frankofonia
za Nouvelle Historie de la Suisse et des Suisses (1986:554) słowa Johanna Jakoba Hessa: Trzy czwarte Szwajcarii mówi po niemiecku, pozostała część nie ma innego wyjścia. Widmo konfliktu językowego pomiędzy niemieckojęzyczną większością a francuskojęzyczną mniejszością pojawiło się też na krótko na początku XX stulecia (1904-1908). Bezpośrednią przyczyną były wyniki powszechnego spisu ludności z roku 1900, który wykazał spadek o 1,6 proc. liczby Szwajcarów mówiących po niemiecku i powołanie ligi dla obrony pozycji tego języka na obszarze Konfederacji, na co odpowiedzią było powołanie ligi romandzkiej, stawiającej sobie za cel obronę języka francuskiego (Clavien 1993:96). W sumie jednak, w przeciwieństwie do innych krajów, gdzie w analogicznym okresie sprzyjano jednojęzyczności (jeden naród, jeden język), Szwajcaria stała się krajem wielojęzycznym w sposób ewolucyjny i pokojowy. Polityka językowa jest w Szwajcarii domeną poszczególnych kantonów, a nie Konfederacji. Na straży pokojowej koegzystencji językowej stoją trzy zasady: zasada równości języków, zasada wolności językowej i zasada terytorialności – z jednej strony każdy Szwajcar ma prawo posługiwać się swoim językiem ojczystym (wyniesionym z domu), z drugiej, na danym terytorium (kanton, gmina) – kontakty między mieszkańcami a władzami odbywają się w języku większości. Prawo do wolności językowej przyznane każdemu Szwajcarowi jest więc ograniczone przez zasadę terytorialności. Nie wszędzie jednak sprawy dotyczące języków toczą się całkiem bezproblemowo. Trudności pojawiają się przede wszystkim w kantonach i gminach położonych na granicy regionów niemieckojęzycznych i francuskojęzycznych (kantony Valais, Berno i Fryburg, zwłaszcza miasta lub aglomeracje Sion-Sitten, Sierre-Siders, Fribourg-Freibourg i Bienne-Biel). W kantonie fryburskim rywalizacja pomiędzy językiem niemieckim i francuskim przybiera czasami ostrzejsze formy: większość Szwajcarów zamieszkujących ten kanton jest francuskojęzyczna, lecz główne miasto, Fryburg, oficjalnie francuskojęzyczne, jest faktycznie dwujęzyczne, co więcej jest osadzone w niemieckim kontekście językowym (co przypomina sytuację Montréalu w kanadyjskiej prowincji Québec, gdzie francuski konkuruje z angielskim). Z jednej strony w debatach społecznych w tym kantonie pojawia się widmo germanizacji, z drugiej strony w gminach, gdzie większość mieszkańców jest niemieckojęzyczna, zasada terytorialności narzuca posługiwanie się we wszystkich instytucjach oficjalnych, a więc także w szkołach, językiem francuskim, co często nie podoba się uczniom i ich rodzicom.
[ 60 ]
Język francuski na tle innych języków narodowych Szwajcarzy mówiący po francusku są potomkami różnych plemion celtyckich. Po Rzymianach, sprawujących władzę od roku 58 p.n.e., do zachodniej Szwajcarii wkroczyli w połowie wieku V n.e. Burgundowie, którzy (w przeciwieństwie do Alemanów, zakładających swoje osady na wschodzie) przejęli zwyczaje i język miejscowej ludności, czyli lokalną łacinę ludową, która z czasem przekształciła się w dialekty francusko-prowansalskie, lombardzkie i retoromańskie. Dialekt francusko-prowansalski zastąpiony został następnie przez język francuski, chociaż w nielicznych gminach Szwajcarii romańskiej jest on dalej używany. W XV wieku język francuski z Francji zaznacza silnie swoją obecność dzięki książkom. Reasumując, na podkreślenie zasługuje fakt, że po francusku mówi się w części Szwajcarii od równie dawna jak we Francji i że język ten nie został narzucony przez Francję w wyniku wydarzeń historycznych, w przeciwieństwie do wielu innych państw frankofońskich. Na przestrzeni swojej historii francuskojęzyczni Szwajcarzy zawsze podkreślali odrębność wobec Francji i Francuzów. Na początku XIX wieku zaczęto nawet używać w odniesieniu do Szwajcarii francuskojęzycznej przymiotnika romandzki (romand), który pozwalał na odróżnienie się od Francji i jej kultury, podkreślał specyfikę i autonomię rejonów francuskojęzycznych Szwajcarii, w przeciwieństwie do przymiotnika romański, który podkreśla ich pokrewieństwo z innymi językami tej grupy. Mimo specjalnych, uprzywilejowanych relacji, jakie począwszy od lat 20. XVI wieku. Konfederacja utrzymywała z Francją (m.in. podpisany w 1516 r. z królem Francji Franciszkiem I Wieczny Pokój, który trwał do końca monarchii francuskiej, czy dostarczanie kolejnym monarchom francuskim żołnierzy najemnych, łącznie około miliona najemników na przestrzeni trzech stuleci). Szwajcarzy zawsze podkreślali swoją tożsamość i niezależność wobec Francji, a krytyka tego kraju, jego instytucji i mentalności jego mieszkańców stanowi stały element w utworach wielu szwajcarskich myślicieli, pisarzy czy w opiniach polityków. Nie bez znaczenia jest tu zapewne fakt, że trzy pośród kantonów romandzkich, czyli Genewa (zwana protestanckim Rzymem) oraz kantony Vaud i Neuchâtel odegrały znaczącą rolę w krzewieniu protestantyzmu, podobnie zresztą jak dwujęzyczny kanton Berno.
temat numeru