Bronbeek Bulletin Juni Juli 2019

Uitgave van de Stichting Vrienden van Bronbeek

JUNI JULI

2019

BRONBEEKBULLETIN

1

Colofon

Bulletin van de Stichting Vrienden van Bronbeek Verschijnt 3x per jaar - nr. 124 Doelstelling van de Stichting Het wekken van belangstelling voor, alsmede het levend houden en zo mogelijk versterken van de historisch bepaalde verbondenheid tussen Nederland en landen overzee, in het bijzonder Indonesië, door voortzetting, aanpassing en uitbouwing van de tradities van het Koninklijk Tehuis voor Oud-Militairen en Museum ‘Bronbeek’.

Donatie Natuurlijke personen minimaal € 17,50 per jaar. Rechtspersonen minimaal € 50 per jaar.

IBAN rekeningnummer NL 89 INGB 0000 0009 40 t.n.v. de ‘Stichting Vrienden van Bronbeek’ Adres Stichting Velperweg 147 6824 MB Arnhem www.vriendenvanbronbeek.nl Administratie Velperweg 147 6824 MB Arnhem t: 06 4040 46 98 e: svvb1983@gmail.com

Aangestipt

Inhoudsopgave (nr. 124)

• In dit nummer 124 van het Bronbeek Bulletin vindt u een inlegvel om u in te schrijven voor de Vriendendag van 1 september.

Wilt u dit tijdig aan ons terug sturen? Digitaal kunnen we het sneller verwerken. svvb1983@gmail.com Hartelijk dank!

• Voor iedereen die graag op de hoogte blijft: bezoek de website van de Stichting Vrienden van Bronbeek, http://www.vriendenvanbronbeek.nl Facebook: https://www.facebook.com/vriendenvanbronbeek

• Agenda Activiteiten Tentoonstellingen Themazondagen

• In en om Bronbeek Hoog bezoek

8

• Wat doet de commandant van Bronbeek eigenlijk? Ontdek het zelf en volg hem op Facebook: https://www.facebook.com/Commandant-KTOMM- Bronbeek-622476358175297/?fref=tag • Tip: gaat u naar Museum Bronbeek en wilt u een deskundige en vriendelijke gids?

Dat kan. Bel of mail met loket Bronbeek voor een afspraak.

Telefoon: (026) 376 35 55 / 376 35 53.

Mail: loket.bronbeek@mindef.nl/ U kunt ook een gids online boeken via https://www.defensie.nl/onderwerpen/ bronbeek, kies vervolgens ‘plan je bezoek’.

Kolonel met kruiwagen Nieuwe bewoners In memoriam Bronbeek anno 1904

• Financiën Rekening van baten en lasten

Kees Bolderman

12

Privacy De Stichting Vrienden van Bronbeek bewaart uw persoonlijke gegevens zorgvuldig en gebruikt deze alleen voor de daarvoor verstrekte doelen.

Desgewenst verwijderen wij uw gegevens uit het bestand.

Begroting

• Museum Bronbeek Interview met Kees Bolderman Toean Stammeshaus Overzicht aanwinsten

Redactie Geertje Besselink-Boermann John Klein Nagelvoort Vilan van de Loo

• Van het bestuur Aan onze vrienden

Foto’s Redactie, tenzij anders vermeld.

Foto Marc Tierolf: Serge Ligtenberg.

Vriendendag

Druk en vormgeving De Bunschoter (www.debunschoter.nl)

2

Hoog bezoek

JUNI/JULI 2019

BRONBEEKBULLETIN

26

Uitslag prijsvraag, nieuwe prijsvraag Vriendendag

4 5 7

8 9 17 17 22

10 11

12 16 20

7 21 26

3

Agenda Hieronder een greep uit het aanbod van Bronbeek. Voor het laatste nieuws en onverwachte wijzigingen: even kijken bij de Agenda op onze website: www.vriendenvanbronbeek.nl

10 juli Windhangers maken (4-12 jaar) 10 juli 13:30 - 16:00 uur, ook op 17, 24, 31 juli Tijdens de zomervakantie kun je een magische windhanger maken. We gebruiken kralen, dopjes, bestek, potjes en nog veel meer. Als je jouw windhanger buiten ophangt maakt die gekke, spannende geluiden!

Entree: t/m 5 jaar gratis, vanaf 6 jaar € 3, volwassenen € 6. De workshop is gratis. Museumjaarkaart is geldig.

12 juli Dieren maken (4-12 jaar) 12 juli 13:30 - 16:00 uur. Zomeractiviteit Bronbeek: ook op 19 en 26 juli, 2, 9 en 16 augustus Heb jij een favoriet dier? In Indonesië wonen veel dieren die in Nederland niet voorkomen. Tijdens de zomervakantie kun je met klei en allerlei leuke spulletjes kleine diertjes maken. Je kunt er mee spelen of bijvoorbeeld op je potlood klemmen.

Maak je een aapje? Een bijzondere vlinder of een olifant?

Entree: t/m 5 jaar gratis, vanaf 6 jaar € 3, volwassenen € 6. De workshop is gratis. Museumjaarkaart is geldig.

7 en 14 augustus Sieraden maken (4-12 jaar) 7 en 14 augustus 13:30 - 16:00 uur Zomeractiviteit Bronbeek Over de hele wereld maken mensen zich mooi met versieringen. Sieraden uit Indonesië zijn mooi en hebben soms een speciale betekenis.

Tijdens de zomervakantie kun je armbandjes en

4

Tentoonstelling ‘Tabeh Sobat’ Van 9 maart tot 17 augustus 2019 kettingen maken. We laten echte oude Indonesische sieraden zien en vertellen erover. Dan ga je zelf aan de slag om iets moois te maken.

Entree: t/m 5 jaar gratis, vanaf 6 jaar € 3, volwassenen € 6. De workshop is gratis. Museumjaarkaart is geldig.

17 en 18 augustus Pasar Bronbeek Pasar Bronbeek, ondertussen een begrip op Bronbeek. Kom kijken, luisteren en proeven van het Indische.

15 september Open Monumentendag Bronbeek Tijdens de Open Monumentendag op zondag 15 september zijn er op landgoed Bronbeek rondleidingen en korte voorstellingen. Toegang tot het museum is gratis.

In de architectuurrondleidingen komt het hoofdgebouw van Bronbeek aan de orde. Het is rond 1860 ontworpen door Nicolaas Rose. Nu is het tehuis voor veteranen van alle krijgsmachtdelen en museum van de Nederlandse koloniale geschiedenis. In de landgoedrondleidingen hoort u over ruim 200 jaar geschiedenis van het landgoed Bronbeek, beelden, monumenten, bronnen en bomen.

Voorstellingen Bronbeekbewoner Jaap Brink (93) en ArtEZstudent Sybe Gratama (21) maken samen poëtische voorstellingen. Centraal staat hun gedeelde liefde voor de Nederlandse taal. Op de Open Monumentendag presenteren zij voor u driemaal ‘Abnormaal’, een korte voorstelling van ongeveer 15 minuten. Ontdek hoe mensen met een leeftijdsverschil van 72 jaar toch meer op elkaar lijken dan je eerst zou denken.

JUNI/JULI 2019

Tabeh Sobat. De militaire ’avonturen’ van Aaldert Wachtmeester op Java en Sumatra 1946-1948 De tentoonstelling van kunstschilder Gerrie en journalist Melle Wachtmeester bestaat uit 12 schilderijen en briefcitaten en is gemaakt op basis van authentieke foto’s en brieven uit het archief van hun vader Aaldert.

De expositie is aangevuld met een selectie van originele emblemen, documenten, foto’s en realia uit de tijd van Aaldert Wachtmeester.

Hij diende als oorlogsvrijwilliger bij 1-1 R.I., het Drents bataljon, in Indonesië.

De Drentse jongeman Aaldert (Ale) Wachtmeester (1922-2007) vertrok in januari 1946 als oorlogsvrijwilliger naar Nederlands-Indië. Hij keerde terug in september 1948. Vlak voor vertrek was hij getrouwd en gedurende zijn verblijf in Indië werd de eerste van 4 zonen geboren. Hij schreef honderden brieven naar zijn vrouw in Nederland.

Voor zijn zoons Melle (1950) en Gerrie (1957) had de uitzending van Ale naar Indonesië een creatieve impact op hun leven: Melle, oud-journalist, vatte ruim 360 brieven van vader Ale uit de Indië-periode samen in een boek.

De jongste zoon en kunstschilder Gerrie schilderde 12 grote doeken op basis van de kleine zwart-witfotootjes die Ale in de oorlog in Indië maakte. Het zijn realistische schilderijen geworden, die door hun kleur en formaat de gebeurtenissen van destijds veel indringender weergeven dan de zwart-witfotootjes.

Museum Bronbeek wil met deze tentoonstelling bijdragen aan de bewustwording dat foto’s en spullen in nalatenschappen van ouders en grootouders mogelijk interessante en waardevolle informatie bevatten.

Het begeleidende boek van Melle Wachtmeester is verkrijgbaar in de museumwinkel.

Tentoonstelling ‘Gevangen in beeld’ Changi door de ogen van tekenaar

BRONBEEKBULLETIN

Henk Brouwer 1942-1945 Tentoonstelling over Changi, het grootste Japanse krijgsgevangenkamp van Zuidoost-Azië tijdens de Tweede Wereldoorlog. Henk Brouwer portretteerde medegevangenen en maakte schetsen van het dagelijks leven.

In Changi in Singapore verbleven 50.000 geallieerde soldaten. Vooral Engelsen en Australiërs, maar ook enkele duizenden Nederlanders. In het begin waren de leefomstandigheden relatief gunstig. Voor de meesten was Changi een doorvoerkamp op weg naar veel zwaardere kampen in Japan en aan de beruchte Birma-Siamspoorlijn. Maar ook in en rond Changi moest zware arbeid worden verricht. Zo werden Henk Brouwer en honderden anderen ingezet bij de aanleg van vliegveld Changi.

Dwangarbeid, mishandelingen, honger en ziekten eisten steeds vaker hun tol. De gevangenen probeerden zich op allerlei manieren in leven te houden. Landstormsoldaat en tekenaar Henk Brouwer deed dat door te tekenen. Hij maakte tientallen aquarellen, portretteerde zo’n 300 medegevangenen en maakte schetsen van het kampleven.

Na de oorlog schreef hij uitgebreid over zijn oorlogservaringen. Dankzij de recente vondst van zijn bijzondere en veelzeggende werk krijgt u voor het eerst een beeld van de werkelijkheid van Changi. Het krijgsgevangenkamp waar veel Nederlandse soldaten het leven lieten en anderen voor het leven werden getekend.

De tentoonstelling is verlengd tot 1 augustus 2019.

Voor het laatste nieuws en wijzigingen: http:// www.vriendenvanbronbeek.nl/

20 t/m 27 oktober Week van de Koloniale Geschiedenis Museum Bronbeek houdt van 20 t/m 27 oktober 2019 in de ‘Week van de Koloniale Geschiedenis’ een reeks activiteiten rond het thema ‘Zij/Hij’.

Dat de Nederlandse koloniale militaire samen-

5

in onze koloniale slavernijgeschiedenis. Filmliefhebbers kunnen ‘s avonds op 23 oktober in het IndoFilmCafé te Nijmegen de Indonesische speelfilm Nyai. A woman from Java (2016) zien over een Indonesische vrouw, die de concubine was van een Nederlandse bestuursambtenaar; een experimenteel drama, opgenomen in één take, vol historische en culturele verwijzingen en verweven met traditionele zang en dans. De film wordt ingeleid door en nabesproken met conservator van museum Bronbeek.

leving een mannenwereld was, is een onvolledig beeld van de koloniale geschiedenis. Door de eeuwen heen hebben vrouwen in de Oost en de West belangrijke rollen vervuld. Ze waren concubines, slaven, echtgenotes en huishoudsters van witte mannen in de koloniën. Maar ze waren ook vrijheidsstrijdsters, verzetsheldinnen en ze dienden in het KNIL. Ze waren activisten en idealisten, die streden voor vrouwenrechten, beter onderwijs en betere gezondheidszorg. Vrouwen vervulden talloze rollen door de koloniale geschiedenis heen.

Bronbeek gebruikt het thema ‘Zij/Hij’ van de landelijke ‘Maand van de Geschiedenis’ om dit aspect uit de Nederlandse koloniale geschiedenis onder de aandacht te brengen.

Programma Week van de Koloniale Geschiedenis Dr. Vilan van de Loo bijt op 20 oktober de spits af met een lezing over zeebaboes, Indonesische vrouwen die Europese families aan boord van en naar Europa ondersteunden, maar op de kade vaak aan hun lot werden overgelaten.

Dr. Coen van Galen zal diezelfde middag ingaan op de archieven van de slavenhandelaren op Suriname, over de vrouwen én mannen die te werk werden gesteld op plantages.

Dr. Aspha Bijnaar gaat op 23 oktober in haar middaglezing in op de stereotypering van zwarte mannen en vrouwen, die hun wortels hebben

6

In het Focus Filmtheater in Arnhem presenteert Bronbeek op 24 oktober historische filmbeelden uit zijn collectie, die de verhoudingen tussen vrouwen en mannen in de koloniale tijd belichten. Studenten van ArtEZ Hogeschool voor de Kunsten componeerden muziek speciaal voor deze beelden en brengen dat live tijdens de voorstelling ten gehore. De conservator van het museum licht de getoonde beelden toe.

De Stichting Moluks Historisch Museum brengt op 26 oktober een dagvullend live magazine.

Zondag 27 oktober tenslotte is een dag vol activiteiten: rondleidingen door het museum en langs de tentoonstellingen ‘Mahina. Ode aan de vrouw’ en ‘Toean Stammeshaus’; live traditionele gamelanmuziek; theatrale voorstellingen Oostindisch Doof en Land van Toen, waarin de filmen theatermakers Hanneke Coolen en Amber Nefkens inzoomen op de geschiedenis van hun grootouders in de kolonie.

Het programma is tot stand gekomen in samenwerking met ArtEZ, Focus Filmtheater Arnhem, Indo Filmcafé/Lux Nijmegen, Volksuniversiteit Arnhem en Stichting Moluks Historisch Museum.

Het complete programma van de Week is vanaf 1 oktober te vinden en te downloaden op www. bronbeek.nl

Themazondagen Het jaarthema is 75 jaar bevrijding; herdenken, herinneren en vooruitkijken’; de data: 10 november 2019 Herdenken 19 januari 2020 Herinneren 23 februari 2020 Vooruitkijken 22 maart 2020 Wederopbouw en zorg De Themazondagen worden georganiseerd door een samenwerkingsverband van de stichtingen Indisch Erfgoed en Klein Bronbeek, Kumpulan en Museum Bronbeek.

Meer informatie: http://www.vriendenvanbronbeek.nl

Herdenkingen Bronbeek biedt gelegenheid tot het gedenken en herdenken van de slachtoffers en nabestaanden van de strijd in Zuidoost-Azië in WOII en de Bersiap-tijd. Jaarlijks nemen duizenden overlevenden en nabestaanden deel aan herdenkingen bij de monumenten op het landgoed.

Jaarlijks nemen duizenden mensen deel aan herdenkingen. Iedereen is daarbij welkom.

De belangrijkste herdenkingen: 15 augustus Indië herdenking Den Haag 23 augustus Herdenking Jongenskampen Bronbeek 25 augustus Herdenking Vrouwenkampen Bronbeek 31 augustus Birma Siam & Pakan Baroe Spoorwegen Bronbeek 7 september Herdenking Indië Roermond 15 september Herdenking Zeetransporten Bronbeek 26 september Papoea-strijders Bronbeek Meer informatie: http://www.vriendenvanbronbeek.nl

Aan onze vrienden Met de kleurenuitgave is het Bronbeek Bulletin een nieuwe weg ingeslagen. We laten ons meer zien, we laten ons beter kennen. Maar wij van de redactie weten dat er honderden vrienden van Bronbeek zijn, die dit allemaal lezen. En nu zouden we u zo graag wat beter willen leren kennen. Gewoon, zoals dat gaat tussen vrienden.

Hieronder staan vijf vragen. Misschien heeft u een antwoord op alle vier of op een of twee.

We zijn benieuwd naar uw antwoorden.

JUNI/JULI 2019

BRONBEEKBULLETIN

- Waarom bent u Vriend geworden?

- Wat is uw persoonlijke band met Bronbeek?

- Waarover zou u het liefste willen lezen in het Bronbeek Bulletin?

- Hoe is voor u de ideale Vriendendag?

- Zou u meer betrokken willen worden bij de wereld van Bronbeek en zo ja, waar denkt u dan aan?

U kunt ons mailen svvb1983@gmail.com of als dat beter uitkomt schrijven: Bronbeek Bulletin Velperweg 147 6824 MB Arnhem

7

In en om Bronbeek

Opheffing KNIL

Hoog bezoek Hoog bezoek op 24 april 2019 van luitenant-generaal Leo van Beulen en luitenant-generaal Christophe de Saint Chamas gouverneur des Invalides van Hôtel des Invalides aan Bronbeek. Conservator Marc Lohnstein (2e van links) in gesprek met de Franse militair attache, kolonel Sylvian Nogrette, rechts van hem.

De ambassadeur van Indonesië, I. Gusti Anung Wesaka Puja en zijn militaire attaché kolonel Novera B. Lesmana, worden op Bronbeek begeleid door de commandant van het 12e infanteriebataljon Regiment Van Heutsz, luitenant-kolonel G.F.G. Dolmans. Het bezoek was ter gelegenheid van de herdenking opheffing KNIL op 29 mei 2019.

Foto’s: Roger Veringmeier

8

JUNI/JULI 2019

BRONBEEKBULLETIN

9

Financiën Rekening van baten en lasten over het boekjaar 2018 respectievelijk 2017 Baten

Donaties Giften Rente Overige opbrengsten

2018 €

€

20.865,40 5.000,00 876,46 806,00

Begroting van baten en lasten over het boekjaar 2019 respectievelijk 2018 2017 €

Baten €

22.907,01 1.000,00 678,52 0,00 27.547,86

Donaties Giften Rente Overige opbrengsten

Resultaat

10

2018 €

21.000,00 500,00 600,00 5.000,00

24.585,53

Lasten Gratis toegang museum Vriendendag Bronbeek bulletin Portikosten Reis- en verblijfkosten Kantoorbenodigdheden Secretariaatskosten Drukwerk Folders Representatie/attenties Computerkosten Provider Vrienden kaarten Betalingsverkeer ING Contributies/donaties Inwoners Bronbeek Afschrijving inventaris Telefoon Reklamekosten Acceptgiro’s Overig

2019 €

€

€

23.750,00 500,00 600,00 6.000,00 27.100,00

30.850,00

Lasten 0,00 4.086,71 5.958,94 3.012,50 1.350,79 372,30 1.500,00 0,00 0,00 300,00 67,30 91,90 65,73 456,44 30,00 10.100,75 35,00 20,00 0,00 0,00 99,50

0,00 4.955,52 6.528,46 4.002,23 1.399,81 79,84 1.500,00 0,00 0,00 51,50 76,37 91,90 65,73 459,77 30,00 10.826,56 102,00 15,00 0,00 0,00 359,98

Gratis toegang museum Vriendendag Bronbeek bulletin Portikosten Reis- en verblijfkosten Kantoorbenodigdheden Secretariaatskosten Drukwerk Folders Representatie/attenties Computerkosten Provider Vrienden kaarten Betalingsverkeer ING Contributies/donaties Inwoners Bronbeek Afschrijving inventaris Telefoon Reklamekosten Acceptgiro’s Overig

27.547,86

30.544,67

0,00

-5.959,14

JUNI/JULI 2019

Resultaat

BRONBEEKBULLETIN

0,00 4.500,00 6.000,00 1.500,00 1.250,00 100,00 1.500,00 250,00 500,00 100,00 100,00 100,00 100,00 500,00 50,00 10.000,00 100,00 0,00 0,00 0,00 0,00

0,00 5.000,00 6.000,00 4.250,00 1.250,00 100,00 1.500,00 250,00 500,00 100,00 100,00 100,00 100,00 500,00 50,00 10.000,00 100,00 0,00 0,00 0,00 0,00 26.650,00

29.900,00

450,00

950,00

11

Interview

De specifieke smaak van Kumpulan De huidige commandant van Bronbeek, kolonel Van Dreumel, sprak in zijn eerste toespraak als commandant over ons tehuis, ons museum, ons landgoed, onze monumenten en onze Kumpulan, die één onlosmakelijke verbonden geheel vormen.

Vijf vingers aan een hand. Haal één vinger weg dan verdwijnt de kracht. In de serie interviews met de ‘vingers’ deze keer Kees Bolderman, voorzitter van Kumpulan. Hij is een bekende op Bronbeek: bijna acht jaar (april 2002- december 2009) was hij commandant.

Ontstaan “Kumpulan was van 1915 tot 1986 het ‘hospitaaltje’ van Bronbeek. Daarna kwam in de vernieuwde noordvleugel van het tehuisgebouw een aparte verpleegafdeling tot stand. Daardoor had het hospitaaltje geen functie meer en kwam het leeg te staan.” Kees Bolderman vertelt lachend, dat hij het hospitaaltje van Bronbeek al kende. In 1970-1971 was zijn grootvader hier opgenomen. Hijzelf woonde in Arnhem en bezocht zijn grootvader regelmatig. Er waren twee ziekenzaaltjes (nu het restaurant) en een huiskamer (de tegenwoordige serre) waar hij vaak met zijn opa zat.

Hoe uit het hospitaal de Kumpulan ontstond, is een boeiend verhaal. Eind 1970 zou het Koninklijk Tehuis voor Oud-Militairen en Museum Bronbeek door het Ministerie van Defensie te worden gesloten. Er

Kumpulan op landgoed Bronbeek

12

JUNI/JULI 2019

BRONBEEKBULLETIN

13

Kumpulan is met name een ontmoetingsplaats voor veteranen en postactieven mochten geen nieuwe bewoners meer worden opgenomen. Men wilde van het tehuis af. De kwestie sleepte zich voort. Bewoners en personeel verkeerden jaren achtereen in onzekerheid.

Vanaf 1983 kwam er verzet tegen die situatie. De heer Spijkerboer nam het initiatief een stichting op te richten, om Bronbeek te steunen. Burgemeester van Arnhem Job Drijber, wiens oom de vierde commandant van Bronbeek was, werd voorzitter van de nieuwe stichting ‘Vrienden van Bronbeek’, met als doel behoud van het tehuis.

Veel verenigingen die iets met Indië te maken hadden sloten zich aan. De steun was breed. De Vrienden van Bronbeek vochten samen met de toenmalige commandant Willem Epke voor het behoud van Bronbeek. En dat doel werd bereikt, op voorwaarde dat de basis van Bronbeek breder werd: professionalisering van museumfunctie, een plaats om te herdenken en gedenken, en ondersteuning van het Veteranenbeleid van Defensie.

Ook ontstond er een ambitieus plan voor de oprichting van een soort mini-Indonesië, dat in het oude hospitaaltje moest komen. Dat kwam er uiteindelijk niet. Wel een reünie- en congrescentrum. Zo werd op 13 november 1989 de Stichting Kumpulan Bronbeek opgericht als een ‘dochterstichting’ van de Vrienden van Bronbeek. Om het hospitaaltje gereed te maken voor de nieuwe fase, was enorm veel geld nodig. Dat werd ingezameld mede dankzij de inzet van de toenmalige commandant Bronbeek Rudi Boekholt. Op 24 september 1992 opende minister van defensie Relus ter Beek het gebouw.

14

In de late jaren 1990 is er een teruggang: de winst blijft uit, terwijl asbestsanering en andere aanpassingen noodzakelijk zijn. In 2003 dreigt een faillissement. Dan is Kees zelf commandant en hij grijpt stevig in. In ruil voor financiële steun van Defensie krijgt het bestuur van Kumpulan twee opties voorgelegd: bij de eerste optie wordt Kumpulan deel van de organisatie van KTOMM Bronbeek, inclusief personeel; bij de tweede komt de Stichting Kumpulan Bronbeek onder curatele van Defensie in ruil voor de financiering van de saneringen en verbouwingen. Het wordt de tweede. Het gebouw is daarna eigendom van Defensie, en Kumpulan huurt het. De commandant Bronbeek is in de nieuwe constructie voorzitter van de stichting Kumpulan Bronbeek en zijn hoofd bedrijfsvoering lid van het bestuur.

Het werkt. Vanaf dat moment gaat het beter met Reünie en Congrescentrum Kumpulan, mede dankzij de nieuwe manager Kersten. Na verloop van tijd is de onder curatele stelling niet meer nodig en wordt stilzwijgend beëindigd. In 2017 is er groot feest wegens het zilveren jubileum.

Wat is Kumpulan eigenlijk?

“Kumpulan is vooral een reünie en congrescentrum en met name ontmoetingsplaats voor veteranen en postactieven van Defensie en de Indische gemeenschap. Zo stond het aanvankelijk ook in de statuten van Kumpulan. Die basis is in de loop van de jaren verbreed en ook statutair gewijzigd. Bronbeek Museum bezoekers kunnen hier terecht, als ook passanten, jubilerende verenigingen komen hier bij elkaar en verjaardagen worden hier ook gevierd.”

“We maken geen reclame naar buiten. Er is geen acquisitie. Het is allemaal hoort-zegt- het-voort.

De kwaliteit van de keuken is er debet aan dat veel mensen hier graag komen eten.”

Het is een bijzonder restaurant, mag er winst gemaakt worden?

“Winst klinkt zo commercieel. We hebben lange tijd in de rode cijfers gestaan. Gelukkig ligt dat

JUNI/JULI 2019

inmiddels ver achter ons. We hebben een gezonde bedrijfsvoering. En natuurlijk gaat het ene jaar beter dan het andere jaar.”

“Mijn grootste zorg is nu de veroudering van het personeel en de vrijwilligers. Er zijn personeelsleden die al vijfentwintig jaar in dienst zijn van Kumpulan. Het verloop is nul. We hebben nu twee jongere koks in de keuken erbij, die het vak op de werkvloer leren. Zij moeten zich de specifieke smaak van Kumpulan zich eigen maken.

Verder hebben we oproepkrachten.”

Hangt dat samen met wat er op landgoed/museum Bronbeek gebeurt?

“Volgens mij niet... Natuurlijk zijn er evenementen, waarbij we samen werken met Bronbeek.

We zijn hier de catering bij uitstek bij de grote herdenkingen in augustus en september. Dus er wordt een groot aantal zaken samen gedaan met Bronbeek maar we zijn volstrekt autonoom.

Er zijn veel reünies, studiedagen, verjaardagen, noem maar op.”

Een vraag die veel mensen stellen is waarom de keuken al om zes uur dicht gaat.

“Het is geen normaal restaurant. We moeten rekening houden met de omgeving, dus onze Bronbeekbewoners en de buurt. Je kunt niet elke avond tot diep in de nacht allerlei partijen houden. En ook niet onbelangrijk, we hebben een beperkt aantal personeelsleden in dienst. Er zijn elf vaste medewerkers: dat zijn de manager en de administratieve kracht, vier koks en de rest is bediening. Gelukkig hebben we vrijwilligers die tijdens grote happenings het eten opscheppen, dat is de opschepploeg. Sommige van deze vrijwilligers werken ook in het winkeltje, als parkeerwacht of als museumgids.”

Is het raar om als oud-commandant voorzitter van Kumpulan te zijn?

Toen ik het commando overdroeg aan mijn opvolger, heb ik het voorzitterschap van Kumpulan Bronbeek behouden. Als oud-commandant weet

BRONBEEKBULLETIN

Kees Bolderman

ik natuurlijk als geen ander waar een commandant tegen aan kan lopen. Juist omdat ik dat weet, werkt het makkelijker.

Hoe verloopt een gewone dag?

Om half elf gaan we open. Onze manager heeft de dagelijkse leiding met betrekking tot roosters en de gang van zaken. Als bestuur bemoeien we ons daar niet mee. Wij sturen op afstand maar die afstand is niet groot. Elke maand is er een bestuursvergadering. Vaak ben ik zelf om verschillende redenen twee á drie keer in de week in Kumpulan aanwezig, maar zeker niet elke dag. Als bestuur zijn we de werkgever van al het personeel, dus we hebben te maken met zaken als de wet poortwachter en contacten UWV. Hoe is het contact met de wijk, buiten Bronbeek?

“Nu is het goed. Maar dat is anders geweest. In de tijd van commandant generaal Geerts was er rumoer in de wijk omdat er toen een achteruitgang op het landgoed kwam. Na dat rumoer is de verhouding hersteld en die durf ik nu zelfs heel goed te noemen. Het komt ook omdat Kumpulan, de wijk in de gelegenheid stelt specifieke dingen in Kumpulan te organiseren.

15

In 2018 is parkeren in de buurt een probleem geweest. Op sommige Bronbeek-evenementen komen veel bezoekers die op het Bronbeekterrein en in de buurt parkeerden. Uiteindelijk heeft de commandant Bronbeek als eindverantwoordelijke ervoor gezorgd dat de auto’s voortaan geparkeerd werden op de Han, op straffe van wegslepen. De buurtbewoners kregen als compensatie een muziekconcert aangeboden.

Je moet hier niet tot diep in de nacht allerlei bruiloften en partijen hebben, dan krijg ik ook de commandant van Bronbeek op mijn nek.

Uiteindelijk is hij eindverantwoordelijk voor alles wat hier gebeurt op het terrein. Daar houd ik me aan, want ik ben zelf commandant van Bronbeek geweest.”

Bewoners Nieuwe bewoners

In memoriam

De heer A.G.H. Gensen. Zijn laatst beklede rang Adjudant bij de Koninklijke Landmacht. Hij deed zijn intrede in KTOMM Bronbeek op 23 maart 2019

Overlijden van de heer L. Kool op 24 mei 2019. De heer Kool werd geboren op 3 juli 1930 te Gorinchem. Zijn laatste rang was Korporaal der Mariniers. Hij woonde sinds dec 2016 in het KTOMM Bronbeek.

De heer J.H.A. Severijns kwam op 19 april 2019 in KTOMM Bronbeek wonen. Zijn laatst beklede rang was Adjudant bij de Koninklijke landmacht.

Aanbieding voor Vrienden: Toean Stammeshaus

In memoriam Overlijden de heer G.J. Lucius op 2 juni 2019. De heer Lucius werd geboren op 31 december 1936 te Heeswijk. Zijn laatste rang was Adjudant der Infanterie onderdeel van de Koninklijke Landmacht. De heer Lucius had een hele grote wens: naar Lourdes te gaan. Nu gaat Bronbeek sinds een aantal jaren met een aantal bewoners mee op Militaire Bedevaart naar Lourdes. Meneer Lucius en zijn broer als zijn begeleider gingen deze keer mee.

Toean Stammeshaus vertelt het indrukwekkende levensverhaal van Friedrich Wilhelm (Willem) Stammeshaus (1881-1957).

Na het overlijden van zijn vader, een militaire arts die diende in het Duitse leger en vervolgens bij het KNIL, vertrekt de jonge Stammeshaus naar Nederlands-Indië. Hopend op een succesvolle carrière in de Oost gaat hij ook op zoek naar zijn biologische moeder. Maar in zijn geboorteland Atjeh aanschouwt hij de eerste jaren vooral de gruwelen van de Atjehoorlog, waar hij als onderofficier bij betrokken is.

Door zijn grote interesse in de Atjehse taal en cultuur, weet hij zich op te werken tot bestuursambtenaar en conservator van het Atjeh Museum in Koeta Radja. Na dertig jaar keert Stammeshaus voorgoed terug naar Nederland, en treed in dienst bij het Koloniaal Instituut in Amsterdam, het huidige Tropenmuseum.

Leden van de Stichting Vrienden van Bronbeek kunnen het boek Toean Stammeshaus aanschaffen voor de speciale Vriendenprijs van E 19,50 inclusief verzendkosten (normale verkoopprijs E 24,50).

Stuur een mail met uw contactgegevens naar info@LMpublishers.nl Bellen kan ook 085 8772397 LM Publishers, Parallelweg 37, 1131 DM Volendam.

16

F.W. (Willem) Stammeshaus met zijn echtgenote P.M. (Nelly) Enderlé, Koeta Radja 1926

JUNI/JULI 2019

BRONBEEKBULLETIN

17

Kolonel met kruiwagen Precies in het midden, boven de ingang van de voorgevel van het honderdtienmeter lange koninklijk tehuis voor oud-militairen en museum Bronbeek en boven de vergulde letters stichter en beschermheer bevindt zich het borstbeeld van koning Willem III. Hij was de echtgenoot van prinses Emma van Waldeck-Pyrmont. In 1890 werd uit dit huwelijk prinses Wilhelmina geboren. Haar moeder was tot 1898 regentes. Toen was Wilhelmina achttien jaar. Zij werd dat jaar op 31 augustus als koningin ingehuldigd.

Ter gelegenheid van die inhuldiging plantte de toen tweede commandant van Bronbeek - luitenant-generaal b.d. Karel van der Heijden - op een door een sierhek gemarkeerde plek op het gazon voor de Kumpulan een zomerlinde. Het werd een schitterende grote boom met ieder jaar een dikker wordende statige stam die met trots een steeds verder uitdijende dichtere en hogere kruin triomfantelijk omhoog stuwde. Het was een sierlijke blikvanger voor elke Kumpulan-bezoeker.

Maar door Wereldoorlog II werd hij door granaatscherven deerlijk beschadigd. Alsof dat nog niet erg genoeg was, ook door de bliksem getroffen.

Veel mogelijkheden om de noodzakelijke levenssappen via het spinthout naar boven te transporteren werden hierdoor onmogelijk. Het in leven blijven werd voor de eens zo prachtig dominerende boom steeds moeilijker; de eens zo statig stralende schitterende schoonheid van voor de oorlog degenereerde en werd onooglijk en meelijwekkend. Elk voorjaar bleven bij meerdere takken de blaadjes weg. Jaar na jaar werd de aftakeling een droevige realiteit. Door de vernietigende werking van zwammen werd de ontluistering compleet.

Het ongeschonden sierhek vroeg om nieuw leven.

En dat kwam er. Door Boomkwekerij Tonsel te Dronten werden van de beschadigde boom in 2012 stekken genomen en met succes opgekweekt.

Het had letterlijk nogal wat voeten in de aarde voor het nieuwe frisse boompje de vergane glorie

18

had vervangen. Maar toch, op 20 maart 2019, om precies te zijn om 13. 30 uur, gebeurde het.

Ons aller kolonel Van Dreumel was bezig zijn rug geweld aan te doen. Hij vertilde zich bijna aan een king size kruiwagen met twee wielen, vol zwarte aarde, bestemd voor een gegraven gat binnen het mooie hek. Dat werd de plaats voor het nieuwe boompje. Natuurlijk waren er betweters die het gat veel te ondiep vonden. Twee bewoners liepen met gewone kruiwagens, minder groot en ook met minder inhoud. Maar ja, verschil moet er zijn.

Het resultaat mag er zijn. Er staat inmiddels - eind mei - een mooie gezonde boom van dezelfde bloedgroep als die in 1898 werd geplant. Hij is inmiddels bijna drie meter hoog, heeft een bladerrijke kruin en een kaarsrecht stammetje. En de kolonel loopt ook nog steeds met een kaarsrechte rug rustig rechtop. De tekst op het bordje voor het fraaie hek moet nog wel aangepast worden.

Het goed gezond gretig groeiende jonge boompje werd niet geplant door Luitenant-generaal Karel van der Heijden, maar door een andere Karel, de huidige commandant van het Koninklijk tehuis kolonel K.G.J. van Dreumel.

Stichting vrienden van Bronbeek Onze Stichting Vrienden van Bronbeek spant zich in voor activiteiten en versterking van haar organisatie.

Zij doet dat ook een beroep op alle lezers.

Ons verzoek: meld u aan als Vriend, als u dat nog niet bent. En zoek met ons mee naar nieuwe Vrienden, die misschien al in uw directe omgeving te vinden zijn.

Voor een minimale bijdrage van € 17,50 per jaar per persoon steunt u een bijzondere instelling.

Vriend worden, is mogelijk door de bijdrage over te maken op IBAN rekeningnummer: NL89 INGB 0000 0009 40 t.n.v. de penningmeester van de Stichting Vrienden van Bronbeek te Arnhem.

Geïnteresseerden kunnen ook de onderstaande bon invullen en opsturen naar de Vriendenadministratie van de Stichting Vrienden van Bronbeek: Velperweg 147, 6824 MB Arnhem.

Vervolgens ontvangt u een acceptgirokaart.

✁ Bon voor aanmelding nieuwe Vrienden

Jaap Brink

Naam: Adres: Postcode:

Woonplaats:

E-mailadres: IBAN rekeningnummer: Vrienden van de Stichting Vrienden van Bronbeek ontvangen onder meer het Bronbeekbulletin

Foto: Jan Mossink

JUNI/JULI 2019

BRONBEEKBULLETIN

19

Aanwinsten

Speciale aanwinst

Overzicht aanwinsten januari t/m 19 april 2019.

Schenkingen Mw. A. Boekholt, Arnhem Mw. H.M. Geursen-Voordouw, Velp Dhr. H. Mommersteeg, Vlijmen Mw. H.B. Bosman, Norg Mw. A. Lambert-Francken, Wassenaar Mw. I. Zonneveld-Steensma, Nunspeet Dhr. K. Sirag, Amersfoort W. van de Meeberg, Zwolle Mw. G. Mulder, Oosterbeek M.B. Voorneman, Velp H.J. van Kranenburg, Geldrop Mw. G. Renon, Breda A.M. Johannes, Soest J. van den Beemt, Bemmel J.C.W. Nijman, Nieuwkoop Mw. A. Uitten, Noordwijk G.J. van der Meer, Den Haag Mw. E. Matthijssen-Buijs, Zevenaar C. Kradolfer, Arnhem Mw. M. Post-de Jeu, Groningen Mw. Borghorst, Oosterbeek Dhr. Z. Brekveld, inwoner Bronbeek Mw. E. Knook, Nunspeet Dhr. R. Voskuil, Oosterbeek Mw. N. Esvelt Mw. M.F. Vis, Den Haag Mw. Wagner, Velp K.J.A.M. Maseland, Arnhem

Uniformen, onderscheidingen en documenten Tekening Onderscheidingen Kampmemorabilia, documenten, foto’s en lp’s Foto’s Zes tekeningen Stempel oto’s Twee fotoalbums Documenten Negen kampkaarten Foto’s Kampmemorabilia en foto’s Documenten, foto’s en een bord Fotoalbum, documenten en emblemen Zeven poppen Drie foto’s Foto’s en krant Portefeuille Armband Onderscheidingen Onderscheidingen en documenten Foto’s en documenten Kist met stereoscoop Foto’s Twee fotoalbums Zwaard zonder schede Uniformjas en -onderdelen

Aankoop Fotoalbum ‘Souvenir 25-jarige echtvereeniging in september 1887 Du Perron-Toens’ en 17 losse foto’s Rok grootkostuum gouverneur-generaal Nederlands-Indië, aangekocht via de Stichting Vrienden van Bronbeek

Overdracht

De pet is vervaardigd door kledingfirma Savelkoul die destijds gevestigd was in Batavia en Bandung.

Het is een schaars object, waarvan er nu slechts een exemplaar in de collectie bevindt.

Van het bestuur Uitslag prijsvraag: waar en wat is dit?

De rozet was van het toegangshek van KTOMM Bronbeek. Het hek bevat meerdere rode rozetten.

Een aantal Vrienden herkenden de rozet.

Het bleek toch lastig hoorde ik her en der. Maar er zijn toch zes goede inzendingen.

De winnaar is bepaald door loting.

Gefeliciteerd Gerard Dinklo.

Nieuwe prijsvraag: wie herkent deze foto?

Iedere bezoeker passeert dit, dat is het hulpmiddel dat ik u geef.

Stuur uw oplossing naar: geertjebesselink@gmail.com Onder de goede inzendingen verloten we de catalogus Museum Bronbeek.

Oorlogsmuseum Overloon: Prentbriefkaart

20

In tegenstelling tot de witte petten van het Binnenlands Bestuur, zijn de petten van het Inheems Bestuur zwart.

Deze recente aanwinst voor de collectie van Museum Bronbeek betreft het model 1932. Op het afneembare embleem staat W in gouddraad is omringd door een lauwerkrans, dit geeft samen met de gouden rand op de klep de functie van regent Inheems Bestuur aan.

JUNI/JULI 2019

BRONBEEKBULLETIN

21

Historie

Bronbeek

anno 1904

Kijkt u ook zo graag naar die mooie oude foto’s van Bronbeek? In de Indische zaal hangen ze aan de muur. Gangen, kamers, mensen. Verstild. Onwillekeurig denk je bij jezelf: hoe was het leven op Bronbeek toen? Een deel van het antwoord staat in Taptoe! Herinneringen van oud-soldaten en invaliden van het Indische leger te Bronbeek (1904), geschreven door A. Prell, een oud-militair. Het is een bonte verzameling van stukken, het ene flauw, het andere razend interessant en in ‘Bij de invaliden op Bronbeek’ komt het dagelijks leven in detail voorbij. En het venijn zit in de staart: dan weet u meteen hoe de maatschappij toen dacht over Bronbekers. Let op, het is oud Nederlands.

De meeste bezoekers van Arnhem's schoone omstreken, hebben vrij zeker ook het Invalidenhuis op Bronbeek, de mooie stichting van Koning Willem III, gezien. Verreweg het grootste deel van hen zag het echter slechts van de buitenzijde.

Eenigen zullen misschien een kijkje daarbinnen hebben genomen, ten einde de op de Atjehers en elders veroverde kanonnen, wapenen, enz. te bewonderen, maar het eigenlijke leven der in die koninklijke stichting gehuisveste veteranen, en 't verleden van dezen, zal hun wel onbekend zijn gebleven. En juist dat is het voornaamste; tenminste voor iemand die belang stelt in de geschiedenis van Insulinde. Daarom heb ik het ondernomen, eens eenige uren tusschen die oudjes door te brengen, en van de talrijke typen onder hen, eenigen uit te pikken, waarmede ik mij over hun wedervaren heb onderhouden. Uit hunne verhalen zal ik trachten een reeks van krijgstafereelen te schetsen, beginnende met den oorlog op Bali, wijl er nog enkelen op Bronbeek worden gevonden, die daaraan deelnamen.

Het is gemakkelijk te begrijpen, dat niet alles,

22

wat mij werd opgedischt, als zuivere munt moet worden aangenomen. Immers, zooals overal, vindt men ook hier z.g. „helden", bij wien vergeleken ,Achilles' een kind was. Aan den anderen kant schuilen er ook terughoudenden onder, mannen, wien men als het ware elk woord als met een kurketrekker uit de keel moet halen, en die eerst na een langdurig ondervragen in de diepte van hun gemoed willen laten blikken, en een en ander uit lang vervlogen tijden in hun geheugen terug willen roepen. De geschiedvorscher zal deze schetsen dan ook niet moeten beschouwen als een nieuwe bron van onomstootelijke feiten.

Zij bevatten slechts een luchtige aanvulling der sobere, scherp omlijnde beschrijving der Indische krijgsgeschiedenis, uit de laatste helft der voorgaande eeuw.

Alvorens mijn taak te beginnen, zou ik mijn lezers gaarne een kijkje willen geven op het leven en het werken der invaliden in 't algemeen. Ik ben daartoe in de gelegenheid gesteld geworden door den hoogst verdienstelijken commandant van Bronbeek, den kranigen overste jhr. N. C. van

JUNI/JULI 2019

Heurn en diens eveneens zoo gunstig bekenden adjudant, den majoor Schwing, benevens enkele onderofficieren. Aangenaam zou 't mij zijn geweest iets te kunnen mededeelen uit het leven dezer, in de geschiedenis van Atjeh zoo dikwijls vermelde hoofdofficieren, maar 't was mii onmogelijk hen aan 't spreken te krijgen, ,'k Houd niet van „opkammerij"; ,'k timmer niet graag aan den weg;" ,'k deed niets meer dan andere kameraden„'n beetje geluk gehad ziedaar de korte antwoorden, die 'k den heeren heb kunnen ontlokken. En hier deed zich hetzelfde verschijnsel voor, waarover ik als correspondent van buitenlandschie bladen, zoo dikwijls heb te klagen. Indien 'k b. v. voor de te Berlijn verschijnende „Woche" portretten tracht te bekomen van hooggeplaatste personen hier te lande, dan word 'k geregeld afgescheept met dezelfde bewoordingen, als die 'k daareven aanhaalde. Ik moet dan wel eindigen met inkt te vermorsen om van een of ander familielid, dat trotsch is op de positie van vader, oom enz., een beeltenis te kunnen bemachtigen.

Zoo zal ik ook moeten doen ten opzichte van de heeren Van Heurn en Schwing, die 'k in gedachten zal houden. Naar 'k vertrouw, zijn er nog wel luitjes die onder hen gediend hebben, en die 't wel zullen weten dat hunne superieuren het kruis voor Moed, Beleid en Trouw, alsmede de eervolle vermeldingen, niet hebben te danken aan een „beetje geluk." Ik hoop nu maar, dat ik in handen moog vallen van een „opsnijer", die met hen in 't vuur geweest is, en dan .... ja, dan zal ik zóó aan den weg timmeren, dat 't naar alle zijden wordt gehoord.

Deze beide, aan 't hoofd der Invaliden-stichting geplaatste officieren, nemen hunne verantwoordelijke betrekkingen met hart en ziel waar. Zulks blijkt ten duidelijkste uit het gezegde van een der verpleegden, een uiting, die ten volle door alle omstanders werd beaamd: “onder generaal Smits was 't hier goed, onder Van der Heyden beter, en nu is 't uitstekend. Alleen heeft de commandant een grooten hekel aan drinkebroers,

BRONBEEKBULLETIN

die, wanneer ze zich na verschillende waarschuwingen niet beteren, onverbiddelijk worden weggejaagd. Wel kan de man de zon in 't water zien schijnen, zóó erg is 't niet. Heeft iemand voor een enkelen keer eens een borrel te veel op en staat hij overigens bekend als een flinke kerel, dan loopt het wel met een stevigen uitbrander af. Maar een zuiper neen, dien duldt hij niet."

Daarin heeft de commandant dan ook volkomen gelijk; want er is een tijd geweest, waarin de Arnhemmers het gesticht betitelden met den naam van „zuipkolonie." Die blaam viel onverdiend op tal van oudjes, die nimmer door Arnhemmers werden gezien. Men veroordeelde allen wegens het optreden van enkelen, die door hunne verdichtsels de noodige borrels wisten los te krijgen van burgers en militairen, en ten slotte in een toestand geraakten, die een slecht licht wierp op de stichting in haar geheel.

Nu komt zoo iets niet gemakkelijk meer voor.

Een uitstekend personeel waakt tegen zulke buitensporigheden. Daarvan dient in de eerste plaats genoemd de huismeester onder-luitenant, G. H. A. Boulonois. Deze, een Nederlander, kent zijn luitjes door en door en weet, door geregeld voeling met hen te houden, een uitstekenden band te vormen tusschen de hoofden en de verpleegden. Op hem volgt de adjudant-onderofficier Gutzki, Duitscher van geboorte, wiens zacht karakter een scherpe tegenstelling is met dat van den sergeant-majoor Steinmetz, ook een Duitscher.

Deze laatste is een type van die echt stramme Pommersche onderofficieren, die alleen hun plicht kennen. Zoo'n man is daar evenwel niet overbodig, want de oudjes op Bronbeek zijn niet allen katjes om zonder handschoenen te worden aangepakt.

Aan de hiervoor genoemden is, in vereeniging met een betaalmeester, een officier van gezondheid, een hulpapotheker, een adjudant-schrijver, leeraren, geestelijken en een organist, de zorg opgedragen voor het lichamelijk en zedelijk welzijn der invaliden.

23

Bij mijn bezoek waren op Bronbeek aanwezig 135 oud-strijders, en wel 86 Nederlanders, 24 Belgen, 16 Duitschers, 5 Zwitsers en 4 Franschen. Om er te worden opgenomen, hebben die lieden afstand moeten doen van hun pensioen, waarvoor zij huisvesting kleeding, voeding en zakgeld ontvangen. Het laatste bedraagt voor een soldaat 10, voor een korporaal 15, een sergeant of fourier 20, een sergeant-majoor 25 en een adjudantonderofficier 30 cents per dag. Geëmployeerden en gepensionneerden met verhoogd gagement ontvangen eene toelage.

Ten einde te voorkomen, dat de luitjes zich te buiten gaan, wordt het zakgeld dagelijks uitbetaald, en dat is een uitstekende maatregel, al zou er voor enkelen eene uitzondering kunnen worden gemaakt. Immers, men vindt meestal onder de onderofficieren er eenigen, die op hun zakboekje honderd gulden en daarboven aan gespaarde zakcenten hebben staan.

Voor brieven aan hun familieleden zijn de verpleegden vrijgesteld van port. Hunne levenswijze is streng geregeld. Des zomers wordt te 6, des winters om 7 uur reveille geblazen. Kort daarna wordt koffie, met voedzaam brood en boter verstrekt. Te half negen krijgen de manschappen weer koffie met een boterham, die des Zondags is belegd met een stukje worst of kaas. Om één uur is het middageten, dat bestaat uit soep, vleesch, groenten en aardappelen, benevens een glaasje gerstenbier. Alles is van uitstekende hoedanigheid en smakelijk toebereid in een keurig ingerichte keuken, waar een prima kok het bewind voert. In plaats van rund- en varkensvleesch krijgen ze nu en dan gebraden konijnen, die afkomstig zijn uit een eigen fokkerij, of ook wel karpers, waarvan de vijvers op Bronbeek krioelen. Verder worden er ook forellen gekweekt en menig zieke heeft zich reeds aan die keurige vischsoort vergast.

Thee kunnen de lieden den geheelen dag krijgen, en te 4 uur des middags ontvangen ze er nog een boterham bij. Des avonds om halfnegen wordt er koffie met boter en brood of pap

24

verstrekt. Voor een groot deel wordt de boter door de invaliden zelf gemaakt; 6 koeien leveren de melk daarvoor.

Voorts zorgen een 40 varkens er voor, door goed te slobberen, dat ze ieder op z'n beurt waardig worden bevonden om hunne ribbetjes, kluifjes enz. enz. te doen dienen als ornament van de erwtensoep, alias snert. Ook zijn er nog kippen en duiven in vrij grooten getale aanwezig, om van fruit en groenten niet te spreken.

(De onderofficieren eten afzonderlijk, maar hun menu is volkomen gelijk aan dat der soldaten. Zij bewonen alleen of met hun tweeën één kamer, die allergezelligst is ingericht).

Het viel mij op, dat verscheidene soldaten vóór het eten baden; in Indië heb ik zulks nimmer opgemerkt. Guus, de cicerone, wien ik vroeg of de geloovigen niet te lijden hadden van den spot hunner minder- of ongeloovige kameraden, keek mij verontwaardigd aan en zeide: „Maar meneer, hoe kunt u zoo iets denken van oud-soldaten?

Dat kan men alleen van kwajongens verwachten!"

De godsdienstoefeningen, die elken Zondag worden gehouden - om 8 uur voor de protestanten, om 10 uur voor de katholieken - zijn geregeld goed bezocht; niettegenstaande er op dat bezoek niet de minste dwang wordt uitgeoefend.

In een eenvoudige kerkkamer staat rechts een altaar voor de lutheranen en links een voor de katholieken. Orde- en eereteekenen van verpleegden en hooggeplaatste vrienden van het gesticht, waaronder het ijzeren kruis van een verpleegde, den Duitscher Buschmann, versieren de wanden.

Het nachtleger der oud-strijders laat ook al niets te wenschen over. 't Bestaat uit een stroozak, een paardeharen matras met dito hoofdkussen, 2 lakens en 2 dekens. De zeer zindelijke slaapkamers worden, evenals het geheele gebouw, centraal verwarmd. Het schoonhouden van alles is, zooals te begrijpen valt, het werk der verpleegden zelf, met dien verstande, dat de oudsten in jaren het lichtste werk verrichten.

JUNI/JULI 2019

Er stond een oudje, „die reeds driemaal door mageren Hein was uitgenoodigd om met hem mee te gaan” Voor de alleroudsten en gebrekkigen is gelijkvloers een groote zaal ingericht als chambrée.

Ik zag daar vóór een der kribben een zeer oud krijgsman in de houding staan, ten einde het saluut te brengen aan den majoor Schwing, die zoo vriendelijk was mij te begeleiden. Boven zijn krib zag ik tegen den muur verschillende, uit tijdschriften geknipte portretten, en ook enkele oleographieën. Onder die laatste troffen mij de afbeeldingen van keizer Wilhelm II en keizerin Augusta, diens gemalin. Ik vroeg den man of hij een Duitscher was. „Neen," zeide hij, „ik ben Franschman."

Verwonderd vroeg ik nu, hoe het dan kwam, dat hij het Duitsche keizerspaar zoo vereerde.

Nu draaide ons oudje zich langzaam om, liet zijn glimmende oogjes tevreden over zijn kunstschatten glijden en vroeg op langzamen toon: „O, bedoelt u die twee? Ja, ja, dat zijn prachtstukken; ze glimmen zoo mooi." (Er zat nl. een dikke laag vernis op).

Een eindje verder zat een blinde ijverig in een boek te lezen; snel gleden zijne vingers over het Braille-schrift. De commandant heeft hem in 't lezen daarvan onderwijs laten geven en thans gevoelt de man zich gelukkig, dat hij op die wijze den eindeloozen tijd kan korten.

Zijn verhaal, hoe hij blind werd, is zóó kort, doodeenvoudig en hoogst tragisch, dat ik het hier even laat volgen: „Ik stond des nachts te Atjeh op post. Een heldere sterrenhemel verlichtte het terrein. Plotseling voelde ik een golf bloed naar mijn hoofd stroomen. Een dik floers kwam vóór mijn oogen en belette mij te zien. Dat floers bleef."

De invaliden lezen veel, en hunne bibliotheek

BRONBEEKBULLETIN

bevat vrijwat goede boeken, meerendeels krijgsverhalen en vertellingen over Indië.

Zoo iets is juist hier geliefkoosde kost. De wetenschappelijke werken blijven meestal ongeopend. Voor vrijwel alle vreemdelingen die op Bronbeek zijn gehuisvest, is lectuur uit eigen vaderland aanwezig.

De zieken worden voorbeeldig verzorgd. Velen lijden aan verval van krachten, maar ook vindt men er die de tering hebben of lijdende zijn aan koortsen, vallende ziekte, enz..

Het deed mij goed, te zien, met welk een hartelijke belangstelling de verschillende lijders door den majoor Schwing werden toegesproken en hoe hij zich overtuigde, of voor alles goed zorg werd gedragen.

Een teringlijder, op wiens gelaat het naderend einde was te lezen, gaf op de vraag van den majoor: „hoe gaat het je?" een zoo opgewekt antwoord, en keek zijn chef daarbij zoo dankbaar aan, dat mijne oogen vochtig werden.

Vóór een andere krib stond een oudje, „die reeds driemaal door mageren Hein was uitgenoodigd om met hem mee te gaan," zooals hij ons vol humor mededeelde. Met bevende stem, maar meteene schittering in z'n guitige oogen, vervolgde hij: „Ik heb „Heintje" geantwoord, dat hij mij op zoo'n alledaagsche manier niet mee kreeg. Ik verwacht hem minstens met een automobiel, omdat 'k nog nooit in zoo'n ding gezeten heb. Sedert is herhaaldemalen een automobiel ons „thuis" komen binnenrijden en telkens dacht ik dan: O jé, daar heb je Hein die me komt halen.

Maar mis hoor, 't heerschap heeft me vergeten."

Beneden luidde een klok. 't Was etenstijd en ieder zocht zijn plekje aan tafel. De oudjes aan 't hoofd. Toen ik hen daarna met smaak zag eten, dacht ik: Nederland laat zijn oud-strijders waarlijk geen honger lijden, en mochten er in 't buitenland weer lasterlijke aantijgingen over 't mishandelen van soldaten bij ons Indische leger worden verspreid, dan zal ik mij met waar genoegen scharen onder hen, die zulke laagheden met kracht bestrijden.

25

Vriendendag • 1 september 2019

Fantasy komt optreden: een spectaculaire groep bestaande uit dansers en trommelaars.

Lezingen In de commandantwoning op Bronbeek kunt u twee lezingen bijwonen. Majoor Aarnout Mijling spreekt over zijn ouders en zijn schoonfamilie, zijn grootvaders dienden in KNIL. Vilan van de Loo vertelt over het leven van KNIL-vrouwen in de tangsi, aan de hand van de mooie boeken van Lin Scholte.

Museum Ook het museum neemt dit jaar weer deel aan de Vriendendag. Een gratis rondleiding door het Museum Bronbeek behoort tot de mogelijkheid.

De KNIL re-enactmentgroep militairen is ook dit jaar weer aanwezig.

Marc Tierolf

Hawaiian Fantasy

Challenge XL

We hopen dat het grasveld bij de Kumpulan zonovergoten zal zijn, zodat de band Challenge XL kan optreden, met zangeres Stella Makadoero.

Zij zullen de gehele dag de muziek verzorgen, ook voor de optredende groepen en artiesten.

Er kan volop gedanst worden. Er is een optreden van Emy Makadoero en Mitch, bekend van het tv-programma Idols. Op het hoofdterrein is een optreden van de jongerenband The 3e Generation, de kinderen van de bandleden van Challenge XL. Het is belangrijk om ook jongeren bij onze Vriendendag te betrekken, we moeten doorgeven naar naar de volgende generaties. Zo houden we ons erfgoed in stand.

grasveld zullen attractieve Indische en andere stands staan. Zo zal er een ‘goed geluk stand’ zijn en stands van verschillende goede doelen en stichtingen, zoals de Ben Heart Stichting. Ben Heart verzorgt zelf een optreden ten gunste van zijn stichting. Ook verwachten we boekenstands, een luxe aanbod van sarong & kabayas en accessoires uit de Arijani Collection. Dit jaar verwelkomen we ook de jonge Indische kok en ‘rising star’ Marc Tierolf, die een kookworkshop geeft met de oude schriftjes van zijn Oma Miet.

En er is meer, zoals een demonstratie en workshop in latin dance van het kampioenspaar Warcin en Lady. De Polynesian Dansgroep Hawaiian

Op het terrein tussen het museum en de grote tent bij het

26

The 3rd Generation

Programma kort 10.00 uur: Ontvangst in de grote tent, met koffie met cake.

10.30 uur: Opening van de Vriendendag door Kolonel K. van Dreumel. Aansluitend een optreden van een militaire fanfare.

12.00 uur: Algemene ledenvergadering in de Poorterzaal 13.00 uur: Indisch buffet in Kumpulan. Aanmelden is noodzakelijk, vol is vol.

15.30 uur: Optreden gamelangroep in het museum.

16.30 uur: Einde Vriendendag.

Presentatie: Hans en Margot Verbrugge Ook: lezingen in de commandantswoning, artiesten op het buitenveld, stands en kraampjes.

Gratis entree voor vrienden van Bronbeek.

Alles onder voorbehoud, voor de laatste informatie zie http://www.vriendenvanbronbeek.nl/

Mitch

JUNI/JULI 2019

BRONBEEKBULLETIN

27

Monument: strafkamp Dampit (1944-1945) Kunstenaar: Rudi Augustinus ‘TER NAGEDACHTENIS AAN ALLE GETROFFENEN VAN DE DAMPIT-AFFAIR’

28

JUNI/JULI 2019