Cutiano agüerro

Page 1

Chusé Inazio Nabarro (Tauste, 1962) ye lizenziato en Filolochía Ispanica e profesor de luenga e literatura castellana en un instituto de Balbastro. Miembro de o Consello d'a Fabla Aragonesa dende 1978 e presidén de o mesmo dende 2004, ha publicato bel manullo de treballos lingüisticos e literarios sobre l'aragonés. Ye autor de libros de creyazión como O mirallo de chelo, En esfensa de as tabiernas e atros poemas, Sonetos d'amor e guambra (poesía), e Astí en do l'aire sofla ta sobater as fuellas de os árbols, Tiempo de fabas, Chuan Galé e Reloch de pocha (narratiba).

1 Francho Nagore

Poeta de a primera chenerazión d'autors en aragonés común e tradutor, ha publicato los siguiens libros de poemas: Sospiros de l'aire (1971), Cutiano agüerro (1977), Purnas en a zenisa (1984) e Baxo a molsa (1999). En a suya obra poetica, esteticamén moderna e muito correuta en o libel linguistico, s'achuntan o intimismo, os temas traszendentals, as reibindicazions lingüisticas e á begatas a denunzia sozial. Esporadicamén tamién ha feito bellas incursions en o relato breu (Ye difízil, Mareya baxa, Pedregada en o tozal, ...). Ista segunda edizión de Cutiano agüerro que güe promuebe e empenta Gara d'Edizions se fa, como no puede estar d'una atra traza, en remeranza de o trenta cabo d'año de a suya aparizión.

CUTIANO AGÜERRO

Francho Nagore (Zaragoza, 1951). Dotor en Filolochía Romanica e profesor de a Universidad de Zaragoza (Campus de Uesca). Estió presidén de o Consello d'a Fabla Aragonesa (dende a suya fundazión en 1978 dica 2004) e güe ye o bizedireutor de o Instituto de Estudios Altoaragoneses (dende l'añada 2000). Estudioso e rechirador de a luenga aragonesa, ye una fita impreszindible en o prozeso de recuperazión e dinificazión de o nuestro idioma. Entre a suya muito numbrosa produzión filolochica cal destacar a suya ya clasica Gramatica aragonesa (1977) e as suyas obras sobre l'aragonés de Pandicosa u a luenga de a Coronica de San Chuan d'a Peña, asinas como a coordinazión de l'Endize de bocables de l'aragonés.

Estudio e notas de

CHUSÉ INAZIO NABARRO

Clasicos Bernardo Larrosa


cutiano ag erro:cuatiano ag erro.qxd

29/11/2007

FRANCHO NAGORE

CUTIANO AGÜERRO Estudio e notas de Chusé Inazio Nabarro

Clasicos Bernardo Larrosa, 1

14:57

PÆgina 1


cutiano ag erro:cuatiano ag erro.qxd

29/11/2007

14:57

Portalada: Cinecult Debuxo: Luz Novellón

Iste libro ha rezibito una aduya d’o Departamento d’Educazión, Cultura y Esporte d’o Gubierno d’Aragón.

Primera edizión de Cutiano agüerro: Publicaciones Porvivir Independiente [colección "Puyal", 6], Luesia (Zaragoza), 1977 Primera edizión cretica: nobiembre, 2007

© Ta ista edizión, GARA D’EDIZIONS Abda. Nabarra, 8 E-50010 ZARAGOZA http://www.garadedizions.com gara@garadedizions.com

I.S.B.N.: 978-84-8094-300-0 D. L.: ZImprentato por: INO reproducciones S.A.

Imprentato en Aragón Printed in Aragón

PÆgina 2


cutiano ag erro:cuatiano ag erro.qxd

29/11/2007

14:57

PÆgina 3

PRELOGO A primera edizión de Cutiano agüerro aparex en l’añada 1977 dintro de a colezión Puyal (de a que fa o lumero 6) de a editorial Publicaciones Porvivir Independiente que, con siedes en Luesia e Barzelona, empenta o poeta Ángel Guinda. Cutiano agüerro ye o cuatreno de os poemarios publicatos en aragonés común. Antis d’ista obra nomás yeran estatos publicatos que os libros Sospiros de l’aire (tamién de Francho Nagore, edizión de a CAZAR, 1971), No deixez morir a mía voz (d’Ánchel Conte, El bardo, 1972) e Garba y augua (d’Eduardo Vicente de Vera, Porvivir Independiente, mayo de 1976). Ista triada, tresena u trilochía d’autors constituyen a primera chenerazión –e, per tanto, a fundazional– de a poesía moderna en aragonés común. Francho Nagore, antiparti, antimás de poeta (e esporadicamén sobrebuén narrador) poseye una luenga e estraordinariamén fecunda trayeutoria como estudioso e esfensor de a luenga aragonesa que no cal que pormenorizemos en iste inte. Creyemos que ista iniziatiba de Chusé Aragüés e Gara d’Edizions de tornar á editar Cutiano agüerro chusto cuan se fan as trenta añadas de a suya aparizión ye atinata e dina d’estar lobata e emponderata en a mida en o que bale.

3


cutiano ag erro:cuatiano ag erro.qxd

29/11/2007

14:57

PÆgina 4


cutiano ag erro:cuatiano ag erro.qxd

29/11/2007

14:57

PÆgina 5

INTRODUZIÓN A ESTRUTURA DE CUTIANO AGÜERRO O poemario presienta una estrutura tripartita. Ye, per o tanto, trestallato en tres partis u cabos tetulatos “Agüerro recloxidáu”, “Agüerro presén” e “Agüerro remeráu”. Cada un d’istos cabos son integratos per un numbro parellano de poemas (20, 23 e 19) e en os tres casos cal apuntar que aparexe, encapezando-los, una zita literaria (de os poetas Miguel Labordeta, T.S. Eliot e César Vallejo, respeutibamén). Debán de tot lo conchunto de poemas fegura una adedicatoria que enzierta de raso con a tematica cheneral de o libro. OS TEMAS No cal que mirar-se os epigrafes de os tres cabos en os que ye dibidita la obra ta comprebar que o tema prenzipal de Cutiano agüerro no ye atro que o tiempo. Ista ye a materia –a parola en o tiempo– con a que ye feita buena cosa de a poesía unibersal de toz os tiempos e tamién –prou que sí– o libro de Nagore que una begata más somos presentando. O tiempo en totas as suyas modalidaz. O tiempo futuro u esdebenidero, o tiempo abarruntato e presentito, o tiempo recloxidato. O tiempo presén, o tiempo de os treballos e os días, de os deseyos e as penas, o tiempo cutiano, o de toz os días, o tiempo que fuye e que, en a suya fuyida, fa e refá á o poeta e á l’ombre. E en zagueras o tiempo ya bibito, o tiempo gastato, o tiempo que se’n ye ito e que o poeta remera. Toz os tiempos –tot lo tiempo– achuntatos baxo lo bateaguas común de o macrosimbolo de l’agüerro, 5


cutiano ag erro:cuatiano ag erro.qxd

29/11/2007

14:57

mai, madrastra e comái, matriquera comunal en do s’enchendran e se chestan toz os tiempos e os suyos simbolos. L’agüerro como tema e como tot lo conchunto de bariazions sobre o mesmo tema, l’agüerro, á la finitiba, como una mena de “puenda total” en a que totas as demás cosas son contenitas. Bi’n ha d’atros temas más u menos menors: l’angunia esistenzial (á ormino muito relazionata con o paso d’o tiempo), as reibindicazions lingüisticas, a esfensa de a propia luenga (u de a luenga propia), o fastio de bibir en as grans ziudaz modernas, a denunzia sozial, os días d'estiu en as plachas á o canto de o mar de Donosti, e beluns más que irán aparexendo en os atros trestallos d’iste prelogo e en as dibersas notas á piet de pachina que feremos á os poemas… A LUENGA DE NAGORE EN CUTIANO AGÜERRO Aspeutos ortograficos Parolas rematatas en –i semibocal. As parolas que a silaba zaguera contién una –i semibocalica presientan como zaguera letra u grafema y, chusto igual como se fa en a ortografía de a luenga castellana. Asinas en Cutiano agüerro trobamos formas como uey, foy, nuey, may… en cuenta de as formas autuals güei (güe), foi, nuei, mai… O plural se i fa añadindo, como ye de dar, nomás que una –s á ixa y griega zaguera: nueys. Sufixo –et. 6

PÆgina 6


cutiano ag erro:cuatiano ag erro.qxd

29/11/2007

14:57

PÆgina 7

De cabo cuan s’elide a –t zaguera de o sufixo diminutibo (poqué à poqué). –r zaguera de os infinitibos debán d’un pronombre presonal atono u de bella particla pronominalo-alberbial. Tampó no se gosa escribir a –r zaguera de os infinitibos cuan íste ye acompaniato per un pronombre presonal atono u bella particla pronominalo-alberbial en posizión enclitica: fé-se (fer-se), rependí-se (rependir-se). Bellas contrazions Persisten bellas contrazions (n’un) que güe son chuzgatas como más propias d’un libel de luenga oral u coloquial. Tochez u azentos ortograficos O sistema d’azentuazión tampó no coinzide con os regles emologatos en o Congreso de o 87. En o modelo lingüistico de Cutiano agüerro amanexe una ripa d’azentos ortograficos que güe son chuzgatos como redundans u innezesarios. Asinas, per exemplo, i trobamos azentuatas as parolas acutas rematatas en –au/–aus (enfuelgáu, pasáu, furtáus, olbidáus, chinorráu) e –iu/–ius (estíu, florexíus), en –t (chiquét), en –z (ziudáz, alazéz, chiquéz, multitúz, airáz, radíz, impláz) u as formas de plural consonán + s (fináls, trigazáls, oliberáls, esbóls, brilláns, caliéns, flureszéns, ilusións, cantóns, camatóns, fenérs, minérs, dinérs, sudórs, triballadórs). L’azento ortografico se i fa serbir mesmo en o caso de as parolas monosilabas (sóls, móns, flórs, érs, 7


cutiano ag erro:cuatiano ag erro.qxd

29/11/2007

14:57

márs). Mesmo se dan casos en os que tamién s’azentúan os plurals en –z de parolas monosilabicas: piéz (p. 53), tóz (p. 96). As parolas planas equibalens á formas castellanas esdruxulas tamién son portaderas d’azento ortografico (sabádo, glarímas, quimerícas). Atros casos de redundanzia en o emplego de os tochez tamién los podemos trobar en parolas monosilabicas e acutas rematatas en bocal u en –n (pié, frén, mán) u en parolas planas rematatas en –n (chóben) u en –s, como, per exemplo, en as desinenzias de a primera presona de o plural de bels preteritos perfeutos simples d’endicatibo como faziémos (p. 72). Azento diacrito de a preposizión á Tamién se i fa uso de o tochet –grieu en iste caso e no pas acuto– en a preposizión á. Güe, á despeito de que en o Congreso de o 87 se desitó per superfluo, a tendenzia entre os escritors ye á no escribir-lo u á escribir-lo como acuto. Guions Formas como bi-abrán (p. 39), bi-yera (p. 42), bisó (p. 43), bi-plegan (p. 45), i-plega (pp. 105 e 115), bieba (p. 51), i-siga (p. 74), bi-meten (p. 85), i-dentraba (p. 89), bi-ha (pp. 112 e 115) pasoron á escribir-se como bi abrán, bi yera, (b)i soi, (b)i plegan, i plega, bi eba, i siga, (b)i meten, i dentraba, bi ha (sin de guión) dimpués de l’abandito Congreso de 1987. 8

PÆgina 8


cutiano ag erro:cuatiano ag erro.qxd

29/11/2007

14:57

PÆgina 9

Aspeutos morfolochicos Emplego de a serie d’achetibos e pronombres indefinitos tó, toda, toz, todas. Partizipios débils Fren á las formas más chenuinas rematatas en –ato e –ito que cada begata s’irán fendo más e más frecuens en a luenga de as suyas obras literarias posteriors, Nagore encara emplega de traza prauticamén regular en Cutiano agüerro as rematanzas más chenerals –encara que muito más reziens istoricamén e más erosionatas en o libel fonico seguramén per influyenzia direuta de a luenga ofizial–, –au (–áu) e –iu (–íu) tanto ta os partizipios de a primera conchugazión, per un costato, e de a segunda e a terzera, per l’atro, como ta la más gran parti de os achetibos e os sustantibos que d’els promanan e deriban. Fren á iste emplego masibo de as rematanzas –au/ada e –iu/ida en os partizipios regulars clama l’atenzión o feito de que aparexcan as rematanzas con a dental xorda plenamén conserbata en o caso de bels sustantibos: chelatos, naranchata (os dos en a pachina 44). Encara que en atras ocasions como begada (en a pachina 43) no s’oserbe ista mesma tendenzia. L’añada de 1977 ye un tiempo de dudas e d’embudies. Lo contina estando a nuestra epoca, trenta añadas dimpués. Talmén en aquellas embueltas no se tenensen ni os datos sufiziens ni a perspeutiba nezesaria. Güe sin dembargo parex que a tendenzia siga –á lo menos tal e como s’intuye en ferramientas como a lematizazión feita en os bolúmens de o Tresoro d’a Luenga Aragonesa u se perzibe en os escritors que emplegan un aragonés más chenuino, más conserbador en o lingüistico– chustamén a 9


cutiano ag erro:cuatiano ag erro.qxd

29/11/2007

14:57

imbersa, a de cheneralizar as rematanzas –ato/a e –ito/a en os partizipios (encara que siga per una custión basica de coderenzia de o paradigma) e en o caso de os sustantibos autuar con una miqueta de prodenzia e emplegar tals rematanzas sólo en os casos en o que sigan decumentatas de traza fefazién. Condizionals As formas de o tiempo condizional que aparexen en a obra enziertan con o paradigma emplegato tradizionalmén en l’aragonés de Pandicosa. Asinas: machurrirba (p. 36), pasarba, me chitarba, s’abueitarba (p. 42), m’aturarba, dixarba (p. 43), poderba, darba (p. 46), trobarba (p. 56), amagarba (p. 59), poderban (p. 85), calerba (p. 90). Cualques soluzions chesas Persisten encara en a luenga literaria de Nagore bels rasgos lingüisticos tipicamén chesos. Asinas ye fázil trobar-se con as formas bó (bo, 1ª presona de o singular de o presén d’endicatibo de o berbo ir) e esporadicamén con be (3ª presona de o singular de o mesmo tiempo, modo e berbo) fren á las soluzions más chenerals boi e ba. En o caso de bó nos podemos trobar mesmo con bella incoderenzia. Asinas, per exemplo, en o poema “Dica ixas alcazias florexidas” aparexen soluzions concaratas como en son bó (Bó pisotiando e más adebán Bó caminando), per un costato, e, per l’atro foy (foi –Por cada paso que en foy/en crebo muitas de flórs– 1ª presona de o singular de o presén d’endicatibo de o berbo fer). 10

PÆgina 10


cutiano ag erro:cuatiano ag erro.qxd

29/11/2007

14:57

PÆgina 11

A primera presona de o singular de o presén d’endicatibo de o berbo ser preferita per Nagore amuestra tamién a soluzión que enzierta de raso con a de o cheso, só. Asinas: ta ixo só naxíu (p. 70); que só farto (p. 71), só estáu, só tornáu (p. 74), só contestando (p. 102). Tamién aparexen en os testos de Nagore bellas formas de a terzera persona de o singular de o preterito perfeuto simple que son más propias de o paradigma berbal de l’aragonés cheso que no pas de o de l’aragonés cheneral: O suyo ritmo (…) naxié ta morir (p. 27). (…) a bida quedé apadecada baxo lo simén y o gudrón (p. 86). astí s’esclafé a bida (p. 88). Estié en Utrillas/un doze de febrero (p. 88). En aragonés estándar güe, fueras de bel caso esbarrero, a más gran parti de os autors –encluito lo mesmo Nagore– gosan emplegar a forma cheneral quedó, esclafó, estió... Un atro rasgo, en iste caso compartito per l’aragonés cheso e tamién l’aragonés mediebal, ye l’uso de o berbo aber con o sentito de `tener, poseyer´. Ista balura la replegará á sobén Nagore en o modelo de luenga en o que ye escrito Cutiano agüerro. ASPEUTOS LESICOS Á sobén Nagore emplega en a luenga de Cutiano agüerro arcaísmos u bozes biellas, fendo asinas auto11


cutiano ag erro:cuatiano ag erro.qxd

29/11/2007

14:57

ampres prozedens d’atros estadios anteriors de o idioma. Beluns d’istos bocables güe tienen un uso prou reduzito u cuasi nulo en os testos feitos en o modelo d’aragonés común autual. Asinas, per exemplo, en podemos trobar bellas formas más bien desusatas como adú, uey… Adú `agún, encara´. O mesmo Francho ya lo cuaterna en una de as notas que fa á o poema “Albada al Nacimiento”, de doña Ana Abarca de Bolea: “adú que `encara que, agún que, anque´. A etimoxía de adú parixe estar o latín adhuc. Ye un alberbio que uey no 1 s’emplega en a fabla popular” . Uey (güei), forma no guaire decumentata á lo menos en l’aragonés de o sieglo XX. Ista forma ye estata emplegata masibamén en l’aragonés literario común, encara que o propio Nagore, en a suya gramatica, sólo en meta un exemplo de o suyo emplego prozedén de o libro No deixez morir a mía boz, d’Ánchel Conte2. En istos intes contiende en o modelo común con formas más decumentatas en estadios más modernos de a luenga como ye o caso de güe (soluzión que –chunto á la suya barián agüé– encara ye biba á lo menos en aragonés belsetán e aragonés benasqués).

1 Ana Abarca de Bolea. Obra en aragonés: Albada al Nacimiento. Bayle pastoril al Nacimiento. Romance a la procesión del Corpus. Introduzión, notas y comentarios de Inazio Almudévar, Chulio Brioso, Angelines Campo y Francho Nagore. Consello d’a Fabla Aragonesa, Uesca, 1980. 2 Francho Nagore: Gramática de la Lengua Aragonesa. Mira Editores, Zaragoza, 1989, p. 259.

12

PÆgina 12


cutiano ag erro:cuatiano ag erro.qxd

29/11/2007

14:57

PÆgina 13

AS ZITAS LITERARIAS QUE L’AUTOR DE CUTIANO AGÜERRO FA D’ATROS AUTORS O libro –no cal chustificar o perqué, se trata, entre atras cosas, d’una tendenzia prou cheneral en a poesía moderna e contemporania– ye pleno de zitas literarias estrayitas de a produzión poetica d’un buen zarpato d’autors. Istos pasaches allenos –ista cullita d’otri– gosan aparexer, fueras de os casos, ye de dar, de os pasaches pertenexiens á las obras de os compañers escritors en luenga aragonesa e belún más, en dople bersión: a zita literal en a luenga orichinal (siga ísta l’anglés, o castellano, o catalán, ezetra) e a traduzión en aragonés que d’ella fa l’autor de Cutiano agüerro. Os tres cabos en os que ye trestallato lo poemario –“Agüerro recloxidáu”, “Agüerro presén” e “Agüerro remeráu”– s’ubren con senglas zitas literarias colocatas como si fuesen tres buegas, tres grans fitas que abuegasen l’amplo territorio lirico de o libro de Francho Nagore. Istos tres pasaches presientan una relebanzia espezial dintro de a presén colezión de poemas, ya que son claramén interrelazionatos con os propios testos poeticos de Nagore e fan antiparti como si dizísenos a funzión d’alguazas, estruturals e tematicas, de tot lo conchunto de a materia poetica bulcata en Cutiano agüerro. A zita que enzeta o primer cabo (“Agüerro recloxidáu”) ye de o poeta zaragozano Miguel Labordeta. A suya traduzión en aragonés diz asinas:

13


cutiano ag erro:cuatiano ag erro.qxd

29/11/2007

14:57

Ista flor tan bonica que tremola en l’aire o suyo dulze ritmo dormíu naxié ta morir y enfurnir asinas os labios [espulláus de l’agüerro. O segundo cabo (“Agüerro presén”) s’ubre con una atra zita, en iste caso estraita de a obra de o poeta norteamericano T.S. Eliot, en anglés e en aragonés: O tiempo pasáu y o tiempo esdebenidero O que poderba ser estáu y o que ye estáu apuntan ta una fin, que ye siempre presén. O pasache ye formato per os tres zaguers bersos con os que se zarra o primer poema de o cabo primero –“Burnt Norton”– de o libro Four Quartets (Cuatre cuartetos). Más adebán, en o poema “Porque sin saper qué endreza” (de o cabo III) Nagore ferá aparexer una atra zita d’Eliot. O terzer cabo (“Agüerro remeráu”) ye encapezato per una atra zita, en iste caso pertenexién á o poeta peruano César Vallejo, autor de culto entre os poetas de as decadas de os setanta e os güitanta: No será pas o qu’encara no siga beníu, sino lo que ye plegáu y ya se’n ye íu, sino lo que ye plegáu y ya se’n ye íu. As tres zitas que encapezan os tres cabos de Cutiano agüerro pertenexen á tres poetas que, inde14

PÆgina 14


cutiano ag erro:cuatiano ag erro.qxd

29/11/2007

14:57

PÆgina 15

pendienmén de as suyas nazionalidaz e as luengas emplegatas (castellano en o caso de Labordeta e Vallejo, anglés en o d’Eliot), represientan tres tucas bien alteras de a lirica contemporania. Tres poetas que han constituito –mesmo muitas begatas á tamas d’els– tres fitas impreszindibles en ixos nuebos camins que o millor de a poesía internazional inizia más que más dimpués de a Segunda Guerra Mundial. Ye chusto en ixe uniberso poetico nuebo, radicalmén moderno, en o que Nagore pretiende d’inscribir a nueba poesía en aragonés –Conte, Nagore, Vicente de Vera– que yera como qui diz naxendo en ixos intes, fendo tasamén soletas, fendo alabez as primeras paroletas. Antimás de as tres zitas que enzetan os tres cabos en os que ye trestallato lo libro, bi’n ha atras dezigüeito (tres en o primer cabo, güeito en o segundo e siete en o terzero). Entre o conchunto de zitas bi ha antimás una ampla representazión de o paisanache literario aragonés. Ye prou sintomatico, per o tanto, que o primer cabo de o poemario s’ubra chustamén con un pasache de l’autor que ye considerato como lo millor u o más importán de tota la lirica contemporania feita en Aragón. Más adebán en aparexerán atras d’atros autors naxitos en ista tierra que antismás diz que estió un reino e que güe tasamén ye una comunidá autonoma de as de o furgón de coda d’España. Asinas, per exemplo e sin ir más luen, bi ha tamién dos zitas de Ramón J. Sender, o narrador aragonés con más proyezión internazional de tot lo sieglo XX (en o primer caso nomás puede leyerse que a suya treslazión ta l’aragonés e en o segundo 15


cutiano ag erro:cuatiano ag erro.qxd

29/11/2007

14:57

en dople bersión castellano/aragonés) e una atra más de poeta autual Ángel Guinda (ista begata Nagore reproduze o berso orichinal en luenga castellana ta que se beiga bien platero l’aragonesismo –reblar– que l’autor emplega ubiertamén e sin de complexos). Con ixo e con tot, as zitas que amanexen en Cutiano agüerro son más que más d’autors en luenga aragonesa. Concretamén una de Veremundo Méndez Coarasa, cuatre d’Ánchel Conte e zinco d’Eduardo Vicente de Vera. L’autoalimentazión ye un prenzipio cheneral que han gosato meter en prautica totas as literaturas conoxitas. En a literatura –u en a poesía– en aragonés de Nagore –u d’atra muita chen que ye benita dezaga– no podeba estar d’atra traza, sobre tot en un inte istorico en o que as referenzias literarias cultas en a nuestra luenga, u simplamén os prezedens escritos en ella, yeran tan poquez. Cal destacar a presenzia de os poetas zitatos de Veremundo Méndez Coarasa. Ye l’unico de os escritors en modalidaz diatopicas u cheograficas de l’aragonés (en iste caso en aragonés cheso) aludito per Nagore. Veremundo Méndez ye estato considerato como una de as feguras fundazionals de a poesía moderna en aragonés e una añada dimpués, en 1978, serba ocheto d’una serie d’omenaches en remeranza de o dezeno cabo d’año de a suya muerte. Per atra man, Ánchel Conte, Eduardo Vicente de Vera e o mesmo Nagore forman a tresena d’autors que fundoron a poesía –e tamién a narratiba, en o caso de Vicente de Vera– feita en aragonés literario u común. Antiparti d’Eliot e Vallejo, a nomina d’escritors internazionals combidatos per Nagore á o suyo festín 16

PÆgina 16


cutiano ag erro:cuatiano ag erro.qxd

29/11/2007

14:57

PÆgina 23


cutiano ag erro:cuatiano ag erro.qxd

29/11/2007

14:57

PÆgina 24


cutiano ag erro:cuatiano ag erro.qxd

29/11/2007

14:57

PÆgina 25

ta l’agüerro, may d’a muerte y de l’asperanza, simién d’a bida esdebenidera. F. N.

25


cutiano ag erro:cuatiano ag erro.qxd

29/11/2007

14:57

PÆgina 26


cutiano ag erro:cuatiano ag erro.qxd

29/11/2007

14:57

PÆgina 27

I AGÜERRO RECLOXIDÁU

Esta flor tan hermosa que vibra al viento su dulce ritmo dormido nació para morir y alimentar así los labios desnudos del otoño. Ista flor tan bonica que tremola en l’aire o suyo dulze ritmo dormíu naxié ta morir y enfurnir asinas os labios espulláus de l’agüerro. Miguel LABORDETA

27


cutiano ag erro:cuatiano ag erro.qxd

29/11/2007

14:57

PÆgina 28


cutiano ag erro:cuatiano ag erro.qxd

29/11/2007

14:57

PÆgina 29

TA CUTIO SOLENCO EN AS PLANURAS SIN MUGAS D’A SOLEDA O mío esdebenidero ye o mío pasáu. Do ye a márguin d’os dos yo me trobo dandaloso. Pasáu, presén y esdebenidero1 asperan tó de yo. Puyar un dido, clucar un güello, chirar a capeza... Tó, por chiquét que siga, ye fendo lo presén. Y irremisiblemén o presén s’en be fendo pasáu, y l’esdebenidero s’en be fendo presén. Cayer, siempre cayer n’un pozo sin fundo. 1 Pasáu, presén y esdebenidero. Ista tresena de nombres de os tres tiempos berbals basicos, ista minima trilochía de sustantibos que siñalan enta las tres fitas temporals más prenzipals, resumen perfeutamén o que ba á estar a estrutura de o libro de poemas, d’ixe agüerro cutiano, d’ixa perenal sanmigalada que o poeta, toz os días de a suya bida, recloxida, bibe u remera. En tienen ziertamén una balura programatica. Emos de fer notar que talmén siga esdebenidor (a forma propiamén sustantiba), e no pas l’achetibo esdebenidero, o bocable que millor ese puesto encaxar en iste contesto lingüistico.

29


cutiano ag erro:cuatiano ag erro.qxd

29/11/2007

14:57

PÆgina 30

Unicamén, enfuelgáu2 u pensaroso, fer un pasáu. Siempre entabán, rechirar en l’esdebenidero, ta fer un pasáu sólo de yo.

2 enfuelgáu `contento, alegre´. As formas enfolgar e enfuelgar son cuaternatas en o dizionario de Mosen Rafel Andolz, qui no fa menzión de o suyo orichen.

30


cutiano ag erro:cuatiano ag erro.qxd

29/11/2007

14:57

PÆgina 31

CALIÉN TARDADA1 CHINERAL2

Ye un estranio día de chinero. Se fa escuro. Seis y meya d’a tardada. Corremos por l’autopista. Baxo os faróls flureszéns y un zielo d’intenso azul ya enfoscáu pero encara luminoso, os autos parixe que buelan en o silenzio. O diya ye estáu mui calién y pleno de sol. Y ye sabádo: tamién pleno de chen. O díya se ye meso royo cuan moriba. Y agora l’autopista ye tan desierta, tan espullada de tó! Sólo as luzes d’os autos baxo un luminoso azul enfoscáu por l’orién. Dezaga queda la ziudá, emplida de multitúz de chens. Debán ye a casa bueita que nos aspera. En meyo, benindo ya la nuey, iste biache irreyal, una tardada de chinero à bente graus de temperatura, enta un lexano puesto bueito de l’alma, sentindo a soledá d’o mundo y o mal que me fa iste sereno y calién estar.

1 Iste testo ye espezialmén polito. Nagore ye un autentico mayestro de a prosa poetica. En o presén poemario puede leyer-se –u millor dito, tastar-se– bella atra contrimuestra d’ista modalidá poetica como “As ziudáz plorosas”. 2 chineral achetibo `relatibo/a á o mes de chinero´. Seguntes toz os endizios, parex estar un neolochismo cudito ta la ocasión per o mesmo Francho.

31


cutiano ag erro:cuatiano ag erro.qxd

29/11/2007

14:57

PÆgina 32

LUEN D’A NUEY

Lo sol has encima, ni puya ni baxa, que ye meyodía, y crema y sucarra, safoca y ardiendo, te tosta la cara.... Beremundo MENDEZ COARASA

Grazias sol por o zaguero estíu. Grazias sol por as caliéns tardadas de l’agosto. Grazias por a luz qu’ilumina la bida, y o más ñoto1 fundo d’os güellos d’o tiempo.

1 ñoto achetibo `esconoxito, no pas conoxito´. Parex estar un cultismo feito á partir de a prenunzia de o italiano ignoto.

32


cutiano ag erro:cuatiano ag erro.qxd

29/11/2007

14:57

PÆgina 33

O DOPLE CHUEGO

Naxen as fuellas agora primabera tan lexana y en l’esmo crema o sol os restollos d’a despedida. ¿Por qué tardoron tánto en tornar os ricuerdos olbidáus ya fa años? ¿Tán tristo ye iste día? O tiempo que s’esbariza tan apriseta enta la fin de cualcosa, ye prenzipiando agora. Prenzipiar. Siempre o prenzipio de tó ye goyoso. Y agora nusatros beyemos cómo naxen en cada branca muitos chiquéz recloxidos d’agüerro. Con qué tristeza naxe cada fuella, toba, tremolando. 33


cutiano ag erro:cuatiano ag erro.qxd

29/11/2007

14:57

PÆgina 34

Y istos güellos, que s’implen de tiempo cada día, poqué à poqué ben replegando lo tristo goyo de tornar. Naxen as fuellas agora agüerro tan zercano y en os güellos esbolastrian pilazanas1 amarillencas fa sólo días chiquetas teñas.

1 pilazana. Ye una espezie de paxarela (Pieris brassicae). En a suya obra poetica Nagore la emplega prauticamén como denominazión chenerica ta tota mena de paxarelas.

34


cutiano ag erro:cuatiano ag erro.qxd

29/11/2007

14:57

PÆgina 35

FINALS DE MARZO

Fináls de marzo Prenzipiaba o puyar d’o goyo chinorráu. De golpe os árbols teneban fuellas y os ramizos chitaban chemas. Allora yera difízil prexinar por qué se feba tan escura la nuey cuan a pena t’embolica. Sin dembargo sólo yera o final de marzo. Encara eban de puyar muitos sóls y de fé-se plenas muitas lunas. «Encara» yera una parabra1 1 parabra. En o modelo d’aragonés literario u común güe gosan emplegar-sen as formas palabra (que enzierta de raso con a soluzión adotata per a luenga castellana) e parola que, encara que per un regular bienga á sinificar `combersa, charrada´ (más que más en chiros como fer a parola u en berbos e achetibos que d’ella prozeden como paroliar e parolero/a), en bels pasaches de a nuestra literatura popular (per exemplo, en l’aragonés cheso de Veremundo Méndez) e en bels contestos muito concretos ista boz plega á tener un sentito muito amanato á o de `bocable´.

35


cutiano ag erro:cuatiano ag erro.qxd

29/11/2007

14:57

PÆgina 36

qu’adú2 teneba sentíu. Encara se podeba morir tranquilamén porque a bida esbotada crexeba con a empenta d’un nuebo, claro y calién emberar. Fináls de marzo. L’azul encara no yera tacáu por a mosquera de l’agüerro y l’Onsa Gran se beyeba tan clara y confitada como si nunca ese de rependí-se d’aber espurnalláu tanto como bellas nueys irrepetibles d’a primabera. Fináls de marzo. Encara tó yera posible, dica soniar, anque sapendo que tó se machurrírba.

2 adú. Ye forma arcaica decumentata, como emos dito dinantes en o trestallo d’Aspeutos lesicos de a Introduzión, en a obra poetica en aragonés d’Ana Abarca de Bolea (sieglo XVII). Güe, en aragonés común, s’emplegan mayoritariamén as formas encara e agún.

36


cutiano ag erro:cuatiano ag erro.qxd

29/11/2007

14:57

PÆgina 37

DICA IXAS ALCAZIAS FLOREXIDAS

Cabalgamos por os fenérs florexíus. Uey1 o día ye alegre, uey florexen as ilusións. Bó pisotiando y estricallando margaritas. Por cada paso que foy en crebo muitas de flórs2. As yerbas brillan, o sol m’esluzarnéa. O fagüeño acompaña, bandia las flórs y acarizia la cara. Bó caminando: ¡¡chafando ilusións! O mío chuchét se ye posáu en a mosquera fresca d’un fraxín. Cómo calienta lo sol. ¡Imos! Dica ixas alcazias florexidas.

1 uey. Se beiga á o respeutibe o ya comentato en o trestallo d’Aspeutos lesicos de a Introduzión de a presén edizión. 2 Os bersos lum. 7 e 8. Creigo que cal oserbar a fuerza e mosicalidá d’istos dos bersos, de güeito silabas e rima asonán e acuta, dintro d’un conchunto poematico formato mayoritariamén per bersos libres u bersiclos.

37


cutiano ag erro:cuatiano ag erro.qxd

29/11/2007

14:57

PÆgina 38

EN PRIMABERA En primabera, o loco tiempo que fuy antis d’ir à buscá-ne, cuan s’ofrexe a mesacha con o peito espulláu, allora ye cuan más s’amana o goyo t’o nuestro1 probetallo2 corazón. Talmén por ixo ye tamién cuan más se plora. Bibir de brempas. A luz en fa más grans. Más gran ye a tristeza. 1 t’o nuestro. Güe en aragonés común o más frecuén ye que, en iste contesto, s’emplegase a forma no contrauta (ta o nuestro). 2 probetallo. En aragonés a boz pobretalla (u a suya barián probetalla) ye un nombre coleutibo que desina á o `conchunto de pobres´. L’emplego de probetallo con balura achetiba ye una más de as aportazions lesicas de Nagore.

38


cutiano ag erro:cuatiano ag erro.qxd

29/11/2007

14:57

PÆgina 39

IXOS PIROLS D’AS ROSAS DE MAYO1 Rouhg winds do shake the darling buds of May, And summer’s lease hath all too short date. Aspros aires fan tremolar os quiestos piróls de mayo, y os dóns de l’estíu son tóz masiáu breus. SHAKESPEARE

Güella ixos piróls d’as roseras d’iste mayo. Nunca tornarán. Tornará l’emberar, tornará lo mes de mayo oloroso y azul. Crexerán atras rosas d’atras roseras que bi-abrán2 plantáu. Tornará iste sentimiento que m’imple à l’olorar 1 Encara que Nagore enzete o poema con una zita literaria de Shakespeare, en tot lo poema –e más que más en os tres zaguers bersos de a composizión– ye presén a remeranza d’una muito zelebre rima de Bécquer (a lumero LIII, “a de as bolandrinas”) como ya fa notar Eduardo Vicente de Vera en o testo de as solapas que fazió ta acompaniar á la primera edizión de Cutiano agüerro. 2 bi-abrán. Autualmén s’escribe bi abrán (sin de tochet, como en toz os atros casos en os que os pronombres presonals atonos u as particlas pronominalos alberbials bi/i u en/ne aparexen en posizión proclitica, ye dizir, debán de o berbo).

39


cutiano ag erro:cuatiano ag erro.qxd

29/11/2007

ixos chóbens piróls royos. Y tornaré cuasi à plorar olorando atros piróls. Cata bien as roseras: ixos piróls royos d’as rosas d’iste mayo no tornarán ya más.

40

14:57

PÆgina 40


cutiano ag erro:cuatiano ag erro.qxd

29/11/2007

14:57

PÆgina 41

TARDADA

En as tardadas d’ista primabera s’imple a ziudá de tristos esbóls1 de paxáros grisos. Y o suyo piular embolica o bibir d’escuros recloxidos.

1 tristos esbóls. A forma tristo ye una soluzión antiga (feita seguramén analochicamén rancando de a forma de o femenino trista) prou carauteristica de o modelo d’aragonés común proposato per Francho, qui ya la cuaterna, como decumentata en o poema de Yuçuf, en o suyo libro El aragonés de Panticosa (Instituto de Estudios Altoaragoneses, Uesca, 1986, p. 34).

41


cutiano ag erro:cuatiano ag erro.qxd

29/11/2007

14:57

PÆgina 42

L’ALTICAMADERA1 CONZENZIA DE L’ESTAR2 Sí, sapeba que bi-yera3, qu’esistiba, que me trobaba posáu n’un posillo leyendo una poesía. Y que cosa pasarba uey pus yera ya mui tardi. Que lugo me chitarba y a mía alma s’abueitarba4 d’a suya gran tristeza 1 alticamadera. Se trata d’un neolochismo feito á partir de o berbo alticamar-se `alterar-se, cambiar de conduta debán de bel suzeso, perder a compostura´, pero en iste caso emplegando-lo con un chiquet esbarizamiento semantico que s’ha feito prou común, per zierto, en istas zagueras decadas d’aragonés estándar u cheneral e que lo amana enta o sinificau de `preocupar-se´. En o bocabulario que o poeta nos ofrexe entre a fin de os testos poeticos e l’endize de os títols, a boz alticamadera ye traduzita como `molesta´ (molestosa, estorbosa), azeuzión que tampó no creyemos que siga la reuta. 2 l’estar. O infinitibo estar ye estato sustantibato e emplegato en iste caso con o sentito metafesico que en castellano tien a secuenzia “el ser”. (Se beiga o franzés l’être u o italiano l’essere ta chustificar o neolochismo proposato astí per Nagore). Tornará á aparexer iste termino emplegato con o mesmo sentito en atros poemas como “Aspero saper” (p. 82). 3 bi-yera. Autualmén se gosa escribir como bi yera (sin de tochet). 4 s’abuitarba. O berbo abueitar ye una creyazión feita á partir de l’achetibo bueito/a, güe prou desusato en a luenga oral, encara que emplegato á ormino en a escrita u literaria. Autualmén persisten en bellas zonas de Ribagorza las formas buedo/a (como achetibo) e budar (como berbo) que amuestran claramén trazas fonicas más modernas e orientals.

42


cutiano ag erro:cuatiano ag erro.qxd

29/11/2007

14:57

PÆgina 43

entre chuegos de ninos y biellos chardíns remeráus por os cansos güellos míos. Que m’aturarba dimpués en bel puesto d’o tiempo y dixarba que o maitín benise à rebellá-me5. Maitín naxeré atra begada –prexinaba–, pesará más o tiempo y será más triste l’aire. Un nuebo maitín, nunca engueráu por dengún, sé que m’aspera. A plebida d’a nuey bi-abrá mulláu as alcazias en flor. Talmén luzca lo sol y l’orache siga fresco. Talmén o maitín enfuelgue o corazón. Dimpués o día me parixerá emplegáu, biello, y tornaré à parar cuenta de que bi-só6, de qu’esisto.

5 rebellá-me (rebellar-me). Ye un galizismo decumentato en Pandicosa, Bielsa… Güe en aragonés común s’emplega de traza más bien esporadica en comparanza con o emplego de as formas más chenerals espertar-se/dispertar-se. 6 bi-só. Güe, en luenga estándar, muito más frecuén bi soi u i soi.

43


cutiano ag erro:cuatiano ag erro.qxd

29/11/2007

14:57

PÆgina 44

PLEGANDO LO SOL ENTR’AS BOIRAS Y AS CALÓRS ENTR’OS NIÉRBOLS1 Uey ya las mesachas chupan chelatos y a naranchata n’ha color de sol. Uey ya ruxan os chardíns porque a yerba se chinorra y sacan as mesas d’os cafés ta os paseyos. Uey ya o redallo olora à abril y a chen torna fatamén à arreguir. Uey a malinconía ye más gran y a tristura más fonda porque s’amana prou o goyo de bibir. 1 En iste poema Nagore se fa serbir d’una distrebuzión tipografica que lo fa esdebenir un poema bisual, cuasi cuasi caligramatico. Más adebán, o poeta tornará á esperimentar con bella atra composizión de caráuter bisual en bel testo como “Enta do no sofla l’aire”, de Purnas en a zenisa (Publicazions d’o Consello d’a Fabla Aragonesa, Uesca, 1984, p. 85).

44


cutiano ag erro:cuatiano ag erro.qxd

29/11/2007

14:57

PÆgina 45

EN QUE AS PRIMERS CALORS1 BI-PLEGAN2 En que as primérs calórs bi-plegan m’en bó ta o cambo2 cuan l’aire de tardis se fa cuasi de suenio ta beyer en os fenérs as biolas y entre as altas yerbas berdas cunadas por l’orache as flórs amarillencas. Quererba cullir ta yo a profundidá eterna d’ista polida tardi inútil. Que s’en tornase t’aquí atra begada l’agüerro. No bi-ha remeyo y me poso baxo la mosquera d’un caxico 1 as primérs calórs. Ista falta aparén de concordanzia entre l’achetibo lumeral ordinal e o nombre á o que acompania e modifica ye muito espardita en os libels orals de a luenga. 2 cambo. Cambo –con sonorizazión de p dezaga de nasal– ye una soluzión biella que güe ye prauticamén reduzita á l’ambito de a toponimia, más que más zentral u tensina (cambo e as formas deribatas cambaz, cambillón…). En istos zaguers años en aragonés común se gosa emplegar más á sobén a forma campo. Cambo será una contrimuestra más, en a escritura de Nagore, de a suya delera –muito lobable e sin de dudas lizita e chustificata u, á lo menos, chustificable– per incorporar á la luenga literaria as carauteristicas más chenuinas, encara que á begatas desusatas u cuasi, de o nuestro idioma. Más adebán, sin dembargo, en bel atro poema como “Sólo que a sudor ruxie a nuestra istoria” (planas 85 e 86) puede leyer-se cualques begatas a forma campo.

45


cutiano ag erro:cuatiano ag erro.qxd

29/11/2007

14:57

ta alufrar a tristeza d’o camín, que ye cutia, y a chen que pasa. O tiempo me jorea os pulsos y tremolan as fuellas chóbens d’os caxicos mui tobamén gratadas por iste sol que nafra o ricuerdo. Dimpués camino, sentindo mui amán a muerte, tan amán como lo goyo y l’asperanza d’ista tardi que corre enta l’estíu. M’aturo: ¡cómo brinca o mío corazón dentro d’o peito entre la ulor d’as añadas trobadas y a recloxidada mosquera! ¡Qué más poderba deseyar que beyer as zireseras en flor sobre as puyadas berdas! Y qué darba porque o prexín suyo no s’en ise nunca ya de l’esmo. Pero lo goyoso día se fa como lexanos paxáros azúls en l’esmo esdebenidero. Tornaré amonico y goyosamén tristo ta casa y me diziré3 3 diziré. Forma de o futuro totalmén regular que, encara que siga prou decumentata, incomprensiblemén no ye estata emplegata guaire –u á lo menos no pas o sufizién– en l’aragonés literario común.

46

PÆgina 46


cutiano ag erro:cuatiano ag erro.qxd

29/11/2007

14:57

ENDIZE PRELOGO ....................................................................................3 INTRODUZIÓN .............................................................................5 A estrutura de Cutiano agüerro................................................5 Os temas ...................................................................................5 A luenga de Nagore en Cutiano agüerro .................................6 Aspeutos lesicos......................................................................11 As zitas literarias que l’autor de Cutiano agüerro fa d’atros autors ...............................................................13 Notizias, reseñas e treballos sobre Cutiano agüerro..............17 CUTIANO AGÜERRO ...................................................................23 I AGÜERRO RECLOXIDÁU ....................................................27 Ta cutio solenco en as planuras sin mugas d’a soledá ...........29 Calién tardada chineral ...........................................................31 Luen d’a nuey .........................................................................32 O dople chuego.......................................................................33 Fináls de marzo.......................................................................35 Dica ixas alcazias florexidas ..................................................37 En primabera...........................................................................38 Ixos piróls d’as rosas de mayo ...............................................39 Tardada ...................................................................................41 L’alticamadera conzenzia de l’estar .......................................42 Plegando lo sol entr’as boiras y as calórs entr’os niérbols....44 En que as primérs calórs bi-plegan ........................................45 Recullir o saludo, oh estréls ...................................................48 Brispa d’o ricuerdo .................................................................51 Do s’achuntan o sol y o ricuerdo ...........................................53 O remor d’as fuellas me diziba ..............................................56 Oh, tristo amor........................................................................58 Por qué n’as nueys de nobiembre...........................................59 À la fin l’agüerro ....................................................................60 ¿O tiempo ye una eterna pregunta que s’esbariza? ................61 II AGÜERRO PRESÉN ...........................................................63 Orazión de l’agüerro...............................................................65 Camino enta l’ocaso ...............................................................66 Me fa mal n’iste maitín ..........................................................68 O mirallo d’os días .................................................................69 Zaguera orazión ......................................................................70 Remeraremos tó? ....................................................................72 Isto ye o que foy .....................................................................74

PÆgina 126


cutiano ag erro:cuatiano ag erro.qxd

29/11/2007

14:57

Día par t’otro ..........................................................................76 Aspero saper ...........................................................................78 Chitaré ista mengrana .............................................................80 Sólo que a sudor ruxié a nuestra istoria .................................81 Camín d’Europa......................................................................83 As enronas aguaitadoras .........................................................84 As ziudáz plorosas..................................................................85 Romanze d’as minas d’Utrillas ..............................................87 Charraba o gran moncho ........................................................89 Ista nuey de bardo...................................................................90 As fuellas de l’agüerro ...........................................................92 M’aimaba aber l’alma d’agüerro ............................................93 Redolada de felzes royos........................................................94 Tan zereño como ye l’urmo biello..........................................96 Qué canso lo tiempo ...............................................................97 A bida ye un cutiano adiós .....................................................98 III AGÜERRO REMERÁU ......................................................99 Dillá d’os bisos .....................................................................100 Denguna rispuesta me bale...................................................101 Cada día ................................................................................103 Tu sapes muitas cosas y sin dembargo.................................104 Naxer cada maitín.................................................................106 Asperanza de l’agüerro.........................................................108 Programa feito con rasmia....................................................110 Cualsiquier día ......................................................................112 O tuyo cuerpo sólo................................................................113 Dimpués d’ista trista gambada .............................................114 Atra añada bi-plega...............................................................115 Nuey......................................................................................116 Ye preziso..............................................................................117 Caminar.................................................................................118 Trasquidas payúls de cutiana angunia ..................................119 Molimento ta l’esacta asperanza triballada trobada en o fundo d’un corazón ubierto........................120 Porque sin saper qué endreza ...............................................122 Tó ye debanzaguero..............................................................123 Cutiana canta ........................................................................125

PÆgina 127


Chusé Inazio Nabarro (Tauste, 1962) ye lizenziato en Filolochía Ispanica e profesor de luenga e literatura castellana en un instituto de Balbastro. Miembro de o Consello d'a Fabla Aragonesa dende 1978 e presidén de o mesmo dende 2004, ha publicato bel manullo de treballos lingüisticos e literarios sobre l'aragonés. Ye autor de libros de creyazión como O mirallo de chelo, En esfensa de as tabiernas e atros poemas, Sonetos d'amor e guambra (poesía), e Astí en do l'aire sofla ta sobater as fuellas de os árbols, Tiempo de fabas, Chuan Galé e Reloch de pocha (narratiba).

1 Francho Nagore

Poeta de a primera chenerazión d'autors en aragonés común e tradutor, ha publicato los siguiens libros de poemas: Sospiros de l'aire (1971), Cutiano agüerro (1977), Purnas en a zenisa (1984) e Baxo a molsa (1999). En a suya obra poetica, esteticamén moderna e muito correuta en o libel linguistico, s'achuntan o intimismo, os temas traszendentals, as reibindicazions lingüisticas e á begatas a denunzia sozial. Esporadicamén tamién ha feito bellas incursions en o relato breu (Ye difízil, Mareya baxa, Pedregada en o tozal, ...). Ista segunda edizión de Cutiano agüerro que güe promuebe e empenta Gara d'Edizions se fa, como no puede estar d'una atra traza, en remeranza de o trenta cabo d'año de a suya aparizión.

CUTIANO AGÜERRO

Francho Nagore (Zaragoza, 1951). Dotor en Filolochía Romanica e profesor de a Universidad de Zaragoza (Campus de Uesca). Estió presidén de o Consello d'a Fabla Aragonesa (dende a suya fundazión en 1978 dica 2004) e güe ye o bizedireutor de o Instituto de Estudios Altoaragoneses (dende l'añada 2000). Estudioso e rechirador de a luenga aragonesa, ye una fita impreszindible en o prozeso de recuperazión e dinificazión de o nuestro idioma. Entre a suya muito numbrosa produzión filolochica cal destacar a suya ya clasica Gramatica aragonesa (1977) e as suyas obras sobre l'aragonés de Pandicosa u a luenga de a Coronica de San Chuan d'a Peña, asinas como a coordinazión de l'Endize de bocables de l'aragonés.

Estudio e notas de

CHUSÉ INAZIO NABARRO

Clasicos Bernardo Larrosa


Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.