Dieren waarnemen met jonge kinderen

Met dieren aan de slag (in en buiten de kleuterklas) Kris Hulsen

1

1.

Dieren vanuit kleuterperspectief

Het dagelijkse leven van kleuters speelt zich af binnen hun eigen leefsituatie. Ook dieren maken daar (dikwijls) deel van uit. Een kleuter heeft een beer als knuffel of heeft een poes als huisdier. Bij grootmoeder worden er kippen gehouden, … Inderdaad, bij kleuters lopen fantasie en werkelijkheid nog dikwijls door elkaar. Kleuters beleven dieren vooral als ‘entiteiten’ die je aait, die je voedert, die reageren op prikkels… De natuur vormt daarbij de veelkleurige achtergrond van de kinderwereld, waarbij de waarde van de natuur vooral wordt afgemeten aan de speelmogelijkheden met (vooral) dieren in de ‘groene’ natuur. Dat planten (bomen, bloemen) daarbij eerder een decor vormen en daarbij geen ‘interessant’ deel van uitmaken, hoeft niet echt te verwonderen. Ze bewegen (leven) immers niet en scoren daardoor minder op ‘belevingswaarde’. Schoonheidsbeleving komt bij jonge kinderen alleen voor bij geïsoleerde objecten, t.t.z. een kleuter kan waardering opbrengen voor bijvoorbeeld mooie stenen of bloemen.

De manier waarop een kleuter tegen dieren aankijkt zal verschillen naargelang de leeftijd (ontwikkeling). Jongere kleuters hebben daarbij de neiging om knuffels, tekenfilmfiguren etc. te zien als echte dieren terwijl minder in het oog springende groepen (vogels, vissen, insecten) dan weer niet als dier worden gezien. Bij de oudste kleuters is dit beeld enigszins bijgesteld: fantasiedieren zoals knuffels, tekenfilm- en stripfiguren worden niet langer gezien als echte dieren. Vissen en vogels hebben (ook) een volwaardige plaats gekregen. Insecten krijgen dikwijls het predicaat ‘kriebelbeestjes’ opgespeld (alsof ze naast dieren en planten nog een andere groep zouden vormen) Ze worden daarmee op hetzelfde niveau geplaatst als bijvoorbeeld spinnen, wormen en slakken. Zoogdieren beantwoorden als diergroep daarbij wellicht het meest aan het dierbeeld van kleuters.

Kleuters schrijven dieren dikwijls een menselijk karakter toe. Eigenschappen die ze zelf hebben, kennen ze dan toe aan dieren en dingen in hun omgeving. Voor kleuters bestaan er immers geen ‘willoze’ dingen (bijvoorbeeld ‘poes is boos’ of ‘stoute deur’). Vanuit deze zienswijze onderwerpen zij niet zelden het dier in kwestie tot een nadere ‘inspectie’. Als leerkracht kan je je beroepen op deze ‘fantasie’ om in de huid van een dier (of zelfs ding) te kruipen en van daaruit een activiteit op te bouwen.

2.

Dieren bij je natuuractiviteiten betrekken

Natuuractiviteiten waarin dieren centraal staan zijn bijzonder verrijkend voor kleuters en bieden de KO tal van handvaten naar zinvolle ervaringen. Het waarnemen en verzorgen van dieren zal kleuters breder aanspreken dan je op het eerste zicht verwacht. Gevoelsmatige (angst, tevredenheid, boosheid, …) en verbondenheidsaspecten (mileu-educatie) zijn hierbij even belangrijk (zo niet belangrijker) als kennisaspecten. We hebben daarbij enkele referentiepunten die we moeten bewaken: 2.1 Dieren en het leerplan De leerplandoelstellingen die rechtstreeks in verband kunnen worden gebracht met een dergelijke activiteit situeren zich in het leerplan wereldoriëntatie van het GO!-onderwijs, binnen het domein natuur (wat had je gedacht). Binnen de rubriek ‘Dieren’ ligt daarbij de nadruk op volgende doelstellingen (te behalen doelstellingen: kleine en grote x’en!)

2

Leerplandoelstellingen Natuur 3.2.3 Dieren p. 42 3.2.3.1 Veel voorkomende dieren uit hun omgeving herkennen en benoemen (bijv. huisdieren, vogels, boerderijdieren …)

Daarnaast: •

Van bevruchting tot geboorte (ei – gedragen worden door moeder ..)

•

Stadia van ontwikkeling (ei – kuiken – kip)

•

Dieren vergelijken op basis van 1 criterium

•

Producten afkomstig van dieren

•

Dieren verzorgen

Het hoeft wellicht niet te verwonderen dat een activiteit met dieren een veel breder draagvlak kan hebben dan juist bovenstaande rubriek. Er kunnen, afhankelijk van de activiteit, zonder veel moeite leerplandoelstellingen van taal, beweging, … bij betrokken worden.

2.2 De school als uitvalsbasis voor onderzoeks- en waarnemingsactiviteiten Daar waar het aan de belangstelling van de kleuters niet ontbreekt, zal in veel gevallen de persoonlijke interesse en kennis van de leerkracht bepalen in welke mate kleuters voldoende gelegenheid krijgen om dieren waar te nemen of bij een activiteit natuur te betrekken. Niet zelden blijft het bij een uitstap naar de zoo of naar de kinderboerderij.

Nochtans ligt bij het kleuteronderwijs het exploratieterrein in de eerste plaats in de klas, op het schooldomein en af en toe in de onmiddellijke omgeving. Dat het schooldomein op zich genoeg kans laat voor zinvolle waarnemingen/ activiteiten is wel duidelijk. We denken daarbij aan het plantsoen rond de school. Daarnaast vinden we dikwijls ook een composthoop en een hier en daar verruigde hoekjes op het schoolterrein. Bovendien is het schoolterrein zelf een gans jaar ‘beschikbaar’ en kunnen typische seizoenale verschijnselen het best worden aangebracht en verkend door het schoolterrein zoveel als mogelijk als onderzoeks- en waarnemingsplek in te schakelen. We noemen daarbij enkele mogelijkheden voor activiteiten: - ruigtes met een houtstapel of een paar omgekeerde bloempotten vormen een uitstekende schuilplaats voor kleine ongewervelden (pissebedden, slakken, miljoenpoten en oorwormen zoeken dikwijls beschutting onder stenen, gestapelde dakpannen, een stapel gesnoeide takken …).

- nestkastjes, voederplankjes en –huisjes lokken vogels naar het schoolplein (zeker in najaar en voorjaar);; - een waterton lokt waterinsecten en hun larven; - een ronde ingegraven bak kan als vijver (met vissen) dienen; kikkers, padden en insecten komen er ook op af. Zorg ervoor dat je de vijver ‘egelvriendelijk’ maakt door een loopplankje te voorzien op minder steile kanten; - een paar opeengestapelde laadborden voorzien van een plastieken folie en stro/ bladafval als vulmateriaal kunnen perfect dienst doen als egelhotel; 3

- een kippenhok waarbij kippen worden gevoederd met keukenafval van de refter. De verkoop van verse eieren kan de nodige fondsen opleveren om bijvoorbeeld brooddozen aan te kopen (d.i. weren van verpakkingsmaterialen) of ingrediënten aan te leveren bij gezonde kookactiviteiten; Materialen om onderzoek/ de waarneming te verrijken: - kleine schepjes, harkjes en gietertjes om te planten, te harken en te gieten, …

- verrekijkers en vergrootglaspotjes om dieren en planten goed te bekijken; - zeefjes, emmertjes…

- doosjes, flessen, bokalen… om materialen te verzamelen; 2.3 Waarnemingsactiviteiten met dieren Het waarnemen van dieren blijft in principe aan dezelfde regels onderhevig als een andere waarneming (zie syllabus: ‘Waarnemen met kleuters’). Hou daarbij rekening steeds rekening dat je werkt met beweeglijke en gevoelige organismen (↔ planten). Dieren zullen afhankelijk van het feit of zij gewend zijn aan mensen, anders reageren: ze zullen in dekking gaan, vluchten of zich verdedigen. Denk daaraan.

Grote eerder dan kleine dieren (bijvoorbeeld boerderijdieren) zijn het gewoon om bekeken, geaaid, opgenomen te worden. De waarneming zal hierbij anders verlopen dan bij bijvoorbeeld ‘kriebelbeestjes’.

2.3.1 Voorbereiding van een waarneming: de 9 V’s Bij het voorbereiden van een waarneming met dieren is het van belang als leerkracht genoeg achtergrondkennis te vergaren. Bij een waarneming, ook al is ze geleid, zullen zeker spontane vragen opduiken: “Wat eet een worm”, “Zijn dat de ogen van de slak”, …

Je kunt je het beste wapenen door voor een dergelijk dier een kaart/ fiche op te stellen waarbij je de meest relevante informatie bundelt. In het cahier ‘Zicht op Natuur’ spreekt men van de 8 V’s voor een dier. Let op: het is niet de bedoeling om al deze kenmerken aan de kleuters door te geven (ze zijn immers niet bij elk dier relevant). Wel zal het je een goede houvast geven om de waarneming rijker te maken (goede vragen te stellen die verband houden met typische gedragingen/ activiteiten van het dier) enerzijds en bij ‘onverwachte’ vragen anderzijds. We overlopen even de zogenaamde 9 V’s voor een dier: 1) Veldkenmerken: dit komt overeen met een korte beschrijving van het dier. Waaraan herken je het dier (uiterlijke kenmerken)? Hoe beweegt het? Hoe groot is het? Wat is er speciaal aan?

2) Verspreiding: waar woont het dier/ waar vind je het? In welke streken komt het voor?

3) Voedsel: wat eet het dier? Hoe eet het?

4) Vijanden: welke vijanden heeft het dier? Hoe beschermt het zich?

5) Vrienden: welke vrienden heeft het dier? Typische samenlevingsverbanden tussen bepaalde dieren (we denken hierbij aan het verband mieren-bladluizen: mieren zoeken bladluizen op om ze te ‘melken’) 6) Voortplanting: hoeveel jongen krijgt het dier? Hoe verzorgt het zijn jongen? Hoe heet het jong? Hoe verdedigt het dier zijn jongen? Hoe maakt het zijn nest? Wanneer krijgt het dier jongen?

4

7) Verdediging: hoe verdedigt het dier zichzelf? Hoe verdedigt het zijn jongen? Hoe verdedigt het zich tegen het weer?

8) Verwanten: welke dieren zijn ‘familie’ van het dier?

9) Verzorging: voor huis-, boerderij,-…dieren. Hoe moet het dier verzorgd worden?

Probeer bij het opmaken van deze fiche vooral oog te hebben voor in het oog springende kenmerken/ gedragingen. Bij slakken vormen o.a. het dragen van een huisje, de vier antennes, het slijmspoor opvallende kenmerken die door de kleuters zeker zullen opgemerkt en bevraagd worden. Het is zinvol om precies rond die kenmerken enige verdieping (een ‘proefje’) te voorzien.

2.3.2 De waarneming zelf: zien en doen De waarneming van een dier kan zoals eerder gezegd binnen of buiten de klas plaatsvinden.

Het spreekt voor zich dat het waarnemen van een dier binnen de klas voor het dier zelf nogal eens een stresserende ervaring kan zijn. Het is daarbij best denkbaar dat het dier niet 100% natuurlijk zal gedragen. Bovendien brengt de waarneming van een dier in de klas enkele organisatorische aspecten met zich mee. (Diervriendelijke) huisvesting, verzorging (drinken en voedsel) en hulpmiddelen/ materialen (loep, zoekkaarten, potjes, zeef …) bij de waarneming zijn slechts enkele aspecten waar we op voorhand voor zorgden.

Veelal gebeurt de waarneming met jonge kinderen in de kring. Het is een groeperingsvorm die ze gewoon zijn en het biedt de leerkracht ruimte voor zowel spontane als geleide waarneming. Denk eraan bij een waarnemingsactiviteit steeds afspraken te maken naar de veiligheid/ comfort van het dier. De nieuwsgierigheid en de grijpgrage handjes van de kleuters maken een dergelijke activiteit voor het dier in kwestie nogal dikwijls een ‘intense’ ervaring (als je de kleuters vertelt dat ze straks het dier kunnen aaien, zullen ze iets geduldiger zijn) In eerste instantie zal je het dier ‘onthullen’ (introductie-confrontatie). Hou daarbij rekening met mogelijke angsten en/ of misconcepten. Ga daar niet rechtstreeks tegenin maar probeer door zelf een correcte houding aan te houden, alvast de toon te zetten (de leerkracht als rolmodel). Spits je nu toe op typische eigenheden/ kenmerken van het dier in kwestie (de 9 V’s). Bij wijze van voorbeeld nemen we het konijn. In de veelheid aan kenmerken zal je je moeten beperken tot de meest zichtbare en relevante (wat zijn de belangrijkste eigenschappen/ aanpassingen van het konijn aan zijn habitat en leefwijze). Let daarbij op je vraagstelling (zie syllabus ‘Waarnemen met kleuters’). Volgende belangstellingspunten komen daarbij in aanmerking: • Laat het konijn even wennen aan de drukte en geef het dan de gelegenheid om binnen een beperkte kring (afspanning) een beetje rond te huppelen. Meteen valt de manier van bewegen op. Laat de kleuters dit vergelijken met de manier waarop ze zelf bewegen. Als de plaats voorhanden is, kan je een vrijwilliger proefondervindelijk deze manier van voortbewegen laten nabootsen.

• Vestig daarbij de aandacht op de poten. Merken ze het verschil tussen de voor- en achterpoten? (vaardigheid: vergelijken) De achterpoten zijn lang en gespierd. In rust worden ze z-vormig onder de romp geplooid. Ze dienen derhalve voor het springen en voor het doorgeven van een alarmsignaal (‘roffelen’ of op de bodem trappelen bij onraad). De voorpoten zijn kort en weinig gespierd. Ze dragen wel stevige nagels aan iedere vinger. Handige werktuigen bij het graven (graafpoten).

• Bij het huppelen hebben sommige kleuters misschien gelet op het grappige staartje.

Aan de onderzijde van de staart draagt het konijn een witte vlek. Dit in tegenstelling tot de weinig opvallende kleur van de rest van het lichaam. De witte vlek is handig 5

•

•

•

•

•

•

wanneer het konijn plots moet vluchten. Het volstaat dan om de witte vlek van een voorganger te volgen om zich in veiligheid te brengen. Het is m.a.w. een soort achterlicht dat dient om zich bij gevaar op te richten om zich in veiligheid te stellen, we spreken van een seinkleur (niet voor kleuters, natuurlijk). Dit seinkleur staat in fel contrast met de weinig opvallende vacht (schutkleur!). Vraag/ wijs de kleuters op deze onopvallende ‘jas’ van het konijn met zijn ‘achterlichtje’.

Als het konijn zich na enkele minuten meer op zijn gemak voelt in de kring, dan zal het zijn lange oren plat in de nek leggen. Dat is niet altijd zo. Bij onraad zal het konijn zijn grote oorschelpen oprichten en naar het gevaar toe richten. Het konijn hoort bijzonder scherp.

Als we naar de kop kijken valt ongetwijfeld nog iets op. De grote neus met twee neusgaten die voortdurend open en dicht gaan. Hierdoor ‘proeft’ het konijn zijn omgeving voortdurend op nieuwe geuren. Zeer belangrijk ’s nachts en wanneer er (eventueel) enkele vijanden op de loer liggen. Het is niet toevallig dat bijvoorbeeld jagers steeds proberen het wild tegen de wind in te benaderen.

De ogen staan bij het konijn zijdelings van de kop ingeplant. Dit is een belangrijk gegeven wanneer je talrijke vijanden hebt. Op die manier kan het dier een groot gezichtsveld bestrijken.

De lange snorharen op de snuit vallen onmiddellijk op. Ze hebben natuurlijk alles te maken met waarnemen onder donkere omstandigheden (konijn is een nachtdier bij uitstek). Ze stellen het konijn in staat om zich op het gevoel te oriënteren wanneer het zicht beperkt is. We noemen ze daarom ook wel eens tastharen.

Last but not least springt de gespleten bovenlip van het dier ongetwijfeld in het oog.

Dit wordt nog duidelijker wanneer je het konijn iets te eten geeft. Een gespleten bovenlip is soepeler wanneer je al knagend je kostje bijeen brengt. Het stelt het konijn in staat om aan grove voorwerpen te knagen zonder daarbij de bovenlip te beschadigen. …

Alle bovenstaande eigenschappen kunnen in een waarneming van het dier aan bod komen.

Laat de kleuters waar het kan zelf een aantal zaken verwoorden. Je vraagstelling (gemakkelijk – moeilijk) zal hierbij belangrijk zijn. Nodig bijvoorbeeld een kleuter uit om het konijn te aaien en vraag hem/haar deze ervaring te verwoorden. Hoe voelt het? (zacht) Voelt het warm of koud aan? (warm). Als je de kleuters daarna een (duidelijke) afbeelding toont van een pasgeboren naakt konijn dan begrijpen ze wel waarom de moer enkele dagen voor de geboorte het nest inricht (en bekleedt met warme wolharen). Je woordgebruik is daarbij uiteraard afgestemd op het niveau van de kleuters: vacht, pels, snorharen, springpoten, lange oren, huppelen, …

Zorg ervoor dat een dergelijke waarneming op één of andere manier wordt vastgelegd. Je kan bijvoorbeeld de kleuters nadien hun belangrijkste waarnemingen laten vastleggen in een collage of tekening. Vraag hen te vertellen wat ze getekend hebben. Of je kan ze een konijnenverhaal (~ dierenverhaal: zie verder) laten vertellen (a.h.v. een prentenboek of enkele foto’s). Er is bovendien niets dat belet dat je in de context van dit thema nog andere activiteiten zal aanbieden waarin bepaalde inhouden worden herhaald (LO?)

6

2.4 Dierenverhalen, natuurverhalen en natuurbeleving Het is in de kleuterklas een veel gebruikte methodiek om aan de hand van een vertelplaat een nieuw onderwerp te introduceren. De kleuters wordt een beeldplaat voorgelegd en de KO zal de beeldplaat gebruiken om een verhaal te brengen. Dikwijls komen daarbij de eerste indrukken/ gevoelens van de toehoorders ter sprake. Of een vertelplaat bijdraagt aan natuurbeleving, t.t.z. het oproepen van een relatie tussen de kinderen en de natuur hangt niet alleen van de beeldplaat af maar zeker ook van het verhaal dat je brengt.

2.4.1 Het verhaal 1) Plaats voor beleving: Het hoeft geenszins te verwonderen dat je met een goed verhaal zeker bijdraagt aan beleving. Goede vertellers kunnen hun eigen belevingen zo overdragen op de toehoorders, dat zij het ‘zelf meemaken’. Dat geldt zeker voor de gevoelens die bij de beleving horen (verwondering, angst, blijdschap, boosheid, ..). Gevoelens kan je bij jonge kinderen moeilijk loskoppelen van een waarneming. Heel vaak beleven zij gevoelsmatige en zakelijke elementen moeiteloos door elkaar.

Een voorbeeld: de oudste kleuters vertellen…

“We hebben een spin in haar web gevonden. Het web is heel knap gemaakt en er kleven allerlei diertjes in. De spin loopt zenuwachtig heen en weer tussen de verschillende diertjes. Ze is groot en dik en ziet er wel een beetje eng uit met die haren op haar poten”.

Je merkt hierbij op dat gevoelsmatige (mooi, eng: subjectief) en zakelijke ( haren op poten, groot & dik: objectief) elementen een plaats krijgen binnen hun verhaal.

Waarneming (feiten) en beleving (voelen) zijn moeiteloos met elkaar verweven in deze activiteit. Als leerkracht zal je door je eigen houding en vraagstelling (waarderingsvragen) kinderen uitnodigen tot zinvolle ervaringen waarbij je zal beroep doen op verstand én gevoel.

2) (Natuur)realistische inhoud: De verhaalfiguren en de plaats waar het verhaal zich afspeelt zijn niet altijd herkenbaar voor kinderen. Als de inhoud van een verhaal niet aansluit op de ervaringen van luisteraars, kunnen zij zich daar niets bij voorstellen en gaan zij dat beeld vanuit hun fantasie invullen. En dat is niet de bedoeling wanneer het gaat om natuuronderwijs. Het verschil tussen een (gewoon) verhaal en een natuurverhaal ligt hem precies in die band met de werkelijkheid: een goed natuurverhaal schept een band met de werkelijkheid en laat de kinderen iets beleven dat ‘waar’ is. Niet in de zin van ‘echt gebeurd’ maar wel in de zin van ‘realistisch’. Ze stellen zich hierbij de levenswijze van dieren voor vanuit een invalshoek die op werkelijk gedrag, eigenschappen van dieren berust. Zo kunnen zij zich, aansluitend bij de waarneming van het konijn, heel goed een konijn voorstellen dat wegvlucht voor een vos (werkelijke relatie prooi - roofdier). Denk hierbij aan relevante details: omgeving is donker (nachtdier), oren in ‘waakstand’, wit ‘achterlichtje’ bij wegvluchtend konijn etc. Wanneer het kriebeldiertjes betreft: ze stellen zich voor hoe het is als rups over een tak te kruipen op zoek naar sappige blaadjes om zich vol te vreten en om 7

vervolgens een veilige plekje te zoeken om te verpoppen. Vanuit de invalshoek van de rups is dit een zeer realistisch verhaal en daarom kan het beschouwd worden als een natuurverhaal in strikte zin. Soms kunnen zij zich daarbij de werkelijkheid voorstellen vanuit een ongewone invalshoek (die op zich niet 100% realistisch is) en waarbij de echte natuur wel een belangrijke rol speelt of aanknopingspunten biedt (voor echte ervaringen).

Toch is het heel goed mogelijk om een verhaal te bedenken/ te vinden waarin dieren als hoofdpersonages optreden en waarbij zij rolmodellen zijn voor menselijke gedragingen en gevoelens (het dier handelt als mens). Dan boet het verhaal in aan natuurrealistische inhoud omdat de eigenheid (levenswijze, karakter) van het dier niet tot zijn recht komt. In dat geval gaat het niet om een echt natuurverhaal (niettegenstaande dat het een bijzonder boeiend verhaal kan zijn). Toch moeten we er ons bewust van zijn dat we telkens wanneer we de kleuters een natuurverhaal brengen met een dier als hoofdpersonage we daarin onvermijdelijk de waarheid ‘onrecht’ aandoen. In ieder verhaal denkt en praat het hoofdpersonage en dat op zich is niet realistisch. Rekening houdend met de belevingswereld van kinderen staan we onszelf echter deze vrijheid toe.

2.4.2. De vertel- of praatplaat bij een natuurverhaal Een vertelplaat ondersteunt heel dikwijls een verhaal bij kleuters. Wanneer het echter de bedoeling is een natuurverhaal te ondersteunen door een vertelplaat dan let je daarbij best op o.a. het volgende: 1) De belangrijkste elementen die je ter sprake wil brengen zijn afgebeeld. Maak daarbij een goede keuze aan dingen die je afbeeldt (of net niet). De belangrijkste eigenschappen 9 V’s van een organisme zijn daarbij een goede leidraad; 2) Respecteer wetmatigheden en onderlinge verbanden (een boom met blaadjes in een winterse omgeving klopt niet, evenmin als een mier met 4 poten, bijvoorbeeld). Het is moeilijk om van een natuurverhaal te spreken als je daarin de werkelijkheid visueel verkeerd voorstelt ; 3) Haal zeker die inhouden (feiten/ relaties) aan die aan bod zullen komen in een vervolgactiviteit/ onderzoek. Wanneer je met de kleuters een activiteit rond geuren waarnemen organiseert (a.h.v. Fred de mier), besteed dan aandacht aan de afbeelding van zijn voelsprieten!

2.5 Verzorgende activiteiten bij dieren Wie organismen uit de natuur wil onderzoeken, zal ze ook moeten verzorgen. Hetzij tijdelijk (voor de duur van de activiteit) of gedurende langere tijd. Het verzorgen op zich brengt alvast een praktisch aspect met zich, namelijk het houden van dieren vereist een aangepaste infrastructuur. De goede verzorging en correct onderhoud van dieren in een ‘kunstmatige’ omgeving vereist een goed inzicht in de levenswijze (voeding/ temperatuur & luchtvochtigheid/ andere bewoners, …). Het is geenszins gemakkelijk om dieren tijdelijk in de klas onder te brengen. Wanneer dieren uit hun natuurlijke omgeving worden ‘weggeplukt’ voor een observatie dan is het absoluut de bedoeling dat dit voor beperkte duur is. Na de waarneming worden de dieren terug vrijgelaten in hun vertrouwde milieu. Het spreekt voor

8

zich dat een dergelijke attitude onlosmakelijk verbonden is met het (tijdelijk) houden van dieren in de klas.

Het houden van dieren in de klas of school wordt meestal door leerkrachten en leerlingen heel positief onthaald. Dat dit een verantwoordelijkheid met zich meebrengt, is niet zelden een minder begrepen aspect. Dit is meteen ook de reden waarom het houden van bepaalde gezelschapsdieren binnen de schoolmuren niet zo voor de hand ligt. Kippen bijvoorbeeld zijn bijzonder gemakkelijk te houden dieren die in het kader van milieuzorg kunnen worden gehouden voor hun grote capaciteit tot afvalverwerking. In sommige scholen worden kippen gehouden voor de verwerking GFT-afval, terwijl de eieren aan de ouders worden verkocht (= 2 x profijt!). Het houden van kippen brengt ook een taak met zich mee: kippen moeten regelmatig voedsel en vers water krijgen, dienen te worden gecontroleerd op parasieten, eieren moeten worden geraapt, hok dient te worden proper gemaakt, … Bepaalde handelingen bij die verzorging, zoals het schoonmaken van een hok, kunnen ongetwijfeld samen met de kleuters worden gedaan en aldus opgenomen in de weeklijn. Het voorzien van vers water, voedsel en een schoon hok is een taak die door verschillende kleuters kan worden opgenomen.

Tijdens de week stelt dit meestal geen probleem, er is immers genoeg volk op school.

Verzorging tijdens de schoolvrije periodes, t.t.z. vakantieperiodes en weekends vormt binnen een schoolwerking een grotere uitdaging.

Verzorging is ook aan de orde bij het houden van kleine dieren (‘kriebelbeestjes’) in de klas.

Een wormenbak of een slakkenbak stelt eveneens eisen naar voedsel, vochtigheid en onderhoud. Let op: kleine dieren kunnen gemakkelijker op de loop gaan. Zorg dus ook voor een goede afsluiting van de huisvesting. Het is dus duidelijke dat ook bij kleine dieren het welzijn van de dieren en de daarmee samenhangende verbondenheid en respect voor wat leeft een belangrijke leerinhoud is en blijft.

2.6 Een dier in de klas? Pedagogische en andere overwegingen Uit al het voorgaande mag het wellicht duidelijk zijn dat het waarnemen van dieren op zich bijzonder veel ontwikkelingsmogelijkheden biedt voor natuurbeleving. Bovendien zijn er tal van aanknopingspunten naar andere activiteiten en andere leergebieden. Vanuit pedagogisch oogpunt toonden ervaringen in de praktijk (Pedagogische invloed van een dier in de klas, 2002) volgende positieve aspecten bij leerlingen aan: • • •

Communicatie wordt beter; Kinderen houden meer rekening met andere levende wezens; Verantwoordelijkheidsgevoel en inlevingsvermogen van kinderen wordt versterkt.

Wanneer we dieren in de klas halen, dan gebeurt dit best op tijdelijke basis. Het permanent houden van dieren in de klas is op zijn minst ‘controversieel’ te noemen. Enerzijds zijn er pedagogische overwegingen (aspecten van sociale ontwikkeling, verbondenheid, …).

Anderzijds is er ook steeds de weerkerende vraag naar het welzijn van het dier in kwestie. Een klaslokaal, laat dat duidelijk zijn, is doorgaans geen geschikte locatie om een dier op permanente basis te houden. In de week stelt dit doorgaans geen problemen. Maar weekends en schoolvakanties kunnen het welzijn van het dier wel in het gedrang brengen. Gebrek aan voedsel en drinkbaar water zijn dan de meest voor de hand liggende problemen. Om budgettaire (ecologische) redenen wordt de verwarming van de klaslokalen vrij snel uitgeschakeld. Of anderzijds kunnen in het voorjaar tijdens zonnige dagen de temperaturen (achter glas) aardig oplopen. In afwezigheid van verzorging kunnen deze factoren al gauw het

9

welzijn van het dier ernstig in gevaar brengen. Onderstaande vraag, werd gevonden in Klasse van een tijdje geleden (Klasse, december 2007).

“Mijn leerlingen zouden graag een ‘klasdiertje’ houden. Mag dat?” (Iris B.) Dat mag. Er bestaat een lijst van zoogdieren die je ‘wettelijk’ mag houden in de klas. Bij elk dier op de lijst zijn aandachtspunten voor scholen opgenomen: is het dier kindvriendelijk, heb je een gesloten of open kooi nodig, ruik je het dier... Je kan je door die lijst laten inspireren, maar de veiligheid van je leerlingen en het welzijn van het dier moeten uiteraard je eerste bekommernissen zijn De reactie van de dierenrechtenorganisatie GAIA liet niet lang op zich wachten (Klasse, januari 2008) ‘In de decembereditie van Klasse wordt op p.16 de vraag gesteld of een klasdier houden wel mag. Ja, luidt het antwoord,want er bestaat een lijst van dieren die wettelijk zijn toegelaten.

Wij zijn verbaasd dat er geen aandacht gaat naar de problemen die het houden van klasdieren met zich meebrengen. Veel van de dieren op de lijst zijn eigenlijk niet geschikt als huisdier. Het houden van dieren in de klas brengt altijd meer problemen met zich mee dan het houden van dieren in huis. Wie zorgt voor de dieren tijdens de vakantie? Is er voldoende ruimte in het lokaal en zijn de temperaturen aangepast aan het dier? Het is jammer dat Klasse het houden van dieren in de klas niet kritischer benadert’.

De dierenbelangenorganisatie GAIA kaart bovenliggende problemen aan en is per definitie dus geen voorstander voor het houden van dieren in de klas (cf. schriftelijke communicatie met GAIA, 2007).

In algemene termen kunnen we stellen dat het permanent houden van een dier in klas ongetwijfeld een aantal verbondenheids- en verantwoordelijkheidsaspecten bijbrengt bij de kleuters. Maar evenzeer missen we op die manier een aantal interessante verbondenheids- en verantwoordelijkheidsaspecten die samenhangen met het terug vrijlaten van dieren op de plaats waar we ze vonden. Bovendien blijft er de taak van de verzorging. Die is niet tijdelijk maar moet eveneens op permanente basis worden uitgevoerd. En ja, ook in de vakanties.

Natuurouders kunnen hierbij soms voor ‘opvang’ zorgen maar meestal is dit vangnet ook van tijdelijke aard. Daarom lijkt het bovenal zinvol om dieren, indien nodig, slechts tijdelijk in de klas onder te brengen. Bereid de activiteit grondig voor, maak afspraken (m.b.t. verzorging), voer de waarneming uit en breng het dier dan terug. Verzamel genoeg beeldmateriaal (filmpje) zodat de aanwezigheid van het dier niet langer vereist is, dan strikt noodzakelijk. Op die manier is je waarnemingsactiviteit vanuit zowel pedagogisch-didactisch als vanuit moreel oogpunt geslaagd!

10

BRONNNEN GO! Onderwijs van de Vlaamse gemeenschap (2010). Leerplan gewoon kleuter- en lager onderwijs, WereldoriĂŤntatie.

De Vaan, E. & Marell, J. (2006). Praktische didactiek voor natuuronderwijs. Bussum: Coutinho.

Pedagogische begeleidingsdienst basisonderwijs GO! (2009). Zicht op natuur. Praktijkgids voor goed natuuronderwijs in de basisschool.

Pedagogische invloed van een dier in de klas (2002). Geraadpleegd op 17 december 2010 via http://www.pedagogiek.net/content/artikel.php?contentID=387&name1=tweede&name2=der de&name3=vierde&sectieNR=&sectie=&haalsectie=&haalsectie2=&haalsectie3=&sectienam e=&headID1=1&rubriek=&rubriekname=&headID2=&rubriek2=&rubriek2name=

11