UTDRAG FRÅ:
STØRST OG MINST
Erlend Skjetne
Flamme forlag 2024
Sissel uroar seg for framtida. Kva vidaregåande skule skal ho søke og kva skal ho gjere med livet sitt? Ho er nesten misunneleg på storesøstera Åshild, livet hennar verkar så enkelt. Ho treng ikkje ta ansvar for noko eller nokon, og ikkje må ho bli noko heller. Dessutan får ho får hjelp til alt. Kvar dag sit Sissel på med drosjen som køyrer storesøstera til spesialskulen. Men på siste turen klarte ho å fornærma drosjesjåføren, Dalil.
5
«Ein trist dag nærmar seg,» seier Sissel.
Ho har planlagt dei orda. Har tenkt at det einaste ho kan gjere, er å få Dalil til å forstå at han er viktig, at han ikkje «berre» er ein drosjesjåfør. Eller at ein drosjesjåfør kan vere mykje meir enn ein drosjesjåfør.
«Kvifor seier du det?» spør han.
«Jo,» held ho fram og legg inn ein alvorleg pause, «fordi det snart er slutt på bilturane våre.»
«Ja vel, kvifor det?»
DRAMA
«Fordi mamma og pappa har bestemt at Åshild skal flytte.»
«Å, det,» seier Dalil. «Det visste eg allereie.»
«Jaså? Kven har fortalt deg det?»
«Mora di, så klart. Som du sikkert veit, har ikkje ein stakkars drosjesjåfør tilgang til hemmelege dokument. Men vi får høyre mykje sladder.»
«Eg visste ikkje at de to snakka så mykje saman?»
«Nokre gonger køyrer eg Åshild heim frå skulen òg, ikkje berre til. Då møter eg kanskje mora di, og ho fortel meg forskjellige ting.»
«Om meg òg?»
«Nei, det trengst ikkje. Du snakkar så mykje sjølv, så deg veit eg alt om frå før.»
Det er berre å ta imot mobbinga. Når ein har dårleg samvit for noko, kan det nesten gjere godt å bli mobba.
«Kva sa ho om flyttinga? Verka ho lei seg?»
«Eg trur,» seier Dalil, «at mora di er både litt trist og litt glad. Det er vanleg at ungdommar flyttar ut når dei blir store. Det kan vere ei sorg for mamma og pappa, men som norske folk alltid seier: Sånn er livet.»
«Men det er jo mange som bur heime til lenge etter at dei er atten.»
«Ja, men mange er ikkje så flinke som Åshild.» Han legg handa på kneet hennar, på ein måte som kanskje ville ha vore upassande om ho ikkje var Åshild. Ho held hendene for øyra og ler.
«Men om vi hadde budd i Syria,» seier Sissel, «la oss førestille oss det: Kva ville ha skjedd då? Det er vel berre her i nedsnødde Noreg at folk er så iskalde at dei sender eit
hjelpelaust barn ut av huset for å la vilt framande ta hand om det?»
I det same slår det Sissel at ho snakkar om Åshilds framtid i tredje person, som om Åshild ikkje er til stades –noko mora mange gonger har bede både ho og mannen sin om å slutte med.
Dalil parerer fort: «Men Åshild er ikkje eit barn, er ho?
Dessutan, Sissel, om søstera di budde i Kurdistan eller eit anna fattig land, måtte ho kanskje ha sete heime heile tida. Ingen skule, ingen hest, ingen drosje nokon stad. Er det betre?»
«Kanskje ikkje,» seier Sissel lågt.
Dei har stoppa ved Kristines hus igjen. Dalil bruker hornet, seier nokre gloser til seg sjølv på kurdisk. Så snur han seg mot Sissel: «Forresten er det enno fire månader, er det ikkje? Til ho skal flytte.»
«Er det?» spør Sissel. «Mamma har ikkje sagt noko om tidspunktet til meg.»
«Kanskje du ikkje har høyrt på når ho snakkar? Jo, ho sa at flytting blir i sommarferien. Heilt fram til då skal eg køyre både Åshild og deg. Til hausten må eg kanskje kome tilbake for å køyre deg likevel, så du ikkje kjem for seint til timane på vidaregåande. Det same med venninna di, trur eg.»
«Hei, folkens!» Kristine hoppar inn i baksetet, samstundes som ho ser på mobilen. «Eg er ganske tidleg ute i dag, er eg ikkje? Eg pussa tennene berre i underkjeven, for å prøve å vere presis.»
Sissel trekker på smilebandet. Åshild er ein østers, Dalils andletslause stille er like vanskeleg å tolke.
«Avbraut eg noko?» spør Kristine. «Snakka de om meg før eg kom?»
«Ja,» svarar Dalil, «det gjorde vi.»
Bilen svingar skarpt ut på hovudvegen. «Kult,» seier Kristine, halvt overdøyvd av trafikken, «det må vere lov.»
Under prøven lavar snøen ned. Det er berre eit par gradar skilnad: Kjem nedbøren som regn, kan ein kanskje få ei kjensle av vår. Kjem han som snø, er det ingen tvil om at det framleis er vinter.
Sissel tenker på noko dei las i norsken ein gong – eit dikt, kanskje – der snøen vart samanlikna med rulleteksten på slutten av ein film. Ho likte det biletet. Så var det noko anna òg, ho hugsar ikkje om det var i det same diktet, kanskje var det ein song: noko med snøen som himmelsk korrekturlakk som slettar ut alle feil vi gjer, lèt oss byrje på nytt.
I ein augneblink blir ho glad, fordi dette må tyde at naturfagprøven ikkje er viktig: Så lenge det held fram med å snø til tida er ute, vil alt ho skriv – alt alle skriv, til og med seksarelevar som Cecilie, Jacek og Maria – forsvinne sporlaust, bli meiningslaust.
Så innser ho at ho har det travelt. At ho må få rabla ned eit eller anna som kanskje, av ei vennleg sjel, kan tolkast som prov på ein viss kunnskap om det periodiske systemet, atoma og skala deira, dei opptekne og dei ledige plassane, alle tings inste kjerne og sannaste essens.
Rommet er stilt bortsett frå lyden av pust og nokre host, fingrar som spring over tastaturet, viftene som går i taket.
Så det er ikkje eigentleg stilt likevel, det er berre det at ingen snakkar, at alle er heilt Åshild for ei stund.
Sissel lurer på kva søstera held på med no, nokre hundre meter unna. Dei sit sikkert og syng, med eller utan såpebobler. Kanskje dei har teke fram den store, fargerike duken som Åshild liker så godt, og så skal alle stå i ring og samarbeide om å løfte han og lage stor bølge, lita bølge, stor bølge, lita bølge. Men Åshild gjev blanke i songen når ho har duken, vandrar berre inn under han, inn i dei rare skuggane som legg seg over hovudet, den kriblande kjensla av fargar og luft i rørsle. Smooth, mellow and krayzee, las Sissel ein gong på ein toalettvegg, ord som av ein eller annan grunn fekk ho til å tenke på Åshild, utan at ho skjønte kva dei skulle tyde. Magnhild prøver kanskje å dra Åshild fram frå under duken, for ho må jo lære noko, ho som alle andre, ho går trass alt på ein slags vidaregåande skule, ho må i det minste øve seg på dei sosiale spelereglane. Men ho kjem til å stritte imot, har tenkt å vere akkurat den ho er, bli i dei dansande fargane.
«Då er det fem minutt att,» seier Tone. «Så, korleis skal du feire bursdagen din?»
Det er Kristine som spør. Langfri, Sissel kjenner seg lett i kroppen, nesten svevande – det er alltid herleg å vere ferdig med ein prøve, sjølv om han gjekk til skogen.
Dei sit ved eit bord i kantina. Det er høgt under taket. På veggen heng eit enormt, fargerikt lappeteppe, eit slags kunstverk, laga i fellesskap av alle elevane ein gong i tida, eit symbol på skulen deira og dei storslegne, halvdårlege resultata ein kan oppnå gjennom ufrivillig samarbeid. Det er kanskje meininga at den overdimensjonerte fillerya skal
ta unna noko av lyden, gjere akustikken i rommet betre, men det fungerer ikkje: Spetakkelet blir liggande over borda som ein tjukk lapskaus.
«Hm?» spør Sissel.
«Bursdagen din! Du har vel ikkje gløymt at du blir seksten neste veke? Kven som helst kan ligge med deg, du kan ta mopedlappen og øvingskøyre bil, du kan til og med køyre traktor! Du kan ta abort utan å spørje foreldra dine, og samstundes som du held på med det, kan du ta seglflylappen og byrje å hoppe i fallskjerm! Du kan …»
«Stopp!» seier Sissel. «Korleis veit du alt dette?»
«Las ei liste på nettet, rettar ved fylte seksten. For i motsetning til deg, som tydelegvis ikkje veit at du har bursdag eingong, gler eg meg faktisk til å bli seksten. Men eg må jo vente til langt utpå hausten.»
«Eg veit at eg har bursdag, men eg ser ikkje kva eg skal gjere med det.»
«Feire det, så klart! Det må vel finnast noko slags lettøl ein kan kjøpe når ein blir seksten?»
«Eg trur eg kan kjøpe lettøl allereie no, faktisk.»
«Vel, kva ventar du på!»
Dei et eit par skeier til av kyllinggryta. Det er nokre elevar i åttande som har laga maten, slike som ikkje greier å sitte stille på ein stol, og som derfor må settast til andre oppgåver. Dei burde kanskje ha vore litt rausare med saltet, og unngått å koke i hel alle grønsakene. Men kva kan ein krevje av åttandeklassingar.
«Eller vent,» seier Kristine og ser ut som at ho nettopp har sett lyset. «Har Åshild fylt atten?»
«Nei, ho har bursdag i juli. Hugsar du ikkje at du var med på å feire dagen hennar for nokre år sidan, med heftig plaskebasseng på verandaen vår?»
«Pokker òg.»
«Du skulle liksom ha Åshild til å …?»
«Kjøpe øl, ja. Ekte øl.»
Sissel humrar. «Eg ser det for meg: Åshild som går og hentar ein sekspakning med rusbrusflasker frå hylla på butikken, og slepper han ifrå seg to meter seinare, for så å legge seg ned og smake på det som flyt utover golvet. Så blir Åshild kjempefull, men ingen merkar det, for ho kan ikkje oppføre seg rarare enn ho gjer i edru tilstand.»
«Eller kanskje ho byrjar å prate?» seier Kristine. «Kanskje ho plutseleg bablar i veg, som fulle folk gjerne gjer?»
«Kva meiner du? Åshild kan allereie snakke, visste du ikkje det?»
«At det var?»
«Dalil har fortalt meg at ho snakkar flytande kurdisk. Dei bruker å diskutere verdspolitikk, dei to. Berre synd at ingen av oss andre forstår ho.»
«Huff,» seier Kristine. «Men no må du ikkje tulle bort dette her, Siss, for det er jo eigentleg genialt: Vi må bli med ho på butikken, naturlegvis, så går vi til kassa med ein masse alkohol, og han som sit der spør om leg. Vi viser fram Åshilds førarkort – som ho har teke på attenårsdagen – og fyren seier til Åshild at ja, du er gammal nok, men kva med venninnene dine? Men vi berre: Vi er ikkje venninnene hennar, vi er støttekontaktar, og du kan ikkje nekte ein myndig person å kjøpe øl berre fordi ho har to mindreårige
støttekontaktar! Det er funkisdiskriminerande, vi kjem til å ringe rett til likestillingsdepartementet og statsforpaktaren og alt. Då feigar den dusten sjølvsagt ut og berre ver så god, ta alt, de skal få det heilt gratis, berre ikkje meld meg til statsforpaktaren, eg kjem til å miste jobben!»
Sissel ristar sakte på hovudet. «Du er klar over at eg som søster til Åshild kan bli krenkt av ei slik uendeleg mengd meiningslaust visvas?»
Ei uroleg rynke i Kristines panne. «Men blir du det?
Eg tenkte berre at sidan vi tidlegare har …»
«Nei, eg blir ikkje det. Eg trur berre at om målet er å skaffe seg øl, finst det lettare måtar å gjere det på.»
«Eg er eigentleg ikkje så glad i øl, eg. Føretrekker farmors plommelikør. Kva med deg?»
«Eg fekk smake øl av pappa seinast for nokre veker sidan. Han skulle liksom vise meg kor fælt det er, for å forsikre seg om at eg ikkje byrjar å drikke før eg fyller femti. Men der bomma han grovt, for eg syntest det var godt.»
«Så på sekstenårsdagen din skal du …?»
«Drikke saft. Men du har kanskje noko plommelikør i bakhand?»
«Det er det du ønsker deg i gåve?»
«Det og ingenting anna.»
«Notert!» Kristine kakkar peikefingeren inntil tinningen.
«Eller nei, no kom eg på eit betre ønske: at du frå no av skal pelle deg opp litt tidlegare om morgonen, så Dalil slepp å bruke halve arbeidsdagen sin på ein styrtrik gratispassasjer.»
«Du er morosam, Sissel. Sjølv ikkje eg kan gje deg det umoglege, såpass forstår du.»
Ei scene frå ein fjern barndom, så fjern at det er umogleg å plassere hendinga meir eksakt i historia om Sissel og Åshilds liv. Det var ein gong, kunne ein ha innleidd.
Sissel har tenkt at det må ha vore sommar, eller iallfall den lyse delen av året, sidan ho og Åshild var ute i lag. Men det var dei vel ofte om vinteren òg?
Detaljane er ikkje viktige. Men det kan gjere Sissel litt sint å tenke på alle desse dagane ute i lag med Åshild, at foreldra lét ho vere så mykje åleine med søstera. Dei burde ikkje ha lagt eit så stort ansvar på ho. Dessverre veit ho med seg sjølv kva som sannsynlegvis skjedde i forkant, nemleg at ho hardnakka hevda: Eg gjer det frivillig, det er ikkje noko problem! Men då burde foreldra ha forstått at ho berre sa dette for å vere snill mot dei, for allereie den gongen var Sissel redd for at alt styret rundt Åshild ville få foreldra til å gå lei av kvarandre. Ho kjende andre ungar med skilde foreldre, visste at slikt kunne skje, og ho førestilte seg kor forferdeleg det ville vere om det også ramma hennar eigen familie. Sannsynlegvis ville det innebere at ho og Åshild ikkje lenger kunne bu i lag, for ingen av foreldra deira ville greie å ta seg av dei begge samstundes.
Leikeplassen, det var der dei var. Sissel, som så ofte, irritert på den såkalla storesøstera som ikkje eingong greidde å få fart på si eiga huske.
Babyhuska sa dei andre ungane om denne huska som ein sit djupt nedi, den med ei stong mellom beina og ei ramme kring livet. Så vemmeleg å bruke eit slikt ord, når ein så openbert ikkje måtte vere baby for å få plass oppi der: Det var nok å vere Åshild på åtte, ni, ti år og enno føretrekke denne trygge huska framfor dei vanskelege bildekka.
Så kom nokon gåande som Sissel kjende. Ikkje Kristine, kanskje Amalie eller Julie eller nokon andre på same alder. La oss seie at det var Amalie, det er heller ikkje viktig.
Saka var at Amalie hadde is heime. Bli med meg, Sissel, så skal du få ein is!
Ikkje noko tilsvarande tilbod til Åshild. I grunnen greitt nok, for Åshild har aldri likt is. Kan ikkje eigentleg å ete is heller, slepper heile greia ned i grusen etter fem sekund.
Jo, det var nok sommar. Det er då ein bruker å få tilbod om is, og Sissel ville så gjerne ha is.
Åshild sat no der i huska si, fastlåst, fanga. Umogleg for ho å kome seg opp på eiga hand.
Det må ha vore Amalie som føreslo det først, at dei berre kunne gå, la Åshild sitte att. Sissel kunne vel aldri ha føreslått noko slikt?
Ho var nølande til å byrje med, full av ei vill indre rørsle, dregen mellom lysta på is og ansvaret for søstera.
Isen vann. Ho vende ryggen til Åshild, gjekk i veg med Amalie. Skulle jo ikkje bli borte lenge.
I ettertid forstod ho ikkje kva som skjedde. Ho gløymde berre klokka. Gløymde for ei lita stund at ho hadde ei storesøster som måtte passast på. Amalie trekte sikkert fram ei sminkedokke òg. Eller var det eit TVspel? Eit praktfullt smykkeskrin? Iallfall noko som Sissel ikkje hadde heime.
Kanskje ho følte seg smigra over at Amalie så tydeleg ville ha ho på vitjing. Kanskje Sissel eigentleg visste at ho burde gå tilbake til Åshild, men vart lurt av ei boblande kjensle i brystet: Amalie liker meg!
Seinare rann det ut i ingenting. Ho vart aldri nær venn med Amalie, og ikkje med Julie heller. Det er noko litt
kaldt, litt hardt i desse jentene som Sissel enno i dag ikkje kan sette fingeren på, ho veit berre at denne typen ikkje funkar for ho.
Kanskje både isen og sminkedokka, TV-spelet og smykkeskrinet kamuflerte eit sadistisk ønske om å plage Åshild? Kanskje Amalie først og fremst ville at Åshild skulle bli etterlaten åleine i huska, og derfor baud Sissel med seg heim?
Det neste ho hugsar, er at ho spring gjennom gata tilbake til leikeplassen. Der ventar det synet som verkeleg har brent seg fast: den tomme huska.
Ho må ha stått der ei stund som forsteina, prøvd å fatte det, før ho på nytt la på sprang. Ho sprang rundt som ein galning og leita etter Åshild, i buskane og mellom bilane på parkeringsplassen, på terrassar og i hagar, ute ved vegen, i busskuret, overalt.
Eit nytt mareritt heilt til slutt: å måtte gå heim gråtande, hikste idet ho opna døra: «Vi har rota oss bort frå kvarandre, unnskyld, ho er sikkert i nærleiken, de må hjelpe meg å leite, kanskje vi må ringe politiet, vi må …»
Men der sat ho. På golvet i stua, blant leikene sine som vanleg.
Ein nabo hadde funne ho i huska, hylande, drege ho med seg til rett adresse.
Faren: «Det der gjer du aldri igjen, Sissel.»
Ikkje før er ho komen inn døra heime, så blir ho møtt av mora med same spørsmål som Kristine stilte: «Du veit at du har bursdag i neste veke, Sissel?»
«Sjølvsagt veit eg det, eg er ikkje senil.»
«Har du nokon spesielle gåveønske?»
«Eg ønsker at … Nei, vent nokre dagar, det kjem.»
«Eg meinte ikkje det eg sa tidlegare om at vi har så dårleg råd, altså. Vi har sjølvsagt råd til gåve til deg.»
«Tviler ikkje.»
«Seksten år, tenk det! Det er ikkje småtteri, du kan byrje å øvingskøyre og alt no, rart kor tida flyg! Kva har du forresten lyst til å gjere på sjølve dagen?»
«Er det sant at Åshild skal flytte allereie i sommar?»
Mora, som tydelegvis hadde lyst på ei samtale om absolutt ingenting, får eit mindre drøymande andletsuttrykk.
«Det er snakk om ein gradvis overgang. Ho skal prøve å vere i leilegheita si nokre dagar innimellom no ganske snart, og kanskje ei natt eller to etter kvart. Berre for å prøve det, altså. Og seinare …»
Sissel avbryt ho: «Men det er i sommar ho faktisk skal flytte.»
«Det er planen, ja, at det blir meir på heiltid frå då av.»
Sissel går mot trappa. Kvar dag den hersens trappa, der stega er kvitmåla og dei klissete flekkene etter Åshilds halvetne brødbitar kjem ekstra klart til syne.
I staden for å gjere leksene ho har framfor seg, blir ho sittande og tenke. Men det ho tenker på, er så trist at ho må prøve å tenke på noko anna.
Ho bestemmer seg for å tenke på bursdagen sin. Det er jo ei hyggeleg sak å ha bursdag, er det ikkje? Det må det vere.
Men kva kan ein liksom ønske seg når ein fyller seksten?
Leiker er ein for gammal til, nesten alle bøker er kjedelege, innkjøp av klede og skor kan ikkje overlatast til andre utan at det blir feil, det same gjeld sminke og smykke og slikt.
Ein ny telefon veit ho at foreldra ikkje har råd til, men ho vurderer å ønske seg nettopp det, berre for at dei skal få dårleg samvit når dei ikkje greier å innfri ønsket.
Når mora har bursdag, vil ho som oftast ha litt romantikk med faren. Ein kveld på restaurant og kino eller noko. Dei kallar inn ein avlastar, faren leverer varene.
Så blir det sjølvsagt berre tull med den elendige avlastaren, det endar opp med at Sissel må få Åshild til å sove, medan avlastaren får lønn av kommunen for å sitte i stua deira og sjå på TV. Han eller ho insisterer på at Sissel ikkje treng å hjelpe til, at ho må føle seg fri til å gjere nøyaktig kva ho vil, men kva anna skal ho gjere når ei overtrøytt Åshild sprellar og hyler så det blir umogleg å stenge lyden ute?
Når faren har bursdag, derimot, bruker det å bli verkeleg dårleg stemning. For det han ønsker seg, er alltid ein dag heilt utan familien sin, kona inkludert. Gjerne fleire dagar.
Då han fylte førti, fekk han dra til Svalbard.
Det var Sissel som først spurde kva han ønskte seg; ho var så dum at ho gjorde det med mora til stades. Så sa han altså ein tur til Svalbard, og Sissel hugsar enno den tristsinte tonen til mora der ho stod ved kjøkenbenken og skura dei gamle kasserollane: «Ikkje noko i lag med oss denne gongen heller, altså.»
Faren sukka: «Dette har vi snakka om, Randi,» og så heldt han fram med å mate Åshild og vere heilt still, og
mora heldt fram med å skure og vere like still. Men så var Åshild litt ekstra vill, slengde hovudet fram og tilbake så havregrauten fauk veggimellom, og plutseleg dundra faren neven i bordet: «No får du faen meg gje deg, Åshild!»
Mora: «Du veit at ho ikkje kan noko for det, Eskil!»
Sissel kunne ikkje få ete opp maten sin fort nok, flykta opp på rommet og tenkte om lag som ho tenker no: Skal det ikkje vere morosamt å ha bursdag?
Ikkje at mora betalte turen for mannen sin. Nei, gåva var at han fekk lov til å reise utan å ha med seg nokon i familien.
Kor lenge kan eit slikt ekteskap vare, der den eine parten vil vere saman, og den andre helst vil vere åleine?
Ein gong likna Sissel på far sin: Det ho ønskte seg til bursdagar og jul, var først og fremst ein dag utan Åshild.
Altså ikkje berre at Åshild skulle vere borte ei stund – det har ho alltid vore innimellom, med dei ymse avlastarane –men ein dag då søstera ikkje fanst. Ein dag då familien hennar kunne vere heilt vanleg, gjerne med stort hus og ein hage veleigna for grillfestar, og helst eit par normale ungar i tillegg til Sissel, søte og litt plagsame småsøsken som stiller tusen spørsmål til storesøstera si.
Ho har heldigvis ikkje slike draumar no lenger.
Det enklaste, trur ho, er å gjere som Åshild: Ikkje ønske seg noko som helst, ikkje vite kva ein bursdag er, eller kva det vil seie å bli eldre. Få ein fint innpakka presang lagd i hendene, og så – same kva gåvepapiret viser seg å innehalde – vere mest oppteken av sjølve papiret.