Beschouwen met prentenboeken

Beschouwen met prentenboeken

Karen Clement Dominique Van Dender

HoGent- Campus Ledeganck, K.L. Ledeganckstraat 8, Gent

www.hogent.be/fmw

Beschouwen met prentenboeken In de meeste kinderboeken staan niet alleen woorden, maar ook beelden.

Prentenboeken nemen een aparte plaats in binnen de kinderliteratuur. De prenten zijn minstens even belangrijk als de tekst. Soms ontbreekt de tekst zelfs en vertellen de prenten het verhaal.

Meestal blijft de tekst beperkt tot enkele woorden of zinnen per pagina. In sprookjesprentenboeken en prentenboeken voor oudere kinderen kan de tekst ongeveer evenveel ruimte in beslag nemen als de prenten.

Afgezien van de tekstloze prentenboeken, is de wisselwerking tussen beeld en tekst wezenlijk voor het prentenboek. Het”verhaal” van een prentenboek is voor de lezer/kijker het resultaat van de interactie tussen beide.

Hoe het in Vlaanderen begon...

Pas in de jaren ’50 ging men in België massaal overstag voor die ene”betoverende”, immers”perfecte” prentenboekfiguur, Tiny van Marcel Marlier.

In de jaren’60 was Lie (Lieve Schatteman) het gezicht van het Vlaamse prentenboek.

Zij is bekend van onder meer de figuren Oekie Loekie en Honkie Ponkie. Haar personages kijken met grote ogen onschuldig de wereld in en hebben een bijzonder hoog knuffelgehalte. Even lieflijk en minstens zo bekend is het werk van Jaklien Moerman, dat in de jaren ’70 zeer productief was. Al bij al boden de Vlaamse kinderboeken in de jaren’60 en ’70 weinig vernieuwing. Het accent lag op de tekst en de illustraties hadden veelal een dienende functie. plots De opgang van de artistieke kinderboekillustraties had plaats in de jaren’80. Er werd veel aandacht besteed aan de esthetische kwaliteiten van het kinderboek.

Gaandeweg vond het belang van vormgeving en het denken over een totaalconcept bredere ingang in het Vlaamse boekenvak. Schrijver/illustrator Gregerie De Maeyer speelde hierin een voortrekkersrol met ondermeer Juul, De Kooi en Manneke van glas.

Mijlpaal in prentenboekland was in 1983 de publicatie van Kleine Adam van Mariette Vanhalewijn en Rita van Bilsen. Dit boek gooide hoge ogen vanwege de kunstzinnige en eigenzinnige illustraties met tedere uitstraling. Het succes van dit boek vormde een belangrijke impuls voor het ontplooien van nieuwe initiatieven. In de jaren ’80 hadden kinderboeken nauwelijks te klagen over mediabelangstelling. Naast onze Vlaamse illustratoren zoals Lieve Baeten (oa Lotje), Erika Coteleer (oa De lange gele vlechten) en Rikske Lemmens (oa Stef skelet wil vliegen), kregen ook buitenlands illustratoren belangstelling.

Vanaf de jaren’90 stellen uitgeverijen hun deuren wagenwijd open voor aanstromend tekentalent. Nooit eerder was het aanbod van artistieke en goed gemaakte toegankelijke prentenboeken zo divers.

Het Vlaamse prentenboek krijgt ook internationale erkenning. Namen die ons hierin vertegenwoordigen zijn Sabien Clement ( De aap komt uit de mauw), Carll Cneut (oa Heksenfee), Isabelle Vandenabeele (oa Kind) en Klaas Verplanke(oa vanwege de liefde).

Andere befaamde Vlaamse illustratoren zijn : Annemie Berebrouckx (oa Jules), An Candaele (oa Rosalie is jarig), Johan Devrome (oa Mosje), Sebastiaan Van Doninck (oa Zwaan), Guido van Genechten ( oa Rikki), Ingrid Godon (oa Het concert), Marjolein Pottie (oa Zoeperman), Geert Vervaeke (oa Puntje, puntje, puntje), Anne Westerduin (oa Sinterklaas, luie baas!), Kristien Aertssen (oa Een haas in maart), Gerda Dendooven (oa Meneer Papier), Goele Dewanckel (oa Ik verveel me nooit), Pieter Gaudesaboos (oa Roodlapje), Tom Schamp (oa De Buidelbaby), André Sollie (oa Dubbel Doortje),Paul Verrept (oa De kleine soldaat),...

De Europese hedendaagse benadering Overal in Europa worden kinderboeken bedacht en gemaakt vanuit het idee dat kinderen behoefte hebben aan een visueel menu dat meer substantie bevat dan alleen zuiver vermaak. Vooral uit Spanje, Portugal, Frankrijk en Duitsland komt opwindend grafisch werk voort. De Oost-Europese landen, in het bijzonder Polen, zetten een rijke traditie van het ontwerpen van kinderboeken voort, en in Scandinavië heeft men een speelse aanpak van tekst en beeld.

Moderne, invloedrijke illustratoren Een paar belangrijke eigentijdse invloeden mogen niet ongenoemd blijven: Kvéta Pacovska’s rijke bladvullende grafische ontwerpen hebben ook buiten Tsjechoslowakije waardering gevonden. Haar bruisende kleurgebruik en verheffende onderwerpkeuze spreken alle leeftijden aan.

J.Otto Scheibolds boeken zijn ontzettend grappig en vindingrijk. Hij was één der eersten die zijn voorstellingen geheel op computer vormgaf.

Lane Smith’s vroegere techniek om acrylvernis over olieverf te sprayen, waardoor een bobbelige textuur ontstond, is langzamerhand overgenomen door de computer. Zijn boeken zijn ook

altijd met zorgvuldige aandacht voor de lay-out geproduceerd.

Lisbeth Zwerger combineert een tekenkunst met een sprookjesachtige interpretatie van volksvertellingen.

Quinten Blake kan met zijn schijnbaar moeiteloze tekeningen, elke emotie uitdrukken. Zijn werk heeft aanzienlijk bijdragen aan de toenemende belangstelling voor de kunst en het vak van het illustreren.

Sara Fanelli heeft dat zeldzame talent om een kinderlijke benadering van vormen, kleuren en het maken van tekens te combineren met een gevoel voor de kunst van het ontwerpen.

Het prentenboek Prentenboeken zijn meestal meteen herkenbaar aan het grote formaat en de harde cover. De prentenboekjes voor peuters vallen dan weer op door hun kleine, vaak vierkante vorm.

De meeste prentenboeken zijn bedoeld voor kinderen jonger dan 6 jaar, die zelf nog niet kunnen lezen. Meestal leest een volwassene de tekst voor, waarbij hij de interactie tussen beeld en tekst kan begeleiden of stimuleren.

De kinderen kunnen ook op zichzelf een verhaal verzinnen bij de prenten of het navertellen nadat ze het gehoord hebben. Sinds de jaren ’80 verschijnen er meer prentenboeken voor kinderen boven de 8. Soms bevatten ze meer tekst en een complexer verhaal, zoals “Mijnheer Ferdinand” van Carll Cneut. Ook de prenten zijn complexer.

Kijken kan je leren Wanneer volwassenen naar een kunstwerk kijken, destilleren ze daar een verhaal uit.

Volwassenen vinden het nogal vanzelfsprekend dat ze voor het ene schilderij meer waardering opbrengen dan voor het andere. En wie een werk vaker bekijkt, zich verdiept in de stijl of de achtergrond ervan, vindt er gaandeweg meer verhaal in. Hoewel de kennis en ervaringswereld van kinderen logischerwijze veel beperkter zijn, maken zij een vergelijkbaar proces door. Prentenboeken kunnen een uitgelezen medium zijn om kinderen vertrouwd te maken met beeldtaal. In prenten voor kinderen reikt de illustrator doorgaans sleutels aan die het beeld openen en het kind op het spoor van het verhaal-in-beeld zetten. Diezelfde sleutels kunnen achteraf ook hun dienst bewijzen bij het ontsluiten van een kunstwerk.

Techniek en stijlen Techniek en stijl bepalen het uitzicht van de prenten en beïnvloeden de beleving van de kijker. Eenzelfde verhaal komt, geïllustreerd met twee verschillende technieken, helemaal anders”uit de verf”. Surrealistische platen roepen een ander gevoel op dan impressionistische schilderijtjes.

Technieken De keuze van de techniek is in de eerste plaats een persoonlijke keuze van de kunstenaar. De meeste illustratoren hebben een uitgesproken voorkeur voor één bepaalde techniek. Maar ook het onderwerp en de sfeer van het verhaal bepalen de keuze.

Een veel gebruikte techniek in de hedendaagse prentenboeken is de aquarel (waterverf), vaak afgewerkt met pen of potlood. (Marcus Pfister, Liesbeth Zweger, Quinten Blake,...)

Een andere, vrij vaak gebruikte techniek is de gouache (plakkaatverf). De kleuren maken meestal een felle, heldere indruk. (Max Velthuijs in de kikkerboeken) Minder vaak gebruikt in prentenboeken zijn acrylverf en olieverf. (Carll Cneut) Naast deze schildertechnieken zijn er de tekentechnieken. Zwart-witillustraties zijn veelal uitgevoerd met de pen. (Thé Tjong-King) Voor kleurtekeningen kunnen kleurpotloden gebruikt worden, vetkrijt, aquarelpotlood, pastelkrijt, viltstift enzovoort.

Soms experimenteren kunstenaars met andere grafische technieken zoals houdsnede, linoleumsnede, etsen, lithografieën, zeefdruk, batik of fotografie. (oa Isabelle Vandenabeele) Veel illustratoren maken gebruik van collages, vaak in combinatie met andere technieken. (Eric Carle, Leo Lionni, Wolf Erlbruch, Gerda Dendooven, ...)

Rond 1990 dringt de computer binnen in het atelier van steeds meer illustratoren. Geregeld wordt de computer gebruikt om te retoucheren en te bewerken. De illustrator kan tekeningen, foto’s en andere materialen inscannen en dan inkleuren. Hij kan lijnen of achtergronden verzwaren of verzachten, hij kan verkleinen en vergroten en collages maken met foto’s van andere materialen. (Lauren Child) Een opmerkelijk voorbeeld van een vergaande inbreng van

de computer is “Stad” van Pieter Gaudesaboos.

Stijlen De keuze van de stijl is zeer persoonlijk. Die keuze heeft vooral te maken met de opleiding of de achtergrond van de illustrator, die invloeden ondergaat van kunststromingen en grote voorbeelden. In het werk van Carll Cneut zijn sporen te vinden van Ensor, Breughel, Van de Woestijne en Bosch.

Illustratoren verwerken invloeden op een persoonlijke manier en ontwikkelen zo een unieke stijl.

Prenten spreken We leven in een beeldcultuur. We hechten vaak meer waarde aan woorden dan aan beelden, terwijl onze wereld er een van beelden is. We vergeten dat je ook prenten moet leren ontcijferen.

Geef kinderen een taal om over het visuele te praten. Zo oefen je hun “visuele geletterdheid”. Onderzoek wijst uit dat jonge kinderen heel goed in staat zijn om zo’n taal te hanteren om over prentenboeken te spreken.

Illustratoren gebruiken specifieke middelen om zich uit te drukken. Om ideeën en gevoelens over te brengen maken ze gebruik van lijn,vorm, kleur, gezichtspunt, afstand en vlakverdeling. (de beeldaspecten) Als kinderen leren om beelden te lezen, leren we ze keuzes te maken. De keuze bijvoorbeeld om de vele beelden die op hen afkomen te ondergaan of om er creatief mee om te gaan Anders leren kijken Kinderen die regelmatig diverse artistieke prentenboeken onder ogen krijgen, ontwikkelen een persoonlijke smaak, waarin ruimte is voor verrassing en originaliteit als alternatief voor vervlakking en clichés.

Wat maakt prentenboeken nu “kunstig”?

Het antwoord ligt in de oorspronkelijke “ver-beelding” van de tekst, de kracht van de tekst zelf en in de originele integratie van tekst en beeld. Prenten zijn steeds interpretaties, ze bieden altijd een eigen invulling van de tekst.

Goede prentenboeken bieden een bijzondere en authentieke kijk op de werkelijkheid, ze leren kinderen met andere ogen kijken. Ze brengen oog voor details, kleuren, vormen, leggen de kern van gevoelens bloot, enzovoort...

Plastisch werken rond kinderboeken Kleuters, maar ook oudere kinderen vinden het leuk om rond een prentenboek plastisch te werken. Op die manier kunnen ze elementen uit het boek of hun ervaringen en emoties beeldend vormgeven.

Het is aan de volwassenen om middelen aan te reiken waarmee ze uitdrukking kunnen geven aan de gevoelens en beelden die een boek bij hen oproepen.

Men zorgt er best voor dat er een hele stapel boeken in de klas aanwezig zijn, zodat de kinderen de gelegenheid krijgen om de boeken regelmatig te bekijken. Hierdoor kunnen de kinderen veel makkelijker links leggen binnen het werk van één illustrator en tussen de werken van verschillende illustratoren. Ze leren stijlen herkennen en herkenning is één van de factoren die een gevoel van veiligheid brengen.

Bij de plastische verwerkingen kunnen we vanuit verschillende invalshoeken werken.

Het meest voor de hand liggend is het verwerken van de inhoud. “ Eefje Donkerblauw” (Lieve Baeten) leert jonge kinderen heel wat over kleurmengen. Bij het “Staartenboek” (Anita Boelsums) kunnen kleuters grappige collages van dieren met verkeerde staarten maken. “De Heksenhand” (Peter Utton) inspireert om van een vlek of een kastanjeblad een spook of een monster te maken.

Inspireer de kinderen door prentenboeken met verschillende technieken en stijlen aan te bieden. Zoals de karikaturale aquarellen van Quintin Blake, collages van Wolf Erlbruch of Leo Lionni, in waskrijt op verf gekraste prenten van Jozef Wilkon, “Lancelotje” van Koen Fossey die uitnodigt om met afvalmateriaal aan de slag te gaan, ...

Er kan ook gewerkt worden vanuit de beeldaspecten uit het prentenboek. Lieve Baeten werkt vaak met licht (lichtbron) zoals in “De kleine draak”.

In “ De knuffelkoningin” van Kristien Aertssen wordt gebruik gemaakt van vormvariaties en ritme. Ruimte (perspectief) komt sterk tot uiting in het boek “De kleine soldaat” van Paul Verrept.

Ook de link en invloeden van kunstenaars bij de illustratoren kunnen aangehaald worden. Zoals bij “Mijnheer Ferdinand” van Carll Cneut en het werk van Gustave Van De Woestyne.

In “Het mooie meisje” van Goele Dewanckel zijn invloeden van George Minne te vinden.

Klaas Verplancke zijn figuren tonen Vlaamse Expressionistische invloeden.

Hierdoor kunnen we de stap naar kunstbeschouwen ook vergemakkelijken.

.