Sanninga om Homer

Solveig Aareskjold Sanninga om Homer Essay

For slikt menneskebarn kom meg enno aldri for augo, korkje kvende hell mann. Med age skodar eg på deg. Odyssevs til Navsikaa

Rekneskap over tre tusen år må eg alltid kunna gjeva, elles vil eg, som fødd i går, dag for dag i mørket leva.

Johann Wolfgang von Goethe

Føreord

Dette essayet er skrive for å opna Iliaden og Odysseen for unge og vaksne i vår tid og visa både kva som står der, og kva som ikkje gjer det. Heldigvis er både Odyssevs og Penelope, Akilles og Helena, Atene og Zevs svært frimodige med kva som driv dei, så ingen treng leggja dei ord i munnen eller lesa ting mellom linjene som er i strid med det som står på linjene. Likevel finst det ein utbreidd tendens til å snu opp ned på desse forteljingane for å få dei til å stemma med seinare tiders mannssjåvinisme og kvinneundertrykking, ein uskikk eg vonar å få slutt på, i alle fall avgrensa litt.

Bortsett frå første og siste kapittel, som er rein fantasi, har eg lagt vekt på ei nøyaktig framstilling av innhald og forteljestil. For det er den grundige utgreiinga om våpenbruk og hestestell, veving og klesvask, matservering og personleg hygiene som gjer desse eldgamle tekstane så levande og nære. Like viktig har det vore å avdekkja det førpatriarkalske verdsbiletet, som at Helena ikkje blir straffa for ekteskapsbrotet med prins Paris, at Penelope kan senda friarane heim kva dag ho vil, og at gudinnene Atene og Hera fører grekarane til

siger, mens Apollon og Ares støttar dei tapande trojanarane. Det inneber eit verdsbilete som skil seg radikalt frå det me kjenner frå Bibelen og den klassiske antikken, aller mest i synet på kvinneleg og mannleg.

Tidlegare har eg skrive ganske mykje om Homer der eg ikkje alltid har vore like grundig med kjeldebruken. No byggjer eg på ei nitid nærlesing som i tillegg til å sikra sanningsgehalten har gjort mi eiga glede ved desse tekstane endå større. Skulle det vera noko her som ikkje stemmer med grunnteksten, er det berre fordi eg ikkje har greidd å gjera det betre, trass i oppriktig vilje til å vera fullstendig etterretteleg.

For ikkje å bli hefta med utmattande polemikk held eg avstand til alle dei lærde avhandlingane som opp gjennom tidene er skrivne om Iliaden og Odysseen. Men eg viser til populærkulturen her og der, særleg film. Først og fremst appellerer eg til livserfaringa hos folk flest, den allmenne evna til å kjenna seg att i det mangfaldige persongalleriet, ikkje minst i son til Odyssevs og Penelope, tjue år gamle Telemakos, som ofrar seg for eit par egosentriske foreldre utan at det fell dei inn å gjera det same for han.

Sommar med Odyssevs

Kjenner du Odyssevs, han som brukte ti år på vegen heim frå Trojakrigen? Folk trudde han var død, og den rike enkja blei nedrend av friarar. Takk vere Homer er det fritt for kven som vil å gjera seg kjend med denne soga. Og legg du deg til å lesa ein stad med fritt utsyn, til dømes på stranda, kan det henda at Odyssevs sjølv dukkar opp i eigen vørdelege person.

Uti havgapet strever ein kvelva brettsiglar med å koma seg oppå igjen: Det er Odyssevs som er blitt dukka under endå ein gong. Han vassar i land med dryppande hår:

Fæl såg han ut, av sjøen og havsaltet vanstelt (…)

Han har kjempa mot kyklopen og motstått sirenene, han har sigla mellom Skylla og Karybdis, men endå stig han fram

(…) lik løva på fjell, som trygg på sin styrke går sin veg i regn og i storm med auga som gløder.

Om han kan få låna noko å ha på seg? Gjerne det, om han tek til takke med eit badehandkle.

Sjå her skal du få resten av matpakka mi. Og resten av kaffien på termosen. Vin? Ærleg talt, Odyssevs, norske damer syklar ikkje til stranda med ein sekk vin på bagasjebrettet. Skjønt for di skyld skulle eg gjerne gjort det. Du og damene, Odyssevs! Du har respekt for oss, i motsetnad til desse mannssjåvinistiske offiserskameratane dine, Akilles og Agamemnon for eksempel.

Den brunbarka krigaren sit der så fredeleg med handkleet kring hoftene og gomlar på halvvisne geitostskiver.

Du veit, seier han, heime på Itaka er me strenge på det punktet. Når eg kjem heim, skal eg først gjera kål på alle desse friarane som heng omkring Penelope. Etterpå skal tenestejentene få bera ut lika. Når det er gjort, skal eg kverka dei òg.

Hjelpe og trøyste, kva vondt har dei gjort?

Dei har drive utukt med friarane! Der skal vera orden i ein heim. Kjerringa til Agamemnon slo han i hel då han kom heim med ei ny dame. No går han nedi dødsriket og klagar.

Men kva anna kunne han venta? Far min gav tjue kyr for ei trælejente. Og likevel heldt han seg borte frå henne. For at mor ikkje skulle kjenna seg krenkt. Og eg har jo Penelope.

Men sett at ho gifter seg opp att før du kjem heim, kva vil du gjera då?

Det blir opp til henne. Styrer ikkje kvinnene med nokon ting i denne tidsalderen din?

Ikkje så mykje, må eg innrømma. Endå me har fått oss både mannsrolleutval og likestillingsombod og arbeidsmiljølov. Men ho der Kirke som du budde hos ei tid, ho var visst både friare og mektigare enn kvinnene no til dags?

Ja, svarer Odyssevs, Kirke var ei dame som kunne sine ting. Ho skapte alle mennene mine om til griser. Hadde eg

late det vera med det, kunne dei enno vore i live. No er dei døde alle i hop.

Det var trist å lesa om det, seier eg mens eg tek dei kraftige akslene nærare i augesyn: Sanneleg er han flott òg!

Denne Kalypso som eg hamna hos etterpå, seier Odyssevs, eg trudde ho respekterte meg for den eg er. Men ho var berre ute etter kroppen min. Eg sat og gret heile dagane. Endå ho lova meg både evig liv og evig ungdom om eg ville bli hos henne. Somme tider undrast eg på om eg valde rett. For ein dødeleg mann er det berre dødsriket som ventar. Og der er det dødsens keisamt. Men no må eg tenkja på heimvegen. Kan du seia meg snaraste vegen til Itaka?

Sørover, svarer eg.

Då han står på seglbrettet igjen, med vinden i ryggen, spring eg etter han ut i bølgjene: Kunne du ikkje slege deg til her ei stund? Der er mange her som ville likt å bli kjende med deg!

Har ikkje tid! roper Odyssevs over aksla: De får greia dykk med mannsrolleutvalet!

Overleveringa

Heilt sidan det første møtet i Familieboken heime har Iliaden og Odysseen vedkome meg så personleg at det kunne like gjerne vore noko som skjedde rett utanfor stovedøra i førre veke. Derfor kjenner eg meg alltid litt aleine når folk seier at visst har dei prøvd å lesa dei, men det var så tungt og fjernt at dei gav opp.

Etter tradisjonen er desse verka dikta av ein blind mann som heitte Homer, sjølv om det ikkje finst historisk grunnlag for at han verkeleg har levd. Så når eg bruker dette namnet, er det som ei felles nemning på to store epos som blei til under uklare omstende om lag sju hundre år før vår tidsrekning, og som framleis har høg prestisje, trass i at nesten ingen veit kva dei handlar om. Den vestlege kulturen har bore Homer med seg som eit arvegods som verken er til å kvitta seg med eller til å ta aktivt i bruk, overlevert frå slektsledd til slektsledd som ei lukka bok.

Enkelte småbitar lever sitt eige liv, som Nestor som ei nemning på ein eldre mann med innsikt og erfaring. Ein klok læremeister blir gjerne kalla Mentor, sjølv om nesten ingen veit at det er ei av framtredingsformene til gudinna Atene.

Den einøygde kyklopen er allment kjend, og den trojanske hesten, hol inni og fylt med greske krigarar, har fått nytt liv i datateknologien. Å binda seg til masta slik Odyssevs gjorde for å kunna høyra songen til sirenene utan å gjera noko som han heilt sikkert kom til å angra på, er eit standarduttrykk for handtering av eksistensielle dilemma. Den brutale nedslaktinga av friarane til kona hans, Penelope, er det òg ganske mange som har høyrt om, men ikkje at Odyssevs straks etter måtte bryta opp frå Itaka igjen. Og slett ikkje at den skjønne Helena vende tilbake til ektemannen sin med full ære.

Det gjer det ikkje lettare at ein ‘odyssé’ i vanleg språkbruk er ei lang reise med mange interessante stoppestader, mens det hos Homer er ei kaotisk flakking hit og dit der eit reisefølgje på fleire hundre mistar livet i den eine katastrofen etter den andre. Til slutt er det berre ein einaste att, som i TV-serien

The Squid Game. Og endå ventar friarmassakren.

Dei homeriske verka er ei blanding av mytologi og lyrikk, pompøs heltedyrking og ramsalt realisme. Både kvinner og menn er sjølvsentrerte einskildmenneske som kjempar like nådelaust for å vinna den store kjærleiken som for å slå i hel fiendane sine, og det finst ingenting av eit fortidssamfunn der slekt og familie er alt og individet ingenting.

Den største hindringa for å koma inn i Homer er versemålet, heksameteret. Det er ein etterklang av ein munnleg tradisjon der dikt og forteljingar blei framførte for store forsamlingar utan hjelp av høgtalar, ei slags messing eller resitering til lyreakkompagnement. Setningane er forma organisk etter strupehovudet, luftrøyret og lungene. Ingen ville ha uttrykt seg i seksfota daktylar dersom det ikkje var for at kvar linje tilsvarer det som kan ropast ut etter ein kraftig innpust:

Styrke i strid vil Hera gje deg, og Pallas Atene, dersom dei ønskjer det då. Men sjølv må du halda i age trassen i hjarta ditt, son, for spaklynde er no det beste (…)

skal far til Akilles ha sagt då han blei henta av vervekorpset og send i krigen.

Verken norsk eller engelsk passar særleg godt for heksameter, og det er lett å forstå kvifor den amerikanske omsetjaren Emily Wilson har valt ein enkel, prosalyrisk stil som ikkje minst har den fordelen at handlinga blir klarare fordi lesinga går raskare. Rytmen i heksameteret er likevel så mektig at det er som eit orkester mot ein fløytetone. Det utliknar i alle fall innimellom den ofte nokså bakvende ordstillinga i dei norske omsetjingane til Arne Garborg og Eirik Vandvik. Dessutan har dei eit mykje frodigare språk. Hos Wilson uttrykkjer Zevs at han synest at Atene snakkar tull med eit platt «you must be joking», mens Garborg lèt han spørja om korleis ho kan sleppa slike ord utanfor tanngarden. Samtidig som det er ein sprelsk metafor, fører det oss rett inn i eit jordbrukssamfunn der folk har eit evig strev med kalvar som hoppar over gjerdet.

Teksten er full av minneteknikk frå munnleg framført litteratur. Når kong Menelaos av Sparta spør etter den eksakte årsaka til at son til Odyssevs har oppsøkt han, følgjer responsen ein fast mal:

Honom gav soleis svar Telémakos, vìtuge sveinen: «Gudfostra Atrevs-son Menelaos, du førar for folket, Høyre eg vilde, um du meg eitkvart um far min kann segja.

Både Iliaden og Odysseen opnar med at ei gudinne eller «songdis» blir oppmoda om å fortelja: «Songdiser, segna meg no, de som bur i olympiske haller!» Å kalla desse gudinnene for muser er litt uheldig fordi musene seinare blei reduserte til inspiratorar eller igangsetjarar for dei verkelege diktarane. I Iliaden og Odysseen er det tvert om songdisene som eig forteljinga og talar gjennom mannlege skaldar som fungerer omtrent som medium ved spiritistiske seansar. Det einaste grunnlaget for at Homer var ein blind mann, er den blinde skalden Demodokos som er henta inn for å underhalda i eit selskap der Odyssevs er gjest. Truleg fanst det ein bråte med slike omvandrande trubadurar som forvalta ulike delar av det som sidan blei smelta saman til det me kjenner som dei homeriske verka eller ganske enkelt ‘Homer’. Handlinga er frå slutten av bronsealderen. Mykje tyder på at det har funnest ein lengre serie av førhistoriske epos som sidan har forsvunne, både om dei første ni åra av Trojakrigen og om dei siste kampane. For når Iliaden byrjar, er krigen inne i det tiande året, og når han sluttar, har Troja enno ikkje falle. Den trojanske hesten dukkar ikkje opp før i Odysseen, der Helena er trygt heime i Sparta igjen og ser angerfullt tilbake på alt det vonde som skjedde fordi ho stakk av med trojanarprinsen Paris, mens Menelaos, som ho er gift med, seier at alt saman er gudane si skuld.

I alle fall har folk kjent til ei mengd med mytar og segner som er blitt tolka på ny og på ny ut frå dei personlege røynslene til forteljarar og tilhøyrarar. Ein merkar dåmen frå ein avansert kultur der berre spreidde fragment har passert grensa til historisk tid, med mykje større menneskekunnskap enn det som var i omløp under oppveksten min i

etterkrigstida. Kor gjerne skulle eg ikkje ha snakka med den kloke Atene ein kveld då eg var tjue år og foreldra mine var like mykje ute av kurs som Telemakos sine! Hadde eg kjent den elskelege gamle kong Priamos, som er så knust av sorg over tronarvingen Hektor at han skjeller ut dei sønene han enno har i live, ville eg forstått min eigen farfar mykje betre. Og hadde tenåringen Navsikaa vore skulepensum, hadde eg hatt ei motvekt mot den patriarkalske propagandaen i norsk gullalderdikting.

Sjølv om det ikkje er noko att verken av muren kring Troja eller av bygningane innanfor, reknar ein med at denne segnomsuste oldtidsbyen låg nokre mil sør for innløpet til Svartehavet, aust for Hellesponten – eller Dardanellane – og like i nærleiken av Gallipoli, der dei britiske og franske troppestyrkane gav tapt for tyrkarane tre tusen år seinare, i 1915.

Nederlaget var så knusande at den britiske marineministeren Winston Churchill måtte gå av midt under den første verdskrigen. Etterpå hyrte han seg som offiser ved skyttargravene i Frankrike, der han la for dagen ein kampmoral fullt på høgd med blodtørsten til Odyssevs, Menelaos og Akilles. Ein gong ein soldat kom og bad om permisjon, spurde Churchill: « Liker du ikkje denne krigen?»

Nokre mannsaldrar seinare stod eg på stranda på den greske øya Chios og speida etter lysa aust på det anatoliske fastlandet. Eg var komen dit i den tru at det berre var å ta ferja over sundet, men eit byråkratisk regelverk nekta meg innreise til tyrkisk territorium. No kjende eg meg litt som Odyssevs, som på ferda heim frå Troja kom så nær Itaka at han kunne sjå bål som brann inne på land, men blei blåsen vekk av alle vindane som slapp or ein sekk han hadde fått av guden Aiolos.

Året etter rusla eg omkring mellom blekkskur og krøtterflokkar på den sanddekte busshaldeplassen i det noverande Istanbul, like utanfor ruinane av den bysantinske bymuren, som er mykje yngre enn den trojanske og likevel berre restar etter ein kultur som nesten ingen hugsar lenger. Eg skulle ta bussen til Troja for å gjera forstudium til ein fantasiroman om korleis den homeriske diktinga kom i gang, ei enkel sak, trudde eg, for det var reklameplakatar for Det trojanske busselskapet overalt. Men Troja var det ingen som hadde høyrt om, som rimeleg kunne vera for ein by som ikkje eksisterer i den verda der folk går på arbeid og tener pengar. Etter at eg hadde spurt meg føre i ein time eller så og blitt aldri så lite motfallen, kom det ein dresskledd mann med stresskoffert smygande gjennom ei rivne i eit flettverksgjerde. Han såg ut som han hadde oversyn over det meste, og då han hadde fått tenkt seg litt om, sa han at eg skulle ta bussen til Chanakkale. Han følgde meg endåtil bort dit bussen skulle gå frå, og overlét ansvaret til ein liten bussjåfør, som straks tok meg i handa og lova å føra meg trygt fram.

I frykt for å bli overlaten til uvissa igjen våga eg ikkje ta handa til meg før han sette seg opp på førarsetet og starta motoren.

Neste dag drog eg med tuk-tuk den siste vegstrekninga til Troja, eller i alle fall til ein stad som det er ganske stor semje om at er det. Unesco har sett opp ein bygning med form av ein slags trehest, så ufjong og klumpete at ingen levande trojanar ville kjent seg freista til å buksera han innforbi bymurane. Dessutan var eg litt brydd av at den unge mannen frå hotellresepsjonen hadde følgt etter meg. Men bortsett frå det var det høgtidsamt å endeleg vera framme.

I Chanakkale var det store mengder med blond ungdom i korte shorts som var på pilegrimsferd frå Australia og New

Zealand. Beste- og oldefedrane deira hadde vore med i kampane ved Gallipoli, der somme hadde falle og andre kome såra heim, stort sett utan eit vondt ord om verken marineminister Winston Churchill eller general Ian Hamilton. Nesten alle var einige om at det var verdt det, og nesten ingen spurde om kvifor unge menn på motsett side av jordkloten skulle stilla kroppane sine til rådvelde for britisk stormaktspolitikk. Det einaste dei stilte seg kritiske til, var at det blei brukt kart som stemte så dårleg med landskapet at dei tyrkiske soldatane kunne storma fram frå åsryggar som ikkje fanst.

Det største krigsskipet til britane heitte Agamemnon etter overkommandanten i Iliaden, ein ekstremt korttenkt og sjølvgod person som det ikkje finst annan grunn til å sjå opp til enn at han er stor og pen og har mange menn under seg. General Ian Hamilton, sjefen for Gallipoli-felttoget, tok seg nesten like godt ut i paradeuniforma si som Agamemnon i skinande brynje, men dugde endå mindre til å slå fienden på heimebane.

Trass i den sjabre hærføringa blir ikkje Agamemnon avsett.

Groteske døme på elendig leiarskap står side ved side med lovprising av den mektige føraren, for Homer er til liks med sagaen og Shakespeare polyfonisk litteratur, der mange røyster uttaler seg samtidig, og det er opp til lesarar og tilhøyrarar å gjera opp si eiga meining om rett og gale, godt og vondt. Eit anna fellestrekk ved desse gamle verka er hemnen, som både er ei urgamal form for konfliktløysing og ein kortsiktig måte å gjera det på. Som regel må triumfen ved å ha fjerna ein fiende snart vika for frykt for represaliar, fordi slekt og vener av dei døde vil slå tilbake så sant dei er i stand til det. Men sjølv om alle veit at dei ikkje kan uteliminera fiendane sine utan å bli uteliminerte sjølve, greier dei ikkje slutta.

Dette var folk fullt klar over allereie for tre tusen år sidan.

Derfor visste dei òg at massakren på friarane til Penelope i Odysseen er eit brot med alle realistiske årsakssamanhengar. Odyssevs ville jo aldri greidd å drepa hundre og åtte våpenføre menn berre med hjelp av den lite kamptrente sonen og eit par lojale slavar, om han ikkje hadde fått overnaturleg hjelp av Pallas Atene. Dessutan grip ho og far hennar, Zevs, direkte inn for å stansa gjengjeldingsaksjonane.

Hemnen er ei av dei mange menneskelege drivkreftene som startar som ein naturleg impuls og held fram som eit kulturelt oppheng, og rundt omkring i verda surrar og går han enno i dag som ein maskin som ingen veit korleis dei skal stoppa. Når den palestinske terrorgruppa Hamas går til åtak på staten Israel, er det på grunn av ting som israelarane har gjort mot palestinarane. Når israelarane sender endå kraftigare bomber over Gaza, er det på grunn av det som Hamas har gjort mot dei. Slik har det vore heilt sidan dei vestlege stormaktene oppretta Israel som eit forsøk på å gjera opp for alt det vonde som jødane hadde lide, og endeleg la dei få koma heim til det landet som Gud ifølgje både Toraen og Bibelen har gjeve dei eigedomsrett til for evig tid.

Sett frå ein arabisk synsstad var dei nyinnflytte israelarane same slags ubedne gjester som grekarane ved Troja. Og det kan vel vera at ein og annan palestinar kjenner seg like forlaten av Allah som trojanarane av Atene.

Ein annan fastkøyrd konflikt i vår tid er krigen mellom Russland og Ukraina, som begge meiner at dei har historisk krav på Krim- eller Krym-halvøya og området omkring. Då Vesten i 2022 omfamna den ukrainske presidenten Volodymyr Zelenskyj og lova han si fulle støtte, var det ikkje så mykje

fordi det var sikkert at han kom til å vinna, som fordi dei inntrengjande TV-talane hans hadde noko av det same i seg som radiotalane til Winston Churchill under andre verdskrig, desse bistre heltekvada som fekk det britiske folket til å stå saman mot nazistane endå han ikkje hadde anna å by på enn blod, sveitte, slit og tårer. I Iliaden lyser trojanaren Hektor som ein oldtids-Zelenskyj som kjempar for heimlandet mens fienden slåst på framand jord. Det overmotet som får han til å gå til nærkamp med Akilles, gjer han berre endå meir tragisk. For Akilles er like uovervinneleg som Vladimir Putin. Den som les Homer, kan derfor få ein sterk motvilje mot dei som eigentleg skulle vera heltane. Om dei snakkar aldri så godt for seg, er det ikkje til å koma utanom at dei er okkupantar og burde ha reist heim for lenge sidan. Særleg verkar det trojanske kronprinsparet Hektor og Andromake forstyrrande på sympatien.

Når dei har gjeve oss sin versjon av historia, har dei blitt våre folk, og me ønskjer inderleg at dei skal slå inntrengjarane tilbake. Samtidig blir grekarane meir og meir motbydelege. Den medkjensla ein har for Akilles når Agamemnon tek yndlingsslaven frå han, skrumpar inn til ingenting når han sleper den døde Hektor etter stridsvogna si. Det er synd på Odyssevs når han sit og græt på stranda hos Kalypso, men han burde ha høyrt på mennene sine og ikkje teke dei med inn i hola til kyklopen.

Og det må vel finnast ein betre måte å kvitta seg med friarane til Penelope på enn å slå dei i hel. Dei er jo berre ein flokk med snyltegjester som ikkje har vett til å gå heim frå eit kalas som ingen har invitert dei til. I hjelpeløysa blir dei meir menneskelege enn den rasande hemnaren, for kva har han i grunnen med å koma farande på den måten, utan å åtvara dei på førehand, utan å gje dei ein sjanse til å gjera opp for seg?

Dette spørsmålet er det kanskje ikkje så mange som har stilt seg, av den enkle grunn at Homer er ukjent land for dei fleste, og at dei få vegvisarane som finst, som regel peiker i feil retning. For dei som har teke på seg overleveringa, har altfor ofte blanda inn sine eigne stereotypiar og servert oss ein fylt kalkun, lite flygedyktig og ikkje særleg verneverdig.

Omsetjingane har ein lei tendens til å underkommunisera kvinneleg kraft og makt, og i tolking og omtale er det så mykje misvising at det jamvel kan forvirra folk som har lese desse verka på gamalgresk. Særleg finst det ein utidig trong til å dikta inn seksuelle overgrep som det ikkje er grunnlag for i teksten.

Rett nok klagar gudinna Tetis over at ho er blitt tvangsgift med mennesket Pelevs, far til Akilles. Og gamle Nestor påstår at Zevs vil at trojanarane skal straffast med påtvinga samleie:

Difor må ingen av oss få hug til å fara attende før han i seng har kvilt med eitt av dei troiske kvenda og han dei tårer har hemnt som Helena felte i hugsott.

Men desse hemnknulla høyrer me ikkje meir om, og heller ikkje kvifor tårene til Helena må hemnast. Utsegna til Nestor gjev eit glimt inn i eit ukjent verdisystem, kan henda ein tidlegare mytologi der Helena var ein gud som det var farleg å krenkja. Men hos Homer er ho så menneskeleg som nokon kan få blitt, sjølv om det er nemnt her og der at ho er ein halvgud, dotter av Zevs.

Då eg på slutten av 1990-talet arbeidde med ei essaybok om hannkjønnet i historie og kultur, Fallos. Det mangfaldige i det mannlege, hadde eg klassisisten Bjørn Qviller (1942–2004) til konsulent. Han stussa ved at eg skreiv at det ikkje finst

valdtekt i Iliaden. Men som det framifrå fagmennesket han var, las han gjennom grunnteksten med det eine for auget. To eller tre dagar seinare ringte han og sa at det stemte. Men han var eit unntak. Altfor mange lærarar og professorar står og siklar på kateteret mens dei greier ut om alle valdtektene som Odyssevs og Akilles liksom skal ha utøvd.

Når skuleelevar og studentar prøver å leita opp desse overgrepa på eiga hand, finn dei ikkje spor etter dei nokon stad. Likevel går dei sjeldan tilbake til læremeisteren og ber han om å visa nøyaktig kor det står. I respekt og lojalitet mot dei føresette gjer dei heller intellektuell vald mot seg sjølve og les ting mellom linjene som ikkje finst der. Slik rotar generasjon etter generasjon vekk sin eigen kulturarv.

Den autoriserte misvisinga har skapt så mykje kognitiv dissonans at nesten ingen har fått det med seg at Penelope kan hiva friarane ut kva dag ho vil, og at ho har dei som pengar i banken i tilfelle den høgt elska Odyssevs aldri skulle koma tilbake. Overleveringa om Helena sluttar i Troja. Ektemannen Menelaos blir enten tagd i hel, omgjord til tøffelhelt som i Offenbach-operetten «La Belle Hélène» eller forvandla til kvinnefiendtleg holebuar som i filmen «Troy» frå 2004. I denne versjonen var trojanarprinsen Paris eit skjelvande nervevrak som låg og kraup mellom føtene på dei andre krigarane, mens mor til Akilles, den evigunge gudinna Tetis med sølvføtene, ho som i Iliaden stuper ovanfrå den himmelhøge Olympen og rett ned i havet, var redusert til ei gamal kone som gjekk og vassa inne på grunna. Atene og Hera, dei to gudinnene som førte grekarane til siger, var slett ikkje med, og heller ikkje Afrodite, som heldt Helena fast i Troja med ei makt som var uimotståeleg for både menneske og gudar. Briséis, den unge

enkja som Akilles melder seg ut or krigen på grunn av og påstår at han elskar like høgt som Menelaos elskar Helena, var skiten i ansiktet og bar tydelege teikn på mishandling. Helena var ribba for all majestet og krympa ned til ei stakkars slavekvinne som blei kasta hit og dit i eit kjenslekaldt mannssamfunn.

Feministiske skrekkvisjonar er like villeiande som mannssjåvinistisk valdsromantikk. Den verdskjende forfattaren

Margaret Atwood gav i 2005 ut The Penelopiad, ein pastisj i egform om ei makteslaus Penelope, nedtyngd av kvinneplaging frå ulike kulturar og med eit mas om jomfrudom som ikkje finst hos Homer. Ordet ‘kore’ blir brukt både om gudinna

Atene og den unge enkja Briséis og tyder rett og slett ung kvinne, utan nokon garanti for mangel på seksuell erfaring. Det same gjer det norrøne ‘mey’, som i eddadiktinga endåtil inkluderer ei fornem dame som sender dei vaksne sønene sine på hemntokt.

Det homeriske kjønnslivet er kjenneteikna ved at mennene er minst like forsiktige som kvinnene med kven dei går til sengs med: Før Odyssevs vågar seg til nærkontakt med naturgudinna Kirke, må ho lova å ikkje kastrera han, og mot slutten av Iliaden får Akilles det rådet frå si eiga mor at han bør ha meir sex. Verken han eller Odyssevs er særleg driftsstyrte, og dei kvinnene dei ligg med, er teljande på ei hand.

Kalypso er òg naturgudinne, og i sju år må Odyssevs mot sin vilje dela seng med henne kvar einaste natt. Det har vår tids formidlarar systematisk lagt lokk over, om då ikkje subjekt og objekt skiftar plass, slik at han blir forvandla til brunstig herskar og ho til underkastande haremskvinne. Eit radiohøyrespel som gav seg ut for å henta handlinga frå Homer og blei

sendt på P2 i 2014, hadde skifta ut denne originale forteljinga om langvarig seksuell misbruk av ein hjelpelaus mann med ein James Bond-aktig ønskjedraum om å havarera på ei øy full av lystne kvinner og tilfredsstilla dei med fabelaktig potens.

Dermed avslørte Radioteatret kor mykje visdom som har gått tapt i dei siste tre tusen åra, for då Kalypso sa til Odyssevs at han var fri til å reisa, blei han jambyrdig med henne igjen, og dei gjekk vel forlikte til sengs, «der dei seg hugga med elsk og kvilte saman på lega».

På ein slik bakgrunn er det ikkje underleg at Emily Wilsons omsetjing av Odysseen frå 2017 er blitt heitande ‘feministisk’, trass i at ho ikkje gjev meir makt til kvinner og gudinner enn Arne Garborg i Odyssevskvædet, som kom ut hundre år tidlegare.

I røynda er det merkverdig mykje likestilling og tilsvarande mangel på kjønnskonflikt hos Homer. Kvinnene styrer seg sjølve, og når dei er saman med mennene, er det for det meste til felles nytte og glede. Dei store konfliktane utspeler seg mellom mennene, i Iliaden mellom ven og fiende, i Odysseen mellom vert og gjest. Odyssevs er for det meste velkomen der han driv innom, bortsett frå hos kyklopen og eit par andre stader der han trakkar ubeden inn i privatsfæren og sjølv må ta følgjene. Men friarane til Penelope overvurderer på det grovaste sin eigen rett til å slå seg ned i nokon andre sitt hus og eta gratis i årevis, og ingen kan hjelpa dei når far i huset brått kjem heim og drep alle saman.

No var ikkje dette vanleg framferd, verken i det homeriske universet eller i den oldtida me har historisk kunnskap om. Grunnen til at det er blitt hugsa og gjenfortalt, truleg med fleire døde og meir gruoppvekkjande detaljar for kvar gong,

er at det viser kva slags uhyrlege krefter som kjem i sving når kontrakten mellom vert og gjest blir broten. Jamvel ei høgt utdanna kvinne i det fredelege Noreg tre tusen år seinare kan lett kjenna seg att:

Ein gong ringte ein mann og uttalte seg rosande om ting eg har skrive. Litt seinare ringte han igjen og sa at han skulle på eit seminar i nærleiken, men ikkje hadde nokon stad å bu. Både fordi eg er opplært i same slags gjestfrie tradisjon som Telemakos, og fordi eg trudde gjesten var ein åndsfrende, sa eg at han kunne få sova på rommet til den unge utvekslingseleven som budde hos oss det året, sidan ho skulle vera bortreist den helga.

Då eg henta han på flyplassen, tykte eg nok at han verka svært ustelt, og då han åt kveldsmat saman med mannen min og meg, reagerte eg på at han hadde dårlege manerar og ikkje hjelpte til med å rydda av bordet. Likevel kom det som eit sjokk, det som sidan skjedde.

Gjesten hadde gått og lagt seg då me gjekk på badet for å stella oss for natta. Eg stod ved vasken og pussa tennene då eg høyrde eit utbrot bortved doen:

Kva er dette for noko kliss?

Det var min eigen kjøtelege ektemake som hadde trakka med bare føter rett opp i ein dam av piss.

Som ein vind sprang eg ned i kjellaren etter bøtte, klut og gummihanskar.

Ved frukosten neste morgon blei det ikkje nemnt eit ord om dette. Men då gjesten var dregen av garde på seminaret sitt, flaut der atter ein gul dam på badegolvet. Slik heldt det fram heile helga.

Ikkje berre var det ei djup krenking at han dels ved smisk,

dels ved å spela på det beste i den menneskelege sivilisasjonen, hadde fått meg til å opna døra for han. Ikkje berre var det verre at han kom her og dreiv urinmarkering. Det verste var at eg hadde late han liggja i senga til den uskuldige unge jenta som stolte så tillitsfullt på at mor heldt heimen rein og heilag.

Likevel var samtalen roleg og danna når me møttest ved bordet morgon og kveld. Å konfrontera gjesten med hans eige piss var det siste eg kunne tenkt meg.

Derimot kjentest det heilt naturleg å slå han i hel og grava han ned i kjøkenhagen.