Rusik'ixik rutz'ib'axik kaqchikel

Autoridades Educativas Ana Ordóñez de Molina Ministra

María Luisa Ramirez de Flores Viceministra Técnica Virginia Tacam Batz de Tzul Viceministra de Educación Bilingüe e Intercultural Enrique Cortéz Sic Director de DIGECADE

Subdirector de Educación Bilingüe Intercultural Jesús Encarnación Puac Chamorro Coordinador de Materiales Educativos Kajb’e Cayetano Rosales Gutiérrez Ilustración DIGEBI Luis Enrique Simón Diseño y diagramación Alvaro Cuá

II

Héctor Arnoldo Escobedo Salazar Viceministro Administrativo María Ester Ortega Rivas Viceministra de Diseño y Verificación de la Calidad Educativa Booz Lorenzo Pérez Director de DIGEBI

Autor Saqche’ Héctor Rolando Gabriel Pichiyá Revisión Ortográfica Juan Esteban Ajsivinac Validación Juana Lorenzo Vásquez Alma Angelina Mux Caná

Guatemala, enero de 2008 DS-0079-08

Iximulew, nab’ey ik’ chi re’ 2008 DS-0079-08

Queridos niños y niñas de Guatemala:

Nimaläj taq xtani’ alab’oni aj Iximulew:

Pertenecemos a un país diverso, rico en culturas, historia y conocimientos. Estas diferencias no nos alejan, sino que nos acercan y hacen pensar que dependemos y aprendemos unos de otros, para que nuestro conocimiento nos haga ser más solidarios, respetuosos y felices de compartir con los demás.

Öj k’o pa jun amaq’ akuchi öj k’o jalajöj b’anob’äl, chuqa’ k’o k’ïy etamab’äl. Ronojel k’a re’ man ruk’amon ta yojruch’är, ruk’amon ta k’a yojrutün richin ta junam yojq’ijun, xa xe k’a ke ri’ tikirel nqetamaj k’ïy na’oj, richin nqato’ qi’, man nqaxoch’ij ta qi’ chuqa’ yojkikot ta chi qakojolil.

Aprender es parte de nuestras experiencias de todos los días, y lo hacemos cuando hablamos, contamos, pesamos, nos relacionamos y damos valor a las cosas cotidianas presentes en cada rincón de este maravilloso país: en el número de personas de cada departamento, los quintales de maíz y frijol que cosechamos, las frutas y verduras, la riqueza de los idiomas y las tradiciones que enriquecen a nuestros pueblos. Esa es la herencia que compartimos todos y que debemos cuidar como un tesoro.

Mi deseo es que disfruten aprendiendo, que descubran junto a sus maestros el significado y el valor de las ciencias, y que apliquen los contenidos de este libro en su vida diaria, con su familia y las demás personas que los rodean.

Pregunten, busquen, llenen su mente de nuevos conocimientos, para ser mejores, entender cómo piensa la gente y sobre todo, para poner lo que sabemos en bien y progreso de nuestra querida Guatemala.

Que el conocimiento nos acerque en hermandad y solidaridad.

Ri etamab’äl jun rutz’aqat ri qak’aslem q’ij q’ij, toq yojtzijon, toq yojajilan, toq yojna’ojin ke chuqa’ ri’ toq nqaya’ rejqalem ronojel ri k’o chupam ri Iximulew, achi’el: ri winaqi’ e k’o pa taq tinamït, ri ixim chuqa’ ri kinäq’ nqasamajij, ri jiq’ob’äl chuqa’ ri ruwäch ichaj, ri kejqalem ri ch’ab’äl chuqa’ ri na’ojb’äl ri nuya’ ruk’aslemal qatinamit. E ja k’a ri’ ri ojximinyon, xa ruma k’a ri ruk’amon ta nqachajij achi’el jun nimaläj b’eyomäl.

Rik’in ta k’a kikotemal xtiq’i’ ri etamab’äl, ke chuqa’ ri xtiwïl ta junam kik’in ri itijonela’ ri rejqalem ri etamab’alil chuqa’ ri na’ojb’äl; xtiwokisaj ta k’a pa ik’aslem ri etamab’äl, chuqa’ kik’in iwach’alal, kik’in ch’aqa’ chik winaqi’ e k’o chi inaqajal.

Tik’utuj, tikanoj, titz’aqatisaj k’a ri iwetamab’al kik’in k’ak’a’ taq na’oj, richin ta k’a xtiwïl rutzil ri ik’aslem, xkixtikïr xtiwetamaj achike rub’eyal yena’ojin ri utziläj winaqi’, richin ta k’a xkojto’on rik’in ruk’iyinem ri Iximulew.

Xkojrutün ta k’a ronojel ri etamab’äl, richin jeb’ël xtiqak’waj qi’.

Tik’asäs ta k’a ri ik’aslem ak’wala’,

Con cariño,

III

Rub’eyal rokisaxik ri sik’iwuj Re jun sik’iwuj re’ nuk’un richin yetijöx ri ak’wala’ e k’o pa nab’ey rupalb’al tijonïk. Rajowaxik chuqa’ nqanataj chi ruk’wan kina’oj, ketamab’al tijonela’ ri esamajinäq pe kik’in koköj ak’wala’.

Ri rupam re jun sik’iwuj re’ jachon pa kaji’ tanaj: Nab’ey tanaj

Ninjalwachij ri wetamab’al: Chupam re jun tanaj re’ nb’an taq samaj richin jeb’ël ninaq’tisäx el ri taq ruq’a’ chuqa’ ri runa’ojib’al ri tijoxel. Richin nk’oje’ el jeb’ël runa’oj richin ntzu’un, ntzijon, nch’ob’on ke chuqa’ ri’ nkowin nrokisaj ruch’akul richin nuya’ jalajöj na’oj.

Ruka’n tanaj

Yitikïr ninsik’ij chuqa’ nintz’ib’aj nuch’ab’äl: Chupam re jun tanaj re’ ri tijoxela’ nkitz’aqatisaj kina’oj richin xketikïr xtikisik’ij chuqa’ xtikitz’ib’aj ri Kaqchikel ch’ab’äl. Ri ruxe’el re jun tanaj re’, ja ri k’oxomal yeb’ek’ulun pe chuwa ri qate’ ruwach’ulew, chuqa’ ri na’oj, k’o rejqalem pa ruk’aslemal ri ak’wal.

Rox tanaj

Nintz’aqatisaj rusikixik-rutz’ib’axik ri nuch’ab’äl: Wawe’ ri tijoxela’ nketamaj na’oj chi rij achike rub’eyal ruchojmilal nuchajij ri t’as, ri b’anoj, ri b’ab’, ri k’exet’as, ri junamatzij chuqa’ ruchojmilal ri ch’akul, ch’aqa’ chik na’oj; ronojel re’ pa etz’anem.

Rukaj tanaj

Ninnük’ chuqa’ nintz’ib’aj nuna’oj: Chupam re jun tanaj re’, nretamaj ntzijon, nb’ixan, yerupach’uj ri tzij chuqa’ yerunük’ taq runa’oj.

Ri rutzil re sik’iwuj re’ chi ri tijoxel, rik’in ronojel ri nub’ij, nutzijoj, nutz’ib’aj k’o ta rejqalem pa ruk’aslem.

Mani nimestäx, chi b’a ma pa ronojel ruxaq wuj, tz’ib’an ka’i’ oxi’ taq na’oj richin nuyuqej rub’eyal ri tijonïk.

K’atzinel k’a chi ri tijonel, kan xtuya’ ta k’a ri ruk’u’x rik’in ri samaj, richin ta k’a ke ri’, kan tik’asäs xtub’än kik’aslem pa tijob’äl ri ak’wala’. Xa xe k’a ke ri’, eqal xtiqayäk ruq’ij, rejqalem chuqa’ ruk’iyinem ri qatinamit.

IV

Kitzijol ri taq wachib’äl jantape’ xkeqïl pa sik’iwuj Pa ronojel samaj nb’an, nk’atzin ye’okisäx wachib’äl richin nuya’ pe na’oj chi qe’. Chupam re jun sik’iwuj re’, ye’okisäx waqxaqi’ taq wachib’äl. Xketo’on ta k’a richin chanin yeb’an ri samaj kuma ri tijoxela’. Ke re’ rokisaxik xqab’än chi re’.

Ninsik’ij nuwuj: Re re’ nub’ij chi ri tijoxela’ k’atzinel nkisik’ij tzij q’aptzij, b’ab’ chuqa’ peraj na’oj.

Samaj pa molaj: Re re’ jun rub’eyal chi ri tijoxela’ nkitün, nkimöl ri kina’oj.

Yitz’ib’an: Re re’ nuk’üt chi ri tijoxel k’o chi ntzib’an.

Yojtzijon: Re re’ nutzijoj, chi ri tijoxela’ rajowaxik yetzijon, nkib’ij ri kina’oj pa kiyonil, pa k’ulaj, pa molaj.

Samaj pa nuyonil: Nel chi tzij, chi ri ak’wala’ yesamäj pa kiyonil.

Nqatzu’ chuqa’ nqab’ij: Nuq’ajuj chi ri tijoxela’ k’atzinel nkitzu’ chuqa’ nkitzijoj rij xa b’a achike na chi na’oj, tikirel chuqa’ nkitz’ib’aj.

Samaj pa k’ulaj: Nuq’ajuj chi ri tijoxela’ nkib’än jalajöj samaj pa k’ulaj.

Nintzu’: Re re’ nuq’ajuj chi nb’an samaj, akuchi k’o chi jeb’ël nuya’ rutzub’al pa ruwi’ ri rusamaj.

Rucholajem Wuj N A B’ E Y T A N A J Ninjalwachij ri wetamab’al Nqetamaj yojq’ejelon Nqetamaj rupam ri ruka’n qatijob’al Ninwetamaj achike k’o pa nutinamit Nqaya’ kiq’ij qate’ qatata’, qati’t qamama’ ¿Ruchajixik ri qate’ ruwach’ulew?

Yojetz’an pa ruwi’ qatijonik Pa rub’eyal ninwokisaj nutz’ib’ab’al Nqab’onij ri qana’oj Nqak’axaj b’ix, pach’un tzij chuqa’ tzijonem Yojtzijon kik’in qachib’il kik’in qachib’il Nqatzijoj kij ri chuxtäq chuqa’ ri chikopi’ e k’o chi qochoch chuqa’ pa tijob’äl Nqaya’ na’oj rik’in rub’eyal qach’akul Nqak’üt ri nqana’ toq yojq’ojoman, toq yojxajon chuqa’ toq yojkelon/ yojb’onin Taq etal ye’okisäx pa qatinamit Ninwokisaj jujun ch’akultz’ib’ Nqatzijoj, nqak’üt ri xqetamaj (Tojtob’enïk)

q w e r

1 2 3 4

t y u i o

5 6 7 8 9

p 10 Q 11 W 12

VI

q T 35 q U 37

e q 61 e t 65 e e e e e

W 72 E 73 R 74 T 75 Y 76

e e e r

U 77 I 78 O 79 P 80

r r r r r r r r

q 81 w 82 e 83 r 84 t 85 y 86 u 87 i 88

r r r r r r r r r

o 89 p 90 W 92 E 93 R 94 T 95 Y 96 U 97 I 98

ROX TANAJ E 13 R 14

T 15 Y 16 U 17 I 18

R U K A’ N T A N A J Yitikir ninsik’ij chuqa’ nintz’ib’aj nuch’ab’äl Rusik’ixik ri ruwach’ulew q Ruchuq’a’ ri qati’t ik’ pa qak’aslem q Keqanik’oj ri maya’ tzyaqb’äl q Nqoqaj ri kitzub’al ri jujun retal tz’ib’: pa jotöl pa xulan, pa ajkiq’a’, pa ajxokon. q Rusamajixik ri na’oj: wachib’äl pa molaj chuqa’ ri kichayuxik q Rokisaxik jalajöj kipalem taq juch’ q Kokisaxik jalajöj taq juch’ q Jalajöj taq juch’ yeb’an rik’in che’, saqkab’ chuqa’ aq’a’l q Kokisaxik jalajöj taq juch’ q Ninwoqaj ri kib’anikil ri jujun juch’ e k’o pa tzyaqb’äl q Ch’ach’el k’uxatz’ib’ q

Ii, Oo, Aa, Uu, Ee, Latz’ k’uxatz’ib’ Ï ï, Öö, Ää, Üü, Ëë, Choj ch’akultz’ib’ Nn, Tt, Mm, Pp, Ll, Jj, Ss, Xx, R r, W w, K k, Y y, Qq, Choj kach’akultz’ib’ CH ch, TZ tz Ch’akultz’ib’ kik’wan ch’ut ’, B’ b’, K’ k’, Q’q’, T’ t’, CH’ ch’, TZ’ tz ’ Nintojtob’ej ninsik’ij jujun b’ab’ Ninsik’ij jalajöj na’oj Kikotem pa k’ichelaj (Tzijonem) Yikikot rik’in ri xinwetamaj (Tojtob’enïk) Nink’üt ri na’oj xinwetamaj (Tojtob’enïk)

O 19 P 20 q 21 w 22 e 23 r 24 t 25 y 26 u 27 i 28 o 29 p 30

Nintz’aqatisaj rusik’itz’ib’axik ri nuch’ab’äl Rokisaxik nimatz’ib’ chuqa’ ch’uti tz’ib’ ¿Achike ruchojmilal jun b’ab’? ¿Achike silonem yeqab’än?

Yeqichinaj ri wachinäq e k’o pa qochoch Yenwichinaj ri wachinäq Kokisaxik ri junamaq’ajuj Rokisaxik ri k’exet’as Etamab’äl chi kij k’ak’a’ taq tzij Kokisaxik k’ak’a’ taq tzij Ruk’ojlemal ri ch’akul Nink’üt ri xinwetamaj (Tojtob’enïk) RUKAJ TANAJ Nab’ey taq nutz’ib’anem Tzijonem e k’o pa qatinamit Rusamajixik ri pach’un tzij chuqa’ ri b’ix Rusamajixik ri choloj chuqa’ ri kemtzij Runuk’ik ri lema’ tz’ib’anïk Ri Janik’alen Nink’üt ri xinwetamaj (Tojtob’enïk) Ch’uti choltzij Sik’iwuj xenik’öx

N A B’ E Y T A N A J

Ninjalwachij ri wetamab’al

Ri etamab’äl nuq’i’ ri tijoxel

Retal etamab’äl

1 Yerub’än samaj richin nuk’astab’ej ri’, pa etz’anem chuqa’ richin nutijoj ri’.

1 Nutzijoj kij ri e k’o pa rutinamit.

2 Nuya’ ruq’ij ri ruwach’ulew.

3 Pa rub’eyal nrokisaj ri rutz’ib’ab’al.

4 Nrak’axaj ri na’oj nkib’ij rachib’il.

5 Jeb’ël ntzijon kik’in rachib’il.

6 Nkowin nutzijoj kij jalajöj wachinäq.

7 Pa rub’eyal yerub’ij ri tzij.

8 Nrokisaj ri ruch’akul richin nuya’ jalajöj na’oj.

9 Yerukanoj kiwachib’äl ri ch’ach’el k’uxatz’ib’

2 Jeb’ël yerak’axaj ri winaqi’ yetzijon rik’in.

3 Jikil ruk’u’x toq nutzijoj ri nuna’, runa’ojib’al chuqa’ retamab’al.

4 Nuya’ jeb’ël runa’oj akuchi man nrokisaj ta ruch’ab’äl.

chuqa’ choj ch’akultz’ib’ pa ruwach’ulew.

1

Nqetamaj yojq’ejelon

Samaj pa molaj

Yeqaq’ejelaj ri qate’ qatata’

Q’ejelonïk (b’ix)

- Xsaqär nan, xsaqär tat. ütz awäch, ütz awäch.

-Rïn in ütz matyox, rïn in ütz matyox.

Kaqchikel

-Matyox k’a ri, matyox k’a ri.

Fundación Kaqchikel

Ninq’ejelaj ri nutijonel

Yenq’ejelaj ri taq wachib’il

Jalajöj samaj: 1 Tiqab’ixaj la jun ti b’ix pa jalajöj winaqilal ramaj.

2 Tik’utüx chi ke’ ri ak’wala’ achike’ yekitz’ët pa taq wachib’äl chuqa’ achike rub’eyal yeq’ejelon pa kochoch.

3 Ri tijonel nub’ij jun b’ey ri q’ejelonïk, k’a ri nkikamuluj ri tijoxela’ chi kijujunal, pa k’ulaj, pa oxox. Re re’ k’o chi nb’an q’ij q’ij pa tijob’äl.

4 K’atzinel nsol rub’ixik rejqalem ri q’ejelonïk pa k’aslemal.

2

Samaj pa molaj

Samaj pa nuyonil

Yalan Yojkikot (Pach’un tzij) Chupam re tijob’äl re’ xtiqatz’aqatisaj ri qetamab’al.

Ruma k’a ri yalan nkikot ri qak’u’x.

Pach’unel tzij: Saqche’ Rolando Gabriel

Jalajöj samaj: 1 Ke’elesäx el ri tijoxela’, richin nkib’etz’eta’ rupam ri ruka’n kitijob’al. K’atzinel chi ri tijonel richin juley chik rupalb’al tijonïk, ketzijon pe kik’in ri tijoxela’, richin eqal nuk’uluj chi ke yetzijon kik’in tijonela’.

2 Tikitzijoj achike xketamaj, achike k’ak’a’ na’oj xkïl chupam ri b’eyajnem.

3 Nkitojtob’ej nkib’än ruwachib’äl ri kitijob’al. Chuqa’ nketamaj ri pach’un tzij.

3

Nab’ey Rupalb’al Tijonïk

Rox rupalb’al tijonïk

Rusik’ixik - rutz’ib’axik’

Nqetamaj rupam ri ruka’n qatijob’al

Ninwetamaj achike k’o pa nutinamit Q’atb’äl tzij

A q ’o m a

b ’ä l ja y

Ri nutinamit

Kaqchikel

Samaj pa molaj

Samaj pa k’ulaj

Nqawachib’ej ri qatinamit

Yojb’etzijon chi rochoch qachib’il

Jalajöj samaj: 1 2 3 4

4

Ke’elesäx el ri tijoxela’, richin nkib’etz’eta’ ri samajay, ri q’atb’äl tzij, ch’aqa’ chik.

Jun chik q’ij tikirel yeb’e chi rutz’etik jun ka’¡’ ach’alalri’ïl.

Tikirel nkib’än jun ruwachib’al kitinamit chuqa’ tikib’onij.

Chi rij ri jujun samaj nb’an, k’atzinel chi ri tijoxela’ yetzijon chi rij ri xkitz’ët chuqa’ ri xkina’.

Nab’ey Rupalb’al Tijonïk

Nqaya’ kiq’ij qate’ qatata’, qati’t qamama’

Ri wati’t numama’ (Pach’un tzij) Qati’t qamama’, säq iwi’ säq ijolom.

Matyox ruma ri ipixa’, ri ina’oj niya’ chi qe’.

Saqche’ Rolando Gabriel

Ninb’än kiwachib’äl ri nute’ nutata’, ri wati’t numama’

Wati’t

Numama’

Nute’

Nutata’ Rïn

Jalajöj samaj: 1 Ri tijonel nusöl rij ri pach’un tzij. Ütz ta nkikamuluj ri ak’wala’.

2 Tikitzijoj ri ak’wala’ pa taq koköj molaj, we ke ri’ rub’eyal nkib’än pa kochoch, achi’el nkitz’ët pa wachib’äl.

3 Tikina’ojij jun pach’un tzij, akuchi yetzijon chi rij kite’ kitata’. Tikitz’ib’aj pa kitz’ib’awuj.

4 Pa jun nimaperaj wuj, ütz ta nkib’än ri wachib’äl ri nutzijoj pa jotöl.

5

Rusik’ixik - rutz’ib’axik’

Samaj pa nuyonil

¿Ruchajixik ri qate’ ruwach’ulew?

Ri ruwach’ulew

Toq man njosq’ix ta ri ruwach’ulew

(b’ix) Räx räx rub’anon la ruwach’ulew, matyox chi re’ ri Ajaw nuya’ pe ri jäb’. (kamul)

Kaqchikel

Ronojel ri tiko’n petenäq ruk’iyinem. Kan räx räx, kan räx räx, tik’asäs tik’asäs Bernardo Quinac Fundación Kaqchikel

Ke re’ rub’anikil nqajo’ ri ruwach’ulew

Samaj pa k’ulaj

Tik’asäs rub’anon qak’aslem

Jalajöj samaj: 1 Pa taq molaj ketzijon chi rij ri wachib’äl. Tikikanoj jun ri xtitzijon rij ri na’oj.

2 Tikijunamaj ri ka’i’ wachib’äl, ketzijon, kech’ob’on. Achike ta ri k’o chi nqab’än richin rukolik ri qate’ ruwach’ulew.

3 Pa k’ulaj nkib’än jun wachib’äl akuchi nkik’üt chi nkajo’ ri ruwach’ulew.

6

Samaj pa molaj

Kokisaxik jalajöj taq k’oxomal i, i, i, i, i, nub’än ri kej.

u, u, u, u ncha’ ri tukür.

j, j, j, j, j, j nub’än ri kaq’iq’.

o, o, o, o, ncha’ ri ak’wal toq ntzaq.

Kojetz’an rik’in qakolo’ Jalajöj samaj: 1 Ke’el el ri ak’wala’, k’a ri tikitzijoj achike ch’ab’äl, b’anikil kitz’eton.

2 Pa nab’ey etz’anem tikirel yeb’an molaj, chuqa’ ka’i’ setesïk, chi kaka’ taq molaj nkisutij ki’ chi rij ri setesïk. Richin nb’an ri samaj, ütz ye’okisäx che’, aq’a’l.

3 Rik’in la etz’anem ch’ab’äl, kekanox ch’aqa’ chik k’oxomal, ch’ab’äl.

4 Rik’in ri kolo’ keb’an jalajöj taq wachib’äl, richin nketamaj kiwäch jalajöj b’anikil.

7

Nab’ey Rupalb’al Tijonïk

Yojsutin achi’el ri ruwach’ulew

Rusik’ixik - rutz’ib’axik’

Yojetz’an pa ruwi’ qatijonik

Pa rub’eyal ninwokisaj nutz’ib’ab’al Yitz’ib’an

Kaqchikel

Ninb’än chuwa wuj ri wetamab’al

Ri äk’ (Q’oloj)

Pa jun ruwajay k’o jun äk’, yalan nïm rutza’m, jun q’ij xq’ate’ jun ti che’ pa ruchi’. Toq nrajo’ niwa’, yerub’än taq juch’ pa ulew.

Ke k’a ri rub’eyal xtiqachäp ri tz’ib’ab’äl, richin man ntzaq ta el, k’o chi nqatemej rik’in nïm raqän ruwi’ qaq’a’.

Jalajöj ruwäch taq juch’

Prof. Marcelo Tian

Jalajöj samaj: 1 Tikirel nsol rij ri ti q’oloj.

2 Tiya’öx jeb’ël ramaj richin chi ri ak’wala’ yekib’än re jalajöj taq juch’, pa ruxaq wuj, pa kitz’ib’awuj, pa nimaperaj wuj, we tikirel tikib’ana’ chuwäch tz’aläm tz’ib’ab’äl.

8

Ri jalajöj b’onil pa ruwach’ulew

Nintzu’

Nab’ey Rupalb’al Tijonïk

Nqab’onij ri qana’oj

Käq Samaj pa molaj

Säq

Xar Räx

Q’än

Q’ëq

Jalajöj samaj: 1 K’atzinel chi ri tijoxela’ jeb’ël nkitzu’ ronojel ri na’oj k’o pa wachib’äl.

2 Rik’in jalajöj samajib’äl k’o rub’onil nkib’än jun wachib’äl pa nimaperaj wuj nkiya’ chuwa xan. Tikirel nkokisaj ruwi’ kiq’a’ richin yeb’onin.

3 Tikirel nk’wäx el re jun wachib’äl re’, k’o chi nb’ix chi ja b’onil re’ pa maya’ na’oj.

4 K’o chi nkib’onij chuqa’ nketamaj kib’i’ ri b’onil.

9

Rusik’ixik - rutz’ib’axik’

Ri waqi’ b’onil k’o pa maya’ na’oj

Nqak’axaj b’ix, pach’un tzij chuqa’ tzijonem

Yojtzijon

Kikotemal

Ri che’

(b’ix)

(Pach’un tzij)

Nkikot wanima, nkikot.

Räx räx ruxaq ri che’.

K’aqöj k’aqöj raqän ri che’.

Nkikot wanima, nkikot.

Ruma öj k’o qonojel,

E nima’q nima’q ri ruq’a’ ri che’ Ruma kan nïm, nïm, nïm ri che’.

chupam re tijonïk.

Kaqchikel

Nkikot wanima.

Tz’ib’anel, b’ixanel: Alberto Bixcul Fundación Kaqchikel

Tz’ib’anel: Augusto Cujcuj CLK/ALMG

Ri jun kej chuqa’ ri jun aq (Tzijonem)

Ri kej nurayij ri ruk’aslem ri aq, ri kej man nrajo’ ta ruk’aslem, rija’ nub’ij: -Rïn k’o nusamaj, jantape xa xe ok k’ïm nink’üx, ri aq nuk’üx tzako’n wäy chuqa’ nutïj ixim, man nsamäj ta, rïn q’ij q’ij yich’ay chi che’.

-Ri aq najowäx, jeb’ël ntzuq, k’o rochoch, rïn ncha’ ri kej, man yinti’ojïr ta, ri aq jeb’ël nti’ojir.

Ri man retaman ta ri kej, chi ri aq xa nti’ojrisäx richin nkamisäx.

Tz’ib’anel: Miriam Pixtun Monroy CLK/ALMG

Jalajöj samaj: 1 Ütz ta ntzijöx chi ke’ ri ak’wala’, achike rub’eyal yenuk’ ri lema’ tz’ib’anïk.

2 K’atzinel ri tijonel nb’ixan, nupach’uj ri pach’un tzij ke chuqa’ ri’ nutzijoj ri tzijonem, richin eqal nketamaj apo ri tijoxela’.

3 Ri tzijonem ja ri tijonel nsolo’ rij, k’a ri’ ütz chuqa’ nkib’ij ri ketaman rije’.

10

0

Moloj yeb’an pa qatinamit

Nintzu’

Nab’ey Rupalb’al Tijonïk

Yojtzijon kik’in qachib’il

Rusik’ixik - rutz’ib’axik’

Ninwachib’ej achi’el ta yitzijon chi kiwäch wachib’il

Jalajöj samaj: 1 Tik’utüx chi ke ri ak’wala’, achike nkitz’ët chupam la jujun wachib’äl.

2 Tutzijoj ri tijonel ri kiq’ajarik ri jujun wachib’äl pa maya’ na’oj.

3 Tikirel nkib’än jujun wachib’äl ri ak’wala’ chi rije’ e k’amöl b’ey pa jun moloj; nkitzijoj jun na’oj chi kiwäch ri kachib’il.

!

11

Nqatzijoj rij ri nqatz’ët chuqa’ ri nqak’axaj kik’in qachib’il Nqatzu’ chuqa’ nqab’ij

Kaqchikel

Nqetamaj, nqatzijoj rij ri nqatz’ët

Ninwachib’ej ri nintz’ët

Jalajöj samaj: 1 Janila k’atzinel nk’utüx chi ke ri tijoxela’, achike nkitz’ët, nkiqu’ chi rij ri wachib’äl.

2 Tikirel yek’wäx el ri tijoxela’ pa jun ti juyu’ richin tikitzijoj achike nkitz’ët, kan ketzijon chi rij ri nkitz’ët. Tikirel chuqa’ nkib’än ruwachib’äl pa ruxaq wuj, pa kitz’ib’awuj ri nkitz’ët.

12

"

¿Achike wachinäq chuqa’ chikopi’ e k’o chi wochoch?

Rusik’ixik - rutz’ib’axik’

Yojtzijon

Nab’ey Rupalb’al Tijonïk

Nqatzijoj kij ri chuxtäq chuqa’ ri chikopi’ e k’o chi qochoch chuqa’ pa tijob’äl

Ke re’ rub’anon ri qatijonijay

Jalajöj samaj: 1 Tich’ob’ rij ri wachib’äl, tik’utüx, tikitzijoj ri tijoxela’ we ke ri’ rub’anon chuwa kochoch.

2 Achike ruk’amon pe we tz’il ri ruwa jay chuqa’ pa qochoch. K’atzinel chi ketzijon chuqa’ tik’ase’ el pa kiwi’.

#

13

Nqaya’ na’oj rik’in rub’eyal qach’akul

Kaqchikel

Samaj pa molaj

Yojkikot

Yojb’ison

Yikakot

Ka’i’ nuk’u’x

Ninxib’ij wi’

Man kan ta ninwajo’

Jalajöj samaj: 1 Tikirel yeb’an etz’anem, akuchi ri jujun molaj nkik’üt jujun wachib’äl, achi’el yeb’ison, yekikot, yekakot, kixib’in ki’, ka’i’ kik’u’x ch’aqa’ chik na’oj. Jun molaj nuk’üt ri b’anob’äl, ri juley chik nkib’ij rub’i’ ri nkitz’ët.

2 Ri tijonel nutz’aqatisaj ri jujun na’oj, yekib’än ri ak’wala’.

14

$

Ri kelonïk

Jalajöj samaj: 1 Tikisolo’ rij pa motzaj ri tijoxela’, achike nkina’ toq yexajon chuqa’ toq yekelon.

2 Rajowaxik chuqa’ nsol rij ruq’ajarik ri xajoj pa maya’ na’oj.

3 Tikirel nb’an jun ti nimaq’ij akuchi’ yeb’an jalajöj xajoj.

4 Ütz chuqa’ yekelon, nkib’än wachib’äl richin nuk’uluj chi ke’ yetz’ib’an.

%

Nab’ey Rupalb’al Tijonïk

Samaj pa molaj

Rusik’ixik - rutz’ib’axik’

Nqak’üt ri nqana’ toq yojq’ojoman, toq yojxajon chuqa’ toq yojkelon/yojb’onin

15

Taq etal ye’okisäx pa qatinamit

Nqatzu’ chuqa’ nqab’ij

Ri po’y

Kaqchikel

Retal ri b’ey

Ri parki’y Ninb’än ri etal xtzijöx pe chwe’

Jalajöj samaj: 1 Titzijöx chi ke ri ak’wala’ chi pa ronojel b’anob’äl, k’o jalajöj etal ye’okisäx.

2 Tikitzijoj ri ak’wala’, we e kitz’eton, kak’axan re etal e k’o pa ruxaq sik’iwuj.

3 Rajowaxik nkik’utuj chi ke’ kite’ kitata’ ch’aqa’ chik etal. Tikib’ana ruwachib’al chupam re ruxaq wuj re’.

16

&

Ri q’ij

Ri b’ey

Ri ruwi’ juyu’

Ri taq che’

Ri taq patän

Ri xata’t

Rusik’ixik - rutz’ib’axik’

Yitz’ib’an

Nab’ey Rupalb’al Tijonïk

Ninwokisaj jujun ch’akultz’ib’

Jalajöj samaj: 1 Rik’in ri jujun tz’eteb’äl, kekijuch’u’ kib’anik pa ulew, pa kitz’ib’awuj, pa nimaperaj wuj.

2 Kekanox ch’aqa’ chik wachib’äl akuchi ye’ilitäj jalajöj taq retal tz’ib’.

/

17

Nqatzijoj, nqak’üt ri xqetamaj

Kaqchikel

1 ¿Achike nkib’än wawe’?

3 Tikib’onij re wachib’äl re’.

2 Tikitzijoj rij ri wachib’äl.

4 Tikib’ana’ ruwachib’äl ri tz’ib’ achi’el yeb’ek’ulun pe pa ruwach’ulew.

5 Tikib’ana’ pa kitz’ib’awuj jujun etal.

6 Tikik’utu’ rub’anikil jalajöj na’oj nb’an rik’in ch’akul.

7 Pa molaj tikib’ana’, jalajöj juch’, ri nub’ij ri tijonel, achi’el ri setesïk, ri pa’äl raqän che’, ri kotokïk b’ey. Ütz chuqa’ nkitzijoj juley chik na’oj.

Jalajöj samaj: 1 Chupam re jun peraj re’, e k’o jujun tz’eteb’äl richin tojtob’enïk. K’atzinel yekanöx ch’aqa’ chik rub’eyal. Jantape’ ketzijon kech’ob’on ri tijoxela’ richin nuk’uluj chi ke’.

2 Ütz chuqa’ ntz’ët chi ri tojtob’enïk jantape’ k’o chi nb’an, man xa xe ta pa ruk’isib’äl ri jujun peraj chi re’ ri tijonïk.

18

(

R U K A’ N T A N A J

Yitikir ninsik’ij chuqa’ nintz’ib’aj nuch’ab’äl

Ri etamab’äl nuq’i’ ri tijoxel

Retal etamab’äl

1 Nusik’ij na’oj k’o pa ruwach’ulew chuqa’ ruwa wuj richin nuk’astab’ej ri’ chuqa’ richin nrïl ch’aqa’ chik na’oj.

1 Nkowin nusik’ij ri na’oj k’o pa

2 Pa rub’eyal yerokisaj kib’anikil ri k’uxatz’ib’ chuqa’ ri ch’akultz’ib’ pa ruk’aslem.

3 Nroqaj kib’anikil ri wachinäq 4 Pa rub’eyal yerutz’ib’aj ri k’uxatz’ib’

ruwach’ulew chuqa’ pa potaj.

2 Pa rub’eyal yerujuch’ ri tz’ib’ pa jujun tzij.

chuqa’ ch’akultz’ib’ pa jujun tzij.

)

Rusik’ixik ri ruwach’ulew

Samaj pa molaj

Kaqchikel

Nqasik’ij ri xokoq’a’

¿Achike ri q’eqasutz’?

¿Achike na’oj nkiya kan ri al?

Samaj pa nuyonil

¿Achike nkinataj ri utiwa’?

Ninb’än chik jun wachib’äl

Jalajöj samaj: 1 2 3 4

20

1 =

Rajowaxik nb’ix chi ke’ ri tijoxela’, chi tikirel nsik’ïx, ntz’et ri ruwach’ulew.

Ri tijoxela’ rik’in ruto’ik ri tijonel, nkitzijoj ri nkitz’ët pa wachib’äl.

Nk’utüx chi ke’ achike chik ch’aqa’ kitz’eton chuqa’ achike tzijon chi ke’.

Tikib’ana’ jun wachib’äl chi rij ri kitz’eton, kak’axan rik’in kite’ kitata’, kati’t kimama’.

Yojtzijon

alaj ik’

Rusik’ixik - rutz’ib’axik’

Ruk’iyinem ik’

Nab’ey Rupalb’al Tijonïk

Ruchuq’a’ ri qati’t ik’ pa qak’aslem

Setël ik’

Rutzolijem ik’

Jalajöj samaj: 1 Tikik’utuj pe chi ke’ kite’ kitata’, jujun na’oj chi rij ri qati’t ik’.

2 Tikib’ana’ ruwachib’al ri jalajöj ruq’ijul ri ik’, pa ruwi’ ri juch’. Ütz chuqa’ nkib’onij.

3 Ri tijonel nutzijoj ka’i’ oxi’ na’oj chi rij ruchuq’a’ ri qati’t ik’ pa qak’aslem.

1 1

21

Keqanik’oj ri maya’ tzyaqb’äl Nqatzu’ chuqa’ nqab’än ri taq juch’

Kaqchikel

Samaj pa molaj

Yenb’än jalajöj taq juch’ xentz’ët pa potaj Yitz’ib’an

Jujun tz’eteb’äl:

Jalajöj samaj: 1 Konojel ri tijoxela’ nkiqu’ rij ri wachib’äl. Tikitzijoj ri na’oj ketaman chi rij ri etz’ab’al e k’o chuwäch ri potaj.

2 Tikelasaj ka’i’ oxi’ wachib’äl, tikitz’aqatisaj ri k’o pa sik’iwuj. Tikib’ana’ chuwäch kitz’ib’awuj.

22

1 2

Pa jotöl

Pa xulan

Pa ajkiq’a’

Pa ajxokon

Jalajöj samaj: 1 Tik’utüx chi ke’ ri tijoxela’ we kitz’eton akuchi nokisäx re jujun na’oj re’. Tikitzijoj pe.

2 Ruk’amon chi ri tijonel kan nub’än ri jalajöj juch’ kik’in ri tijoxela’ pan ulew, pa nimaperaj wuj, richin nkoqaj ri tijoxela’.

3 Toq jeb’ël yan xkitz’ët tikirel nkib’än taq juch’ pa kitz’ib’awuj.

1 3

Nab’ey Rupalb’al Tijonïk

Samaj pa k’ulaj

Rusik’ixik - rutz’ib’axik’

Nqoqaj ri kitzub’al ri jujun retal tz’ib’: pa jotöl pa xulan, pa ajkiq’a’, pa ajxokon.

23

Rusamajixik ri na’oj: wachib’äl pa molaj chuqa’ ri kichayuxik Wachib’äl pa molaj

Kaqchikel

Samaj pa k’ulaj

Kichayuxik wachinäq

Jalajöj samaj: 1 Chupam re solojsamaj re’, ri tijoxela’ yekinük’ yekicholajij wachinäq, richin nketamaj ri kicholajem, achi’el k’o pa wachib’äl. Tikirel yekanöx ch’aqa’ chik wachinäq.

2 Rajowaxik chi nb’an k’ïy solojsamaj kik’in ri tijoxela’, richin nketamaj yekicholajij chuqa’ yekichayuj wachinäq.

24

1 4

Nïm, loman, ko’ol Yitz’ib’an

Nab’ey Rupalb’al Tijonïk

Rokisaxik jalajöj kipalem taq juch’

Rusik’ixik - rutz’ib’axik’

Yenb’än jalajöj taq juch’ Nima’q taq juch’

Loman taq juch’

Koköj taq juch’

Jalajöj samaj: 1 Jeb’ël tikitzu’ ri wachib’äl ri ak’wala’. Richin nkitz’ët ri kipalem ri jujun rey ri jicha’ 2 Konojel ri ak’wala’ k’o chi yekib’än ri taq juch’, achi’el ri jujun tz’eteb’äl. Tikirel nb’an kik’in e tzalan taq juch’, e q’e’l taq juch’ ke chuqa’ ri’ ri setesäq.

1 5

25

Kokisaxik jalajöj taq juch’

Yitz’ib’an

Kaqchikel

nïm raqän, ko’ol raqän

pim, xax

Yenb’än nïm juch’ chuqa’ ko’ol kipalem

Jalajöj samaj: 1 Rajowaxik yekib’än jalajöj taq juch’, achi’el ri e k’o pa taq wachib’äl.

2 K’atzinel nkoqaj jeb’ël ri rub’eyal.

26

1 6

Nintzu’

Yitz’ib’an

Rusik’ixik - rutz’ib’axik’

Yenb’än ri wachib’äl xeqab’än chuwa jay

Nab’ey Rupalb’al Tijonïk

Jalajöj taq juch’ yeb’an rik’in che’, saqkab’ chuqa’ aq’a’l

Jalajöj samaj: 1 K’atzinel chi yeb’an ri samaj e k’o pa wachib’äl. Tikirel yeb’an chuwa jay, pa b’ey, pa ulew, chuwäch nimaperaj wuj 2 Toq xb’an yan k’ïy samaj, k’a ri’ ri tijoxela’ nkib’än pa kisik’iwuj, pa kitz’ib’awuj.

1 7

27

Kokisaxik jalajöj taq juch’

Yitz’ib’an

Kaqchikel

Ninjuch’ kichi’ ri jujun wachib’äl

q’ojom

xik’awuj

kuku’

Rujuch’ik retal ri sib’

Jalajöj samaj: 1 Nkijüch’ rik’in jalajöj b’onil, ka’i’ oxi’ b’ey ri kichi’ la oxi’ wachib’äl. Tikirel yekanöx ch’aqa’ chik wachib’äl, richin nuk’uluj ri taq kiq’a’.

2 La b’olosaqil achi’el ta xchup, ri tijoxel k’o chi nub’än chuwäch re sik’iwuj, achike rub’eyal nub’än pa kaq’iq’ ri sib’, k’a jampe’ napon rik’in re ti xtän. Tikirel nujuch’ k’ïy b’ey.

28

1 8

Rusik’ixik - rutz’ib’axik’

Yitz’ib’an

Nab’ey Rupalb’al Tijonïk

Ninwoqaj ri kib’anikil ri jujun juch’ e k’o pa tzyaqb’äl

Jalajöj samaj: 1 Rajowaxik chi ri tijonel nusöl rij ri na’oj e k’o pa tzyaqb’äl.

2 Chi kijujunal ri ak’wala’ nkoqaj ri jujun juch’. Tikirel chuqa’ nkib’än pa kitz’ib’awuj, pa ruxaq wuj.

1 9

29

Ii ik’

Kaqchikel

K’o ruchuq’a’ ri ik’. In k’o pa rumujal ri ik’.

ikäj

Ixim

ikäj

__käj

ixim

__x__m

ik’oy

__k’oy

ikäj

__käj

ik’oy

ik

Jalajöj samaj: 1 Ri tijonel nutzijoj rejqalem ri ik’ pa qak’aslem.

2 Tikinataj pe ri ak’wala’ toq xkib’än taq che’, richin nkokisaj ri “ i ” pa taq tzij.

3 Tikikamuluj k’ïy b’ey ri jujun tzij, k’atzinel nya’öx rejqalem ri rokisaxik ri “ i ”.

4 Ri tijoxela’ nkitz’aqatisaj ri jun ti solojsamaj, k’a ri nkisik’ij chuqa’ nkitz’ib’aj pa kitz’ib’awuj. Tikirel yekanox ch’aqa’ chik tzij chuqa’ tikinuk’u’ jujun q’aptzij.

30

1 0

Simil ri okox. Ojer chik tintij ri okox

Oj

__j

oyonib’äl

__y__nib’äl

q’oq’

q’__q’

okox

__k__x

oyonib’äl

oj

q’oq’

okox

Jalajöj samaj: 1 2 3 4

Ri tijonel nutzijoj achike ri’ ri okox. Janipe’ kiwäch. Achike ri e tijel, ri man e tijel ta.

Tikinataj pe ri ak’wala’ toq xe’etz’an rik’in setesïk. Toq xkisamajij rub’anik ri q’ij.

Tikikamuluj k’ïy b’ey ri jujun tzij, k’atzinel nya’öx rejqalem ri rokisaxik ri “ o”.

Ri tijoxela’ nkitz’aqatisaj ri jun ti solojsamaj pa sik’iwuj chuqa’ pa tz’ib’awuj.

1 !

Nab’ey Rupalb’al Tijonïk

okox

Rusik’ixik - rutz’ib’axik’

Oo

31

Aa ak’wal

Kaqchikel

Tz’uyül chuwa pop ri ak’wal.

al

aq

aq’omanel

__q’om__nel

ab’äj

__b’äj

aq

__q

al

__l

ab’äj

aq’omanel

Jalajöj samaj: 1 2 3 4

32

1 "

Rajowaxik ntzijöx rusamaj jun ak’wal pa ach’alalri’ïl.

Tikinataj ri ak’wala’ toq ye’ach’ixäm, chi ri’ nb’ek’ulun pe ri “ a ”.

Tiya’öx rejqalem ri rokisaxik ri “ a ” pa taq tzij, pa taq q’aptzij.

Ri tijoxela’ nkitz’ib’aj ri tz’ib’ nrajo’ na pa jujun tzij. Kesamäj chuqa’ pa kitz’ib’awuj.

Ri Utiwa’

Kuk

k__k

uk’a’

__k’a’

ul

__l

uqaj

__qaj

ul

Rusik’ixik - rutz’ib’axik’

Kimolon ki’ pa juyu’ ri utiwa’.

uqaj

uk’a’

kuk

Jalajöj samaj: 1 2 3 4

Nab’ey Rupalb’al Tijonïk

Uu

Rajowaxik ntzijöx rij rusamaj ri utiw pa ruk’aslem jun tinamït.

Tikinataj ri ak’wala’ toq xkib’än ruwachib’äl ri patän.

Tiya’öx rejqalem ri rokisaxik ri “ u ” pa taq tzij, pa taq q’aptzij, b’ab’.

Ri tijoxela’ nkitz’ib’aj ri tz’ib’ nrajo’ na pa jujun tzij. Tikikamuluj pa kitz’ib’awuj.

1 #

33

Ee Eyaj

Kaqchikel

Keqachajij ri qey e k’o pa qachi’.

Eya’

b’ey

etab’äl

__tab’äl

Etz’anib’äl

__tz’anib’äl

b’ey

b’__y

eyaj

__yaj

Etz’anib’äl

Etab’äl

Jalajöj samaj: 1 K’atzinel nsol rij ri rejqalem ri eya’ pa ruk’aslem ri winäq.

2 Tikib’ana’ k’ïy solojsamaj richin rokisaxik ri “ e ” pa taq tzij.

3 Tikirel nkikanoj ri tz’ib’ pa taluwuj, kekiqupij richin yekitz’ajb’a’ pa kitz’ib’awuj.

34

1 $

k’isïk’

Atz__k’

Niwa’ ri k’is__k’

Öö kök

ch’ök

Eqa’l nb’iyin ri k__k.

K’o pa ruwi’ che’ ri ch’__k.

Jalajöj samaj:

Nab’ey Rupalb’al Tijonïk

atzïk’

Rusik’ixik - rutz’ib’axik’

Ïï

1 K’atzinel chi ri tijonel nusöl kij re jujun tz’ib’ re’, chi jantape’ ye’okisäx pa ruk’isib’äl ri tzij.

2 Tikib’ana’ la jujun solojsamaj e k’o chi kixe’ la jujun tzij.

3 Tikirel yekikanoj re taq tz’ib’ re’ pa taq sik’iwuj. Ütz ta chuqa’ nuk’waj el ri tijonel.

1 %

35

Kaqchikel

Ää äk’

chakäch

Pa’äl ri __k’

Nïm ri chak__ch

Üü

Umül

tuktük

Nwa’ ri um__l

Pa’äl ri tukt__k.

k’ël Jeb’ël ok ri k’__l Jalajöj samaj: 1 K’atzinel chi ri tijonel nusöl kij re jujun tz’ib’ re’. Chi jantape’ ye’okisäx pa ruk’isib’äl tzij.

2 Tikib’ana’ ri jujun solojsamaj e k’o chi kixe’ ri jujun tzij.

3 Tikirel yekikanoj re taq tz’ib’ re’ pa taq sik’iwuj. Ütz ta chuqa’ nuk’waj el ri tijonel.

36

läq

1 &

k’üch

Ëë

Wonön

Nnn yecha’ ri wonön toq nkikanoj kiway.

Nimab’ey

No’j

nupq’a’

___imab’ey

___o’j

___upq’a’

xanän

nan

nub’

xa___ä___

____a____

___ub’

Jalajöj samaj: 1 2 3 4

Ri tijonel nub’ij chi ke’ ri tijoxela’ chi tikib’ana’ pa etz’anem ruch’ab’äl ri wonön.

Tikitunu’ ri ruch’ab’äl ri wonön kik’in ri k’uxatz’ib’. Rajowaxik nsol kij ri jujun tzij.

Chi kijujunal ri ak’wala’ nkitz’aqatisaj ri jujun tzij.

Tikirel nkikanoj ch’aqa’ chik tzij pa taq sik’iwuj. Tikiqupij ri “ n “ pa taluwuj, tikinuk’u’ ch’aqa’ chik tzij.

1 /

Nab’ey Rupalb’al Tijonïk

Nn

Rusik’ixik - rutz’ib’axik’

nnnnn

37

Jujun solojsamaj Solojsamaj: Nintz’aqatisaj ri jujun b’ab’

Nïm raqän ri ___________________.

Kaqchikel

_____________________ ruwa nuq’ij.

Nb’ixan ri ______________________.

Ntzijon ri _______________________.

Xsach jun _____________________.

Jalajöj samaj:

1 Ri tijonel nusik’ij ri nab’ey samaj richin jun tz’eteb’äl.

2 Ri tijoxela’ nkitz’aqatisaj la jujun taq b’ab’. Rajowaxik nkisik’ij ri jujun b’ab’. K’a ri nkitz’ib’aj ri b’ab’ pa ruwi’ ri ruka’n juch’.

38

1 (

Nab’ey Rupalb’al Tijonïk

Tt Tata’aj

t

i

tinamït __inamï__

o

to’om __o’om

a

tata’aj __a__a’aj

u

tulul __ulul

e

te’ej __e’ej

Rusik’ixik - rutz’ib’axik’

Nkik’üt rusamaj ri ak’wal ruma ri tata’aj.

Jalajöj samaj: 1 K’o chi nya’öx rejqalem ri k’oxomal nub’än ri q’ojom tun rub’i’.

2 Eqal ntun ri “ t “ rik’in ri jujun k’uxatz’ib’. Rajowaxik nkisik’ij ri jujun tzij. Nkitz’aqatisaj.

3 K’o chi nkitz’ib’aj ri jujun tzij pa kitz’ib’awuj. K’atzinel yekanöx ch’aqa’ chik tzij.

1 )

39

mm m

Mm

uuu

wakx

Kaqchikel

mmmu ncha’ ri wakx toq nrajo’ nwa’.

m

i

mixtuq’ __ixtuq’

o

moy __oy

a

masat __asat

u

mulul __ulul

e

me’s __e’s

Jalajöj samaj: 1 K’atzinel noqäx ri nub’än ri wakx. K’a ri yetun kik’in ri jujun k’uxatz’ib’ ri nkipo’ qa ki’ chi tzij, achi’el re etz’ib’an chik.

2 Rajowaxik chi nsik’ïx ri jujun tzij, k’a ri nkitz’ib’aj ri ak’wala’ pa kitz’ib’awuj. Tikirel ye’okisäx ri jujun tzij pa q’aptzij chuqa’ pa koköj taq b’ab’.

40

2 =

Yitz’ib’an

K’o wi jun masat pa muj, xrak’axaj jun ch’ab’äl mmmu ncha’.

Nab’ey Rupalb’al Tijonïk

Solojsamaj richin rokisaxik ri m.

Ri nute’, k’o jun ti rume’s,

Rusik’ixik - rutz’ib’axik’

ri me’s nutïj sub’an.

Jun ti moy ixöq manjun ral, xa xe jun ti rumeb’a’ k’o.

Jalajöj samaj: 1 2 3 4

Ri tijonel nusik’ij ri nab’ey, richin jun tz’eteb’äl. Ke chuqa’ ri nkib’än ri tijoxela’.

Ri tijoxela’ nkikanoj ri tzij kik’wan “m”, k’a ri nkitz’ib’aj pa ruwi’ la jujun juch’.

Tikirel yekanöx ch’aqa’ chik tzij, ri k’o jeb’ël nuq’ajuj. Tikitz’ib’aj pa kitz’ib’awuj.

Kequpïx tz’ib’ e k’o pa taluwuj ri etz’ib’an rik’in “m”.

2 1

41

Pp

Pon pon

Ri Aj

Kaqchikel

Pon ncha’ ri aj toq k’o nimaq’ij.

potaj

par

___otaj

__ar

p pawi’aj

poy

__awi’aj

__oy

Jalajöj samaj:

1 K’atzinel noqäx ri nub’än ri aj. K’a ri yetun kik’in ri jujun k’uxatz’ib’ ri nkipo’ qa ki’ chi tzij, achi’el re etz’ib’an chik.

2 Rajowaxik nkisik’ij ri jujun tzij, k’a ri nkitz’ib’aj ri ak’wala’ pa kitz’ib’awuj. Tikirel ye’okisäx ri jujun tzij pa q’aptzij chuqa’ pa koköj taq b’ab’.

42

2 2

Nab’ey Rupalb’al Tijonïk

Ll Lej

l

i

li’an __i’an

o

lol __o__

a

lajuj __ajuj

u

lukan

__ukan

e

lej __ej

Rusik’ixik - rutz’ib’axik’

Nuk’waj el rulej ri tat toq nb’e pa juyu’.

Jalajöj samaj:

1 K’atzinel ntz’ët ri wachib’äl, chi ntz’ukutüj el rik’in ri k’oxomal “ l “. K’a ri’ yetun kik’in ri jujun k’uxatz’ib’ ri nkipo’ qa ki’ chi tzij, achi’el re etz’ib’an chik.

2 Rajowaxik richin nsik’ïx ri jujun tzij, k’a ri nkitz’ib’aj ri ak’wala’ pa kitz’ib’awuj. Tikirel ye’okisäx ri jujun tzij pa q’aptzij chuqa’ pa koköj taq b’ab’.

2 3

43

Solojsamaj richin ntz’ib’äx ri tz’ib’ “ l ”

Yitz’ib’an

Yeb’iyin pa ______________ ri ak’wala’.

Kaqchikel

Xintz’ët jun ________________ pa ruwi’ che’.

________________ nujuna.

_____________ nb’iyin ri tat.

Nupon _______________ ri ti xtän.

Jalajöj samaj:

1 Ri tijoxela’ k’o chi nkitz’aqatisaj ri jujun b’ab’.

2 Mani nimestaj chi rajowaxik nsik’ïx k’ïy b’ey ri jujun b’ab’.

3 K’a ri nkitz’ib’aj ri b’ab’ pa kiwi’ ri jujun juch’. Ütz chuqa’ yetz’ib’an pa kitz’ib’awuj.

44

2 4

jj

jj

Nab’ey Rupalb’al Tijonïk

jj

Jj

j

jjjjj ncha’ ri tat toq nkos pe pa juyu’.

jay

___ay

aji’j oj a___i’__

o___

jut

k’ujay

äj

___ut

k’u____ay

ä___

Rusik’ixik - rutz’ib’axik’

Jalajöj samaj: 1 2 3 4

Ri tijonel nub’ij chi ke’ ri tijoxela’ chi tikib’ana’ ri k’oxomal nub’än ri tat toq nkos.

Ri tijoxela’ nkikamuluj k’ïy b’ey ri k’oxomal. Rajowaxik nsol kij ri jujun tzij.

Chi kijujunal ri ak’wala’ nkitz’aqatisaj ri jujun tzij. K’a ri nkitz’ib’aj pa ruwi’ ri juch’.

Tikirel nkikanoj ch’aqa’ chik tzij pa taq sik’iwuj. Tikiqupij ri tz’ib’ “ j “ pa taluwuj.

2 5

45

Jun solojsamaj

Kaqchikel

Yitz’ib’an

jotay

juyu’

___otay

__uyu’

j jo’q

jut

__o’q

__ut

Jalajöj samaj:

1 2 3 4

46

2 6

Ri tijonel nusik’ij kiwäch ri jujun tzij. Ri tijoxela’ nkikamuluj apo.

Rajowaxik nsol kij ri jujun tzij.

Chi kijujunal ri ak’wala’ nkitz’aqatisaj ri jujun tzij.

K’a ri nkitz’ib’aj pa ruwi’ ri juch’. Ütz yekanöx ch’aqa’ chik tzij.

Nab’ey Rupalb’al Tijonïk

sssssss

Ss

s

i

si’

__i’

o

sokäj

__okäj

a

saq’ul

__aq’ul

u

sub’an

__ub’an

e

setechiychïy

__etechiychïy

Rusik’ixik - rutz’ib’axik’

ssssssss ncha’ ri ruxajab’ ch’ich’ toq nb’os ke chuqa’ ri toq nel kaq’iq’ pa xupüy.

Jalajöj samaj: 1 Ri tijonel, ütz ta nrokisaj ri wachib’äl, richin nuk’utuj chi ke’ ri ak’wala’ achike ruk’oxomal ri kaq’iq’ toq nel pe rik’in ruxajab’ ri ch’ich’, chupam xupüy, nub’än ri kumätz.

2 Ri tijonel nusik’ij kiwäch ri jujun tzij, ri tijoxela’ nkikamuluj apo.

3 Chi kijujunal ri ak’wala’ nkitz’aqatisaj ri jujun tzij.

2 7

47

Jujun solojsamaj Tawila’ na pe…

Kaqchikel

Samaj pa molaj

Nchoy rik’in ikäj, nuchaq’risaj kaxlanwäy chuqa’ wäy, ütz nuna’ nkeqaj ruma ri achi. ¿Achike ri’?

Räx rub’onil toq k’a alaj na, k’a ri nqanär toq nchaq’aj, ri b’atz’ njiq’ijo’ toq nutz’ët. ¿Achike ri’?

Ruk’ulel ri q’utun, yalan ütz nuna’ nk’oje’ pa taq nimaq’ij, jo’q ri rutzyaqb’al. ¿Achike ri’?

Jun ti warab’äl b’anon chi q’ayïs, chupam ri’ yek’oje’ taq ne’y, jantape’ nilitäj chi ruq’a’ che’ . ¿Achike ri’?

Jalajöj samaj:

1 Pa taq molaj nkisöl rij ri jujun tawila’. K’a ri nkitz’ib’aj ri rub’i’ pa ruwi’ ri juch’.

2 Mani nmestäx chi k’atzinel nkitz’ib’aj chuqa’ nkisik’ij ri jujun tzij.

48

2 8

Xx

Xil Xil xil xil ncha’ ri xil toq nb’ixan.

xot xot xot

Nab’ey Rupalb’al Tijonïk

Xil, xil xil

Rusik’ixik - rutz’ib’axik’

xnakät

xul, xul, xul

kux, kux, kux

Jalajöj samaj: 1 Ri tijonel chuqa’ ri tijoxela’ nkisik’ij ri jujun tzij.

2 Tikikamuluj rutz’ib’axik ri jujun tzij, q’aptzij e k’o pa ruwi’ ri juch’.

2 9

49

Solojsamaj Nqatz’ib’aj tzij kik’wan X, pa wo’o’ ch’uti ramaj

Kaqchikel

Samaj pa molaj

Achi’el: Xkoya’

Kojkikot rik’in qawachinaq (B’ix)

Kojkikot, kojkikot, kojkikot rik’in qawachinaq (kamul) K’o qaxajab’ K’o qaxot K’o qaxikin K’o qaximb’al.

K’o qixim k’o qaxul k’o oxi’ qawuj chuqa’ k’o xqetamaj wakami.

K’ak’a’ runuk’ik: Rolando Gabriel Tz’ib’anel: Felipa González Sinto. FUNKAQ

Jalajöj samaj:

1 Yenuk’ pa motzaj ri tijoxela’, akuchi nkixöl ki’ chi xtani’ chi alab’oni’. K’a ri nya’öx wuj chi ke’, akuchi e k’o tzij kik’wan X. Nkitz’ib’aj pa ruxaq wuj k’a ri pa sik’iwuj.

2 Yekikanoj ri tzij, k’a ri yekitz’ib’aj pa nimaperaj wuj.

50

2 0

Nab’ey Rupalb’al Tijonïk

rrrrrr

Rr

K’är k’är

roq’roq’

rora/ urara

___oq’__oq’

___o__a /u__a__a

Rusik’ixik - rutz’ib’axik’

K’är k’är nub’än ri ruk’ar ri xik’awuj.

par

retal aqän

pa__

___etal aqän

Jalajöj samaj: 1 Rajowaxik nkitzeqelb’ej ruk’oxomal ri k’ärk’är richin yekitun kik’in ri k’uxatz’ib’.

2 Yekisik’ij ri jujun tzij rik’in ruto’ik ri tijonel.

3 Yekitz’aqatisaj chuqa’ yekitz’ib’aj jun b’ey chik pa ruwi’ ri taq juch’ri tzij.

2 !

51

Yitz’ib’an

Tat Xwan

Kaqchikel

Ri tat Xwan, ri k’o jun rutz’i’, xutik rora chuwa rochoch.

raxwach

kär

raqän ya’

Jalajöj samaj:

1 Nkisik’ij ri jun ti tzijonem, k’a ri nkikanoj ri tzij kik’wan (r). Yekitz’ib’aj pa ruwi’ koköj taq juch’.

2 Pa jun chik peraj, nkitz’ët ri wachib’äl, k’a ri nkitz’ib’aj k’ïy b’ey ri jujun tzij.

52

2 "

Ww

wäy

wakx

___äy

___akx

Rusik’ixik - rutz’ib’axik’

Noq’ ri ak’wal w w w ncha’.

pawi’aj

utiw

pa __i’aj

___tiw

Nab’ey Rupalb’al Tijonïk

w w wwww

Jalajöj samaj:

1 Rajowaxik nkitzeqelb’ej ri k’oxomal nel pa ruchi’ ri ak’wal toq noq’, k’a ri’ yekitün kik’in ri k’uxatz’ib’ richin yekinük tzij.

2 Yekisik’ij ri jujun tzij rik’in ruto’ik ri tijonel.

3 Yekitz’aqatisaj chuqa’ yekitz’ib’aj jun b’ey chik pa ruwi’ ri taq juch’ ri tzij.

2 #

53

Rukanoxik tzij pa wachib’äl

Kaqchikel

Samaj pa molaj

Jalajöj samaj:

1 Pa molaj tikich’ob’o’ rij ri wachib’äl.

2 K’a ri nkikanoj kib’i’ ri wachib’äl kik’wan “w”. Nkitz’ib’aj pa taq juch’.

3 Nkicha’ jun kachib’il ri xtizijon, achike chi tzij xekïl pa wachib’äl.

54

2 $

Ri kuku’

K

I

kinäq’ __inäq’

o

kolo’ __olo’

a

ka’ __a’

u

kuku’

__u__u’

e

kem

__em

Rusik’ixik - rutz’ib’axik’

Ojer kan pa kuku’ neräx wi ri ya’.

Nab’ey Rupalb’al Tijonïk

Kk

Jalajöj samaj:

1 Nkisik’ij ri tzij kuku’ richin nkik’oxomaj ri “k”. ��������������������������������������� Ke ri’ yeb’an chi ke ch’aqa’ chik tzij.

2 Kekitz’aqatisaj ri tzij e k’o xe’ ruxikin ri wachib’äl.

2 %

55

Rukanoxik tzij pa wachib’äl

Kaqchikel

Samaj pa k’ulaj

Jalajöj samaj:

1 Pa k’ulaj nkitz’ët ri wachib’äl. Yekikanoj ri wachib’äl kik’wan “k”.

2 Yekitz’ib’aj pa ruwi’ taq juch’, kib’i’ ri wachib’äl, kik’wan “k”.

56

2 &

Yy

Yumyum

Ya’l

Yojb’äl

___a’l

___ojb’äl

Rusik’ixik - rutz’ib’axik’

Ri yumyum nya’öx rik’in ri xik’awuj, richin nyumin chi kaj.

ayin

jay

a __in

ja___

Nab’ey Rupalb’al Tijonïk

yumyum

Jalajöj samaj:

1 Rajowaxik nkitzeqelb’ej ri k’oxomal nel pe rik’in ri ruyum ri xik’awuj – q’atb’äl che’, k’a ri’ yekitun kik’in jalajöj k’uxatz’ib’.

2 Yekisik’ij ri jujun tzij ri tijoxela’ rik’in ruto’ik ri tijonel.

3 Yekitz’aqatisaj ri jujun tzij chuqa’ yekitz’ib’aj jun b’ey chik pa ruwi’ ri taq juch’.

2 /

57

Nqato’ qi’ richin kikanoxik tzij chupam re etz’anem re’

Kaqchikel

Samaj pa k’ulaj

x

n

a

a

y

r

m

t

j

a

y

s

o

n

o

u

j

e

i

r

j

j

y

ch

x

u

n

j

b’

u

q

a

k’

x

e

ch

ä

y

n

y

o

m

r

i

l

u’

t

p

y

z

x

b’

n

m

y

q

n

m

k

o

z

x

a’

w

a

ch’

o

y

v

n

j

q

j

e

S

b’

e

y

o

y

a

s

n

a

q

r

n

m

y

t

m

y

q

p

o

y

E ja tzij re’ rajowaxik yekanox: moy, jay, ayin, yojb’äl, juyu’, k’oy, ib’oy, b’ay, ch’oy, b’ey, poy, ya’, chay

Jalajöj samaj:

1 Ri tijoxela’ pa k’ulaj yekikanoj jalajöj tzij chupam re jun etz’anem re’ ri e kik’wan “y”. Ütz nkito’ ki’ kik’in ri na’oj e k’o pa jun kan ruxaq ri sik’iwuj.

2 Ri tzij yekïl, rajowaxik yekitz’ib’aj pa kitz’ib’awuj, k’a ri yekikamuluj kisik’ixik.

3 K’atzinel nto’on ri tijonel, richin pa rub’eyal yetz’ib’äx re jujun tzij.

58

2 (

Ri aq Toq choj nb’eyaj ri aq, qur qur ncha.

b’aq

qupib’äl

b’a___

___upib’äl

uqaj

aq

u__aj

a___

Jalajöj samaj: 1 Rajowaxik nkitzeqelb’ej ri k’oxomal nel pe rik’in ri ruch’ab’äl ri aq toq nub’än qur qur qur.

2 K’atzinel yetun ri k’oxomal rik’in ri jujun k’uxatz’ib’, achi’el re kib’anon ri jujun tzij.

Kekamulüx k’ïy b’ey, richin nkak’axaj ri tijoxela’.

3 Kekitz’aqatisaj ri jujun tzij, k’a ri nkitz’ib’aj chik jun b’ey pa ruwi’ ri juch’.

2 )

Nab’ey Rupalb’al Tijonïk

Qq

Rusik’ixik - rutz’ib’axik’

qur qur qur

59

Pa k’ulaj yeqakanoj ri tawila’ na pe…

Samaj pa k’ulaj

Xa xe ka’i’ taq rey, ntikïr nuqupij xa b’a achike na chi chuxtäq. ¿Achike ri’?

Kaqchikel

Nwitz’in toq nrajo’ ruway. Nqurqüt toq choj nb’eyaj. ������������ ¿Achike ri’?

Ja ri chapayon ri ch’akul, saqsöj rub’onil.

Ko b’ey re’ nq’aj. Po nutün chik ri’. ¿Achike ri’?

Jalajöj nub’onil, q’ij q’ij yinkokisaj, nink’ojsaj nuk’u’x pa nimaq’ij. ¿Achike nub’i’?

Jalajöj samaj:

1 Pa taq k’ulaj nkisik’ij ri jujun tawila’, k’a ri nkiya’ chi kiwäch achike nel wi ri tzij.

2 Chuxe’ qa’ k’o wi ri nel ri jujun tawila’. K’a ri nkitz’ib’aj ka’i’ b’ey pa kiwi’ ri taq juch’. Ütz chuqa’ nkitz’ib’aj pa kitz’ib’awuj.

60

3 =

ch

i

chij

___ij

o

choy

___oy

a

chakäch

___akä___

u

tu’ch

tu’____

e

che’

Rusik’ixik - rutz’ib’axik’

Chox chox ncha’ ri ya’ toq nqa pe.

Nab’ey Rupalb’al Tijonïk

CH ch

chox chox chox

___e’

Jalajöj samaj:

1 Nkoqaj ri ruch’ab’äl ri ya’ toq nchoxöx pe.

2 Rajowaxik ntun ri ruk’oxomal ri ya’ kik’in ri jujun ch’akultz’ib’. K’o chi nkisik’ij k’ïy b’ey.

3 K’a ri nkitz’aqatisaj ri jujun taq tzij, ütz ta nkikamuluj rutz’ib’axik pa kitz’ib’awuj.

3 1

61

Nintz’ib’aj kib’i’ ri wachib’äl

Yitz’ib’an

Kaqchikel

Che’

saqwäch

achi

chij

Jalajöj samaj:

1 Nkitz’ët ri wachib’äl ri tijoxela’, k’a ri nkitz’ib’aj k’ïy b’ey ri kib’i’ ri jujun wachib’äl.

2 K’atzinel kan nkisik’ij ri jujun tzij yekitz’ib’aj, ke chuqa’ ri’ k’o nkiya’ kitzub’al rik’in ri rokisaxik ri “ch” pa jujun tzij.

62

3 2

tzimay

tzatz

___imay

___a___

Rusik’ixik - rutz’ib’axik’

Tz tz tz ncha ri q’aq’ toq ntzij.

tzuy

tzetz

___uy

___e___

Nab’ey Rupalb’al Tijonïk

TZ tz

Jalajöj samaj:

1 Ütz nkanöx akuchi e k’o ruk’oxomal ri “ tz”.

2 K’atzinel yetun ri k’oxomal rik’in ri jujun k’uxatz’ib’, achi’el re kib’anon ri jujun tzij.

Kekamulüx k’ïy b’ey, richin nkak’axaj ri tijoxela’.

3 Kekitz’aqatisaj ri jujun tzij, k’a ri’ nkitz’ib’aj chik jun b’ey pa ruwi’ ri juch’.

3 3

63

Yeqakanoj tzij chupam re etz’anem re’

Kaqchikel

Samaj pa molaj

j

tz

y

s

o

t

tz

a

j

u

i

r

tz

a

j

y

x

y

n

j

u

l

t

a

tz

a

tz

ch

tz

u

o

tz

o

t

r

i

u’

tz

b’

u

tz

e

x

b’

a

i

e

k

a

m

r

o

z

j

m

r

j

ch’

w

y

v

a

q

tz

a

s

t

x

r

m

y

i

tz

i

j

w

e

u

o

m

a

s

q

a

q

x

n

a

y

tz

a

q

a

j

o

y

E ja tzij re’, rajowaxik yekanox: talutzij, tzaj, tzuy, tzutzu’, tzatz, tzimay, tzij, tzaqaj Jalajöj samaj:

1 Pa kajkäj yekikanoj jalajöj tzij chupam re jun etz’anem re’, ri e kik’wan “tz”.

2 K’atzinel nya’öx ruramaj ri kikanoxik ri tzij, ri nab’ey nilon, k’o chi köw nub’ij pe, k’a ri’ konojel nkikamuluj pe. Ri molaj nilon pe, k’o richin nutz’ib’aj chuwäch ri tz’aläm tz’ib’ab’äl.

64

3 4

Nab’ey Rupalb’al Tijonïk

’

Ri Ch’ut

’

i

ti’ij

ti_ij

o

to’om

to_om

a

ka’

Ka_

u

juyu’

juyu_

e

te’ej

te_ej

Rusik’ixik - rutz’ib’axik’

Ri ch’ut man ütz ta yerutz’ët ri k’uxatz’ib’ junam e k’o, ruma ri yerujäch. Chuqa’ nuya’ kuchuq’a’ jujun k’uxatz’ib’ pa ruk’isib’äl taq tzij.

Jalajöj samaj:

1 K’atzinel nkiya’ rejqalem ri rusamaj ri ch’ut, k’a ri chi konojel yekisik’ij ri tzij etz’ib’an.

2 Rajowaxik yekitz’aqatisaj ri jujun tzij, akuchi e k’o wi ri taq juch’. Kan jeb’ël tikitzu’.

3 5

65

B’ b’

b’

b

’ ’b

b’

Kaqchikel

b’, b’, b’ ncha toq ri te’ej nutz’ub’aj ri ti ral.

b’ey

b’ojo’y

___ey

___ojo’y

b’alam

b’aq

___alam

___aq

Jalajöj samaj:

1 Titojtob’ëx k’ïy b’ey ri ti k’oxomal nub’än ri jun te’ej toq nutz’ub’aj tiral, akuchi nb’ek’ulun ruk’oxomal b’. Tikisik’ij ri jujun tzij.

2 Kekitz’aqatisaj ri jujun tzij, k’a ri nkitz’ib’aj chik jun b’ey pa ruwi’ ri juch’. Ütz chuqa’ nkitz’ib’aj pa kitz’ib’awuj.

66

3 6

tk

k’e

K’ k’

Nintz’ib’aj tzij kik’wan k’

k’um

Nab’ey Rupalb’al Tijonïk

’et

k ’et

Yalan ki’ ri k’um Yitz’ib’an

Rusik’ixik - rutz’ib’axik’

k’oxtun

k’oj

k’olaj

Jalajöj samaj:

1 Nkitojtob’ej nkib’än ri k’oxomal nub’än ri kite’ äk’, k’a ri’ rik’in ruto’ik ri tijonel yekisik’ij ri jujun tzij akuchi nokisäx ri “ k’ ”.

2 Rik’in kito’ik ri wachib’äl yekitz’ib’aj ri kib’i’ pa kiwi’ ri jujun juch’.

3 7

67

Q’q’

q’ q’ q’

Kaqchikel

q’ q’ q’ ncha’ chi ruqul ri ala’ toq nuqum ruya’.

q’

i

q’ij

__ij

o

q’oq’

__o__

a

q’an

__an

u

q’uq’

__u__

e

q’enum

__enum

Jalajöj samaj:

1 Nkoqaj ri k’oxomal nq’alajin pa wachib’äl.

2 Pa taq k’ulaj nkisik’ij ri jujun tzij kik’wan “q’ ” 3 Nkitz’aqatisaj ri jujun tzij, k’a ri nkitz’ib’aj pa kitz’ib’awuj.

68

3 8

T’ t’

Yentz’ib’aj tzij kik’wan t’

Ret’et’

Nab’ey Rupalb’al Tijonïk

t’uq t’uq, t’uq

Yitz’ib’an

Rusik’ixik - rutz’ib’axik’

t’isonel

let’et’

t’ot’

Jalajöj samaj:

1 Nkitojtob’ej nkib’än ri k’oxomal nub’än ri t’uq, k’a ri’ rik’in ruto’ik ri tijonel yekisik’ij ri jujun tzij akuchi nokisäx ri “ t’ “.

2 Yekitz’ib’aj kib’i’ ri jujun wachib’äl pa kiwi’ ri jujun juch’. Ütz chuqa’ pa kitz’ib’awuj

3 9

69

CH’ ch’ Kaqchikel

Ch’ök ch’ök ncha’ ri Ch’ök pa’äl pa ruwi’ che’.

Samaj pa molaj

Jalajöj samaj:

1 Nkimöl ki’ pa kajkäj, pa wotäq. Ri tijonel nujäch taq peraj wuj ri k’o jujun tz’ib’ chwäch.

2 Xa xe rik’in rutzij ri tijonel, konojel nkikanoj ri tz’ib’ chuwäch ri taq peraj wuj, richin nkinük’ ri jujun tzij nub’ij ri tijonel. Achi’el ch’ok, ch’ik, ch’oy, ch’akät, ch’atal, ch’umil.

Ri molaj nab’ey ninuk’u ri tzij, k’o chi nutz’ib’aj pa tz’aläm tz’ib’ab’äl, k’a ri konojel ri tijoxela’ nkitz’ib’aj pa kitz’ib’awuj.

70

3 0

Tz’i’

Tz’unün

___i’

___unün

Tz’ib’ab’äl

kotz’i’j

___ib’ab’äl

ko___i’j

Jalajöj samaj: 1 Titojtob’ëx k’ïy b’ey ri ti k’oxomal nub’än ri jun ri ch’oy jatz’äl pa lajab’, akuchi nb’ek’ulun pe ri “ tz’ “.

2 Tikisik’ij ri jujun tzij e k’o chuxe’ ri wachib’äl.

3 Kekitz’aqatisaj ri jujun tzij, k’a ri nkitz’ib’aj chik jun b’ey pa ruwi’ ri juch’.

4 Ütz chuqa’ nkitz’ib’aj pa kitz’ib’awuj.

3 !

Nab’ey Rupalb’al Tijonïk

Witz’ witz’, ncha’ ri ch’oy toq xqa’ qa pa lajab’.

Rusik’ixik - rutz’ib’axik’

TZ’ tz’

71

Nintojtob’ej ninsik’ij jujun b’ab’

Ninsik’ij nuwuj

Kaqchikel

Jeb’ël rupam ri oj.

Yalan rupoqonal ri ik.

Nwu’in chaq’a’ ri utiw.

Janila nokisäx ri chakäch pa nimaq’ij.

Nutïj q’ayïs ri umül.

Npalaqin pan ulew ri ti jut.

Pa’äl ri wakx.

Nutzu’ jun ch’oy ri ti me’s.

Jalajöj samaj: 1 Ri tijoxela’ nkitz’ük jun b’ab’ kik’in ri jujun wachib’äl.

2 Ri tijonel yeruyuqej ri ak’wala’ richin nkisik’ij ri jujun b’ab’.

3 Rajowaxik yekanox ch’aqa’ chik b’ab’ chuqa’ koköj tz’ib’anem, richin jeb’ël nkisik’ij ri tijoxela’.

72

3 "

Ninsik’ij nuwuj

Nïm rusamaj ri q’an, ütz nawokisaj richin yajote’ pa ruwi’ jay. K’o re’ nb’an chi che’, k’o re b’anon chi ch’ich’. K’atzinel nqachajij ri q’an.

Nab’ey Rupalb’al Tijonïk

Ninsik’ij jalajöj na’oj

Rusik’ixik - rutz’ib’axik’

Nan säq awi’ säq ajolom, nïm aq’ij nïm awejqalem chupam ri qochoch. Tik’asäs nuna’ ri qak’u’x toq yapixa’, toq nasöl rub’eyal ri qak’aslem

Jeb’ël rub’onil re nupo’t jeb’ël retz’ab’alul re nupo’t jeb’ël ruwi’ rutelem re nupo’t re ruqul nuk’üt ri nimab’äl k’u’x.

Festival Artístico Literario: Manuel de Jesús Salazar CLK/ALMG-FUNKAQ

Jalajöj samaj: 1 K’atzinel nyak kik’u’x ri tijoxela’, akuchi’ nsol chi kiwäch chi we nketamaj nkisik’ij ruwa wuj, nketamaj ch’aqa’ chik na’oj.

2 Rik’in ruto’ik ri tijonel, pa taq k’ulaj ri ak’wala’ nkito’ ki’ richin kisik’ixik ri jujun peraj tzij.

3 #

73

Kikotem pa k’ichelaj (Tzijonem)

Kaqchikel

Ninsik’ij nuwuj

Jun q’ij kan, e k’o jun molaj ak’wala’, xkiq’ijuj yeb’epalaqin pa k’ichelaj. Xunük’ el ri’ ri kina’oj, xapon ri q’ij, janila yekikot xe’el el chi kochoch.

Pa k’ichelaj xkitz’ët jalajöj chikopi’, man jun achike ta xexib’in, ruma rije’ yalan nkiya’ ruq’ij ronojel ri rub’anon kan ri Ajaw.

Toq yetzolin yan pe xkitz’ët jun ti kuk, nutïj ruwäch che’. Rije’ xetzijon rik’in, ke ri toq xketamaj chi k’atzinel yechajïx ri chikopi’, ri ab’äj, ri che’, ri raqän taq ya’, ruma qonojel k’o qak’aslem chuwäch ri qate’ ruwach’ulew.

Saqche’, Rolando Gabriel

¿Achike ta na’oj nuya’ kan chi qe’ re jun tzijonem re’? ¿La k’a nqachajij röj ri qate’ ruwach’ulew?

Jalajöj samaj: 1 Chi eqal chi eqal, nkisik’ij ri jujun taq peraj na’oj. Tikirel nkisik’ij pa k’ulaj, pa molaj.

2 Ütz ta chuqa’ ye’el el chuwa jay, richin tik’asäs ri sik’inem.

3 Rajowaxik chi ri tijonel nusöl rij ri rejqalem ri tzijonem.

74

3 $

&

/

% (

7

8

1

2

$

6

9 =

3

1 =

5 #

4

0

Rusik’ixik - rutz’ib’axik’

)

Nab’ey Rupalb’al Tijonïk

Yikikot rik’in ri xinwetamaj

"

!

1 1 1 2

1 3

Nintz’ib’aj kib’i’ ri wachib’äl P

y

W

I

q

u

E

O

w

i

R

q P

e

o

T

q q

r

p

Y

q w

t

Q

U

q e 3 %

75

Nink’üt ri na’oj xinwetamaj

Kaqchikel

Yentz’ib’aj na’oj kik’in re jujun wachib’äl

Jalajöj samaj: 1 Tikirel nk’utüx chi ke ri tijoxela’ achike ri pa ajxokon chuqa’ pa ajkiq’a’.

2 Ütz chuqa’ ntz’et we nkiya’ rukojolil ri pa jotöl chuqa’ pa xulan.

3 Ütz chuqa’ ntz’et we nkoqaj kitzub’al ri jujun tz’ib’, achi’el ri p, ri q ch’aqa’ chik chuqa’ rokisaxik ri ch’ut.

76

3 &

ROX TANAJ

Nintz’aqatisaj rusik’itz’ib’axik ri nuch’ab’äl

Ri etamab’äl nuq’i’ ri tijoxel

Retal etamab’äl

1 Nrokisaj jalajöj na’oj richin nretamaj kiq’ajarik jujun tzij toq nutz’ib’aj runa’oj.

2 Jeb’ël yerokisaj jalajöj taq tzij toq ntzijon chuqa’ toq ntz’ib’an.

1 Nutz’ët kikojolil ri jujun tz’ib’.

2 Retaman achike rupam jun b’ab’, achi’el ri b’anoj.

3 Nkowin yerichinaj ri wachinäq.

4 Retaman kib’anikil ri wachinäq chuqa’ nrokisaj ri k’exet’as.

3 /

Rokisaxik nimatz’ib’ chuqa’ ch’uti tz’ib’ Ye’anin ka’i’ kiwäch tz’ib’

Kaqchikel

Nintzu’ Ye’okisäx nimatz’ib’ toq yetz’ib’äx kib’i’ winaqi’, kib’i’ ri jujun q’ij e k’o pa maya’ cholq’ij. Achi’el: Ixkotz’i’j, Sinakan, No’j, Imox, Ajpu’.

Ke chuqa’ ri’ ri kib’i’ juyu’ taq’aj: chi Choy, chi Xot, Iximche’.

Kitzij ri tz’ib’ (Tzijonem)

Xetzijon jun q’ij, ri koköj chuqa’ ri nima’q taq tz’ib’, richin jun chapoj anin.

Ke ri’ xetzijon, xkiya’ chi kiwäch chi pa jun oxlajuj E, nkib’än jun nimaq’ij. Ke k’a ri xb’anatäj, xkiya’ rutzijol pa tinamït, xeb’e’apon k’ïy winaqi’ chi kitz’etik.

Pa ruk’isib’äl chi re’ ri chapoj anin, xech’akon ri koköj tz’ib’. To ri nima’q taq tz’ib’, xetzijon xkib’ij: Toq yojch’ab’ëx toq yojtz’ib’äx junam qaq’ij, k’o kiq’ij ri koköj tz’ib’ k’o qaq’ij ri öj nima’q xecha rije’. Ke ri jeb’ël nkik’waj ki’ pa taq tz’ib’anem.

Tz’ib’anel: Rolando Gabriel Pichiyá

Yentz’ib’aj ri tzij kik’wan nimatzib’ Yitz’ib’an

78

3 (

Nab’ey Rupalb’al Tijonïk

¿Achike ruchojmilal jun b’ab’?

Nb’iyin pa b’ey ri tat.

B’enäq chi rochoch ri tat.

Xb’e pa tijob’äl ri ti xtän.

Nb’ixan ri ti xtän.

Nqanük’ taq b’ab’ chi rij ri wachib’äl Samaj pa k’ulaj

Rusik’ixik - rutz’ib’axik’

Nkikot ri ti q’opoj.

Jalajöj samaj 1 Tikirel nkikanoj jalajöj b’ab’ pa taq sik’iwuj.

2 Nukanoj pe wachib’äl ri tijonel, richin nkitz’ib’aj b’ab’ ri tijoxela’.

3 )

79

¿Achike silonem yeqab’än?

Kaqchikel

Samaj pa molaj

Tiqach’ob’o’ kij re jujun b’anoj re’

Etz’anem

tzopinïk

q’ojomanïk

muxanïk

kelonïk

mesonïk

Netz’an ri ak’wal.

Yetzopin ri ak’wala’.

Yeq’ojoman ri tat.

Yemuxan ri ak’wala’.

Jalajöj samaj 1 Nkinük’ ki’ ri tijoxela’ pa jun setesïk, konojel nkich’öb’ jun b’anoj.

2 Jun chi ke’ rije’, nub’än jun b’anoj, k’a ri’ konojel nkib’ij achike b’anoj ri’.

3 Toq nilitäj ri b’anoj, jun tijoxel nutz’ib’aj chuwäch tz’aläm tz’ib’ab’äl, k’a ri konojel nkitz’ib’aj pa kitz’ib’awuj jun b’ab’ rik’in ri tzij xilitäj.

80

4 =

Nb’a’on ri nutz’i’.

Nwa’ pa q’ayïs ri wumul

Nb’eyaj chuwa jay ri ti apatix.

Ntzopin pan ulew ri awumul.

Nb’a’on rutz’i’ ri a Xwan.

Nuk’ayij räk’ ri xta Ixkotz’i’j.

Qatikon qakotz’i’j.

Yojsamäj pa qochoch.

Jeb’ël kib’onil ri ikotz’i’j

Yewa’ ri iwumul.

Xekichöy kiche’ ri winaqi’.

Yetzijon pa kochoch ri tetata’.

Yeqichinaj ch’aqa’ chik wachinäq

4 1

Nab’ey Rupalb’al Tijonïk

Samaj pa molaj

Rusik’ixik - rutz’ib’axik’

Yeqichinaj ri wachinäq e k’o pa qochoch

81

Yenwichinaj ri wachinäq Wachinäq e k’o pa tijob’äl

Kaqchikel

Samaj pa nuyonil

In pa’äl rik’in nuch’atal Xar rub’onil atz’ib’ab’al Rija k’o ruch’atal K’o qatz’ib’awuj Tichapa’ isik’iwuj Xkik’waj kijuxb’al ri ak’wala’

Yeqichinaj ch’aqa’ chik wachinäq

Samaj pa k’ulaj

82

4 2

Samaj pa k’ulaj

pas/ximb’äl

me’s/syan

k’olaj/tzapuj

pawi’aj/net’

no’s/qo’l

Xpa’ch/ski’t

Yeqakanoj ch’aqa’ chik wachinäq, tzij, chikopi’ ri k’o ka’i’ kib’ixik.

Jalajöj samaj

Nab’ey Rupalb’al Tijonïk

K’o wachinäq chuqa’ chikopi’ k’o ka’i’ oxi’ rub’ixik.

Rusik’ixik - rutz’ib’axik’

Kokisaxik ri junamaq’ajuj

1 Rajowaxik ri tijonel, yerukanoj ch’aqa’ chik junamatzij.

2 Ruk’amon nsol kij, chi re kojolil re’ man ruk’amon ta nuch’är ri qatinamit. Xa xe k’o ka’i’ oxi’ kib’ixik ri tzij.

4 3

83

Rokisaxik ri k’exet’as

rat

Samaj pa molaj

rija’

Kaqchikel

Rïn

rïx rije’

Kikotem (B’ix)

Rïn yikikot.

Rat yakikot.

Rija’ nkikot wakami.

Röj yojkikot. röj

Rïx yixkikot.

Rije’ yekikot wakami.

Qitzij b’ix: un elefante K’ak’a’ runuk’ik: Rolando Gabriel

Jalajöj samaj 1 Ütz ta nkib’ixaj ri ti b’ix, akuchi ye’okisäx ri k’exet’as.

2 Nkitz’ib’aj ri b’ix pa kitz’ib’awuj. Nkib’än jalajöj solojsamaj: nkijäch ki’ pa ka’i’ cholaj ri ak’wala’, nkik’utula’ ki’ toq yeb’ixan.

84

4 4

Pa ronojel b’anob’äl, e k’o etamab’alil chuqa’ na’ojb’äl, pa maya’ na’oj k’ïy samaj k’o, achi’el: rub’anik b’ojo’y, pop, kem, tiko’j, q’ayïs aq’om, ch’aqa’ chik. Ronojel re na’oj re’ rajowaxik nsamajïx, richin rutzil ri qak’aslem. Ke chuqa’ ri’ pa juley chik tinamït k’o chuqa’ kichin achi’el ri kematz’ib’, ri oyonib’äl, tzaköy q’utu’n, ch’aqa’ chik. Chi ri’ nq’alajin wi chi konojel tinamït k’o kejqalem, xa xe k’a k’o kikojolil, k’o re yojkito’ k’o re man kan ta. Ruk’amon k’a nsamajix ri na’ojb’äl k’o pa maya’ na’oj. Achi’el nkib’än ri ak’wala’ pa wachib’äl.

Ninsik’ij nuwuj

Samaj pa k’ulaj

Jalajöj samaj

Nab’ey Rupalb’al Tijonïk

¿Achike ri’ ri etamab’alil, na’ojb’äl?

Rusik’ixik - rutz’ib’axik’

Etamab’äl chi kij k’ak’a’ taq tzij

1 Yekijüx kixe’ ri tzij man ketaman ta kiq’ajarik, rik’in ri tzij xekïl, yekitz’ib’aj na’oj.

2 Rajowaxik yekisik’ij ri tzij ke chuqa’ ri’ ri na’oj xekitz’ib’aj.

3 Tikirel yekanöx k’ak’a’ tzij pa ch’aqa’ chik sik’iwuj.

4 5

85

Kokisaxik k’ak’a’ taq tzij Tiqetamaj ch’aqa’ chik tzij Samaj pa k’ulaj

Kaqchikel

2 kematz’ib’

1 tzatz

# let’et’

1 Yitz’ib’an pa nutz’ib’awuj.

2 3 tz’ib’ab’äl

3 Yitz’ib’an pa kematz’ib’.

" yojb’äl

4 5 Ninkanoj na’oj pa sik’iwuj 4 sik’iwuj

6

! k’olaj

7 Ntzijon jun qawinaq pa taluwäch 8 5 talutzij

9 K’o ruki’il ri tzetz

0 nub’

0

6 taluwäch 86

4 6

7 choy

8 tzetz

9 oyonib’äl

Yeqatz’ib’aj na’oj chi kij ri jujun wachib’äl

Yitz’ib’an

E pa’äl ri ak’wala’

Tz’uyül ri tat

E xukül ri ak’wala’

Rusik’ixik - rutz’ib’axik’

Nab’ey Rupalb’al Tijonïk

Ruk’ojlemal ri ch’akul

Kotz’öl ri yawa’

4 7

87

Nink’üt ri xinwetamaj Nqajüx kixe’ ri tzij kik’wan nimatz’ib’, k’a ri yeqatz’ib’aj pa ruwi’ ri juch’. Yeqatz’ib’aj wo’o’ tzij kik’wan xa xe ch’uti tz’ib’.

Samaj pa k’ulaj

Ri rajawal juyu’

Kaqchikel

K’o jun q’ij e k’o ka’i’ achi’a’, jun ma Pe’y rub’i’, ri jun chik ma Lu’ rub’i’, re achi’a’ re’ e kanöy chikopi’ pa taq q’ayïs…

Nqatz’ib’aj jujun b’ab’ kik’in re jujun b’anoj re’.

Nqana’ojij achike wachinäq e k’o pa tijob’äl, k’a ri yeqichinaj kaji’ wachinäq. Nqatz’ib’aj pa ruwi’ ri juch’.

1 Tikirel nya’öx jun wachib’äl chi kiwäch, k’a ri yekichinaj pa jalajöj winaqilal.

2 Rik’in ri b’anoj tikirel yeb’an jalajöj silonem, k’a ri nkib’ij achike b’anoj ri’, ke chuqa’ ri’ rik’in ri ruk’ojlemal ch’akul.

88

4 8

RUKAJ TANAJ

Nab’ey taq nutz’ib’anem

Retal etamab’äl Ri etamab’äl nuq’i’ ri tijoxel

1 Jikïl kik’u’x toq nkitzijoj q’oloj chuqa’ tzijonem.

1 Nrokisaj ruch’ab’äl chuqa’ tz’ib’anem richin yerutz’ib’aj na’oj e k’o pa maya’ na’oj.

2 Nusik’ij pa rub’eyal taq b’ix chuqa’ pach’un tzij.

3 Yerunük’ lema’ tz’ib’anïk 4 Nkikot toq nk’oje’ pa janik’alen.

4 9

Tzijonem e k’o pa qatinamit Ri Umül K’o jun b’ey jun ti umül xub’ij chi re’ ri rute’ –rïn ninwajo’ yinel richin yinetz’an pa taq q’ayïs – ri rute’ xub’ij chi re’:

Kaqchikel

Ninsik’ij nuwuj

-Mani ruma e k’o itzel taq chikopi’ pa taq q’ayïs-, k’o jun q’ij man xutz’ët ta ri rute’ chi ri alaj umül xel el, xkik’ül k’a ki’ rik’in ri utiw, ri utiw kan jeb’ël ok xutz’ët ri ti umül. Ri utiw xroqotaj k’a ri ti alaj umül, janila k’a xe’anin xkos ri utiw, ri ti umül xjote’ chi ruq’a’ jun che’.

-Mani yinatïj k’a- ncha ri umül chi re ri utiw, -ninsipaj jub’a’ aq’utu’n-ütz k’a- xcha’ ri utiw ruma ninum, -we xkinaq’öl yatintïj-, xcha ri utiw chi re’ ri umül.

-Tajaqa’ pa ri achi’ – xcha’ pe ri ti umül chi re’ ri utiw, ri ti umül xuchäp jun raxaläj päk xutorij pe pa ruchi’ ri utiw, ri raxaläj päk xq’ate’ k’a pa ruchi’ ri utiw. Ri umül aninäq xqa pe xb’e chi rochoch, xuköl k’a ri’ ri ti umül, man xtij ta k’a ruma ri utiw.

Tz’ib’anel: Tulio Anibal Cutzal A. Antología Kaqchikel.

CLKaqchikel / ALMG

Jalajöj samaj 1 Nkisik’ij ri q’oloj ri ak’wala’ pa kiyonil, pa taq k’ulaj chuqa’ pa molaj.

2 Tikitzijoj ch’aqa’ chik q’oloj kak’axan pa kitinamit.

3 Kekik’ulb’ej kite’ kitata’, chi rij tzijonem e k’o pa taq tinamït.

90

4 0

Nqatzijoj kij ri wachib’äl

Nqatzu’ chuqa’ nqab’ij

Rusik’ixik - rutz’ib’axik’

Ye’etz’an ri ak’wala’

Nab’ey Rupalb’al Tijonïk

Tzijonem e k’o pa qatinamit

Yewa’ pa juyu’ ri ak’wala’

Runimaq’ij qatinamit Jalajöj samaj 1 Ri na’oj, chi ketzijon, ketz’ib’an, tikinuk’u’ na’oj ri tijoxela’.

2 Tikirel yeb’an molaj, richin yetzijon chi kij ri jujun wachib’äl.

3 Tikirel chuqa’ yekitz’ib’aj na’oj chi kij ri wachib’äl pa kitz’ib’awuj.

4 !

91

Rusamajixik ri pach’un tzij chuqa’ ri b’ix

Ninsik’ij nuwuj

Ri Ya’

Röj winaqi’

(Pach’un tzij)

(B’ix)

Ri loq’oläj qaya’ yalan nichoxöx, yalan lo’x, lo’x jeb’ël richin nqokisaj.

Röj winaqi’ Nk’atzin ri qochoch.

Röj winaqi’ Nk’atzin ri qaway.

Kaqchikel

Kixam pe wach’alal Kixam pe ixoqi’ Kixam pe tata’aj Kixam pe iwonojel.

Man katzun chi kaj Man katzun pa ulew tatzu re ruwach’ulew tatzu re k’ayewal.

K’o kik’aslem ri chikopi’.

Ri che’, ri q’ayïs k’o kik’aslem.

K’o qak’aslem röj winaqi’.

Röj winaqi’ nkatzin ri qaya’.

Röj winaqi’ nk’atzin ri qatzyaq.

Ri loq’oläj qaya’ yalan lo’x, lo’x.

K’o qak’aslem röj winaqi’, ri ya’ janila k’atzinel.

Röj winaqi’ nkatzin ri qatijob’al.

Röj winaqi’ nk’atzin ri qasamaj.

Tz’ib’anel: Griselda Cux Pichiyá Festival Artístico Literario “Manuel de Jesús Salazar”

Tz’ib’anel: Augusto Cujcuj Martínez Kojb’ixan pa Kaqchikel Ch’ab’äl.

Jalajöj samaj 1 Re jun pach’un tzij chuqa’ re jun b’ix re’, xa choj jun tz’eteb’äl.

2 Tikirel yekisik’ij chi kijujunal, pa k’ulaj chuqa’ pa molaj.

3 Tikirel chuqa’ yetzijon chi rij, yekipach’uj chuqa’ yekib’ixaj.

92

4 "

Ri choloj chi rij ri loq’oläj kaq’iq’ Ri loq’oläj kaq’iq’ nuya’ k’aslem, chuqa’ ruk’wan kamïk, toq ninimär pe ruchuq’a’, xa nupo pe ri’ sutkum, ntikïr yeruk’üq che’, yeruk’waj jay, nuq’üt, nub’ït, nukïch ronojel ri k’o pa rub’ey, chi tiko’n, chi chikopi’, chi che’, chi winaqi’, ronojel. Ri loq’oläj kaq’iq’ chuqa’ ja rija’ k’aslem, ja rija’ kamïk.

Samaj pa molaj

Nab’ey Rupalb’al Tijonïk

Rusamajixik ri choloj chuqa’ ri kemtzij

Ri kemtzij Ja k’a ri kemtzij, nrokisaj xa b’a achike na chi winäq, ri nkowin ntzijon chi kiwäch winaqi’, kan nunuk’uk’ej ri na’oj. Re re’ tikirel nketamaj ri rub’anikil ri tijoxela’, richin yetzijon chi kiwäch kachib’il pa tijob’äl. Re re’ jun rub’eyal richin naya’ ri ana’oj.

Rusik’ixik - rutz’ib’axik’

Ja ri tetata’ yetzijon, re na’oj re’.

Nb’an re choloj re’ pa ach’alalri’ïl, pa tinamït, pa taq b’anatajnem.

Jun ka’i’ na’oj 1 Tikirel yeb’an samaj chi rij re na’oj re’. Ke’okisäx toq k’o nimaq’ij pa tijob’äl.

4 #

93

Runuk’ik ri lema’ tz’ib’anïk

Kaqchikel

Nqatz’ib’aj na’oj chi rij ri wachib’äl Samaj pa k’ulaj

Jun ka’i’ na’oj Ri lema’ tz’ib’anïk tikirel ntz’uk rik’in jun wachib’äl, jun b’anatajnem chuqa’ rik’in ruch’ob’oj ri tijoxel.

Tikirel chuqa’ nya’öx jub’a ramaj richin yech’ob’on, k’a ri tikirel nkitz’ib’aj ri kina’oj.

94

4 $

Nab’ey Rupalb’al Tijonïk

Loq’oj pa k’ayb’äl

Nab’ey taq na’oj: Konojel ri tixonela’ kisurin ki’ pa tijonijay, nkijäq ri kik’ayij.

Konojel ri k’ayinela’ yetzijon, yewoqo’ achi’el nb’an pa k’ayb’äl, xa xe man kan ta köw yetzijon.

Loq’onela’: Ye’el el ka’i’ k’ulaj tijoxela’, nb’ix chi ke’ chi e ja rije’ loq’onela’. K’o ta chi kik’wan kichakach, kipeqes, kipwaq.

K’ayinel: Nkisüj pe ri kik’ayij: nawajo’ animamixku’, nawajo’ atonka…

Loq’onel: Xsaqär k’a ri nan. ¿Achike nak’ayij? ¿Jarupe’ rajil ri axkoya’?

Loq’onel: Xsaqär k’a, nink’ayij oj, k’o chuqa’ kaqayib’.

Loq’onel: Taya’ pe ka’i’ raqän oj chwe’ nan.

Rusik’ixik - rutz’ib’axik’

Ri Janik’alen

K’ayinel: Ütz k’a ri’, ja re k’a.

Loq’onel: Ja xk’ïs nupwaq, yojch’o yan chik k’a K’ayinel: Tachajij awi’ k’a, chwa’q chik.

4 %

95

Nink’üt ri xinwetamaj

Kaqchikel

Yitz’ib’an

1 Nintzijoj achike nintz’et pa ruwi’ re wachib’äl re’.

2 Nintzijoj jun tzijonem wak’axan pa wochoch, pa b’ey, pa jun moloj.

3 Ninsik’ij pa rub’eyal re jun pach’un tzij re’:

Ri k’ichelaj Chupam ri k’ichelaj e k’o jeb’ejöj taq chikopi’ ruma ri k’ichelaj k’a k’o na qaya’ röj winaqi’.

Tz’ib’anel: Augusto Cujcuj Antología Kaqchikel

4 Nintz’ib’aj na’oj chi rij ri nimaq’ij pa nutinamit

96

4 &

ruk’iyinem ik’.......................cuarto creciente ruk’iyinem...........................su desarrollo o crecimiento rutzolijem ik’........................cuarto menguante samajay.............................oficina saqkab’..............................yeso setël ik’...............................luna llena sik’iwuj................................libro solojsamaj..........................ejercicio tetata’................................anciana –anciano tijonel.................................docente tijoxel..................................estudiante tz’eteb’äl............................ejemplo tz’ib’....................................letra tz’uj.....................................diéresis tzaj.....................................tasiscó tzaqaj.................................herramienta de tejido tzijonem.............................cuento tzutzu’.................................espada de tejido tzyaqb’äl............................vestimenta wachib’äl...........................dibujo/ilustración winaqilal.............................persona gramatical xata’t..................................horcón yekichayuj..........................los clasificaron yewoqo’.............................murmuran yikakot................................dudo

Junamaq’ajuj b’eyajnem/palaqinïk..........paseo chij/b’ätz’............................hilo ib’oy/tu’ch .........................armado jantape’/junelïk...................siempre k’olaj/tzapuj........................pelota kuku’/q’e’l, kura’..................tinaja molaj/motzaj......................grupo nkiqu’/nkich’ob’..................lo analizan no’s/qo’l..............................pavo rajowaxik/k’atzinel...............es importante tikirel/ütz nqab’än...............se puede wachinäq/chuxtäq.............cosa, objeto

Nab’ey Rupalb’al Tijonïk

alaj ik’.................................luna nueva amaq’................................país aq’a’l..................................tizne b’ab’..................................oración gramatical b’anatajnem......................anécdota o acontecimiento b’anoj.................................verbo b’olosaqil............................candela b’onil..................................color ch’ach’el k’uxatz’ib’............vocal tensa/simple ch’akultz’ib’.........................consonante ch’ut . ................................glotal ch’uti tz’ib’..........................minúscula etal.....................................señalización jalajöj.................................diverso janik’alen............................teatro, dramatización jatz’äl..................................trabado juch’...................................línea junamaq’ajuj......................sinónimo k’aqöj.................................café (color) k’är k’är...............................tronadora de barrilete k’ayinel...............................vendedor o vendedora k’exet’as.............................pronombre kanon tzij............................sopa de letras kemtzij................................discurso normal kichayuxik...........................su clasificación kiq’ajarik.............................su significado kitz’ib’awuj..........................su cuaderno lajab’..................................trampa latz’ k’uxatz’ib’.....................vocal relajada lema’ tz’ib’anïk...................producción literaria loq’onel..............................comprador nimaperaj wuj....................papelógrafo nimatz’ib’............................mayúscula nkipo qa ki’.........................se transforman /ellos nkitz’aqatisaj.......................complementan /ellos pach’un tzij.........................poema pixa’, pixab’anïk.................discurso ceremonial q’aptzij...............................frase retal etamab’äl..................indicador de logro ri etamab’äl nuq’i’ ri tijoxel...............................competencia

Rusik’ixik - rutz’ib’axik’

Ch’uti choltzij

yojkelon/yojb’onin...............pintamos

4 /

97

Sik’iwuj xenik’öx 1 Castro, Gloria. DEL OFICIO DE ENSEÑAR A LA DIFICULTAD DE ESCRIBIR. Bogotá - Dic. 1990.

2 Choguaj Chajil, B’atz’ Edgar E. RI KEM El Telar de Cintura. Guatemala. 2006.

3 Cojtí Macario, Narciso. Chacach Cutzal, Martin. Calí, Marcos Armando. DICCIONARIO KAQCHIKEL. Guatemala. 1998.

Kaqchikel

4 Comunidad Lingüística Kaqchikel, ALMG. CHOLTZIJ Kaqchikel-Kaxlan. Guatemala.

2007.

5 Comunidad Lingüística Kaqchikel, ALMG. Runuk’ulem pa rub’eyal rutz’ib’axik ri Kaqchikel Ch’ab’äl. Gramática Normativa del Idioma Kaqchikel. Guatemala.

2006.

6 Díaz Rivera, Ileana. La enseñanza de la lectoescritura. 2000. http://www.edulect.org 7 DIGEBI. Ch’uticholtzij Kaqchikel. Vocabulario de neologismos pedagógicos.

Guatemala. 2004.

8 Entrevista con docentes: Luis Ajin, Nidia Sepet Jiatz, Marcelo Tian Sut, Sandra Aracely Vela, Alberto Chumil Julajuj.

9 Fundación Kaqchikel. Kojtzijon Kojtz’ib’an Comnicación y Lenguaje Kaqchikel L1, Primero Primaria. Guatemala, 2004.

0 FUNKAQ. Kojb’ixan pa Kaqchikel Ch’ab’äl. Primera reimpresión. Guatemala. 2005. ! Niños refugiados del mundo. Guía metodológica. Programa Jardines Infantiles. " Rodríguez Guaján, José Obispo. Rutz’ib’axik ri Kaqchikel Manual de Redacción Kaqchikel. Guatemala. 1994. # Sacbajá Cojtí, Andrea, Fundación Kaqchikel. Nab’ey Kaqchikel Sik’itz’ib’anem L1 , Lectoescritura Kaqchikel No. 1. Guatemala. $ Suárez Muñoz. LAS PRÁCTICAS DE LECTURA EN LA ESCUELA. HABILIDADES Y ESTRATEGIAS. Universidad de Extremadura. % URL. Palabras/ Jun ka’i’ taq tzij. Diccionario Ilustrado Castellano/Kaqchikel. Guatemala.

2004.

98

4 (