан къабырлагьа сырты бла ташытханын окъудукъ. Микоян-Шахарда джыйырма юйдеги барды. Оруслула кёб болсала да, тамада къуллукъла саулай да порджюлюлени къолларында болгьаны джазылады. «Не тюрлю автономия да Орта Азияда бизге баш эркинлик берлик тюлдю, башха миллетлени бизни сындырыуларын тыяллыкъ тюлдю. Аз аманмы айтдыла, азмы унукъдурдула бизни! Кимле эдиле бизни сындырыб кюрсшгснлс? Капустинле бла... Бир да къурумаса да быйыл бизни оноуубуз, бизни халкъны оноуу этилирге керекди. Халкъ кеси этерге керекди кесини оноуун, джаш тёлю, студентле миллетге болушлусун ангылатырыкьдыла... Миллет алданыргьа боллукъ тюлдю...» Бу письмо къайсы джыл джазылгьаны белгиленмегенди, алай а ичинде айтылгьанладан ангылашынады. Сапрандан саргъалгъан бетча, сары тартыб тургъан эски тсфтер бюгюннгс дери Семен улуда сакъланнганды, мындан ары аны кёчгюнчюлюкню музсйинде (ачылса!) сакъларгьа керекди. Бу бек багьалы тефтерди. Сени джауунгу да джашлай къанатлары сынсын, джашлай умутлары тауусулсун, душманнга да тюшмесин сабийлей кюу этерге. Абдул-Къадыр онбешджыллыкъ джаш болуб, 1944 джыл, кюу этгенди. Ол кёзюуюн эсине тюшюре келиб, устаз: — Мен прирезкада болуб, юйюбюзден башха, ПахтаАралгьа тюшген эдим. Анда школгьа джюрюген сабийлени, саф къураб, джырлаб бара тургъанларын кёрюб: «Энди къарачайлыла джырларыкъмыдыла?» — деб келген эди кёлюме. Бизге джыр да, насыб да, джашау да бошалгъанча кёрюне эди меннге. Ол кёзюуде этген эдим кюуню: 6

Тауладан чыкъгьан ариу къара суучукъ Езенни энишге 6а рады. Джаныбыздан сюйген салкъын Кавказыбыз Къайда кёрюнмей къалгьанды? Бизни тансыкълаб, Минги-Тауубуз Эриб джерге кире болурму? Къарачай бурун заманладача, Кавказгьа барыб, эркин турурму? Биз келиб киргенбиз, анам, Тюрлю халкъланы ичине. Бу затланы кёрлюкбюз деб, Кимни келе эди эсине? Эй, сау къалыгъыз, Таллыкъ, Покун-Сырты, Сизде бичен ишлеу къалады. Тау ёзенлеге Къарачай тургьан Башха элле элтиб салады. Эй, сау къалыгъыз, Дугъуна, Джалан-Къол, Сизге малчы энди бармайды. Къарачайлыла кёчюб баралла — Энди мында киши къалмайды.

Ма Семен улуну энтда бир кюую. Аны, бу къыйырлары сагалланнган къагъытда джазылгьаннга кёре, 1945 джыл 9-чу апрелде этгенди: Мен Кавказгьа барлыкъ тюлме. Кавказ таула бери аусунла. Бизни къыйнагьан ит малгарлыны Туугьан джерине къан джаусун. Мен Кавказдан келгенли бери, Айла кетиб, джылдан озады. Къыйынлыкъла келе, муратла кете, Джюрек къайгьыдан толады. Джатсанг — тынчлыгьынг, къобсанг — амалынг, Кетгенле бары къалмайын. Биз да джазыкъла бу да болумда Тюзлюкге джетербизми талмайын. Кеченгда кече, кюнюнгда кече Къалайгьа къараб джылагъын?! Бизни къыйнагьан мурдар урия, Бизнича, къыйынлыкъ сынасын. Къаллай кюнюбюзден айырдыла бизни Джандет тёрю кибик джерледен. Таулары агьарыб, чырпыла саргъалыб, Къалыб кетдиле, ой, бизден. Ташла къаралыб, суула мыдахланыб, Кетмегиз, деб тиледиле. Терекле ийилиб, къанатлыла джыйылыб, «Иги джолгьа барыгьыз!» — дедиле.

117

Булутла къаралыб, зыгытла чайкъалыб, Къайгьылы кюу айтыб турдула. Къанатлыла учуб, кийикле къачыб, Таула мыдахланыб джылалла. Тууарла ёкюрюб, къойла мангыраб. Тёрт джанларын сынайла. Итле юрюб, киштикле мияулаб, Бизни сейирибизге къарайла. Къарачай кетиб, урия келед деб, Кюн да мыдахланыб къарады. Тау артындан — эбзе, тёбен джанындан — орус Къарачайны байлыгьын талады. Чегетден бёрюле, чауулдан тюлкюле Малланы семизин марайла. Эй, сау къалыгьыз тау да, джайлыкъ да, — Къарачайльша кёчюб баралла.

Семен улу кюулери джазылгьан тефгерни меннге бере, джыргьа, кюуге да уста болмагьанын, «джюрек кьыйналса, сокьур кёзден...» дегенлей эте, кюуле алай кьуралгьанларын, алагьа дери да, аладан сора да джукъ джазмагьанын айтды. Дагьыда...

— Атам билгенинде кюуле этгеними, тюзю, ушатмагъан эди, — деб эсине тюшюреди Абдул-Къадыр. — Къыйын заман эди. «Сен бизге къайгьы салыргьа айланаса, къой бу .чотну», — деген эди. Ауузубуздан сёз чыгьарыргьа не амал бар эди ол джыллада. Къоркъуулу эди чот. Аны амалтын адам табмазгъа джараулу салыб, тефтерни джашырыб къойгьан эдим. Ызыбызгьа тебрегеникде, биргеме тебретдим. Андан бери да кёчгенни юсюнден сёлеширге энди эркинлик бериле турады, кёресе... Абдул-Къадырны тефтеринде дагьыда бир кюуге тюртюлдюм. Аны, Семен улу айтханнга кёре, бусагьатда Къобан районда джашагьан Орусланы Магомет этгенди. Ма андан да бир талай тизгин: Киши джюрюмей, ууалмай туралла Къарачай ёзенни ташлары, Къыргьызиягьа чачылыб ишлейле Къарачайны маджал джашлары. Киши джюрюмей, туралла ууалмай Къарачай Къобанны бузлары. Къыргьызияда чюпондюр ишлейле Къарачайны ууакъ къызлары.

118

Биз джашагьан тар ёзенледе Джыйын бёрюле улусун. Бизге ичерге табылмайды — Къобанны сууу къурусун... Джангыз атамы къоюб келгенме, Межгит аллында джашырыб. Ой, мени атам «тынгылы» болгьанды, Юйдегисин узакъ ашырыб...

Энтда бир кюу. Аны, терезечи Ёзденланы Хамзат айтханнга кёре, онджетиджыллыкъ уланчыкъ болуб, Ижаланы Хамитни джашы Умар этгенди. Тамам ариу хат бла джазылыб, тефтер чапракъны эки джаны да толубду. Бу къагъытны юсюнде да заман къойгьанды ызын — ол бизге 1953-чю джылдан келгенди: Къыркъ ючюнчю джылда ноябрь айда Кавказ къалабыз оюлду. Эртден тёрт сагъатда, экинчи числода Саулай Къарачай джоюлду. Бизни Нарсанада поездле сакълайла, Ичлерин уруб, ёкюрюб... Сагъат джарымгьа сюрюб чыгьардыла, Дта джуртубуздан кёчюрюб. Есген джуртубузну, бизден сыйырыб, Зор бла тартыб алдыла. Къобан сууларыбыз мыдах ашырдыла, Таула да джылай къалдыла. Туугьан юйлерибиз худжу къалдыла, Эшиклеге кирит салыныб. Къартла, сабийле джолда келелле, Шашхынлы болуб, алыныб. Джашаудан умут юзгенбиз, тенгле, Поезд баргъанлы джолуна. Ууакъ миллетлени буршу этерге, Сталин алгьанды къолуна. Гюнахсыз халкъны джаланнгач этиб. Орта Азиягъа келтирди. Джокълукъ кёрмеген бёгек миллетни Сыкъды да ачдан ёлтюрдю. Ёлюб баралла огъурлу къартла, Джашаугьа термиле, тарала. Джаш джюрекле да сыныб, ахсыныб, Мыдах-мыдах джерге къарайла. Ёлген ёлюклеге кючюбюз джетмейди, Къазыб, къабыргьа салыргьа, 119

Эй анасыны, заманла къайдалла Эртден дууагьа барыргьа? Малны орнуна биз хариблени Санаб комендантха берелле... Саламыбызны киши алмайды, Джаныуарла кибик кёрелле. Десятидворникле тынчлыкъ бермейле, Келиб арбазда юрелле. Ауругьанланы джашаргьа къоймай, Шкокла бла сюрелле. Джыйырма беш джыл бизни азабыбыз Элибизден арлакъ чыкъсакъ да. Тил этиучюле джер къаздыралла Комендантдан къачыб букъсакъ да. Ачхангы алмай, теринги соймай, Эркинлик джокъду базаргьа. Терссиз, дейдиле, закон табмайбыз Эркинлик излеб джазаргъа. Къачаннга дери былай турлукъбуз Биз Салавкада байланыб? Берия да кетер джаханим таба, Чархы ызЫна айланыб.' Ой, Кавказ таула, бир ариу таула, Ёзенлери толуб, кийикле. Болушлукъ табханлай барлыкъ болурла Биягьы таулу джигитле. Ёлгенлерибиз унутулмазла, Биз дууаларын этербиз. Сюйген джуртубуз а, ах, сеннге къайтсакъ, Муратларыбызгъа джетербиз.

Тиширыула этген кюуле... Ала да джюрегинги бир тюрлю ашайдыла. Алада такъырлыкъ теренди, мугурлукъ уллуду, джыламукъ кемсиз тузлуду. Бешикни джанына олтуруб, белляу айтыр орнуна, мамукъ, тютюн сабанлагьа сюрюлюб, джылай да ишлей, ишлей да джылай, кюнлерин батдыргьан тиширыуланы джюреклеринде Гочияланы Мариямны кюуюча кюуле, сарынла тууа эдиле. Аны 1945 джыл этилген кюую бюпон да санларынгы титиретеди: Къач сууукълада терекле саргьалыб, Чапракълары акъдыла, Танг аласында солдатла, келиб, Эшиклерими къакъдыла. Эшиклени ачыб, тинтиуюл этдиле Чемоданла бла кюбюрге, 120

Ёмюрден бери этген рысхымы Къоймадыла къараб кёрюрге. Отуз минутдан къоюб чыкъгъанма Къыйналыб этген юйюмю. Нени унутсам да, унуталмайма Ол кюнледе батхан кюнюмю. Терсин, тюзюн да айырмай ийдиле, Бизни бандитлеге тенг этиб, Къайры элтгенлерин билмей бара эдик, Бири бирибизге кёл этиб. Ызыбызгъа къараб, джьшаб ташайдыкъ Кавказ джерледен, тауладан, Ёлгенлерибиз кёб болгъандыла Къарачайдан келген сауладан. Биз да кетгенли кюн тиймейди, дейле, Микоянда цемент ташлагьа, Хапарыбызны кимле джазарла Армияда къалгьан джашлагьа? Биз да кетгенли джангур джаумайд, дейле, Минги-Тауну башы бузлагьа, Орта Азияда канал къаздыралла Институтда окъугьан къызлагьа. Орта Азияда джылаб айланама, Кёрген кюнлерими тёлетиб, Ингирге дери джылаб джетеме, Этек аллымы кёл этиб.

Ючкёкенчи Чотча улу М. X. кюуюн 1945 джыл этгенди. Ол да сезгенин, чскгенин кюу тизгинлеге «къуюб», бюгюннгс дери сакълагьанды. Унутуру келген эди эсе да, унуталмагьанды — ашланыб тургьан джара кесин унутдурамыды сора?! Бизге къыйынлыкъ къошула барады Аллахны дайым джылына. Эринмегиз да, бир эжиу этигиз Мени джылай этген джырыма. Таймай кёзюме кёрпозюб турама, Махар тауланы ауушун. Дунияда джашаб, къалай ун; .айым Къобан ёзенни тауушун?

121

Чыдаялмасам, барыб бир къарайма Картада Кавказ суратха. «Кавказ» дейле да эсиме салалла Ауругьанла барыучу курортха. Кавказда ёсген акъбет къызларыбыз Бола башлагьанла къарала. Джаратхан Аллах, къалыб кетербизми Ол худжу Кавказгъа тарала? Къачаннга дери турлукъбуз харибле Чыртда адамлагьа саналмай? Джюрек джарсыугъа, ачлыкъ да къошулуб, Бир-бири бетибизни танымай? Сабийлерибизден мени уа тилерим — Биз ёлсек да, къайтмай къалмагьыз. Къабыр топрагьын барыб анда табхан Ёлсе да ёлдюм деб айтмагьыз. Ах, ёле туруб, кюсесенг табмайса Эгечни, къарнашны кёрюрге. Джаратхан Аллах бир буюргьа эди Кавказгъа къайтыб ёлюрге. Къазахха, къыргъызгъа эрге барадыла Къыйынлыкъда сабий къызчыкъла. Сарыубек орунла, ах, бола болурла Биз чалкъы чалыучу къышлыкъла. Атала-анала сабййчиклеринден Кёзлерин алалмай ёлелле. Ёлгенлерибизни къабырлагьа дери Ах, тиширыула элтелле. Комендант чегинден ары чыкъгъаннга Тюрме азабны берелле. Анала-балала бир-бирине аралыб, Ашарыкъ кюсей кетелле. Ах, иги сагъан, бир билир эди Къалай болурун артыбыз. Атала — урушда, сабийлери — ачдан Къырылыб бошайды халкъыбыз. Ол худжу Кавказдан биз чыкъгьан эдик Товар вагонлагьа тизилиб, Джаратхан Аллах, кетерге ушайбыз Дуниядан тукъумубуз юзюлюб. Тартылмагьанлай къалады, ой анам, Ёлгенлерибизни салахы. Бу къыйынлыкъны бизге да джетдирген Худжу Берияны палахы. Джай букъу болады, къыш батмакъ болады, Анам, Азияны джоллары.

Бууунларындан юзюлюб тюшсюнле Ол приказ джазгьанны къоллары. Комендант къолундан термилгенлеге, Аллах, баш эркинлик берилсин. Дуниягьа къыйынлыкъ келтирген Гитлерни Джаны чыкъмай, джюз джыл термилсин.

40-чы, 50-чи джыллада этилген бу кюуле бюгюн да кюйдюредиле джюрекни. Хар бирин окъуб чыкъгьанынгдан сора (джырланыб эшитирге уа тюшге эди!) киши бла сёлешмей, кишини сёзюн да эшитмей, тынгылаб турурунг келеди. Джашха-къартха да кюу этерге юретген азаб джылладан къалгьан ма энтда бир сарын. Аны Хубийланы Магомет (Алан) 1959 джыл Индиш Башында хурзукчу Къулчаланы Айшатдан джазыб алгъан эди. Бу кюуде адамларындан аджашхан къызны къыйынлы хапары айтылады. Къыйынлыкъ кёрмеген тау миллетле Къаллай къыйынлыкъла сынайла. Миллетни ызындан тамам таралыб, Ташла бла таула джылайла. Ызыма айланыб, элге къарасам, Ауруйд джюрегимде тамырла. Бизни ызыбыздан джылаб къалдыла Межгитле бла къабырла. Аджашханма да, энди мен табмайма, Узакъда къалгьанд юйюбюз. Ахырзаманны кюнюне ушайды Машинагьа миннген кюнюбюз. Биз джарлыланы алыб келдиле, Биринден бирине учура. Аналарыбыз айлана болурла, Эшелонла сайын къычыра. Ой Аллах, анам, ёлюб барама, Джаш джюрегимде джарам деб. Ой, мени анам меннге джылай болур, Тас болуб къалгьан балам, деб. Баласы ёлген ачы болад, дейле. Анам ол ачыуну сынасын. Худжу Пахта-Аралда ашдан ёлгенди деб, Анам алай айтыб джыласын. Ах, деб ахсыныб, джерге къарасам, Джазыкъсыналла кырдыкла. Джылагъан тауушуму эшитселе, Тохтаб къарайла булутла.

123

Мен эртденбла эртде турама да, Мамукъ бачхалагьа барама. Юйюбюзню табмай, энди бир ай турсам, Пахта-Аралда ёлюб къалама. Ах, ёмюрюмде дарман табылмаз, Джаш джюрегимде джарама. Къаргьала, къузгьунла, мени хапарымы Барыб бир айтыгьыз анама. Атам, къарнашларым юйде болсала, Меннге этер элле бир амал. Башымы суугьа атарыкъ эдим, Элтирик тюлдю суу, канал. Худжу Пахта-Аралда ёлген адамны Къуру топракъгьа салалла. Ой, мени анам, къалай этейим: Нёгерлерим къоюб баралла. Мен Пахта-Аралда ашдан ёлгенликге, Мени ёлюпоме ким къарар? Сау санларымы ауруулу этгенди Бу худжу къаллыкъ Пахта-Арал. Анамдан джокъду мени хапарым, Ауруб больницада джатханма. Башха мадарымы тауусханымда, Сыргъаларымы сатханма. Биз элибизден айырылгьанлай да, Джукъланнган эди кюнюбюз. Мерке районда, анда колхозда Джашайды, дейле юйюбюз. Атам бла къарнашларым эсиме тюшселе, Эки кёзюмден къан тамад. Эки къарнашым да тас болгъандыла, Бир джазыкъсыныгьыз, джамагьат.

Джазыкъсындыргъан, джылатхан да этеди, аджашыб, адамларына таралгъан сарытюзчю къыз Бадахланы Аминатны такъыр хапары. Ма джюрек джараланы ызлары! Экинчи ноябрь къалай къанлы кюн эди — Биз ышармайбыз, кюлмейбиз. Биз джарлыланы алыб барадыла — Къайры элтирлерин билмейбиз. Джарлы Къарачай джатарыкъды, дейле Волга къобанны тюбюнде. Ташла, таула да джылай болурла Къарачайны кёчген кюнюнде. Сталиннге къара къан джаусун, Бу оноуну бизге этди эсе.

124

Ах, терсни-тюзню айырмагьанлай, Келтириб тюзге тёкдю эсе. Айт дей эсегиз, джылаб айтырыкъма — Къыйынлыгъьш барды кюерча. Ах, мен къыйынлы боламы башладым Ёмюрлюк къара киерча? Бир аман джерде кесим къалгьанма, Адамларымы тас этиб. Тюйюмчегими къоюб кетгенме, Сюймегенлериме аш этиб. Адамларымы мен тас этгенме... Энди табармамы аланы?! Дуниягъа джангы туудум, дер эдим, Елмейин табсам анамы. Эгешчиклерим джокъла къатымда Айтыргъа ичги сёзюмю. Анам, сени табмай ёлюрге башласам, Ким джумарыкъды кёзюмю? Къозгьалгьандыла бюпон, ой анам, Джюрегимде джара орунла. Къуш тюпонлей чачылгьанд Къарачай, Не болуб айлана болурла? Мен «ах» десем, «ох» деялмайма, Былай сагъыш этиб олтурсам. Олтургъан джерим къалтырагъан этед, Джылаб, юсюн суудан толтурсам. Тарыгьыуларымы айтыб тебресем, Меннге ташла, таула кюелле. Мени джазыкъсыныб, кёрюрге сюймей, Кырдыкла джерге кирелле. Мени туу санларым эриб бошалла Бу къыйынлыкъладан беричин. Мени джарсыуларым белгили болгьанла Къанатлылагъа деричин. Тарыгъыула айтыб, таралыб тебресем, Келиб къатыма къоналла. Бу тарыгьыуунг сени неди деб, Ала менден хапар соралла. Мени тарыгъыуум аллай тарыгьыуду Къарангы этдирген кюнюмю. Тарыгьыуларымы сизге тизерем, Ангылаталсам тилими. Мен сизге къалай ангылатайым Джюрегиме тюшген джарамы. Тарыгъыула джазыб мен сизге берсем, Табалырмы эдигиз анамы?

Ах, мен къыйынлы улургьа башладым Худжу дунияда, ит болуб. Бир аман джерде кесим атылгьанма, Онгсузла юсюме джюк болуб. Бир аман джерде мен айланама, Айырылыб Кавказ тауладан. Сени онгсузларынг Сибирде айланалла, Кимлени сакълайса джау ладан? Сени онгсузларынг Сибирде айланалла, Кавказ тауладан тас болуб. Огьесе окопда джата болурмуса, Тёгерегинг къалын хане болуб? Ай, ашхы Аллах, сеннге не эд хатам — Дуния игилигин бермединг. Ах, Аллах, анам, къалай этрйим — Кюйюб бошалыргъа тебредим. Мени джюрегимде кюйген джарагьа Ёмюрде дарман джарамаз. Арыкъны сууу ичим бла барса да Кюйген джюрегим сорушмаз. Джюрюб тебресем тауусалмайма Къазахстанны тюзюн, джолларын. Ах, бу оноуну бизге этгенни Бугьоу сынджыр юзеюн къолларын. Бригадирни аты болурму Арыкъны ичинде кишнеген. Аз акъылындан чыгъарыкъды Звено болуб ишлеген. Аллымда мамукъну кёрмейле кёзлерим, Акъылым кёбге бёлюнее. Мени джюрегим бир бек къоркъады Узакъдан атлы кёрюнее. Ах, агрономла, джюрек джаралла. Ала келиб-келиб къайтсала. Къайсын ишлерге билмей къалама Ала тюрлю-тюрлю айтсала. Хар келген сеннге уруша келед. Норма толтурмай ишлесенг. Муну Къарагъандагъа иейик, дейдиле, Ишлеб кёзлерине тюшмесенг. Ишлеялмайма ишими, мен джарлы, Акъылым кёбге чачылыб. Къазахстаннга къан джаугъа эди, Кёкню къыйыры ачылыб.

Зор джылланы биринчи хапарчылары (летописецлери) кюулени этгенледиле. Хар бири кесини юсю бла миллетге 126

джетген артыкълыкъны кемсизлигин «суратлагьанды». Кюулени этгенлени асламысы джаш, сабий адамла болгъандыла. Биринчи джыры кюу болгьан тёлю, джашлыгьы кюл болгъан тёлю. Огьай, кюуню этген къуру кесини джарсыуун айтыб къоймагьанды. Къыйынлыкъ къуру анга джетсе, аллай бир ёкюннюк да болмаз эди — миллетине этил ген артыкълыкъ эди джюрекни къуу этген. Сау къалгьанла, ахыр сёзлери ахсыныу болуб, джан берген ахлуларыны атларындан да этгендиле кюуле. «Огьары Марада Хачирланы Бибдини къызы Саша Кёл Джагьасындан кетиб, адамларын табмай, аджашыб, Кьыргъызияда ёлген эди. Анга кюу этген эдим», — дейди Хачир улу X. Иги мурат бла мен баргьан эдим, Кёл Джагьада ишлеб къайтыргъа. Къарнашларыма осият этеме Унутмай кюуюмю айтыргьа. Ой, ойнай-кюле мен да барама Колхозда ишлеб къайтыргъа. Мени акъылымда бир да джокъ эди, Тас болуб кетиб ёлюрге. Кёл Джагьасындан, ах, бизни сюрюб, Черкесск шахаргьа къуйдула. Худжу вагонланы эшиклерин ачыб, Бизни ичине джыйдыла. Юйюбюзден айырылыб мен да барама, Къайда табарма анамы. Этер амалынг бар эсе, анам! Тас этесе джарлы балангы. Тубаннга киргенча болуб барама, Ачалмай эки кёзюмю. Ой, мен къыйынлы, джылаб барама, Кишиге айталмай сёзюмю. Худжу эшелонла кетиб а баралла Темир джолунда къаралыб. Ой, мен да джарлы, джылаб барама, «Анам!» — деб, сеннге таралыб. Эшелонла сайын къычырыб а озама, Алада болурму анам деб. Ой, джарлы анам меннге джылай болур, Тас болуб барад балам деб. Ой, къыз сабий къызбай болады, Кёл этер адам болмайын. Дуния джарыкъгьа чыкъмай къалгъаем, Ма бу кюнлеге къалмайын.

127

Бир адамымы мен а табмайын Ах, Къыргьызстаннга ётгенме. Анам келген эшелон суугьа кетди деб, Бир аман хапар эшитгенме. Бу аман хапарны эшитгенимде, Бир аман чанчды джюрегим. «Ой, Аллах, мени дженгил ёлтюр!» — деб, Ол болду Аллахдан тилегим. Аман хапарны мен эшитгенимде, Белими къаты тартханма. Энди джюрегим ауруу табханды — Ауруулу болуб джатханма. Ой, сени джауунг тас да болгьаед — Кёб къыйынлыкъла сынайма. Ёрге къобаргьа къарыуум джетмей, Мадарсыз болуб джылайма. Ой, сени джауунг тас да болгьаед, Быллай кюн лени сынаргьа. Джарлы анамы къатында болсам, Кёзюне къараб джыларгьа. Ким ариу айтса, анга джалынама — Олду башыма къарыуум. Сени кёрмейин къаллыкъ болурма — Къалыннга барад аурууум. Анамы къолунда мен да аурусам, Ол меннге мадар этеред. Ах, ит фашистле атамы ёлтюрмеселе, Ол манга дженгил джетеред. Ах, ит фашистле атамы ёлтюрдюле — Ууакъ балаларын таралтыб. Ой, мен къыйынлы, джан да береме, Танымагьанларыма аралыб. Ой, энди меннге боллукъ болгьанды, Анам, аллыма къарама. Мени хапарымы ким базыб айтыр Тарала тургьан анама? Осият этеме къанатлылагьа — Хапарымы айтырсыз анама. Мен энди сизге бараллыкъ тюлме, Мени аллыма къарама. Кавказдан келиб мени ёлюпом Къыргъыз тюзледе къалгьанды. Баболаны Осман, джолундан тохтаб, Мени джер тюбюне салгьанды. Осман болмаса, ой, мен да джарлы, Аякъ тюбюнде къалырем.

128

Хар кимча, мени насыбым болса, Анамы къолуна барырем. Оба болгъанма къыргьыз тюзледе — Кийизчик болуб кебиним. Кёб да термилдим анамы кёрюрге, Ма былаймы эди кёрлюпом? Ой, джарлы анам, сен тюнпол менден, Мени аллыма къарамай. Ой, къараджер да мени джутханды, Этген тилегим джарамай.

Курортчу Чотчаланы Разиятны кюую. Джюрегин кюйдюрген учузлукъгьа сёз тюрсюн берелген бу тиширыуну оюмлары джыламукъдан эшилгендиле: Тёбентин келген аскер машинала Алларын Къарачайгьа бурдула. Джангыз юч сагьатха «чыкъ!» деб Къарачайгьа Аскер часовойла турдула. Машинагьа джюклеб биз джарлыланы Къара джабыуну тартдыла. Ой, биз джарлыланы, узакъ алыб барыб, Уллу тюзлеге атдыла. Волга суууна джетгенлейикге, Къартларыбыз тилек тилелле. Малланы джыйыучу вагонлада Къайры баргьанларын билмелле. Ой, темир джолла бюполюб баралла, Джетген къыйынлыкъны кёлтюрмей. Бизни джашларыбыз къайтыб келмезле, Джауларыбызны ёлтюрмей. Темир джоллада узун эшелонла Учу, къыйыры кёрюнмей. Ма бу вагонлада джашырыб баралла, Джолда ёлгенлени кёргюзтмей. Волга суууна джетгенлейикге, Къара джабыуланы ачдыла. Ананы, баланы узакъ Азияда, Ах, къуш тюпонлей чачдьша. Келтириб къуйдула къум тюзлеге, Чыгъанадан болду ашлары. Джазгъа чыкъгъанлай къырылыб къалдыла Къартлары бла джашлары. Къазауатха кетген джигит джашларыбыз, Кёб болсун сизни кючюпоз. Кавказгьа барсагьыз, ёлгенле ючюн, Къара сууларындан ичигиз.

9 «Книга скорби»

129

Джаралы джашла узакъ госпиталда Кавказгъа письмо джазалла. Ёлгенлерибизни бастырыргьа адам табылмай, Тиширыула къабыр къазалла. Кавказгъа письмо джазмагьыз, джашла, Къуругьанды саудан элигиз. Ой, бизге мында болур болгъанды, Да сиз къууанч бла келигиз. Кавказ таулагьа биз термилебиз, Ой, биз джарлылагьа не мадар. Экеулен бир джерге барса, мен джарлы, «Да бу кетеменден не хапар?» Къарачай ызына къайтырыкъ тюлд деб, Комендантла арбаз сакълайла. Ой, худжу къалгьан юйлерибизни Грузин къатынла акълайла. Хатасы болмагъан биз джарлыланы Атыбызгъа бандит аталла. Ой, Къарачайны сыйлы къартлары Ма бу къум тюзледе джаталла. Ой, кенг тюзледе мамукъ джыялла Джарлы Къарачайны къызлары. Ачы къазауатда къан тёгедиле Къарачайны джигит джашлары. Ой, мында ёлген джарлы джашланы Къабырларын терен къазыгъыз. Азияда шеит болгьандыла деб, Къабыр къангалагьа джазыгьыз. Къарачай джашла кириб да баралла Германияда Берлиннге. Мени кюулерими элтиб да беригиз Мурдар Сталиннге саугъагьа.

Этген кюулерин джырлаб (джылаб) айтыргьа эркинликлери болмагъан таулула аланы тефтерлеринден да бек джюреклеринде джашырыб сакълагъандыла. Къазауатдан сора джыллада башха совет халкъла насыбларын къатлаб кюрешген кёзюуде, кёчпончю миллетле да джыламукъларын «къакълай» эдиле. Кёз джашларыны тузундан кюу тизгинле «эше» эдиле... Хачир улу 28 куплетден къуралгьан кюуюн 1944 джыл, кёчгюнчюлени тамам мугур кёзюулеринде этгенди. Туугьан джерге тансыкълыкъ, ёгелик этген биреу джурт, сыйсызлыкъ — бары да барды бу кюуде: 130

Къарачай миллет да, ой, джашай эди Эльбрус тауну тюбюнде. Бютеу Къарачайгъа мьщахлыкъ келди Ноябрны экинчи кюнюнде... Аскер машинала келелле, Аллах, Тау ёзенлени толтуруб. Джылаб а айырылдыкъ биз джуртубуздан, Машиналагьа олтуруб. Ташыб а, чыгьарыб а биз джарлыланы Черкес тюзюне къуйдула. Худжу вагонланы эшиклерин ачыб, Бизни да ичине джыйдыла. Орта Азияда сау къалгьанла Шам Кавказларына къайтырла. Есюб келген джаш тёлюге Сытыла хапар айтырла. Худжу паровозла къычырыб тебредиле, Эшелонланы тарталмай. Джылаб а тебредик, ой, биз джарлыла, Кавказгьа салам айталмай. Къарачай миллет джолгьа чыкъгьанды — Иги джолгьа барсын джамагъат. Ой, къарай турургъа адам къалмайды, Къабырла кимге аманат? Хайда, сау къалыгьыз, Кавказ тауларыбыз, Биз айырылыб кетсек да. Сизни да тансыкълаб, салам къайтарырбыз Барыр джерибизге джетсек да. Хайда, сау къалыгьыз, Кавказ тауларыбыз, Айырылдыкъ энди биз сизден. Кавказ хауаны ызыбыздан иерсиз, Аны къызгъанмагьыз сиз бизден. Ачлыкъ, джаланнгачлыкъ бизге джетгенди Болады, Аллах, артыбыз. Киши къатыбызгьа келмейди, Аллах, Зараза болду атыбыз. Бир джангыз адам, ой, джан бермейди, Худжу Кавказны сагъынмай. Ёлген джарлыла ёлюб джаталла, Бастырыргьа адам табылмай.

Миллетни арты болуб барады — Джандетли болсунла ёлгенле. Толу юйдегисинден адам табмайла Къазауатдан къайтыб келгенле. Къалгьан кесегибиз биз да ишлейбиз, Мамукъ тюзлени толтуруб. Кёкге уа къараб, салкъын тилейбиз, Къызгъан къумлагьа олтуруб. Элли градусда биз да ишлейбиз, Къайнайды, Аллах, мыйыбыз. Итни сыйындан да, ах, аз болгъанды Биз джарлыланы сыйыбыз. Еле турсанг да, ой, амал джокъду Бир кюнню юйде къалыргьа. Элли градусда биз да ишлейбиз, Салкъын табмайбыз солургьа. Биз не этген эк сыйлы Аллахха, Бу кюнню бизге берирча? Гетменни сабындан биз туталмайбыз — Юойдюреди къызгъан темирча. Ой, къан джаугьа эд бу Пахта-Аралгъа, Джаханим отча биширед. Джыланла да джюзген арыкъ сууланы Бал татыу этиб ичиред. Кёб къыйынлыкъла биз да сынайбыз Ит фашистлени ууундан. Ах, иги сагьын, бир ичер эди Кавказны сууукъ сууундан. Ах, иги сагьын, бир джатар эди Къобан тауушуна тынгылаб. Салкъын таулада бир джюрюр эди Басхан кырдыгынг джырылдаб. Ой, Кавказ, Кавказ, къан джаугьан Кавказ, Джандет кёреем, сен, Кавказ. Джарлы Къарачайны къалгьан кесегин Кавказгьа, Аллах, энтда джаз. Ой, Кавказ, Кавказ, худжу къалгьан Кавказ, Къалай ариу эдинг, сен Кавказ. Биз джарлыланы кёб термилтме да Кавказгьа, Аллах, энтда джаз.

Бу кюу ню уа Голаланы Гага этгенди. Аны окъугьан мыдах болмай къалмаз. «Ах» деб ахсыныб, «ох» деб ёкюнюб, Белиме беллик байласам, 132

Этерге мадар къалай табмазма, Аллах, анам, деб джыласам? «Анам,» десем, «джаным,» десем, Бир бек чаичады джюрегим. Ах, эшигимден кирмей къалдыла Эгеч-къарнаш билетом. Айгьа, кюннге къараб джылайма, Ай, кюн анамы кёред деб. Анасы кенгдени къатында джылайма — Ол да ана ачыуун билед деб. Сен да хариб, анам, мен да хариб, анам, Ах, билмейме къалай этерге. Джарым капекге санамайма Джанымы джоюб кетерге. Джанымы джоюб мен кетер эдим, Ах, кимим салыр къабыргьа? Джаратхан Аллахдан алай тилейме: Термилген анама барыргьа. Ий, Аллах ючюн, джукъ айтмагъыз бюпон — Бир бек джыларыкъма — толгъанма. Джазыкъсыныгьыз мени, тенглерим,

Мен хариб, джазыкъ болгьанма...Бу кюуню уа Голаланы Гага этгенди. Аны окъугьан мыдах болмай къалмаз. «Ах» деб ахсыныб, «ох» деб ёкюнюб, Белиме беллик байласам, Этерге мадар къалай табмазма, Аллах, анам, деб джыласам? «Анам,» десем, «джаным,» десем, Бир бек чанчады джюрегим. Ах, эшигимден кирмей къалдыла Эгеч-къарнаш билетом. Айгьа, кюннге къараб джылайма, Ай, кюн анамы кёред деб. Анасы кенгдени къатында джылайма — Ол да ана ачыуун билед деб. Сен да хариб, анам, мен да хариб, анам. Ах, билмейме къалай этерге. Джарым капекге санамайма Джанымы джоюб кетерге. Джанымы джоюб мен кетер эдим, Ах, кимим салыр къабыргьа?

133

Джаратхан Аллахдан алай тилейме: Термилген анама барыргьа. Ий, Аллах ючюн, джукъ айтмагьыз бюпон — Бир бек джыларыкъма — толгьанма. Джазыкъсыныгъыз мени, тенглерим, Мен хариб, джазыкъ болгьанма...

Сарытюзден Батчаланы Сагьит кюуюнде кёчпончюлюкде джаханим джашауну толу суратлай келиб, ахлуларына эс табдырыргъа кюрешеди, не уллу къыйынлыкъны да, аллы болгьанча, ахыры да боллугьун чертеди, бюполмезге, тамбла кюннге иги умут бла къараргьа чакъырады. Адамны джюрегинде умуту ёлсе, ол андан ары джашаргъа кюч, къарыу табмазлыгьы белгилиди. Кёчпончюлюк миллетни артЫн этелмегени да, эшта, умутун ёлтюрелмегени ючюн болур эди. Айыб этмегиз, багьалы тенгле, Зорлукъ кёчюуге къайтайым. Эринмей. къулакъ салыб тынгылагъыз, Кёчпончюлюк кюуню айтайым. Зкинчи ноябрь ауур кюн болду — Къобанны сууу азайды. Бизни ёсдюрген мийик тауларыбыз Кёрюнмез кибик ташайды. Биз бу къыйынлыкъны унуталмазбыз, Къолубуздан келсе — сау болсакъ. Ма бу зорлукъгьа чыдаб къоялмазбыз, Къырылыб, бошалыб къалмасакъ. Тауларыбыз мыдах солуйла бюпон, Кюнюбюзню булут джабханды. Бир адам унутмаз бюпон кёргенин — Къралым халкъыма чабханды. Тауда-тюзде да къалмасын, дедиле, Аскер бла зорлукъ этдиле. Хыны мыртазакъла хар юйге кириб, Эшикге сюрдюле, тёкдюле. Халкъымы джашлары къан теге къоруйла Ата джуртубузну джауладан. Онгсузлары уа къысталыб къуруйла Емюр джуртларындан — тауладан. Миллетим кёчдю, къыйынлыкъгьа тюшдю Къышха хазырланыр кюнюнде...

134

Джетген къыйынлыкъны тюгел айтыргьа Сёзлерим джетмейди тилимде. Азыкъсыз кёчген мени ахлуларым Таулагьа къарав джылайла. Ачдан сабийле дыгалас этселе, Анала къыйынлыкъ сынайла. Кёчюрдюле бизни къыйын кюнледе, Юйсюз, кюнсюз да этдиле. Темир джол бла мал эшелон бла Элтиб къум тюзлеге тёкдюле. Сууукъ джерлени хыны джеллери Бузлатыб къатдырат санланы Исси кюнлери, кечеги чибинлери, Джайы бездиред джанланы. Зыккыл кийимлери, мугур тюрсюнлери, Инджиулю ёселле сабийле. Аязлы кюнлери, тешикли юйлери Ушаялмайла юйлеге. Саксаул — чегети, хауун — кёгети, Отуннга чыгъанакъ кетеди. Къамиш бла топракъ кем джерин толтура, Ала бла сау юй битеди. Къуш чачхан тауукъну тюпоча чачылыб, Джер бетине бояу болгьанбыз. Хар тюрлю миллетни къатларында туруб, Тюрлю форма — хали алгьанбыз. Комендантла бизге къол салдыралла, Хоншу колхозлагьа иймейин. Ашарыкъ-киерик джетмей инджиледи Халкъым не этерге билмейин. Ачдан инджилебиз, ёлюб барабыз, Эмилген санла джарамай. Къарыусузла элтиб, ёлюк асырайбыз, Апенди джогъуна къарамай. Къазауатда ёлгенле, башха къабыр болмай, Къарнаш къабырлагьа тюшелле. Аланы адамлары кёчюб келиб мында Зорлукъну отунда бишелле. Атасы-анасы ёлген сабийле Садакъа тилеб а келелле. Къамиш къыйырында, чыгъанакъ ичинде Бёрюле талаб да ёлелле. Ёлмезлик бир джан джокъду, дейдиле, Ёлюрле къалмайын къанлыла.

Айгъа, Кюннге къараб, болуш деб тилейле Къартла, Аллахха джалына. Къыйынлыкъны бары бизге джетгенди, Бюполмей кёлтюре барайыкъ. Эс ташламайыкъ, халкъгьа джарайыкъ, Заманны табына къарайыкъ. Не заманда да хомух тюл эдик, Бу азабдан да къалырбыз. Тилек къабыл болса, муратыбыз толса, Эски Ата джуртха барырбыз.

Хапаланы Батдаланы джашы Махтини — бусагьатда Мичуринскеде джашайды — тюрмеде этген кюую, кесини юсюнден тюлдю. Миллетини кёчгени анга не къыйынлыгьын да унутдургьан эди. Анга шагьатдыла бу тизгинле: «Джолоучу» болуб кетгеним бла Къайталмай къалдым юйюме. Сиз эринмейин къулакъ ийигиз Миллетиме этген кюуюме. Къанлы ноябрны экинчи кюню Къарачайны артын этгенди. Худжу къаллыкъ вагонланы аллы Чексиз къум тюзлеге джетгенди. Эшелонла къум тюздедиле, Вагон эшиклени ачдыла. Мал юлешгенча, бютеу миллетни Къыргъызгъа, къазакъгъа чачдыла. Миллетге таралыб эрийдиле Хурла кёлню къалын бузлары. Кёл Джагъасында армаулудула Къарачайны джигер къызлары. Къадалыб джыйгьан мюрзеулеригиз Къалдыла алай, тёполюб. Миллетни ызындан сюрюб тебредигиз, Биягьы вагонлагьа кёмюлюб. Къум тюзледе джортуб айланасыз, Кюнде, кечеде да джатмайын. Элле сайын барыб излейсиз, Атаны-ананы табмайын. Мыдах болуб ууаладыла Тауланы сослан ташлары. Фашистле бла согьуш бардыралла Къарачайны ёхтем джашлары.

Мени ахлуларым келиб, къуюлуб, Ачлыкъ, джаланнгачлыкъ сынайла. Борбай къыйылыб, къабыр къазалмай, Ёлюклеге къараб джылайла. Муслиман элде, хатер табыла, Ёлюклеге къабыр къазарла. Талай замандан къартла эсгертиб, Джашларыбыз китаб джазарла.

«Къарачайны къара кюнлери» деген кюуюмю мен, 1944 джыл, къойчу болуб ишлей, къойланы ызларындан айлана джарашдыргъан эдим. Джыйылгъан джерде, къурманлыкълада джырлаб тургьанма, аны да кьоркъа-къоркьа. Тюзлюпобюз саулай къралыбызгьа бел гили болгьанына къууана, 15 джылымда этген кюуюмю сизге иеме», — деб джазады Терезе элинден Чочуланы Адамейни джашы Амыр. Тангны тёбен джаны тырмы берирге, Тёгерекни аскерле алдыла. Атала, къарнашла — бары урушда, Бизге нек къыйынлыкъ салдыла? Тауукъ къычырыкъ, сабий джылагъан Джюреклени джауун ашайла. Къарт кишилени, къарт къатынланы Шкокланы арты бла уралла. Къыйналыб ишлсген бизни джолларыбыз Къалдыла букъулаб, чаре этиб. Джарлы Къарачайны къоратыб баралла, Кавказ тауладан тас этиб. Бизни джуртубуздан чыгьарыб баралла Студебеккерле, кючлю дууулдай. Ай, джарлы Кавказ, къалыб кетгенсе, Нарат тереклеринг шууулдай. Къойланы сюргенча, биз джарлыланы Сюрюб вагонлагьа джыялла. Бу къыйынлыкъны кёлтюралмайын Ай да, Кюн да бирден джылайла. Ой, Минги Тау да бизге джылай къалды, Ах, акъ сакъалын суу этиб. Нек къоратыб барадыла бизни Гюнахсыз джерибизден, тюб этиб? Къарачай Къобан къаралыб джылайды: «Мени Къарачайым кетди», — деб.

137

Ол ызыбыздан мугур болуб къалды: «Уллу къыйынлыкъла джетди», — деб. Сыртлада, къоллада улуб айланалла Джарлы къарачайны итлери. Къайсы миллетлеге аш болуб къалды Кьыйналыб этген мюлклери? Бу къыйынлыкъны кёлтюралмайын, Бюполюб джылайла терекле. Худжу къалдыла, байта мал болду ла Къарачайдан къалгьан ийнекле. Ой, биз кетгенли къуругьанды, дейле Къара суула бла ырхыла. Шимал Кавказгъа чачылгъанды, дейле Къарачайдан къалгьан джылкъыла. Ой, юйлерибиз, къалыб кетгендиле, Эшиклери алай джабылмай. Джарлы Къарачай эки тенг болгьанды, Ашаргьа азыкъ табылмай.

Белгили джырчыбызны, сарытюзчю фахмулу къартны Ёзден улу Абугалийни кёчпончюлюкге этген кюуюнден сора джыры болмай юьалса да, аны аты халкъны арасында айтылгьанлай турлукъ эди — кюую аллай бир белгилиди, аллай бир багьалыды, кеси да кёб джырланады. Кюуню сёзлерин ангыламай тынгылагьан да, макъамыны мыдахлыгьындан, анда бир кечимсиз къыйынлыкъны юсюнден айтылгьанын сезерикди. Кюулени барысыны да макъамлары мыдахды, алай а Абугалий кесиникине тансыкълыкъ сезимни, таралыуну, мугурлукъну, умутну, джылауну сыйындыралгъанды: Ай, Кавказ таула къайда къалгьанла, Къыбылагъа къараб сынагьыз. Джарлы Къарачайны хапарын айтайым, Эшитгенле бары джылагъыз. Душманнга келсин аллай кЪаты приказ, Къан джыламукъла ойнатхан. Чоюн вагонланы, ой да, эшиклерин Сынджырла бла байлатхан. Душманнга келсин аллай къаты приказ, Бир да адам эшитиб болмагъан. Джангыз бир сутканы ичинде да Къарачайда адам къалмагьан. Атла, ёпозле къалыб да кетдиле Колхоз боюнсхадан ийилмей.

138

Биз джарлыланы сюрюб чыкъдыла, Къартла, сабийле кийинмей. Биз джарлыланы сюрюб баралла Солдат сюнполе да тиреле. Ай, таула кибик къаланыб къалдыла, Колхозлада будай киреле. Эшик аллында, ой, къоз терегим, Аны бутакълары ууала. Къарачайда мюлкню джыяргьа Кимле чабышдыла, къууана? Ай, орамлада джылтырай къалдыла Тюймеле, кямарла, алтынла. Атала — тюрмеде, джашла — аскерде, Сабийле бла къатынла. Джарлы Къарачайгьа аскер чабханды, Тилек тилейдиле мёлекле. Ай, кими агъа, кими да чагъа Сарытюзде кёгет терекле. Къарачай къайры кетгенди эке Кавказ тауладан тюб болуб? Сибирткиле бла сибире келебиз, Чоюн вагонла бит болуб. Ёлгенни-сауну таныялмайбыз, Худжу вагонлагъа басыныб. Ой, джарлы джашла тыйылыб къалдыла, Япон ыргьакълагьа асылыб. Тёгерегибизни алыб келелле Къандан тоймагьан самырла. Къазахстан тюзюн толтуруб баралла Ой, ашдан ёлген къабырла. Къарачай неге келгенди эке Къазахстаннга сатылыб? Къарачай къартла къырылыб джаталла, Ой, сары къумгъа батылыб. Ой, биз келгенли эриб тюшгенди Къыргъыз тауланы бузлары. Арыкъ къаза, къырылыб баралла Къарачайны айбат къызлары. Асадан акъгъан, ой, къара къобан. Сен къызыл-ала къан болгъун. Бизге бу азабны чыгьаргьан Берия, Адам танымазлыкъ сал болгъун. Бизни итлерибиз улуб чыгъалла Ма, эл табмайына талагьа.

Да сен ёлпончюн дарман джарамаз Мени джюрегимде джарагьа. Ай, биз кетгенли джабылыб къалгьанла, Дейле тау къышлыкъда талала. Ай, бир-бирлерин табалмай джылайла Атала, анала, бал ала. Кавказны атын да атар а эдим Аллыбыз Джота тау болса. Сени ким болгьанынг билинир, мурдар, Ма Совет власть сау болса. Саулай дуниягьа бел гили этди Ноябрь деген зор айны. Да, биз келгенли агъачы къалмады Ол Алтай деген крайны. Алтайскеде сууукъ болады — Аякъ чыкъмайды уюкъдан. Ой, аны кюню аязлы болады — Бузла тюшмейле мыйыкъдан. Ой, мени кюнюм да энди сеннге келсин, Сеннге кюлсюн энди дуния. Саулай Эресейни башын а кеседи, Ой, эшек сатхан урия. Ма, урияла чыкъдыла, дейле Учкулан башы да Махаргъа. Эшек а сюрюб а урия келгенди, дейле Микоян атлы шахаргьа. Да, эбзеле да къондула, дейдиле, Ол Уллу Камны башына. Кёзюмю къакъмай, энтда къарайма Къарачайны Къадау ташына. Ай, Къазахстан бла Кьыргъызстаннга, Бери, Аллах, бир муслиман келтирме. Джарыкъ Кавказда джан салгьан, Аллах, Бу сары къумда ёлтюрме. Тынгыласагьыз да айтайым, Ах, Къарачайны кюуюне. Хумара шахтёрла ие болгьанла Къойчу Османны юйюне. Айтырымы айталмай кетдим Артымдан солдат къуугьанча. Ногьайлы Мамашха элими къойдум Ол эгечимден туугьанча. Энди Учкуланда ким этер эке Къарачай тёгерек тойланы?

Энди Бийчесында бир да киши кёрмез Къарачай къара къойланы? Чоюн машиналагьа къуюб ашырдыла Ма, сабийлени, къартланы... Энди кимле миниб ойнаталла Къарачай хора атланы? Кавказдан акъгъан, ой, акъ Къобан, Узат, тутайым къолунгу. Мында арыкъ суудан ёлюб барабыз. Сен бизге айландыр джолунгу. Ай, Къазахстан, ой да Къыргьызстан, Муслиманла мында къалай джашайла? Къыбладан учхан, ой, акъ булутла Джюрек джаууму ашайла. Кавказда ойнаучу, ой, акъ булутла, Къазахстаннга келелле, джел болуб. Джарыкъ Кавказны энди ким кёрюр Къазауат тохтаб да, мир болуб?

Кюуле, кюуле, кюуле... Ала туугьан кёзюуде кёзлени джыламукъ, эринлени тылпыу, джюреклени уа тансыкълыкъ сезим кюйдюре эди. Сарытюзчю Токъланы Рашидге да Кавказ джан дарман кёре эдим. Анга таралыуун ол да бир тюрлю айта билгенди: Къарачай халкъы эл болуб джашай эд Эльбрус тауну тюбюнде. Кавказ тауланы къарлары эриди Къарачайны кёчген кюнюнде. Арбазла сайын къарауулла салыб, Орамгьа иймей тыялла. Къумукълула бла ногьайлыла Хапчюклерибизни джыялла. Тогъуз-он минут болджал берселе Бир-эки секунд да къоймайла. Къумукълула бла, ах, ногьайлыла Маджал юйлени сайлайла. Киштикле макъырыб, итле улуйла, Тауукъла орамлада джюрюйле. Аякъ тюбледе къалыб кетмесинле Къарыусуз къартла, сабийле. Ийнекле ёкюрюб, къойла мангыраб, Макъырадыла эчкиле. Орамлагьа тёгтолюб къалдыла Къызлагъа этил ген хапчюкле.

141

Сейир-тамаша болуб къарайла Джолда машина келгеннге. Бу къыйынлыкъгьа саулай миллет джылай, Саулагъа къошулуб ёлгенле. Быллай бир машина кёкденми джаугьанды? Юйлени аллары толдула. Сауларыбызны джюклеб бошаб, Елгенлерибиз къалдыла. Эшелонлада алай сёлешедиле Таууш этмейин, шыбырдаб. Аланы ызларындан къаяла джылайла Таш таууш этиб, жыгъырдаб. Ой, боран уруб, кюрт басханды Махар тау ну ауушун. Кече тюшюмде кёреме Къарачай Къобанны тауушун. Мында суу салынмай, мюрзеу битмейди, Къалай этерикбиз азыкъгьа? Къанатлы болсам, учуб барырем Учкулан бла Джазлыкъгъа. Бери келгенли уста болгъанбыз Сарысмакъ бла соханнга. Къанатлы болсам, учуб барырем Элтаркъачдан озуб, Мыхалгъа. Эки джанлы бычакъ, дейдиле Белге уа такъгъан къамагъа. Къанатлы болсам, учуб барлыгьем Джёгетейге, Къызыл Къалагьа. Эки къолуму кючю джетмейди Тарыгьыуларымы джазаргьа. Къанатлы болсам, барыб къонарем Къарачайны Къадау ташына. Ий, Аллах, анам, ёлюб барама Бу кюн таякъны ууундан. Ах, иги сагъын, бир ичер эди Къарачай Къобанны сууундан.

Акъбайланы Мусса бла Баболаны Сапар сабийликлерин кёчпончюлюкге «къурманлыкъ этген» тёлюдендиле. Алай болса да Мусса кесин тюл, анасын бек джазыкьсынады: Анамы хапарын айтыб тебресем, Мени джюрегим тёзерми? Анга таралыб, джылаб башласам, Ол дунияда анам сезерми?

142

Мен джырламайым, багьалы тенгле, Анамы хапарын айтайым. Аны аджалын джууукълашдыргъан Ачы кюнлеге къайтайым. Багьалы анам, джюпонг ауур эди — Аталыкъ-аналыкъ бойнунгда. Аууз къабынсыз сюрюлгенингде Алты сабий барек къолунгда. Джарлы Къарачайны, ой, тюк-тюк этиб. Ой, къум тюзлеге чачдьша. Ишлемегеннге ашарыкъ бермей, Азыкъ къагъытла ачдыла. Ой, къартла-джашла бир кёб ёлелле — Анам бизни амалтын джылайды. Хар эртден сайын бизни сау кёрсе, Туруб, башларыбызны сылайды. Ай джарыкъ кече уллу Къазахстанда, Анам, сеннге чыракъ болады. Тил джауунгу къошуб, бизни тойдурсанг, Ой, сени муратынгтолады.

Белгили джырчыбыз Бабо улу да джюрек джарсыууна тылмачлыкъ этеллик сёзлени, айхай да, таба билгенди: Мени тангым тангнга ушамай атханды, Ой, кюнюм болду джауумлу. Мени джарыкъ дуниям замансыз батханды, Кимге айтайым даууму? Мен бир кёб сакъладым тангны джылы нюрюн, Ой, ол а джылыу бермейди. Бу къыйынлыкъны халкъым сынар кибик Бу бир къыйынлы джылмы эди? Джаланнгач болуб чыкъгьанды джолгъа, Ай, къарачайлы миллетим. Бу буйрукъгъа джууаб табалмайды соргьан — Тас болду халкъны хурмети. Агьач порбелеге джюклениб кетдиле. Ой, адамы джокъ артында. Кимле джашарыкъла, кимле джюрюрюкле Бу ёксюз къалгьан джуртумда? Стауатны сакълагъан итлеге къалдыла, Ой, Къарачайны эллери. Кимле тонарыкъла, кимлеге джетерикле Харакетлери бла юйлери?

143

Ючкекенчи Боташланы Томпаны джашы Умар кюуюн 1943 джыл башлаб, Джуртуна къайтхандан сора бошагьанды. Бу кюуде къыяма кюнню эски болмагьан ачыуу да, насыб кюнню къууанчы да барды. Кеси аны юсюнден былай хапар айтады: «Бу кюуню кёчюрюлюб бара этиб башлагьан эдим. Анда да джазыб кюрешген эдим. 1957—1958 джыллада Къарачайгъа къайтханымдан сора, атыб къойгьан эски джазгьанларымы, табыб, тансыкълаб, джангы ртыргьа кюрешгенме...» Кьанлы порге кюн къурутхан эдиле Къарачай халкъны юйлерин. Сиз тынгылагьыз, мен да айтайым Къарачайны кёчген кюнлерин. Мурдарны аскери юсюбюзню басыб, Юйлю болургъа билдилс. Ноябрь айны экинчи кюнюнде Джалан аякъ этиб сюрдюле. Джакъсыз миллетни сюрюб бардыла, Темир вагонлагьа къуйдула. Къарачайдан къалгьан худжу ырысхыны Садакъачыла джыйдыла. Элтиб къуйдула темир вагонлагьа, Къара киритле салдыла. Джаназы къылынмай, къабыр да къазылмай, Кёбле джол джанында къалдыла. Минги Тауубуз къараб къалгьанды, Ол кюмюш кибик джылтырай, Джарлы анала джылай баралла, Балыкъла кибик, къалтырай. Къазауатда ёлген джашлагьа тарала, Джылайдыла джарлы анала. Замансыз зорлукъ сынай баралла Атасыз къалгьан балала. Емюрлюк джыйгъан рысхыбызны, Ма торгга салыб, саталла. Тсшекде къалгьан къартларыбызны Гардош урулагьа аталла. Волга сууундан ётюб барабыз, Кавказгьа къараб ёкюне. Юотген малларыбыз орунда къалдыла, Бизни ызыбыздан ёкюре. Джигит уланла къазауат этелле, Ма танкалагьа олтуруб.

144

Ата-аналары джылай барадыла, Кёзлерин суудан толтуруб. Кёчюрген кюнледе тинтиуюл этиб, Кезлик, бычакъ къоймай алдыла. Къарачай миллетге нек зорлукъ этилди? Итлери да улуй къалдыла. Бизни ызыбыздан джылаб келедиле Кавказцы темир джоллары. Бизни кёчюрюрге къол салгьан Сталин, Къурушуб къалсын къоллары. Мурдар Берия умут этгенди Элтиб Волгагьа къуяргьа: Дуниядан бизни тас этер кибик, Не хата этген эк къралгъа? Азыкъ алдырмай, сюрюб чыкъдыла: Миллет инджилиб келеди. Джарлы миллетге, паёкга санаб, Чабакъ башланы береди. Чагьыб джибериб, джарлы миллетни, Ананы балагьа термилтди. Къара къойланы ашаучу къартлагъа Чабакъ башланы кемиртди. Элтиб къуйдула Орта Азиягьа: Узбек юйледе джашайбыз. Башха мадарыбыз къайдан боллукъ эди Чюгюндюр къазыб ашайбыз. Чюгюндюр къазыб да ашар эдик, Аны да къазаргъа къоймайла. Адам ашаучу, дегендиле да, Бизни кёрюб да болмайла. Ташла, таула да джылай къалгьанла Къарачай кёчген кюнледе. Садакъачыла келиб тюшгендиле Атала ишлеген юйледе. Бир тубан басыб, шылпы этеди Бу тенгизлеге, кёллеге. Гюрджю атланы атагьандыла Къарачай джашагъан эллеге. Къарачай джашагъан наратлы таулада Энди урияла джашайла. Кесибиз ишлеген Микоян-Шахаргъа «Клухория» аталла. Къарачайдан къалгьан къара къойланы Энди Тау Артына джоялла. «Книга скорби»

Аскерден къайтхан джаралы джашланы Мында мурдарла соялла. Сау онтёрт джылны бугьоуда турдукъ. Не этерибизни билмейин. Мында миллетле зарлыкъ этелле, Къайтханыбызны сюймейин. Орта Азияда къалай къыйынды! — Миллет зорлукъда джашайды. Тюз атыбызны киши айтмайды — «Бандит Къарачай» атайды. Сталин туррьан ол ариу юйню Башы ичине оюлсун. Бизге къыйынлыкъ джетдирген Берия Бир табсыз джерде союлсун! Емюрде болмагьан бир къара тамгьаны Бизни бетибизге салгъанды. Бизни сюймеген мурдар Сусловха Кёлюбюз кенгмей къалгьанды. Кемсиз къыйынлыкъ берди фыргьауун, Ана балагьа термилиб. Кёб адамыбыз ажымлы кетди, Къум тёбелеге кёмюлюб. Джарлы анала, хариб балала, Ала бири бирине тарала. Сабийлерибиз ачдан къырылдыла, Кёзчюклери кёкге арала. Миллетибизни харам этдиле, Къоймадыла бизни ёсерге, Эркишилени сюрюб кетдиле Сибирде агьач кесерге. Шейит ёлюкле асыралдыла, Кебин салынмай, джууулмай, Сыйлы къартларыбыз къырылыб кетдиле, Джаназы, намазы къылынмай. Бизни Москвада кимибиз барды, Тарыгьыу салыб джазаргъа? Миллет къырылыб, кетиб барады — Адам джокъду къабыр къазаргьа. Къазах комендантла соруу соралла, Харам къагъытха джазалла. Эркишилени Сибирге ашырыб, Тиширыула къабыр къазалла. Орта Азияда кёбле къалдыла, Ма эшиклери тартылыб.

146

Ариу къызларыбыз тас болуб кетдиле, Къазахха, къыргьызгьа сатылыб. Кёб къыйынлыкъны сынадынг, Къарачай, Ёмюрде мурат этмеген. Не зарауатлыкъ къалды, миллетим. Сени башынгдан ётмеген?! Кемсиз къыйьшлыкъ кёрген Къарачай, Бир-биригизни сюйюпоз. Ноябрь айны экинчи кюнюнде Къара кийимле кийигиз. Бизге къыйынлыкъ берген урия Кеси джанындан бошасын. Шпион Бериягъа кёлню кенгдиртген, Хрущёв джолдаш джашасын! Биз Москвагьа тилеб баргъанбыз Тарыгьыуубузну айтыргъа. Никита Хрущёв эркинлик бергенди, Ата джуртубузгьа къайтыргьа. Ой джюрегибиз, кёлюбюз кенгди Бизни сюймеген джаулагьа. Ёлгенлерибиз джылай къалдыла...— Бошлукъ келгенди саулагьа! Сау онтёрт джылны бугьоуда турдукъ, Не этерибизни билмейин. Мында миллетле зарлыкъ этелле, Къайтханыбызны сюймейин. Болгъан зорлукъла эсге тюшселе, Кёзлерибизден къан агьад. Ашсыз, ысхатсыз къалгьан миллетни Нек унутасыз, джамагьат?!

Авторларыны биргелерине ненча кюу ёлген болур эке? Бюпон аны билирге мадар джокъду. Къабырлары башсыз болгьанланы кюулерин тас этдик деб ёкюннгенден да не магьана? Сарытюзчю Алий улу Мурат Къазахстанда ёлген Алийланы Зухраны кюу юн «тас» этмей (сау болсун!), бюгюннге джетдиргенди. Ёлюб кетген тиширыуну терен ахсыныуу — кюую — бюпон да кюйдюрлюкдю аны джырлагьанны эринлерин. Сиз а сормагьыз, мыдах болурсуз, «Кавказ къайдад?» — деб сорсагьыз. Кавказ кюулерин бир-эки айтайым, Джыламай тёзаллыкъ болсагьыз.

10*

147

Сиз а тынгылагъыз, мен да айтайым, Кавказгьа этген кюуюме. Аллай бир ачы ёлюк киргеед Бизни кёчюргенни юйюне. Кавказ, Кавказ эте, алай турлукъма Мен ёлюб бериб кетгинчи. Бизни Кавказгьа бир къайтар, Аллах, Мындан аманнга джетгинчи. Ызыма айланыб, таралыб джылайма, Джазыкъсыныгьыз, булутла. Бизни бери кёчюрген, Аллах, Ызыбызгьа элтирге унутма. Онеки сутка джолоучу болдум, Мен ышармайын, кюлмейин. Ызыма айланыб тарала джылайма, Не болгъанымы билмейин. Биз джарлыла къалай турлукъбуз Тарала, джылай хаман да. Башы^ы суугьа нек атмагьанем Волгадан ётген заманда? Биз джарлылагьа болады, анам, Хар къыйынлыкъны ачысы. Ачдан къырылыб, эки тенг болгъанды Джарлы Къарачайны джартысы. Биз джарлыланы небиз бар эди Берия джаулукъ этерге?! Кеси ёмюрюмде акъылым джокъ эди Кавказдан чыгьыб кетерге. Биз джарлыланы джокъ этиб ийдиле Ит фашистлени ууундан. Джарты стакан суу бир ичеред Къарачай Къобанны сууундан. Хар кече сайын этиб чыгъама Кавказгьа кетер оноуну. Кавказда мюлклени гюрджюле джыйдыла, Джорукъ этиб, халкъны тонауну. Къазах оноучула оноу этелле. Стол джанлагьа олтуруб. Хар кече сайын джазыб чыгъама, Эки китаб бетин толтуруб. Сибирге келген ёлюбмю къалады? Ой, Аллах айтса къайтырбыз.

Айланнган, джюрюген джерледе Хапарыбызны айтырбыз. Ой, таудан мийик мени джюрегим Тауукъ тангкыдан аз болду. Къандан къызыл мени джаякъларым, Сары сапранлай,саз болду.

Нарсаначы Биджиланы Норини кюую 115 куплетден къуралгьанды (биз къысхартыб беребиз). Кёчпончюлюкге этилген джыр болуб, биринчи къолума тюшген бу эди. Меннге ийген письмосунда ол былай джаза эди: «Мен, Биджиланы Нори, Добайны джашы, Къарачай халкъны, аны ичинде кеси джууукъларымы да къошуб (кёчюрюлген 1943 джылдан 1958 джылгьа дери), кёрген къыйынлыкъларыны юсюнден кюу этген эдим. Халкъны кёб джерлеге чачыб тюшюргенлери себебли, болум хар джерде да бирча болмагьанды. Алай а халкъ къалайда да къыйынлыкъны бирден кёргенди, зарауатлыкъ барына да джетгенди. Мен Джамбул областны Свердлов районунда джашагьанма, андагьыланы хапарларын кёбюрек билгенме эмда къыйынлыкъгъа тёзалмай кюуню да ол кёзюуде эте башлагьан эдим». Мен да айтайым, сиз да тынгылагьыз Башымдан ётген затлагъа. Быллай къыйынлыкъла Аллах кёргюзтмесин Энди джаратыллыкъ джанлагъа. Танг аласында джукълаб да тургьанлай, Эшиклерибизни къакъдыла. Солдатла кириб, тинтиуюл этиб, Хапчюклерибизни чачдыла Сагьат сегизге сюрюб чыкъдыла Эллерибизни къатына. Къартны, сабийни да тёгерегин алыб, Къызыл аскерле сакълайла. Эркишилени айырыб джыялла Сабийле бла къартладан. Хазна кишилери къалмагьанды, тейри, Сибирге баргьан джашладан. Къара киритни такъгьанла, тейри, Атамы эски юйюне. Биз да кетгенлей ташла да тюшсюнле Уллу Къарачайны ичине. Ингир болургьа джерни тебрендирди Студебеккерни тауушу. Худжу машиналаны къалай тыймады Аман Ныхытны ауушу?

149

Ой, машинала келиб тизилгенле — Минерге буйрукъ болгьанды. Минмей туракълагъан къартны, къатынны Шкокну арты бла уралла. Ах, машинала кече тизилгенле Кьобан ёзенни джолуна. Быллай къыйынлыкъла Аллах а бергеед Ит Берияны джанына. Темир вагонлагьа къалаб да джюклейле, Ичи толгьаннга къарамай. Быллай къыйынлыкъла бизге нек джетдиле, Этген тюзлюгюбюз джарамай? Биринчи эшелон кетиб башлагъанлай, Бир ачы таууш этгенди. Бу зорлукъланы кёлтюралмай, Халкъгъа джюрек ауруу тийгенди. Темир вагонлада кетиб а барабыз, Аскерчиле сакълайла эшигин. Ах, кече да къоймай бегителле Хауа джюрюрча тешигин. Джолгьа уа чыкъгъанлай небизни да унутуб, Аш ашагъанны да къойгъанбыз. Суугьа къуяд, дейле, джардан атад, дейле, Джаныбыз къайгьылы болгъанбыз. Аллахны сууун эркин да бермейле Тилесек, эшикге иймейле. Малланы джыйгъанча, джыйыб а баралла. Не этерлерин а билмейме. Былай къыйынлыкъда джол азыгъы эте, Джыйырма эки кюнню элтдиле. «Энди келдигиз», — деб танг аласында Темир эшиклени ачдыла. Ол кюн тюшгенди мени джюрегиме Кетмезлик къара тамгьала. Къуру тюзледе къалай джашайыкъ деб, Бютеу адамла джылайла. Вагондан тюшгенлей, санаб а берелле Комендантны къолуна. Ала уа салдыла джарлы Къарачайны Туура ёлюмню джолуна. Къанлы комендантла ортагьа кириб, Малланы бёлгенча бёлелле. Арбалагьа джюклеб, энди барыгьыз деб. Ах, артыбыздан сюрелле.

Келтириб бизни тюшюрюб баралла Джатманы, бауну айырмай. Ой, мындан эсе къойгьа энг, Аллах, Къарачай халкъны джаратмай. Къралдан бизге азыкъ берелле — Джюз грамм унну ашаргьа. Аллах а бизге къалай буюрду Билямукъ бла джашаргьа? Берген азыкълары бизге джетмейди, Биз былай къалай джашайыкъ? Башха мадарларыбыз тауусулгьанла, Юшюген чюпондюр ашайыкъ. Ах, къаура отун бизни джылытмайды, Биз джазгьа къалай чыгьайыкъ? Тюбюбюзге салам мурджар этерек, Юсюбюзге нени джабайыкъ? Бизни насыбыбыз тауусулгьан болур, Биз джерибизден кетгенли. Сууукъдан, ачдан къырылыб баргьанлай, Энтда тели ауруу джетгенди. Эркиши джокъду къабыр къазаргьа, Энди тиширыула баралла. Джаназы къылыргьа адам а табылмай, Кьабыргъа да ала салалла. Саулай халкъыбызны чачыб а тюшюргенд, Ах, Азияны джерине. Адамларыбызны къайда уа табайыкъ? Барайыкъ къайсы элине? Ах, мени атам келгенди бизге Уллу Луговойдан инджилиб. Ауруу да тийиб, къарыусуз болуб, Джарыкъ да дуниядан тюнгтолюб. Кърал зорлукъда ёлгенсе, атам, Сени садакъангы унутмам. Къолумдан келгенча, къанлы уа патчахха Сени ачыуунгу къурутмам. Колхозну ишинде болгъан а къызланы Барын вагонлагьа джыйгьанла. Атадан-анадан айырыб аланы Азия тюзлеге къуйгьанла. Бизге уа джетген бу зорлукъланы Саулай халкъыбыз чегеди. Бу артыкълыкъны кёлтюралмайын Халкъны кёбюсю ёледи.

151

Ах, элден элге бизни джюрютмейле — Комендант сакълайды джолланы. Айына эки чакъырыб, комендант Къоймай салдырады къолланы. Джашауубузну кърал бериб къойгьанд Комендантланы къолуна. Ёлюб кетсенг да эркинлик джокъду Барыб къаратыргьа дохтургьа. Таша джоллагьа уста болгьанбыз Кече да, кюн да джюрюрге. Бизни джазыкъсыныр адам да джокъду Кьыйынлыгьыбызны билирге. Къазах бригадирле бир аман къатылла Ишге аяусуз къууалла. Заманында ишге чыгьалмагъанны Къамчиле бла уралла. Кюнню чыкъгьанындан батхынчысына Толтуралмайбыз нормасын. Бизге бу кюнлени сынатхан, Сталин, Сени ёмюрюнг онгмасын. Бизни юйленирге амалыбыз джокъду Комендант эркинлик бермесе. Бизни ёмюрюбюз былай кетиб къалад Къан ичген Сталин ёлмесе. Сталин ёлгенинде къууанч этгенбиз, Елгенлерибизни унутуб. Ахыратда да къоярыкъ тюлбюз, Этген артыкълыгъын къурутуб. Мени къолларым джазаргъа сюймейле, Зор этиб, къаламны алсам да. Тарыгьыуларымы бошаяллыкъ тюлме Сау онбеш джылны джазсам да. Бютеу халкъыбыз таукел болгъанды Элине, джерине кетерге. Ёлгенлени кёзлери къарай болур, Билмейбиз къалай этерге. Ёлгенлерибизни разы этейик — Къабырлагьа бара кетейик. Энди ёмюрлюкге айырылдыкъ сизден, Джандет а юйледе кёрейик. Кетгенибизге разы болугьуз, Биз джуртубузгъа барайыкъ. Азияда къалгьан джарлыларыбыз деб, Дууагьа къошуб турайыкъ.

Келиб тюшгенликге биз элибизге, Кеси юйлерибизни бермейле. Бу мени юйюмдю, деб къатына барсанг Ах, итле бла сюрелле. Кьралдан онушар минг сом берелле, «Ссуда» дейдиле атына. Он джылны ичинде тёлерик эсек, Алмай къоярмы эдик аны да? Бу хапарымы къоярыкъ а тюлме, Мен ёлюб, джерге киргинчин. Къарачай халкъгъа джетген зорлукъну Бютеу туудукъла билгинчин. Болгьан затланы эсиме тюшюрсем, Кёзлерим къандан толалла. Къарачай халкъгъа бу кюуню этген — Ол Биджи улу Нориди.

Мендеги кюулени арасында авторлары белгили болмагьан тизгинлери, таб куплетлери бир-бирине ушаш кюуле да бардыла. Бу башсыз кюулени этгенле белгили болсала, бек иги эди, алай к, ала, ол бирлери да халкъны джюрегинде джашайдыла. Ма башсыз кюуледен бир талай ткзгин: Ах, эки кёзюм къан кёредиле, Мен былай нек улуйма? Атам — фронтда, кесим — Сибирде, Ох, Аллах, джалгьан дуния! Кавказыбыздан узакъ кетдик, Энд тюшюбюзде кёребиз. Терслигабиз болмай, кёчгенибизге Эки джарылыб ёлебиз. Кавказны атын мен атар эдим, Аллыбыз джити тау болса. Сени ким болгьанынг билинир, мурдар, Ой, Совет власть сау болса. Къачан болса да бир заман келиб, Саула Кавказгьа къайтырбыз. Тюзлюкню кючю хорлады деб, Къабырлагьа хапар айтырбыз. Биз базардан къууаныб къайта эк, Комендант пропуска сормаса. Ой, биз джарлыла къалай этеригек, ХХ-чы съезд болмаса.

153

Джоюлгьан миллет ызына келди, Да джокъду энди хатабыз. Биз партиягъа къурман болайыкъ, Олду анабыз, атабыз. *

*

*

Къарачай таула, ала мийик таула, Ёмюрлюк джашагъан джерибиз. Гуяр зорлукъда кетиб барабыз, Ёлмесек — къайтыб келирбиз. Биз узакъ джары кетиб барабыз Къарча джашагъан тауладан. Сиз ёлгенлеге энди бош джылайсыз — Саула джарлыдьша аладан. Джюрек огъай, тау да эрийди — Артыкълыкъ джашау былайды. Къарыу джетмейин, тутуб тыялмай, Тёрт бюклениб Минги-Тау къарайды. Бизни Салавкагъа алыб барадыла. Ала тутмакъ этиб джашыра. Елюклерибиз къычырыкъ этиб джылайдыла, Мадар табмай, бизни ашыра. Ючкекен элибиз къалыб кетгенди Эшиклери джаугьа ачылыб. Джуукъну-тенгни кёрюрге табмайбыз, Эл, къуш тюпонлей, чачылыб. Къарачай эллени къаура басыб, Макъадан, джыландан толгъанды. Мынга джыламагьан неге джыларыкъды — Уллу Къарачай тюб болгьанды. Шимал Кавказда кюн ариу тиймейди — Юсюн къара булут басханды. Кюн да джылайды, джер да джылайды — Къарачай къыйынлыкъ табханды. Къайгьыдан толгъан джюреклерибиз Ачыкъ джанмайдыла — кюелле. Ёле тургьанланы, ах, ишге сюрюб, Къамчиле бла тюелле. Ачлыкъ, зорлукъ, артыкълыкъ болмаса, Биз а бир насыб кёрмейбиз. Бушуу, мыдахлыкъ, джылау болмаса, Биз а ышармайбыз, кюлмейбиз. Кийиз юйлери, ах, къум тюзледе, Мында адам къалай джашайды. Кюн ачы тийиб, джел букъу этсе, Бурмай джаханимге ушайды.

Къыргъыз оноучула оноу этедиле, Стол джанлагьа олтуруб. Хар эртден сайын анала джылайла, Этек алларын толтуруб. Орта Азияда иги битмейдиле Шапталла бла балийле. Урия къабаннга не къыйынлыкъ этген эк, Ах, къартла бла сабийле? Мен джашагъан къарангы кечеде Джарыкъ ай чыгьыб толурму? Джаш джюрегим мени джарылгьанды, Сыннган мияла сау болурму?

Ачыб къарамасанг, тилсиз болуб тургъан эски тефтерле, къолунга алсанг, кёб тюрлю хапар айтадыла. Сарытюзчю Магияланы Абидатны 1957—1958 джылладан къалгьан уллу тефтеринде ийнарла, джырла, кюуле да бардыла. Абидат, сохта къызчыкъ болуб, халкъны джюрегинде асыралыб сакъланнган халкъ джырланы тефтерине «тюшюрюб», бюпоннге джетдиргенди. Биз да андан «Азия» деген кюуню алайыкъ: Ачылмаз кирит салыннганды, дейле Атам джарлыны юйюне. Сиз тынгылагьыз, мен да айтайым, Худжу Азияны кюуюне. Башымы салыб, мен да джатама Азияны темир джолуна. Ах, биз джарлыла къаллай джашарыкъбыз Узакъ Азияны къолунда? Биз джашагъан, ой да, эллени Ах, узбеклиле кёбюсю. Анам мында ёлюб, атам анда ёлюб, Кёралмадым анамы ёлюсюн. Тёбеннги печни терезелерин Эртден аязгьа ачама. Сабийликден джыйгъан хапчюклерими Тенг къызларыма чачама. Сабийликден джыйгъан хапчюклерими Тенг къызларыма юлеше, Сабий санларым рахын болдула, Мамукъ джыяргьа кюреше. Анам да ёлюб, атам да ёлюб. Мен аман бла джашайма. Аллыма алгьан ашымы Къызыл къан бла ашайма.

155

Кавказ таула бла Азия таула Аралары къумлу саз болуб. Биз джарлыла къалай джашарыкъбыз, Джаш джюрегибиз аз болуб. Джаулугьуму къыса тур, Люаза, Кетген джарлыны заты деб. Картымы алыб, къарай тур, Люаза, Джарлы Дауусну карты деб. Къолайсызгьа джетген кюнлеримде Къобузум болду нёгерим. Тарыгьыуларымы айтыб джырларгъа Къайдалла халал тенглерим. Къолайсызгьа джетген кюнюмде Худжу къобузуму согъа эм. Кюн да къыздырыб, тылпыуум тыйылса, Секириб ёрге къоба эм.

Кёчпончюлюкню юсюнден кюулени бир талайын (барын да джыяргьа, амма, кечикгенбиз) бир-бири ызындан келишдириб салгъаннга, ол джер джюзюнде эм узун, эм мыдах джыр боллукъ болур эди. Ол джырны эм азында беш минг куплети боллугьуна не сёз — кёчпончюлюкню беш минг кюнюню къайсы бири да джыл аулу къ эди, кюулюк эди. Ол себебден аны аягьына дери джырлаб чыгьаллыкъ адам табылса да, анга сытылмай тынгылаяллыкъ джокъду. Кюуле бла кёчпончюлюкню хапарын толу чыгьарыргьа боллукъду. Экинчи ноябрны «атмай къалгьан» тангындан башлаб, онтерт джылны ачыуун да джюреклерине джюк этиб, къууанч бла джылау бир-бирин алмашдыра, кёчпончюле ызларына къайтхан кюннге дери барды алада. Анга шагьатды Ёзденланы Роза (Нарсанадан) айтханы да: — Къарачайгъа къайтыб келе, 1956 джыл, Дудаланы Къазийни джашы Шаухал (Аллах понахын къурутсун, ёлгенди) ма бу джырны этиб, поездде айта келе эди: «Сиз Къарачайгъа къайтасыз», — дегенлей, Кмюме кёрюндю Садырла. Кетер кюнюбюзде барыб къарадым да, Бир мыдах эдиле къабырла. Ой, ит Берия умут этген эди, Бизни чайнамай джутаргъа. Мен Москвагьа къайта уа барлыкъма Хрущёвну къолун тутаргьа.

156

Ёлгенлерибиз мында къалдыла, Къайтыб а барады сауларым. Онюч джылдан бери кёрюрге термилген, Салам алейкум, Тауларым. Ой, боран эте тура у а кёреме Да Минги-Тауну айрысы. Арабин Аллах, энди къоярыкъмыды Бу бизге этген къайгъысын? Тансыкълаб, тюшюб, барыб къарайма Къобан бойнунда ташлагъа... Къарачайны юсюнден барыб айланнганла, Аллах джол берсин джашлагьа.

Кавказгьа къайтханыбызгьа этил ген джырлада джарыкъ, мыдах сезимле бир-бирине къошулмай не мадар бар эди — кёб эдиле джюрек джарала. Таралгъан кюнлерине сау джетелгенле насыбларына толу берилиб къалалмай эдиле — ала Туугьан джерлерине термиле, ёлген ахлуларын унуталмай эдиле. Бюпон да эслеринден кетерелмейдиле аланы. Пригородное элден Байрамукъланы Юсюб акканы кюуюнден алыннган тизгинле да анга шагьатдыла: ...Мамукъда ишлеген узбек къызла Темир джолгьа чыгьыб сакълайла. Елгенлери болгьан къарачай къатынла Къабырлагьа къараб джылайла. Джолну узуну ёлгенлени айта, Кавказ эллеге джыйылдыкъ. Джокъду, алгьынча, мекямларыбыз — Биз мал баулагьа сыйындыкъ.

«Къайтханыбызгьа этилген джыр» да, тюзюн билмесем да, Дуда улу Шаухалныкъы болурму деб кёлюме келеди. Ма бу эркинлик бизге берилгенли Бир дженгил болгьанды санларым. Сау онтёрт джылны термилиб тургьанек Ассалам алейкум, Тауларым! Ёлгенлерибиз мында къаладыла, Къайтыб барадыла сауларым. «Энтда миллетим къайтыб келеди!» — деб Къууаныб сакълайдыла тауларым. Биз къайтыб кетиб барабыз Атабыз ссген таулагьа. Ма бу эркинликни бизге бергеннге Не ала барлыкъбыз саугьагьа!?

157

Ата Джуртубузгъа келиб тюшгенбиз — Къобанны сууундан джутугьуз! Къарачай миллет бир аз миллетбиз, Бир-биринги иги тутугьуз. Къаллай бир миллет мында къалгьанды Ол ит Берияны ууундан. Къайтыб баргьан бир иги ичигиз Уллу Къарачайны сууундан. Къууаныб чыгьыб къарайла Кавказда курорт таулагьа. Бу джырчыкъланы Шаухал этгенди Миллетибизге саугъагъа.

Кёчгюнчюлюкню юсюнден этилген кюуле... Аланы сакъланнганлары — халкъны халкълыгьы сакъланнганыны шагъатыды. Ахыр тылпыуча, бу такъыр джырла мындан ары да уНутулмазгьа, джырланнганлай турургьа керекдиле. Алай а халкъгьа мындан ары кюу этерге тюшмесин! Аллах бизни ол къыйынлыкъдан сакъласын! Ала ана тилибизде этилген ахыр кюуле болсунла! Бу кюулени этгенле саулукъдан аланы макъамлары да ноталагьа тюшюб, сёзлери бла макъамларын бир-бирлерине табдырыб, китаб этиб чыгьарыу, ол бизни уллу борчларыбызны бириди... Орта Азияны, Къазахстанны ёлюклери бла толтургъан ахлуларыбызны къумлагьа кёмюлген башсыз къабырларына барыб, Семен улу Абдул-Къадырны «Энди къарачайлыла джырларыкъмыдыла?» деб 1944 джыл кесини мугур сабий джюрегине берген соруууну джууабын алагьа эшитдирирге бек излейме. «Къарачайлыла джарыкъ джырла да, сизге этген кюулерин да джырлайдыла! Къарачай элледе къарачай тойла бардырыладыла!..» — дерикме. Нечик эшитмезле ала мени?! Хо, джырлайдыла! Ол джыллада кёб кюу этилсе да, къызла бла джашла бир-бирлерине ийнарла атагьандыла, дагьыда... дагьыда иги нюзюрлеринден, джюрек джылыуларындан, сюймекликлеринден анала бешик джырла «эшгендиле». Хар джангы сабий бла сюймеклик туугьанча, джашау туугьанча, бешик джыр да туугьанды. Дагьыда... Бал аякъны тёгерегинде айтылгьан Орайда бла Алгьышла халаллыкъгьа, насыбха джашау тамыр, тамызыкь джилтин болуб, джюрекледе джашагьандыла, аджалгьа тартхан тансыкълыкъ аурууну кьучагьындан сыйыргьандыла. Бешик джыр... Ийнар... Орайда... Алгьыш...

БАШЛАРЫ Къадау таш

3

«Отоудан — тюрмеге»

4

«Менде джашайды эки къазауат»

25

«Джигит джарасыз болмаз»

35

48 джылны — къонакъда

50

«Къайсы бирин айтайым?»

63

Биринчи къарачай той

76

Архивлеге сёзберсек.... «Энди къарачайлыла джырларыкъмыдыла?»

91 112

Байрамукова Фатима

Ибрагимовна

КНИГА СКОРБИ рассказы из действительности вторая часть на карачаевском языке Редактор М. М. Кубанов. Художник У. К-Г. Мижев Художественный редактор В. В. Сиротина Технический редактор М. М. Дышекова Корректор Л. X. Наурузова Сдано в набор 27.08.96. Подписано в печать 02.04.97. Формат 84x108 /32. Бумага типографская № 2. Гарнитура «Тайме». Печать офсетная. Усл. печ. л. 8,4. Усл. кр.-отт. 8,8. Уч. изд. л. 9,1. Тираж 1000. Заказ 2805. С 3. Карачаево-Черкесское государственное республиканское книжное издательство 357100, г. Черкесск, пл. Кирова, 23, Дом печати. Карачаево-Черкесское АО «Полиграфист» 357100, г. Черкесск, ул. Первомайская, 47. Лицензия 040035 от 14.06.94.

Б 18 Ф. И. Байрамукова. «Книга скорби». Рассказы из действительности. Карачаево-Черкесское государственное республиканское книжное издательство, 1996 — 160 с.

ISBN5—7289—0115-8 Сборник рассказов члена СП Р Ф Ф. Байрамуковой «Книга скорби» поражает точностью и достоверностью суровых, частных, прямых подробностей о переселении карачаевского народа. Став основой повествования, такая достоверность отвечает духу нашего времени, с его тягой к документальности, точности, объективности. Книга публистична в хорошем смысле этого слова. Все собранное писательницей пережито, пропущено через сердце. Издание первое.

84 (2 Рос-Кара) _ 470228020—3 , Б 9П1 (03) — 96 3

- 9 6