СВЕДОВШТВА ЗА МАКЕДОНСКИОТ ИДЕНТИТЕТ (XVIII - XX VEK)

INSTITUT ZA NACIONALNA ISTORIJA

SVEDO[TVA ZA MAKEDONSKIOT IDENTITET (XVIII ‡ XX VEK)

INSTITUTE OF NATIONAL HISTORY

TESTEMONIES FOR THE MACEDONIAN IDENTITY (18TH ‡ 20TH CENTURIES)

Skopje, 2009

INSTITUT ZA NACIONALNA ISTORIJA

SVEDO[TVA ZA MAKEDONSKIOT IDENTITET (XVIII ‡ XX VEK)

Skopje, 2009

Redakcija prof. d-r Todor ^epreganov prof. d-r Biljana Ristovska-Josifovska doc. d-r Liljana Gu{evska

Prireduva~i prof. d-r Todor ^epreganov prof. d-r \or|i ^akarjanevski prof. d-r Vasil Jotevski prof. d-r Biljana Ristovska-Josifovska prof. d-r Vera Go{eva doc. d-r Silvana Sidorovska-^upovska doc. d-r Liljana Gu{evska doc. d-r Nata{a Kotlar-Trajkova doc. d-r Makedonka Mitrova m-r Teon Xingo m-r Dimitar Qorovski m-r Petar Todorov

KON IZDANIETO Zbornikot so dokumenti „Svedo{tva za makedonskiot identitet (XVII – XX vek)“ {to $ go priop{tuvame na makedonskata nau~na i po{iroka javnost pretstavuva samo del od mnogubrojnata dokumentacija koja se nao|a vo arhivite i vo instituciite niz svetot, a vo koja nedvosmisleno e izrazen ili definiran makedonskiot identitet. Vo nego se vklu~eni svedo{tva od najrazli~en vid – oficijalni dr`avni dokumenti, izve{tai na diplomatski pretstavnici, konstitutivni i programski dokumenti na oddelni organizacii, zdru`enija, odbori i sl., izvadoci od nau~ni studii, knigi i od statii od pe~atot i od periodikata (organi na spomenatite organizacii i zdru`enija, nau~ni, stru~ni i drugi spisanija), li~ni iska`uvawa, spomeni, se}avawa, patopisi, memoarski zapisi, pisma, reakcii i diskusii po razli~ni povodi i za razli~ni pra{awa. Bea zemeni predvid i mal broj primeri od literaturata, vklu~itelno i od poezijata, kako individualen i intimen izraz na sfa}awata i na ideite. Vo navodite se vklu~eni i nekolku statistiki, kako i folklorno-etnografski zapisi i sl.

Pri sostavuvaweto na ovaa kniga bea koristeni dokumenti {to se ve}e objaveni vo oddelni publikacii i originalni dokumenti koi za prvpat se pretstavuvaat vo na{ata sredina. Pritoa se opfateni dokumenti koi datiraat od XVIII do XX. Ograni~uvaweto na ovoj period proizleze od zamislata da se pretstavat del od istoriskite svedo{tva za Makedonija, Makedoncite i za makedonskiot narod toga{ koga se sozdavaat modernite nacii.

Dokumentite se podredeni hronolo{ki, spored periodot na nastanuvaweto. Primerite na dvojno datirawe se dadeni spored koristenata literatura, za{to vo prezemenite dokumenti ne se vr{eni kakvi bilo intervencii. Vo odredeni slu~ai, koga se raboti za spomeni, se}avawa, memoarski i biografski zapisi i sl. za koi ne se znae koga nastanale ili koi se objavuvani podocna, datiraweto e pribli`no ili se upatuva na periodot na koj se odnesuvaat opi{anite nastani. Zaradi polesno prebaruvawe i koristewe na materijalot, pokraj datumot, sekoj tekst se najavuva so kusi informacii {to ja pojasnuvaat negovata sodr`ina, karakte-

rot na dokumentot ili so imeto na li~nosta ~ie iska`uvawe se dava. Pritoa, se citira i soodvetnata literatura, odnosno izvorite, a na krajot od ovaa publikacija e daden i iscrpniot popis.

Dokumentite {to se vklu~eni vo ovaa publikacija se razli~ni po obem. Zabele`livo e deka i vo navedenite izvadoci se ispu{tani odredeni delovi (re~enici, no i celi pasusi i pove}e), koi naj~esto sodr`at sporedni informacii, po{iroki eksplikacii i sl. Isto taka, dopolnitelnite objasnuvawa i tolkuvawa se svedeni na minimum so cel niz samite svedo{tva da se prezentiraat razli~nite stavovi, li~ni i kolektivni, procesi, previrawa, borbata na mislewa, na idelogii i na opcii, da se dade pogled odnatre i odnadvor, da se notiraat razli~nite vidovi imenuvawa vo oddelni periodi, ednostavno da se pretstavat istoriskite fakti onakvi kakvi {to se. Rezultatot na seto toa e na{ata sega{nost i nepobitnoto postoewe na makedonskata suverena dr`ava, na makedonskiot narod i na makedonskiot jazik.

Ostanuvame so nade` deka knigata „Makedonskiot identitet niz svedo{tva (XVIII – XX vek)“, vo izdanie na Institutot za nacionalna istorija, }e go privle~e vnimanieto ne samo na nau~nata tuku i na po{irokata ~itatelska publika.

Redakcijata

RAZMISLI NAMESTO PREDGOVOR, ILI PREDGOVOR ZA NEKOI RAZMISLI Geografijata i nacijata se nerazdelno povrzani, kako od aspekt na samoimenuvaweto na odredena zaednica na lu|e koja pretendira na samoizdvojuvawe od drugite, taka i od aspekt na `elbata za vospostavuvawe sopstven suverenitet vrz odredena teritorija. Pritoa, ovaa neraskinliva vrska mo`e naj~esto da bide i dvonaso~na. Od edna strana, samoizdvoenata zaednica preku fiksirawe na sopstvenoto ime i suverenitet nametnuva i geografsko ime na prostorot koj go zazema, so {to jasno se izdvojuva od drugite suvereni i samoizdvoeni zaednici. Vo vtoriot slu~aj, blagodarej}i na `elbata za samoizdvojuvawe, imeto na odredena teritorija se stava vo funkcija na toa samoizdvojuvawe, za da mo`e vo eventualnata sledna faza, faza na vospostavuvawe na celosen suverenitet, da dobie status i na dr`avno ime.

Pogoreiznesenoto ne pretstavuva nitu ne{to novo, nitu, pak, nepoznato. Naprotiv, vo najgolem broj slu~ai istorijata sledi eden od ovie modeli. Vo taa smisla i primerot na Republika Makedonija, odnosno na makedonskata nacija, mo`e da bide samo potvrda za toa. Tokmu toa e i celta na ovaa kniga. Na eden jasen i nedvosmislen na~in da poka`e deka razvojniot pat na makedonskata nacija e tesno povrzan so geografskiot poim Makedonija. Istoto se odnesuva i na imeto na dr`avata Republika Makedonija, ime koe proizleguva od geografskoto ime Makedonija, no i od `elbata na samoizdvoenata zaednica da vospostavi svoj celosen suverenitet pod toa ime, stavaj}i go dr`avnoto ime vo funkcija na natamo{no zajaknuvawe i stabilizirawe na samoizgradenata nacionalna svest.

Nacijata, nacionalizmot i nacionalnata svest se proizvod na evropskata modernizacija. Tie se direkten rezultat na pojavata i razvojot na liberalnite i demokratski idei, idei koi jasno baraat postoewe na urbano naselenie, oslobodeno od sopstveniot ruralen folklorit. So samoto toa i podgotveno, preku procesot na obrazovanieto, da gi prepoznae i da gi prifati novite idei.

U{te pove}e, soo~eno so eventualnoto otfrlawe, odnosno marginalizirawe, od strana na etabliranata etni~ki dominantna urbana klasa, da trgne vo avanturata nare~ena borba za nacionalna emancipacija.

Izneseniov model, pomalku ili pove}e, e sleden od re~isi site nacionalni dvi`ewa od sredinata na devetnaesettiot i po~etokot na dvaesettiot vek. Isklu~ok se balkanskite dvi`ewa.

Ne zatoa {to se tie ne{to posebno vo odnos na ostatokot na Evropa, tuku zatoa {to, blagodarej}i na opstojuvaweto na Otomanskata Imperija, se nadvor od globalnite procesi.

Otomanskata Imperija, kako rezultat na svojot istoriski razvoj, no i na dlabokata povrzanost so {erietot, ne e vo sostojba da gi sledi globalnite ekonomski tekovi. So samoto toa taa ne gi forsira urbanizacijata i obrazovanieto. Niz celiot period na nejzinoto egzistirawe dominanten socijalen sloj e ruralniot, nemo}en da se oslobodi od etni~ko-folklorniot lokalizam, kako i od dlabokata posvetenost na religijata, ne{to {to Imperijata go poddr`uva, go pottiknuva i go neguva. Religiskiot milet-sistem, kolku i da e napreden za svoeto vreme, istovremeno e i najgolem predizvik za balkanskite avtonomisti~ki dvi`ewa, pa, vo tie ramki, i za makedonskoto. U{te pove}e {to, kako {to e vo konkretniov slu~aj, ne postoi zna~ajna i mnogubrojna urbana klasa.

Iska`anovo jasno uka`uva na toa deka sovremenite postmoderni teorii za nacijata te{ko deka mo`at da prifatat postoewe i dejstvuvawe na seriozni nacionalnoosloboditelni dvi`ewa na balkanskite prostori. Tokmu od tie pri~ini poprifatlivo bi bilo da se zboruva za lokalni etni~ko-socijalni ili avtonomisti~ki dvi`ewa, dodatno zbogateni so intrareligiskata solidarnost. Toa se dvi`ewa koi, vo uslovi na vnatre{na nestabilnost na Imperijata, se obiduvaat da izdejstvuvaat, odnosno da zgrap~at, odredeni privilegii. Vnatre{na organizaciska i ideolo{ka nestabilnost, koja proizleguva od vkupnata ekonomska i socijalno-obrazovna slabost na Imperijata, ne ovozmo`uva da prerasnat vo silni i stabilni nacionalnoosloboditelni dvi`ewa. Svesni za sopstvenata nemo}, tie celosno se potpiraat na simpatiite i na poddr{kata na golemite evropski sili. Vsu{nost uspehot, odnosno neuspehot na ovie dvi`ewa vo celost zavisi tokmu od ovaa poddr{ka, koja, pak, e uslovena od geopoliti~kite interesi na golemite evropski sili vo regionov.

Potenciraweto na strukturnata nemo`nost vo ramkite na Otomanskata Imperija da se izrodat stabilni nacionalnoosloboditelni dvi`ewa, ne treba da se razbere kako negacija na postoeweto na etni~ki zaednici. Naprotiv, svesta za drugosta, kako od aspekt na religijata taka i od aspekt na jazikot i na folklorot – e, sekako, prisutna. Sosema drugo e pra{aweto kolku ovaa svest, vo uslovi na nedostatok na razviena soobra}ajna infrastruktura, e sposobna celosno i zaokru`eno da ja sogleda drugosta. Vo ovoj kontekst, od isto tolkava va`nost e i pra{aweto {to to~no se podrazbira pod sopstvenoto sebeidentifikuvawe, odnosno pod

identifikuvaweto na drugite. Toa e vo isto vreme pra{awe na koe e isklu~itelno te{ko, ako ne i nevozmo`no, da se odgovori.

Dokumentite, od poraniot period, prezentirani vo ovoj zbornik, toa najdobro i go poka`uvaat.

Imeno, upotrebata na zborovite Makedonec, odnosno Makedonija, te{ko deka }e mo`at da dadat odgovor na toa {to to~no se misli: dali na etni~ka ili na geografska povrzanost, dali na Makedonija kakva {to nie denes ja poznavame ili na nekoja druga, odnosno onakva kakva {to ja poznaval avtorot na dokumentot – sè se toa pra{awa na koi naukata bi trebalo da odgovori, no koi, pak, vo krajna linija, voop{to ne go zasegaat razvojniot pat na makedonskata nacija i dr`ava. Toa {to zasegnuva e samata upotreba na imeto, pa i vo negovata najgruba smisla, kako ~isto geografska odrednica.

Razvojniot pat na makedonskata nacija i na Republika Makedonija, kako {to poka`uvaat i samite dokumenti, ima neprekinat kontinuitet vo upotrebata na zborot Makedonija. Toj kontinuitet, bez ogled na toa dali vo sebe sodr`i etni~ka komponenta ili ne, vo po~etokot sozdava privid, a denes i realnost za posebnosta vo odnos na drugite balkanski dr`avi i etni~ki zaednici.

Za razlika od srednovekovnata bugarska, odnosno srpska politi~ka zaednica, makedonska ne postoi, odnosno dokolku postoi, ne ostava pe~at vrz natamo{niot razvoen pat. Za razlika od vozobnovenata bugarska, odnosno srpska pravoslavna crkva, makedonska ne postoi. Za razlika od postoeweto na Vizantiskata Imperija koja go za~uvuva gr~kiot jazik i ovozmo`uva negovo nepre~eno koristewe i razvivawe vo ramkite na Carigradskata patrijar{ija, a so samoto toa i vo konstruiraweto na svesta za drugosta kaj Grcite, takvo ne{to vo makedonskiot slu~aj ne postoi. Edinstveno {to postoi e samo imeto na regionot Makedonija, ime koe poradi svojata anti~ka te`ina e dovolno mo}no da gi kompenzira site drugi nedostatoci, no u{te pove}e, vo periodot na balkanskiot romantizam, paralelno so konstruiraweto na etni~kite kvaziistorii, da sozdade i sopstvena kvaziistorija.

Ova e u{te va`no ako se ima predvid faktot deka postepenoto formirawe na raznite balkanski dr`avi ne odi na {teta na regionot Makedonija. Naprotiv, toj vo ovoj proces na iscrtuvawe na balkanskite granici re~isi celosno se izdvojuva, ovozmo`uva dozpolnitelno zajaknuvawe na pretstavata za posebnosta, koja sega stanuva i realnost ne tolku od aspekt na etni~nosta, kolku od aspekt na sudbinata, odnosno idninata. Ako do periodot na sozdavaweto na razli~nite balkanski dr`avi, bez ogled na specifikite, `ivotnite uslovi na site sultanovi podanici se re~isi isti,

sega, po nivnoto osamostojuvawe, site tie trgnuvaat po razli~ni pati{ta, sosema razli~ni od pati{tata na naselenieto vo geografskiot region Makedonija. Tokmu ovaa razli~nost pridonesuva za toa golemite evropski sili, samostojno ili vo korelacija so razli~nite balkanski dr`avi, da go aktueliziraat pra{aweto na negovata idnina. So samoto toa dopolnitelno go zacvrstuvaat soznanieto za posebnosta na Makedonija.

Sledej}i ja pozicijata na postmodernata, fenomenot na nacijata uporno go potisnuvam. Ne sum ubeden nitu vo toa deka bi mo`el da se vmetne i fenomenot na nacionalnoosloboditelnoto dvi`ewe. Sè u{te e rano. No eden e faktot: makedonskata nacija te{ko deka voop{to denes }e postoe{e da ne be{e makedonskoto osloboditelno dvi`ewe. Dali i kolku e toa nacionalno ili e izraz na sebesozdadenata antiosmanska a propravoslavna ideja, e drugo pra{awe. No toa {to e va`no e faktot deka toa dvi`ewe, zalagaj}i se za politi~ka avtonomija na Makedonija, vsu{nost gi sozdava preduslovite za postepeno razvivawe na makedonskata nacionalna svest. Svesno ili, pak, nesvesno, gi postavuva temelite na nacijata, dava isklu~itelno bogat materijal za sebeizdvojuvawe preku masovno {irewe na mitot za regionot Makedonija, no i za potencirawe na sebe`rtvata polo`ena vo imeto na toj mit, ne{to {to vo podocne`nite i pozrelite fazi na nejziniot razvoj }e odigra islu~itelno zna~ajna uloga.

I u{te ne{to. Vo periodot po Ilindenskoto vostanie, vo periodot na najgolemite crkovno-etni~ki zlostorstva vo Makedonija, imeto Makedonec, pripadnik na Makedoncite, sega ve}e detektirani kako oddelna grupa, a proizvedeni od geografskiot poim Makedonija, pretstavuva najdobar odgovor za zapirawe na krvoprolevawata. Toa e odgovor koj kako doktrina e ponuden i vo sedumdesettite i vo osumdesettite godini na devetnaesettiot vek, no koj poradi socijalnata struktura na naselenieto ne mo`e da za`ivee. Postepeno, no sigurno, na balkanskiot etnocentristi~ki model vo sozdavaweto na nacijata mu se sprotivstavuva pomoderniot, a so samoto toa i pokompleksniot teritorijalno-politi~kiot model, model koj tokmu poradi opkru`uvaweto, poradi geopoliti~kite interesi na golemite sili, no pred sè i nad sè poradi nepostoeweto na razviena i stabilna makedonska gra|anska klasa, e osuden na neuspeh. Balkanskite vojni i podelbata na regionot Makedonija se samo potvrda na iznesenovo. U~estvoto na makedonskite dobrovolci vo armiite na balkanskite dr`avi, pak, se potvrda i na ne{to drugo – na romanti~arskata zabluda deka Otomanskata Imperija e eden i zaedni~ki neprijatel na balkanskite

narodi i dr`avi, na toa deka osloboduvaweto na Makedonija e mo`no i ostvarlivo preku nivno zaedni~ko dejstvuvawe.

Zavr{uvaweto na Balkanskite vojni i na Prvata svetska vojna, odlukite na Versajskata mirovna konferencija jasno gi poka`uvaat site vnatremakedonski zabludi, no i realnosta na geopolitikata. Regionot Makedonija ostanuva podelen, zaedno so naselenieto, koe ve}e mo`e i se sebedetektira kako makedonsko, kako ne{to posebno i izdvoeno od drugite balkanski narodi, dotolku pove}e {to sega ve}e inkorporirano vo pravniot i vo politi~kiot sistem na razli~nite balkanski dr`avi, toa direktno se soo~uva so svojata posebnost kako od aspekt na jazikot i na kulturata taka i od aspekt na postojanata ekonomska i socijalna marginalizacija. So samoto toa, sega ve}e se ispolneti re~isi site uslovi za negovo prerasnuvawe vo klasi~no nacionalnoosloboditelno dvi`ewe, dvi`ewe koe, vo zavisnost od vnatre{nite uslovi, vo sekoja od balkanskite dr`avi }e primenuva razli~ni taktiki na dejstvuvawe, {to na momenti, sosema razbirlivo, }e generira i vnatre{na konkurentnost, predizvikana od pojavata i zacvrstuvaweto na ideolo{kata filozofija na levica na prostorite na Balkanot.

Bez ogled na postojanite tendencii da se negira makedonskata nacija, a so toa i nejzinata samoizgradena i sebedefinirana nacionalna svest, eden e faktot: evropskata, a vo tie ramki i balkanskata levica, vo svoite planovi za seopfatna konfrontacija so liberalnata demokratija vo makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe prepozna seriozen sojuznik. Sojuznik dlaboko posveten na idejata za sozdavawe sopstvena makedonska dr`ava, {to samo po sebe podrazbira ru{ewe, odnosno redefinirawe na balkanskiot sistem na dr`avi, ne{to {to celosno odgovara na ideite i na taktikata kako na Sovetskiot Sojuz taka i na negovata prodol`ena raka – Kominternata. Ottuka, slobodno mo`e da se ka`e deka, paralelno so nacionalnoto dvi`ewe, sega ve}e i komunisti~kite partii i organizacii stanaa nositeli i propagatori na posebnosta na makedonskiot nacionalen identitet, a so samoto toa i na idejata za sozdavawe makedonska dr`ava, samostojna ili vo sostav na nekakva balkanska federacija, seedno.

Iznesenovo, bez ogled na simplificiranosta, jasno uka`uva na momentot deka podelbata na geografsko-etni~ko-socijalniot prostor nare~en Makedonija vo nitu eden moment ne doveduva do eliminirawe na imeto Makedonec kako sebeindentifikacija, nitu, pak, na idejata za makedonska dr`ava. Naprotiv, i bez centralizirano, i bez naddr`avno rakovodstvo, makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe prodol`uva da sozreva. Prodol`u-

va so svojata bazi~na zada~a – da ja {iri idejata za samosvesta, odnosno za obezbeduvawe sopstveni politi~ki i socijalni prava.

Vsu{nost, bez vaka sozdadenata nacionalna osnova, Vtorata svetska vojna, kako seriozna mo`nost za realizacija na celite, }e be{e ispu{tena. Ednostavno nema i ne mo`e nacionalnoosloboditelno dvi`ewe da se formira preku no} i vedna{ da po~ne da dejstvuva. Toa e nezamislivo. Osobeno ne vo uslovite vo koi se nao|a Makedonija, podelena pome|u razli~ni pravno-politi~ki sistemi, dopolnitelno optovareni so golemobugarskata i germansko-italijanskata okupaciska vlast. Tokmu zatoa na eskalacijata na makedonskoto nacionalno dvi`ewe vo tekot na 1943 godina treba da se gleda kako na definitivna zavr{nica na procesot za sozdavawe sopstvena dr`ava, kako na definitivna potvrda ne samo na sebeosoznavaweto, tuku i na osoznavaweto na realnosta od strana na evropskata, no i na svetskata javnost. Podgotvitelnite dokumenti na britanskoto, odnosno na amerikanskoto Ministerstvo za nadvore{ni raboti, vo presret na sojuzni~kata konferencija na Jalta, jasno uka`uvaat na toa deka makedonskata nacija e realnost, fakt od koj ne mo`e da se izbega. No vo soglasnost so interesite na geopolitikata, toa mo`e kako takti~ko pra{awe da vleze vo sferata na usoglasuvawe pome|u golemite sili.

Uspehot ili neuspehot na sekoe edno nacionalnoosloboditelno dvi`ewe vo golema mera zavisi od geopolitikata, od interesite na razli~nite golemi svetski igra~i. Ostvaruvawata na maksimalisti~kite celi, sozdavaweto sopstvena dr`ava e isklu~itelno te{ka zada~a, zada~a koja bara ne samo cvrsta opredelenost, tuku i soodveten geopoliti~ki moment. Makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe, po zavr{uvaweto na Vtorata svetska vojna, delumno toj moment go iskoristi vo ramkite na sojuznata jugoslovenska dr`ava. Vo ramkite na federalnata struktura sozdade sopstven pravno-politi~ki instrument so koj ja postigna osnovnata cel. Od edna strana, da ja stabilizira i da ja razviva svojata nacionalna svest, a od druga strana, zra~ej}i regionalno, da ja za~uva i da ja razviva idejata za sebeposebnosta vo sosednite dr`avi.

Sekoja generacija odnovo ja pi{uva istorijata na svoite koreni. Sekoja generacija od ve}e vospostaveniot {ablon odzema ne{to {to im pripa|alo na minatite generacii, no dodava i ne{to svoe. Gi teleportira viduvawata na predizvicite od sopstvenata sega{nost vo minatoto. Na minatoto mu dava delumno nov i svoj {mek. Nesvesno ja provocira sega{nosta, pottiknuvaj}i ja nau~nata qubopitnost, za da dobie svesni i razumni odgovori, odgovori koi }e bidat vo soglasnost so duhot na vremeto vo koe `ivee.

Stranicive {to sleduvaat ja imaat tokmu taa cel – prezentiraj}i mnogubrojni dokumenti od makedonskoto minato da gi pottiknat dene{nive generacii na razmisluvawe i na barawe sopstven, no i zaedni~ki odgovor, odgovor {to }e ni ja olesni na{ata sega{nost, a da se nadevame, i sekojdnevjeto na idnite generacii. I toa sè so cel nim da im ovozmo`ime sopstveniot „{mek“ da go dodavaat na onie istoriski pra{awa {to sudbinski deneska ni se ~inat – bizarni. prof. d-r Jovan Donev

Elisaveta Petrovna,1 24 dekemvri 1751 godina 24 dekemvri 1751 g. Izdadeniot ukaz na imperatorkata Elisaveta Petrovna za Senatot i dodatocite (aneksite) kon nego pojasnuvaat: pratenikot vo Viena, grofot Bestu`ev-Rjumin, ja soop{ti `elbata na polkovnikot vo avstriskata slu`ba Ivan Horvat Otkurti~, so soglasnost na tamo{nata imperatorka, da se preseli vo Rusija, so husarskiot polk od vkupno 1000 lu|e, {to }e go izdr`uva toj. Sledstveno, be{e zapovedano, ne samo na Srbinot Horvat (toga{ unapreden vo general-major vo ruska slu`ba) tuku i na drugite hristijani – makedonski, bugarski, vla{ki i dr., da se javat kaj kievskiot general-gubernator Leontjev, kade {to ve}e be{e naredeno da se formiraat dva husarski i dva pandurski polka, sekoj po 4000 lu|e, niv razdeluvaj}i gi na 20 ~eti, da se rasporedat od utvrduvaweto Kamecki po rabot na granicata od desnata strana, od levata po rabot na Zaporo`ci do turskata i tatarskata granica, vo vid na policiska pograni~na vojska.2 Ruskiot Senat, 24 dekemvri 1751 godina 24 dekemvri 1751 g. Za preseluvaweto vo Rusija na Bugarite (isto taka na Makedoncite, Srbite i na Vlasite) i za formiraweto oddelni polkovi od niv, koi ima da se naselat po dol`inata na toga{nata turska granica, od utvrduvaweto Kamenk, nadesno (t.e. kon zapad) do polskata granica, a nalevo do Zaporo`ci i do turskata i tatarskata granica, se zboruva za prvpat vo ukazot od 24 dekemvri 1751 godina. Toj ukaz bil izdaden poradi izvestuvaweto dobieno od ruskiot ambasador vo Viena, grofot Elisaveta Petrovna (1709-1762) – ruska carica, }erka na Petar Veliki i Katerina I. 2 Aleksandar Matkovski, Makedonskiot polk vo Ukraina, Skopje, 1995, 174 (ponatamu: Aleksandar Matkovski, Makedonskiot polk vo Ukraina). Prevodot na ovoj i na slednite dva dokumenta e na Vesna Stoj~evska 1

Bestu`ev-Rjumin, za predlogot na polkovnikot Ivan Horvat Otkurti~ da sobere i postepeno da donese vo Rusija cel husarski polk od 1000 lu|e i pe{adiski polk na redovni panduri od 2000 lu|e, site lu|e so gr~ka veroispoved.3 Ruska carska gramota, 1752 godina 1) Najmilozlivo Vi blagovolime i Vi pora~uvame Vam, general-majore Horvat, so drugite oficeri {to se kaj Vas, a {to zaminaa po svoja zalo`ba od pravoslavnite srpski, makedonski, bugarski i vla{ki narodi, povikuvaj}i gi vo dobrovolna slu`ba i pod Na{e podani{tvo tie lu|e {to pri preminot od svojata tatkovina imaat `elba i sloboda da soberat i da formiraat ~etiri redovni polka, od koi dva husarski i dva pandurski, sekoj polk od po 4 000 lu|e; a isto taka vo pe{adiskite polkovi da ima po 1 000 lu|e grenadiri; i vo edniot husarski polk, {to }e go soberete za sebe Vie, Horvat, Vi nareduvam Vie, Horvat, zadol`itelno da bidete polkovnik i po Vas, zasekoga{ Va{ite deca, spored dostoinstvoto i zaslugite, da bidat polkovnici...4

3 4

Se odnesuva na lica so pravoslavna veroispoved.

Aleksandar Matkovski, Makedonskiot polk vo Ukraina, 177.

Spisok na pripadnicite na [evi}eviot5 polk vo Ukraina,6 1756 godina

Jovan (Ivan) [evi}, oficer vo avstriskata vojska, podocna general vo ruskata vojska.

6 Ibidem, 184-185.

5

Spisok na pripadnicite na [evi}eviot polk vo Ukraina,7 1759 godina

7

Ibid., 186-187.

Zapis na \or|ija Makedonski,8 1846 godina Roden sum od tatko mi svja{tenik Dimitrija i majka Varskija… Slavjanskoto pismo go izu~iv od tatko mi Dimitrija Ma}edonski, koj taka se vika za{to sme Ma}edonci, a ne Grci. (…)

I jas prekarot si go zedov Ma}edonski, a ne po tatko mi i po dedo mi, za da se znae oti sme Slavjani od Ma}edonija. Den Golema Bogorodica za 1846 godina. \or|ija Makedonski9 Viktor I. Grigorovi~,10 1848 godina Vo site poseteni krai{ta jas nemam ~ueno drugi imiwa, osven na Aleksandra V/eliki/ i na Marka Kralevi}a. I edniot i drugiot `iveat vo spomenot na narodot vo mo{ne obop{teni likovi. Spomenot za Aleksandra Veliki izgleda e pove}e zatvrden kaj narodot, za{to ~esto onie {to go izgovaraat negovoto ime ne mo`at poinaku da go objasnat negoviot lik, tuku se povikuvaat na daskalite (u~itelite) {to imaat knigi za toa.11 V. „Carigradski vestnik“, 1851 godina Kolku za jazikot na g-n Jordana,12 sekoj mo`e da vidi za{to e tolku razli~en od na{iot pismen i govoren jazik, taka {to koj prvpat }e go pro~ita }e mu se vidi ne tolku razbirliv tuku i sosema raznoroden. I navistina toj jazik, ako i da se poka`uva bugarski, i negovata materija kako i na na{iot e zemena isto taka od crkovniot pi{an jazik, po vidot me|utoa, to est po izgovorot na zborovite i pi{uvaweto tolku svojstva i osobenosti ima, taka {to polesno mo`e da go govori pravo eden tu|oplenik, a ne eden edinoroden Bugarin. Da pro{tavaat skopjanite i nim podobnojaU~itel, rodum od s. Radibu{ (Krivopalane~ko).

Dokumenti za borbata na makedonskiot narod za samostojnost i za nacionalna dr`ava. Od naseluvaweto na Slovenite vo Makedonija do krajot na Prvata svetska vojna, tom prvi, Skopje, 1981, 182 (ponatamu: Dokumenti za borbata, tom prvi).

10 Ruskiot slavist (1815-1876).

11 O~erkъ pute{estviiя po EvropeŸskoŸ Turcii (sъ kartoÓ okrestnostneŸ ohridskago i prespanskago ozerъ) Viktora Grigorovi~a. Izdaniie vtoroe, Moskva, 1877, 139. Prevodot e na prireduva~ite.

12 Jordan Haxi Konstantinov-Xinot (1820-1882) - prerodbenski deec, etnograf, pisatel i sobirac na narodni umotvorbi 8 9

zi~nite: bidej}i i tie ne go razbiraat nitu mo`at da go govorat na{iot jazik.13 Partenij Zografski,14 1858 godina Makedonskoto nare~ie, ne tolko ne trebet i ne mo`et da bidet iskqu~eno ot ob{tij-ot pismennij jazik, no dobro }e be{e ako ono sja priima{e za glavna negova osnova: po taja pri~ina ~to ono e po p’lnozvu~no, po plavno i po strojno i vo mnogo otno{enija po p’lno i po bogato. Pretstaviteli na toa nare~ie se jugozapadni-te strani na Makedonija.15 Sve{tenikot Dimitrija, 1865 godina Vo imeto na Otecot, Sinot i Svetiot Duh, jas erej Dimitrija, roden sum vo s. Ogut, Krivopalane~ko i 12 godini pastiruvav vo rodnoto selo, koga na 1848 leto Gospodovo prvencite na gradot Kriva Palanka me glavija za sve{tenik, protiv voljata na Negovoto Visokopreosve{tenstvo gr~kiot Kir Gavril. Za moeto nazna~uvawe se zalo`i najmnogu g-n Mihail Makedonski, zo{to sum rodum Ma}edonec i slu`bata ja teram po slavjanski. Od boga bilo pi{ano moeto ote~estvo Makedonija da strada od Grcite, pa tie ne ni davaat i denes mir, iako site znaat deka Makedonija bila postara dr`ava i od nivnoto carstvo. Nie sme si imale na{i slovenski u~iteli i prosvetiteli Kiril i Metodija, koi ni go ostavija na{eto slovensko pismo. Tie se rodum Makedonci od Solun, slavnata prestolnina na Makedonija. Toa ne ni go priznava vladikata Grk, pa zatoa nie ne go sakame da pastiruva, tuku da si imame na{ arhipastir Sloven, vo veki vekov. Amin.16 Todor Kusev,17 28 januari 1867 godina G-ne Redaktore na „Makedonija“, Va{iot vesnik so samoto ime go za~udi sekogo vo Makedonija do taa mera, {to sekoj tr~a da vidi {to vesnik e {to go nosi imeto na na{ata zemja… Vesnikot kaj Grcite i grkomanite e do~ekan so taga i bes, za{to tie sekojpat vodele borba za pogr~uvawe na Makedoncite, uni{uvaj}i ja i Ohridskata arhiepiskopija – „Iskrata na na{ata idnina“. No i kolku da se ma~ea da nè soprat da odime napred ne mo`ea da go iskorenat ~uvstvoto sosema Makedoncite da ne bidat Makedonci.

Dokumenti za borbata, tom prvi, 184.

Partenij Zografski (1818-1876) – makedonski u~ebnikar, gramati~ar, mitropolit i kulturen deec.

15 Dokumenti za borbata, tom prvi, 188.

16 Ibidem, 203-204.

17 Todor Kusev (1830-1922) – crkoven i kulturen deec.

13 14

Ohrid samo pred sto godini be{e stolnina na Patrijar{ijata osnovana od Justinijan, a edno vreme i svetilnik na prosvetuvawe na slovenskiot vek, no pak ne ostana nazad, za{to ne go izgubi semeto na slavni svoite prededovci. (…)

Ne samo vo Ohrid, deneska se razbuduvaat i gi baraat svoite prava i od cela Makedonija. Site gledaat da si otvoraat u~ili{ta, da se vovede slu`ba vo crkvite na staroslovenski jazik, da ne gi ostavaa u~ili{tata i narodnite raboti vo racete na eden-dvajca {to do{le od drugo mesto po sekoj na~in gledaat da spre~at sè {to e narodno. Nasekade zapo~nuvaat da se voveduvaat trgovski knigi ne na gr~ki tuku na maj~in jazik.18 Grigor Prli~ev,19 1867 godina Kako nie }e ugasime `edosta na{a? Kako nie }e razberime svetenoto pisanie? Kako ne dumame oti so elinskiot jazik ne mo`it da bidit napredija u nas! Kako ne dumame oti elinskiot jazik e najm’~en od site jazici i oti sakat 20 godini u~enie! (...) Ne e li slepotija golema da gi slu{ate decata va{i da vi pejet grcki, ta ni tie da razbervet, ta ni vie da razbervite! Kako }e daite odgovor pred Gospoda vie {~o si oslepivte ~edata va{i so jazik ~u`di, mrtov i najm’~en?20 Nikola Pop Filipov21, 1868 godina Mnozina od na{ite sogra|ani-Makedonci, isfrluvaj}i go elinskiot jazik od crkvite vo bogoslu`bata go zamenija so crkovnoslovenskiot, od koj malu se polzuvaa ili podobro da re~eme i~ ne se polzuvaa: za{to tolku go razbiraat nego kolku elinskiot...

U~ebnicite {to se preveduvale na bugarski, nare~en balkanski jazik, dosega malku ne{to ni bea porazbirlivi nam, na Makedoncite, od onie na crkovnoslovenski jazik: zatoa i polza sosem mala imame pridobieno od niv.22

18 19

Dokumenti za borbata, tom prvi, 204-205.

Grigor Prli~ev (1830-1893) – makedonski prerodbenik, poet i pi-

satel.

20 Grigor Prli~ev, Sobrani tekstovi. Priredil Todor Dimitrovski, Skopje, 1974, 114-115.

21 Nikola Pop Filipov (1822-1896) – u~itel, sve{tenik i prosveten deec.

22 Trajko Stamatoski, Nikola Pop Filipov, ran prethodnik na Misirkov, Makedonskiot jazi~en identitet, Skopje, 2004, 47.

Kuzman [apkarev,23 29 maj 1869 godina Kaj nas (do kade {to bil izgonet bugarskiot jazik) se razbira deka nikoj, od najmaliot do najgolemiot, ne znae da ~ita bugarski, ta kako bi mo`elo da se vovede lesno? No polo{o e toa {to me|u na{ite ima i takvi lu|e koi, osven {to ne znaat i ne sakaat da se nau~at… Edna od mnogute nivni golemi pre~ki e i slednava – oti crkovniot b. jazik bil srpski (!?) bo`em zapren. (?!) A za dene{noto isto~nobugarsko nare~je – oti bilo „{opsko“, a pak [ o p kaj nas zna~i najprost debeloglavec, ta velat: „[opje li }e se ~inime“.24 Stefan Zahariev,25 25 mart 1870 godina No tolku sega {to govorevme za svadbata na bogatiot Makedonec Karan, sega da go ostavime spomenatiot Atinej da doka`uva deka Rimjanite na prifatile rasko{nosta vo gozbite od Makedoncite i da gi narekuva varvarski narodi, i da gi vidime onie od sega{nite Makedonci koi zaslepeni od podzatvoreniot blesok na elinskite mudruvawa, prifa}aat da se preziraat i da se otka`uvaat od svojata narodnost. Zatoa, po opi{uvaweto na Karanovite gozbi, mi se vide vremeto povolno da izvikam i of: Navistina kolku sme oddale~eni od vremeto koga od site denes nare~ena Elada (Grcija) be{e pot~ineta od makedonskata vlast, i se oddale~uva{e od nivnata juna{tina. (…) (…) Spored toa, ako ni be{e celta da gi opi{eme za~uvanite vo gr~kite knigi „Svadbarski obi~ai i gozbi na drevnite Makedonci“, pri~inata na oddale~uvawe od predmetot se sostoi da ja poka`eme civilizacijata na makedonskite Sloveni, vo {to taa se sostoela vo vremeto na Aleksandar i do kade stignuvalo nivnoto obrazovanie, za da gi upotrebuvaat Elinite za podbiv i sega{nata nivna zabluda i neznaewe, vo koe gi frlile grkofenerskite vladici i da gi pokanime na{ite rodoqubivi sonarodnici da im pomognat i moralno, i materijalno.26

Kuzman [apkarev (1834-1909) – u~ebnikar i folklorist.

Dokumenti za borbata, tom prvi, 206.

25 Bugarski u~itel vo Solun.

26 Dokumenti za borbata, tom prvi, 207-208.

23 24

V. „Makedonija“, 23 juni 1870 godina Fermanot koga izleze od milostivite race na N. V. S. A. pretstavuva{e golema uteha za Bugarite koga se vidoa smesteni vo nivnite eparhii; no taa visoka milost ne be{e dadena samo isklu~ivo za Bugarite, tuku istoto se veti i za Makedoncite preku 10iot ~len, spored koj, ako si ja poka`at site ili 2/3 `elbata, }e uspeat da se prisoedinat kon Bugarskata crkva. No pred da se soedinime, mislime i smetame deka ni e dol`nost da gi pra{ame i da ni ka`at - kako }e pastiruvaat, spored evangelskata zapoved li ili kako do deneska {to ni pastiruvale gr~kite vladici tiranski i despotski? Za{to, kako {to ni mirisa u{te otsega, }e da navala kon toj pusti despotizam. Pa zatoa ne e sramota da ni ka`at oti taka }e bide, barem da ne si ja buvtame glavata suetno, pa najposle pogolemi glavobolija da imame, pra{awa makedonski.27 Pismo od Resen, 30 noemvri 1870 godina ]e se po~udite, mislime, koga }e go vidite na{eto pismo.

Eden u~itel, po ime g. [apkarevi},28 kogo{to mo`e da go poznavate li~no, dojde vo u~ili{teto da me poseti; istiot den mi stignaa i kni{kite {to mi gi isprativte preku g. Lazara P. H. Stojanov.

No {tom gi vide, re~e deka ne trebalo da se prodavaat vo makedonskite u~ili{ta, bidej}i bile (na) bugarsko nare~je; ami da zememe od negovite kni{ki, za{to bile (na) makedonsko nare~je. No kakvi se negovite knigi - edno malo dete da se smee. I pokraj seto toa, otkako se protivevme nekoe vreme, si otide. Toga{ oti{ol kaj stare{inite na na{iot grad i im rekol „da gi zaprat tie kni{ki da ne se prodavaat vo u~ili{teto“. I tie kako prosti mi rekoa da gi vratime niv, a na mestoto nivno gi donesoa negovite.

Ova za Va{e znaewe.29

Bla`e Ristovski, Portreti i procesi od makedonskata literaturna i nacionalna istorija, I, Skopje, 1989, 366-367 (ponatamu: Bla`e Ristovski, Portreti i procesi, I).

28 Kuzman [apkarev.

29 Dokumenti za borbata, tom prvi, 208.

27

Petko R. Slavejkov,30 18 januari 1871 godina Najposle makedonskoto pra{awe izleze najave i se poka`a vo pe~atot. Nie velime najposle, za{to toa pra{awe ne e nova rabota. Nie sme go slu{ale u{te pred desetina godini od nekoi od Makedonija. Najprvo gi sfativme zborovite na tie mladi patrioti ... (kako izraz) na na{ite ne tolku seriozni raspravii.

Taka i mislevme nie do pred edna-dve godini, koga novi razgovori so nekoi Makedonci ni poka`aa deka rabotata ne e samo goli zborovi, ami misla {to mnozina sakaat da ja sprovedat vo `ivotot. I `alno i te{ko ni be{e da slu{ame takvi zborovi, no nie ne se re{ivme da govorime za niv preku pe~atot, za{to ni se gleda{e rabotata dosta delikatna i osobeno za okolnostite vo koi se nao|ame. Deneska toa pra{awe ve}e izleze na pazar, blagodarenie na nesmotrenosta na eden od na{ite sobra}a i nie sme ve}e prinudeni sakale-nej}ele da se javime.

Nie pak ne }e govorevme nikoga{ za toa pra{awe ako se sostoe{e samo vo oddeluvaweto na u~ebnite knigi, za{to nie ne gledame {teta od toa {to nekoi sakaat da se u~at decata na tatkovoto nare~je; naprotiv, nie gledame vo toa eden znak na svestuvawe. Osnovnata nastava e samo toga{ plodotvorna koga se izveduva na jazik {to go razbiraat decata. Seta vina e vo toa {to ne se izbira eden takov pat koj }e dovede ne do razdeluvawa na nare~jata, ami do soedinuvawe, soglasnost (...)

No koga vo razdrobuvaweto vleguvaat i drugi celi, celi za raskinuvawe na na{iot u{te nekonstruiran narod, toga{ sekoj ima dol`nost da se protivi na takvo zlo. Takva cel se gleda da imaat nekoi od na{ite makedonski bra}a i taa cel ja krijat tie pod prevezot na jazikot i na negovite nare~ja; zatoa i si dozvoluvame nie da ka`eme ne{to za makedonskoto pra{awe.

Mnogu pati sme slu{ale od makedonistite deka tie ne bile Bugari, ami Makedonci, potomci na drevnite Makedonci i sekoga{ sme ~ekale nekoi dokazi za toa, bez da gi do~ekame... (...)

Sme slu{ale i drug argument. Nekoi makedonisti se delat od Bugarite po druga pri~ina, po toa {to tie se ~isti Sloveni, a Bugarite se Tatari i ne znam {to...

30 Petko Ra~ev Slavejkov (1827-1895) – bugarski prerodbenik, publicist, kulturno-nacionalen deec i op{testvenik.

Za da £ pridadat sila na svojata proizvolna argumentacija, makedonistite uka`uvaat na razlikata pome|u makedonskoto i gornobugarskoto nare~je, od koi prvoto bilo poblizu do slovenskiot jazik, a vtoroto bilo izme{ano so tatarizmi i dr. ... (...)

Nie sme uvereni deka `elbite na makedonistite treba da imaat i drugi osnovi i deka tuka se me{a i malata neednakvost me|u gornite i makedonskite Bugari po broj i progres. Makedonistite mo`e da mislat deka narodnite raboti sekoga{ }e gi vodat gornite Bugari, kako pomnogubrojni i porazbudeni, i deka Makedoncite }e ostanat na vtoro mesto. Toa zna~at zborovite na makedonistite: s e o t k i n a v m e o d G r c i t e, p o d d r u g i l i d a p a d n e m e?31 Venijamin Ma~ukovski,32 1872 godina Izu~uvaweto za bugarskata gramatika vo makedonskite u~ili{ta e eden od najte{kite predmeti za u~enicite, zaedno so toa najbestolkoven. Toj im odzema dosta dolgo vreme, i toa ne im pre~i pak da nemaat poim od gramatikata. Toa proizleguva od nesoobraznosta vo gramati~kite formi na dosega{nite izdadeni bug. gramatiki so onie na makedonskoto nare~je. Toa mi dade povod od vreme u{te da obrnam vnimanie vrz na{eto nare~je i da go podvedam pod gramati~ki formi i pravila. Go imam ve}e naredeno prviot del za gramatikata, i od uspehot {to go poka`aa u~enicite vo izu~uvaweto na ovoj predmet po moite zapiski, napolno se ubediv vo postignuvaweto na mojata cel.

Za da im dadam edno lesno rakovodstvo i na drugite u~enici po Makedonija, i da gi izbavam svoite od prepi{uvaweto, se re{iv da go nape~atam ovoj moj trudec; no edinstvenata stapka se sredstvata {to mi pre~at da go napravam toa.

Poradi toa se obra}am so pokorna molba kon g-da u~itelite po Makedonija da se pogri`at da mi soberat spomo{testvovanija, od koi isklu~ivo zavisi izdavaweto na mojata kni{ka...33

P. R. Slaveйkov, Makedonskiйt vъpros, „Makedoniя“, g. V, br. 3, Caregradъ, 18. I 1871, 2. Prevodot e na prireduva~ite.

32 Venijamin Ma~ukovski (1847-1878) – gramati~ar, sobira~ na folklor, makedonski prosveten i crkoven deec.

33 Bla`e Ristovski, Portreti i procesi, I, 178.

31

P. P. Karapetrov,34 3 noemvri 1873 godina Mithad-pa{a se obide da gi ubeduva nekoi od poli~nite Makedonski Bugari deka tie ne se Bugari, tuku Makedonci; deka tie se narod poseben od bugarskiot, kako {to se doka`uvalo i od nivniot jazik (nare~je), koj{to ne e kako bugarskiot, deka dobro }e storat ako se oddelat od Bugarite vo Dunavskata i Odrinskata oblast (Mizija i Trakija) i deka, na takov na~in, tie }e si imaat i svoja samostojna crkva, obnovuvaj}i im se Ohridskata arhiepiskopija, i u{te nekoi drugi takvi raboti.35 Petko R. Slavejkov, fevruari 1874 godinaI Za ova vreme dodeka sum vo Makedonija, jas go konstatiram ona {to od porano go znaeme i za koe pi{uvavme pred tri godini.

I sega, kako i toga{, kako i pred dvaesetina godini, stanuva zbor za makedonskoto pra{awe. Vo razgovor so nekoi makedonski „patrioti“ sfativ deka ova dvi`ewe, koe samo pred nekolku godini be{e goli zborovi, sega e jasna precizirana misla: „Makedoncite ne se Bugari“ i tie uporno nastojuvaat, bez ogled na cenata, da se zdobijat so svoja oddelna dobijat svoja crkva… (…) Vo tekot na ovoj mesec razbrav od doverlivi izvori deka pristignuvaat katadnevno pisma od Carigrad do solunskata op{tina, a odovde se ispra}aat do drugite op{tini vo vnatre{nosta. Pismata se pi{uvani vo toj duh. Edno takvo pismo, {to solunskata op{tina go preprati do vodenskata, gi povikuva voden~ani da gi prekinat site vrski so Egzarhijata dodeka ne se re{elo makedonskoto crkovno pra{awe, bidej}i „sega bil momentot“. Osobeno aktivnost vo {ireweto na idejata za obnova na Ohridskata arhiepiskopija poka`uva nam poznatiot gospodin Kuzman [apkarev od Ohrid, koj postojano skita od Kuku{ do Ohrid i obratno, ne znam na ~ii patni tro{oci. Ne e pomalku aktiven i gospodin Dimitar Makedonski, „makedonski u~ebnikar“ koj prima plata kako u~itel od Egzarhijata i od tuka{nite lazaristi.

Poradi vakvite nerazumni propovedi na makedonskite patrioti, deka pra{aweto e razre{eno samo vo polza na Bugarite, Bugarski nacionalen deec.

P. P. Karapetrovъ, Sbirka otъ statii, Srødecъ, 1898, 91. Prevodot e na prireduva~ite.

34 35

kaj narodot se razbudilo neraspolo`enie kon eparhiite vo Dunavskiot i Odrinskiot vilaet i zavist poradi porane{noto probuduvawe na Bugarite. Osobeno se ~uvstvuva golem otpor protiv isto~nobugarskiot govor vo literaturata. Op{t vpe~atok e deka mesnite lu|e smetaat oti Makedoncite se na`aleni od razre{uvaweto na crkovnoto pra{awe vo polza na krajdunavskite i trakiskite Bugari. Ova neraspolo`enie ve}e prerasna vo nedoverba kon Egzarhijata i kon nejzinata visoka hierarhija i e oformena mislata za istaknuvawe na mesnoto makedonsko nare~je kako literaturen jazik za sozdavawe makedonska hierarhija.

Posebno vnimanie, Va{e Bla`estvo, treba da se obrati na Negovoto visokopreosve{tenstvo Natanail, koj im vetuva na mesnite lu|e, {tom }e dojde vo svojata eparhija, oti }e prezeme ~ekori za obnova na Ohridskata arhiepiskopija. Izgleda, toj se povrzal so makedonskite esnafi vo Carigrad i kaj niv gi protura vestite za spogodbata so Patrijar{ijata. Od svoja strana, tie gi izvestuvaat pak svoite vo Makedonija. Toa predizvikuva golem revolt ovde. Spored toa, separatizmot gi ima svoite korewa vo tajniot krug vo Carigrad. Ako se pritisne tamu, ovde vo Makedonija }e stivne rabotata. Zaprete ja trubata, }e ima i eho. (…)

Mislata za obnova na Ohridskata arhiepiskopija vo momentov e najra{irena ovde vo Solun. Tuka se krojat planovite, tuka se sobiraat zapalenite glavi. Taa misla, se razbira, ne se bazira vrz vakvata zrelost, osobeno otkako Mithad-pa{a e smenet od Solun. No taa postepeno se {iri i vo severna Makedonija, samo {to ne e sosema jasna. Vo narodot edna frla edno, drug drugo.

Postoi opasnost, do kolku ne se prezemat ~ekori od avtoritetno mesto, da dojde do edno op{to mislewe. Toga{ posledicite }e bidat mnogu pote{ki…

Utre, so gospoda, imam napeta da se sretnam so nekoi prvenci od tuka{nava op{tina. ]e nastojuvam da gi ubedam vo neosnovanosta na nivnite streme`i za oddelna crkva, koga ve}e imaat svoja vo liceto na Egzarhijata. Sekako deka najte{ko pra{awe }e bide okolu nazna~uvaweto vladici od makedonsko poteklo, a osobeno za hirotonijata na dedo Hariton...

II Agentite i privrzanicite na Unijata vo razgovorot {to go vodev ne slu~ajno spomenuvaat deka samo preku Unijata mo`e da se postigne razre{uvawe na „makedonskoto pra{awe“. (…) Tie zboruvaat za makedonskoto pra{awe vrz crkovna osnova, no isto-

vremeno gi pothranuvaat starite separatisti~ki tendencii kaj Makedoncite, preku Unijata da se sozdade edna nova etni~ka oblast... Kako {to vo 1860 godina rimokatoli~kite agenti za Unijata bea izrabotile kulturno-nacionalna programa za osloboduvawe na bugarskiot narod od Patrijar{ijata, taka i sega tie se javuvaat so opredelena programa za duhovno-nacionalno osloboduvawe na makedonskite eparhii preku Unijata. Ve}e vo komunikacioniot jazik na makedonskite dejci se zaboruva za „makedonskoto dvi`ewe“, pod koe treba da se razbira nezavisno nacionalno i crkovno osloboduvawe. Treba da poso~am pocvrsto, Va{e Bla`enstvo, deka tuka ima eden moment od va`en politi~ki karakter, separatizmot se {iri od crkovna na po{iroka narodna osnova.36 Panta Sre}kovi} i Miloe S. Miloevi}, 3 noemvri 1874 godina Na potpi{anite, kako ~lenovi na Odborot,37 im go podnese svoeto delo „Re~nik na srpsko makedonskiot, arnautskiot i turskiot jazik“ \or|i M. Pulevski, rodum od Gali~nik, Dibarskata38 nahija na Stara Srbija, so cel dr`avata da go potpomogne da go otpe~ati toa delo i tamu da go rasturi. (…) No dodeka se re{ava{e ovaa rabota, \or|i na{ol nekolku zemjaci, koi mu go izdale deloto na svoj tro{ok, i toj go rasturi po Stara Srbija; i toa ima{e mnogu dobro vlijanie na tamo{noto naselenie.39 Kuzman Baxovi},40 9 juli 1875 godina Pa ete, sudete po ova; nie, oblasta Xelezni~ka Reka41, se slu~i edna{ da posakame da podigneme edno poglavno u~ili{te vo na{eto glavno selo Cer. I samite ne bevme vo sostojba da go izvr{ime. Pa zatoa zamolivme kaj Egzarhijata za pomo{. A na toa najmnogu nè prinudi g. mitropolit, kako negovo stado. Se nadevavme deka g. egzarh nema da nè odbie. No, koga slu{na deka imaat

36

Dokumenti za borbata, tom prvi, 219-220, 222.

37

Odbor za srpski {koli i u~iteli vo Stara Srbija i Makedonija.

38

Debarskata.

Gra|a za istorijata na makedonskiot narod od Arhivot na Srbija, tom III, kniga II (1874–1878), priredil dr Kliment Xambazovski, Beograd, 1984, 106 (ponatamu: Gra|a za istorijata, tom III, kniga II). Prevodot e na prireduva~ite.

40 Makedonski u~ebnikar i u~itel.

41 @elezni~ka Reka.

39

srpski u~itel, se pla{e{e tuka da ne se ustanovi srpska {kola.

Pa zatoa ne dade pomo{ od nikoja strana. (…) Sega, ete, qubezni bra}a Makedonci, Albanezi i Starosrbijanci, gledate li kako postapuva prvo Egzarhijata so nas, a kamoli negovoto stado?

Gledate li kako se gri`at tie za nas? Gledate li kako nemaat tie gri`a za nas? Ta tie sakaat da postapuvaat so nas polo{o i ponemilostivo otkolku i samite fanarioti. Tie sakaat da nè odr`at vo prostotija i vo neznaewe. Tie samo sakaat da imame takvi {koli vo koi bi se izu~uval samo bugarskiot jazik, a ne na svojot maj~in jazik, tie velat {to }e vi se vam takvi golemi u~ili{ta, pa da imate tolkav tro{ok, tuku nekoi mali kolku da znaete da go zapi{ete svoeto ime i prezime. (…)

Se uverivte sega deka tie so na{ite pari gi izdr`uvaat samo svoite {koli; gi izdr`uvaat samo svoite u~enici i pomagaat samo za svojot podunavski narod. A za nas, Makedoncite, Albanezite i Starosrbijancite, vikaat samo: gledajte da se izbavime od Gr~kata patrijar{ija, pa toga{ }e ima taka za sè.42 To{a Markovi},43 17 juli 1875 godina U{te vo 1873 godina, vo mesec septemvri, bev ispraten po preporaka na gospodinot Milo{ Miloevi}, zaedno so mojata `ena, za Veles vo Makedonija (Turcija), so odredena poddr{ka od 60 # c godi{no za tamo{nite u~iteli. So te{ka maka i golem trud otvoriv privatna srpska {kola, koja so u~enicite sekoj den mi napreduva{e, nasproti site napori na tamo{nite pobugareni Srbi44. (…) Nivnoto zavidlivo oko ne mo`e{e da ja gleda srpskata {kola i nejziniot napredok, koja predizvika op{to nezadovolstvo na bugarskite privrzanici, a osobeno na vladikata Damaskin, koj minatiot mesec me obvini kaj turskata vlast kako najgolem i najopasen ~ovek za turskata dr`ava. Na tu`bata od vladikata me doteraa turskite zaptii vo konakot, kade {to kolku {to mo`ev se branev i doka`uvav deka nemam nikakvi vrski so Srbija... (...) Kako stapnav vnatre, mi se nafrli kajmakamot so pra{aweto: Kako sum smeel da ja otvoram odnovo {kolata nasproti negovata zapoved? Jas mu odgovoriv na toa deka ima tri dena ka42 Gra|a za istorijata, tom III, kniga II, 172-174. Pri prevodot na sovremen makedonski jazik se nastojuva{e da se zapazi stilot i arhai~nosta na originalniot dokument, so cel {to poverno da se pretstavi negovata avtenti~nost.

43 U~itel vo Veles.

44 Vo originalot stoi: Srbaqa.

ko mu se molam na Boga, a toa e od onoj den od koga mi ja zatvorivte {kolata, Gospod da mi isprati leb, no toj mi odgovori: raboti, pa }e ima{ leb, jas ja poslu{av negovata zapoved i smetam deka taa e najva`na od site drugi zapovedi. Toa e edno, a drugo e {to ne e rabotata eden nevin ~ovek da se uni{ti vo svojata dejnost poradi eden podol ~ovek kakov {to e vladikata Damaskin, ~ovek komu ne mu se na um ni desette Bo`ji zapovedi, a kamoli delata na milosta. Kako {to go izgovori ova, skokna vladikata… i re~e: Slu{aj, mexlisu, kako me rezili ovoj ~ovek, pa u{te da znaete kakvo pismo mi napi{a, mene kako na negov pastir i vladika. Jas mu odgovoriv na toa: ako si vladika vele{ki, moj ne si ni bil, a nema ni da bide{. Ama, znae{ li, xanam, deka tuka e bugarski45 narodot. Na toa mu odgovoriv deka ne sum vinoven {to ti si si vsadil sebesi vo glavata deka se nao|a{ vo bugarskiot narod.

Kako {to mu go odgovoriv ova, mu re~e na kajmakamot deka sum jas politi~en ~ovek. Jas mu go presekov zborot i mu ka`av na kajmakamot deka tokmu vladikata e politi~en ~ovek, a ne jas, bidej}i toj kako makedonski vladika se bori za onaa partija na koja toj apsolutno ne £ pripa|a, a toa e na Bugarite. Vistina e deka toj denes kako Bugarin e makedonski vladika, no do v~era bea gr~kite vladiki, pa dali za vremeto na ovie vladiki ovaa zemja se narekuva{e bugarska ili Makedonija, a jas sum gotov vo sekoe vreme da mu doka`am na kajmakamot deka e ova star slovenski narod, narod koj po svojot jazik, po svojot obi~aj, po svoite pesni im pripa|a pove}e na Srbite otkolku na Bugarite, i deka Makedonecot nikako ne razbira bugarski... a drugo, otvorete gi site svetski istorii koi jasno govorat za makedonskiot narod kako za ~isto slovenski, i toa najstar slovenski narod, a toa {to Bugarite imaat strast sè {to na Balkanskiot Poluostrov govori slovenski jazik – da go pobugari, i toa {to denes bugarskite {koli se vovedeni na nekoi na{i mesta na podol na~in, so toa sè u{te ne se doka`alo deka Makedoncite se Bugari.46 \or|ija M. Pulevski,47 1875 godina Pi. A slavjanskijod jazik aqi je sekade, ednakov, iqi ne ka`imi, sored.

Vo originalniot tekst stoi: Bolgarski.

Gra|a za istorijata, tom III, kniga II, 178-180.

47 \or|ija M. Pulevski (1822/23–1893) – prerodbenik, u~ebnikar, sobira~ i publikuva~ na narodno tvore{tvo, vojvoda.

45 46

Od. Slavjanskijod, jezik, imad pet razqike.

Pi. Koji se tije razqiki ka`imi sored.

Od. Tije se ruski, hrvatski, bo{wa~ki, bugarski i makedonski.

Pi. Koji jazici se naqik eden so drugijod, od napred re~enite.

Od. Ruskijod i bugarskijod naibqizu se.

A hrvatskijod, i bo{wa~kijod, i makedonskijod naibqizu se.

Pi. A makedonskijod jazik, koga je bqizu so bo{wja~kijod za{to se imenuvajed s. makedonski, deka s. makedonskijod jazik je najsroden so crkveno slavjanskite kwigi, i toi je staroslavjanski.48 \or|ija M. Pulevski, 1875 godina Pi. [to se veqid narod.

Odg. Narod se veqid, qudi koji se od eden rod i koji zboruvajed ednakov zbor, i koji, `ivuvajed i se drugarad eden, so drugi, i koji, imajed, jednakvi, obi~aji i pesni i veseqa, tije qudite ji vikajed narod a mesto, vo koje `ivuvad narod, se veqid ote~estvo, od toi, narod.

Taka i Makedoncive se narod i mestovo wivno je Makedonija.

Pi. [to trebuvad zadase upravuvad i da se krepit eden narod.

Od. Treba da imajed car, i upravqenije, carsko. (…)

Pi. A kako se veqid, na{evo ote~estvo.

Odg.

Re~nik od tri jezika s. makedonski, arbanski i turski, kwiga II. Napisao Ђorђe M. Puqevski. Mijak Gaqi~ki. U Beogradu dr`avnoj {tampariji Tab Olupmi{. 1875, 40.

48

Na{e ota~astvo, se veqid Makedonija i mije, se imenuvame s. Makedonci.49 Dimitar Pop Georgiev Berovski,50 1876 godina Ovde narodnata volja be{e neskr{liva do o~ajanie. Za da se zadovoli, vladikata Jerotej be{e najsramotno isteran pred liceto na vlasta ne samo od Berovo tuku i nadvor od okrugot; ne mu se dozvoli da preno}uva i koga za sekoga{ se prosti od Male{evo vo na{ interes, toj si go dobi svoeto, no i jas kako pretstavnik na okrugot po crkovnoto pra{awe i u{te kako polnomo{nik (vekil) na okrugot na Makedonci i Turci za site dela so vlasta.51 Petar V. Alabin,52 1877-1878 godina Na primer, koga dru`inite od bugarskoto opol~enie bea raspu{teni za da si odat doma, bidej}i bea sostaveni isklu~ivo od dobrovolci, izleze, deka mnogumina od niv nemaa so {to da se vratat vo svoite mesta. Najgolema potreba od pari~na pomo{ imaa Makedoncite, koi nemaat mo`nost da se vratat na doma{nite ogni{ta, za{to nivnata tatkovina i natamu e zaposednata od Turcite. Me|utoa, poznato e deka Makedoncite bea najdobrite lu|e vo dru`inite (i) so svojata hrabrost i ma{kost vo borbite gi voshituvaa duri in a{ite stari vojnici. Jas im razdadov na takvite Makedonci za prehrana 894 franka o~ekuvaj}i ja mo`nosta za nivnoto vra}awe vo tatkovinata.53 Makedonski emigranti vo Kne`estvoto Srbija, 12 juni 1878 godina Pre~estni O~e Arhimandrite!

U ovaj ~as, koga se re{ava sudbina od narod na Balkanski poluostrov, slu{ame kako Grci rabotajet protiv sojediwewe na49

Ibidem, 48-49, 62.

Dimitar Pop Georgiev Berovski (1840-1907) ‥ antipatrijar{iski borec, organizator na bunt vo Berovo (1874), na Tajniot revolucioneren komitet vo Solun (1875), na Razlove~koto vostanie (1876) i na Kresnenskoto vostanie (1878).

51 Dokumenti za borbata, tom prvi, 243.

52 Petar Vladimirovi~ Alabin (1824-1896) – ruski op{testvenik i publicist.

53 Dokumenti za borbata, tom prvi, 245.

50

{e s braћom na{om slovenskom i pretstavqat Makedonce, koji se najstari Sloveni na Balkanski poluostrov i `iveele dugo zajedno so Srbima u dr`avna zajednica, a pod svoj car Samuil samostalne bile.54 Petnaeset male{evski glavatari,55 24 noemvri 1878 godina Na{ata makedonska krv, so koja sme re{eni po nevolja da ja krvavime ovaa od pred dve iljadi godini nemilostivo osudena i prezrena Makedonija, pri sega{nive evropski vladetelski narodi }e dade li kraj za da ne £ se odmazduva ve}e na velikata i nekoga{na slava!!! (...) Azijatskite narodi mo`ebi po nivnite stari predanija da go sakaat zali~uvaweto vo svetot na imeto Makedonija! A prosvetena Evropa ima li pri~ini i u{te li ne rodila spasitel da nè izbavi od na{iot praote~eski grev?56 Ruska carska tajna arhiva57, 1878 godina ... Grofot [uvalov moli da se donesat site potrebni merki za smiruvawe na Makedonija. Zaradi toa bi bilo po`elno da se ispratat tamu opitni agenti, da im se objavi na Makedoncite od imeto na Vladetelot Imperator deka Negovoto Veli~estvo se gri`i za nivnata sudbina, ednakvo kako i za drugite Sloveni, i deka }e im bide dadena takva ista sloboda kako na Bugarite, sega ve}e oslobodeni… ... Re{avaweto na makedonskoto pra{awe za nas se poka`a mnogu te{ko i izbrzano. Nie sme dol`ni vo odnos na Makedonija da dejstvuvame solidarno so carigradskiot prestol.58

Gra|a za istorijata, tom III, kniga II, 319. Tekstot e daden vo originalna forma.

55 Petnaeset male{evski vostanici mu predale pismeno obra}awe na angliskiot generalen konzul vo Solun (24. XI 1878).

56 Osvobo`denie Bolgarii ot tureckogo iga. Dokumenti v treh tomah, III, Moskva, 1967, dok. № 205. Prevodot e na prireduva~ite.

57 Ruski dr`avnik i diplomat, pratenik vo Velika Britanija (18741879).

58 Dokumenti za borbata, tom prvi, 237-238.

54

Pravila na Makedonskiot vostani~ki komitet, 1878 godina Poznato ni e na site nas deka zlosre}nata na{a zemja Makedonija poradi pri~ini za egoisti~ki celi od strana na golemite sili, e ostavena pak na Turcija po Berlinskiot kongres… Vo `elba da go otfrlime od na{ata tatkovina tuskiot jarem, sekoj od nas, koj kolku mo`e, stanavme da se `rtvuvame, bidej}i od sekogo od nas e nu`na pomo{. Nie vostanavme kako pobornici na slobodata. So na{ata krv {to ja prolevame niz poliwata i gorite makedonski nie slu`ime kako makedonska vojska na Aleksandar Makedonski, za slobodata so na{ata deviza: „Sloboda ili smrt!“ (…)

Celta na vostanieto vo Makedonija 1. Vostanieto vo Makedonija, koe sega e u{te lokalno, treba da se pro{iri niz cela Makedonija.

2. Vo vostanieto u~estvuvaat lu|e od samata Makedonija, koi se ~uvstvuvaat Makedonci i ja sakaat slobodata na svojata tatkovina.

3. Vo vostanieto mo`at da u~estvuvaat i site makedonski `iteli, bez razlika na vera i narodnost, stiga da ja sakaat slobodata.

4. Site dobro`elateli na Makedoncite od sosednite i podale~nite zemji mo`at da u~estvuvaat vo Makedonskoto vostanie, ako mu se pokoruvaat na Makedonskiot vostani~ki komitet i iskreno se zalagaat za osloboduvaweto na Makedonija. (…)

9. Na{ata cel na Makedonskoto vostanie ne e nikakva tajna. Taa e osloboduvaweto na Makedonija, zemjata na slavnite slovenski prosvetiteli i u~iteli sv. Kiril i Metodij, koja so vekovi strada pod turskoto igo. Zatoa sekoj {to ne se bori za nejzinoto osloboduvawe, tuku si pravi svoja smetka – za nego nema mesto vo vostanieto.

Voenite pravila za makedonskata vojska (…)

15. Sekoj hristijanin i mohamedanec Makedonec, Tur~in, Arnaut, Vlav i drug koj{to }e se poka`e kako protivnik na vos-

tanieto i na vostanicite }e se goni i otkako }e bide faten, }e se kazni soodvetno. (…)

71. Do kolku se ustanovi deka stanuva zbor za {pion ili propagandistili razbojnik dojden od Tursko, Gr~ko, Bugarsko, Srpsko, Rusin, Bo{wak ili bilo od kade i da e, }e se preispita koj go ispra}a, za koja cel i za sè {to pravel po vostani~kite mesta i }e se kaznuva spored te`inata na storenite dela ili }e se vrati nazad. (…)

79. Tatkovinski dolg e sekoj Makedonec {to i da razbere za neprijatelot, a e vo polza na vostanieto, da im go soop{ti toa vedna{ na sotnicite na makedonskata vojska. (…)

97. Site `iteli Makedonci se re{eni da se bijat so neprijatelot ogor~eno i dokraj. Za da bide na{iot otpor uspe{en, i gradskite komiteti treba da prezemat soodvetni merki za toa sekoj komitet da isprati po selata 12 lu|e, za da se ispita kolku voini }e izlezat i kolku hrana mo`at da dadat selanite, kako i koe koli~estvo na hrana bi se sobrala. (…)

132. Na{eto makedonsko vostanie e vnatre{no i nie go vodime so svoi sili, pa bliskite okruzi vo Bugarskoto kne`estvo nemaat bratski pristap i gi vra}aat na{ite pretenici bez da im dadat oru`je, taka {to i nie nemame dovolno pa da mo`eme da im pomogneme na na{ite bra}a Makedonci vnatre vo Makedonija. Zatoa sme prinudeni da sovetuvame da se vnimava na oru`jeto i kur{umite. (…)

134. Makedoncite {to `iveat vo tu|ina i sakaat da go pomognat osloboduvaweto na svojata mila tatkovina od ropstvoto, mo`at da zemat u~estvo vo vostanieto, ako ponesat so sebe oru`je i obleka.

135. Makedoncite vo tu|ina koi sakaat da go pomognat osloboduvaweto na Makedonija so dobrovolni prilozi vo pari i oru`je, da ne ispra}aat edini~no, tuku grupno. Pomo{tite da se ispra}aat direktno do Makedonskiot vostani~ki komitet po kuriri {to nie }e gi opredelime, a ne kako dosega preku komitetite vo Kne`estvoto Bugarija.

136. Golem broj Makedonci vo Srbija iska`aa `elba da se priklu~at kon makedonskoto vostanie, udiraj}i na turskite sili

od severnite granici, no nemaat oru`je. Ako si najdat oru`je i se stavat pod na{iot vostani~ki ustav, gi primame od sè srce. (…)

Nadvore{ni zadol`enija za Vostanieto 182. Makedonskoto vostanie e vnatre{no, no toa ne mo`e da uspee ako ne ja ubedime Evropa vo na{ata osloboditelna borba. Vostanieto pred evropskite dr`avi }e gi pretstavuva Makedonskiot vostani~ki komitet i lu|e {to toj }e gi opredeli nadvor od Makedonija. (…)

184. Vo Evropa ve}e se zboruva, a glasovite postepeno stanuvaat posilni vo korist na na{iot narod. Dol`nosta na makedonskiot vostani~ki komitet e da gi pojasnuva celite na vostanieto, taka {to da se razbere vistinata deka na{ata borba e osloboditelna i nema za cel da im na{teti na pravata na drugoto naselenie vo Makedonija. (…)

186. Makedonskiot vostani~ki komitet }e ja izvesti i vladata na Kne`estvo Bugarija deka Makedoncite ne }e imaat drugo me{awe so Kne`estvoto osven bratska pomo{ od tie slvoenski na{i bra}a.

187. Makedonskiot vostani~ki komitet vo Kne`estvoto }e se pretstavuva od na{i deputati, a Kne`estvoto pri Komitetot mo`e da isprati svoi deputati.

188. Se moli knezot na Kne`estvoto da go zamoli Negovoto Imperatorsko Veli~estvo Carot Osloboditel od Rusija, kako tatko i na Makedoncite, da posreduva pred drugite dvorovi da se izmeni taa lo{a polo`ba na makedonskiot narod.

189. Se opolnomo{tuva Dimitar Pop Georgiev Berovski da ja zeme vrz sebe gri`ata i da se povrze so site makedonski i drugi dobrotvorni komiteti vo Kne`estvoto i vo tu|ina za sobirawe na sekakvi pomo{ti za vostanieto. Za ispratenite pomo{ti na daritelite da im se blagodari.

190. So okru`ni pisma do site dobrotvorni komiteti vo Evropa da se isprati eden memoar za neophodnite raboti za potkrepa na Makedonskoto vostanie. Vo memoarot }e se iska`e na{ata vera vo pravdinata i korista na na{eto sveto delo: nie ne se o~ajuvame, ami prodo`uvame da rabotime energi~no i neumorno za postignuvaweto na na{ata cel – osloboduvawe na Makedoncite od

turskoto igo, bidej}i turskata vlast ne saka da go primeni ~lenot 23 od Berlinskiot dogovor.

191. Makedonskiot vostani~ki komitet }e ja zapoznae i bratskata zemja Kne`estvoto Srbija so celite na na{eto vostanie, baraj}i bratska pomo{ za osloboduvaweto na Makedonija.

Ako srpskiot knez dozvoli, }e ispratime vo Kne`estvoto na{i deputati, a pri Komitetot }e primime nivni deputati. (‌) 193. Komitetot }e go zamoli srpskiot knez da ne gi zapira na{ite Makedonci vo Srbija da zemat u~estvo vo osloboduvaweto na nivnata tatkovina Makedonija, davaj}i im oru`je i ispra}aj}i gi bez zapirawe do granicata.

194. Na{ite Makedonci, dedovci i tatkovci, se borea i ja leeja svojata krv za slobodata gr~ka i srpska, za osloboduvaweto na Bugarija, ne po`alija za op{tata sloboda na{a. Sega e vreme tie da se poka`at kako vistinski potomci na slavnite svoi osloboditeli i posledovnici i na svoite vrsnici da im pomognat vo osloboduvaweto na Makedonija od petvekovnoto ropstvo.

195. Makedonskiot vostani~ki komitet }e ja pomoli gr~kata vlada da go pomogne Makedonskoto vostanie i da dozvoli ispra}awe na makedonski dobrovole~ki ~eti od Grcija. (‌) 197. Makedonskiot vostani~ki komitet }e gi povika na bratsko razbirawe albanskite bajraktari i narodni voda~i koi ja sakaat slobodata na svojata tatkovina da se pridru`at kon Makedonskoto vostanie za nivna i na{a sloboda. (‌) 200. Svetata bugarska egzarhija na ~elo so Negovoto Bla`enstvo vodi politika pove}e od ~udna, bidej}i pod pretekst deka se gri`i za Makedoncite, koi ostanuvaat pod neposredna vlast na Turcite, odr`uva tesni vrski so turskata vlada vo Carigrad i ima golemo prijatelstvo so nea, taka {to preku taa vlada si misli deka, ugoduvaj}i im na Turcite, }e spe~ali da ima vlijanie pred niv, za da ispra}a duhovni na~alnici (vladici) vo Makedonija, koi }e go za{tituvaat makedonskoto naselenie od potisnicite.

Te{ko na Makedonija! Makedonskiot vostani~ki komitet ne ja odobruva takvata nesmasna politika, koja{to gi razbiva sosredoto~enite narodni sili - ÂŁ gi vrzuva racete na Makedonija za osloboduvaweto.

201. Makedonskiot vostani~ki komitet gi pokanuva sve{tenicite vo Makedonija da ne gi ispolnuvaat egzarhiskite naredbi vo zemjata i da se prisoedinuvaat kon vostanatiot makedonski narod za osloboduvawe, a podocna }e se re{i i crkovnoto pra{awe vo Makedonija. (‌) 208. Makedonskiot vostani~ki komitet ozakonuva site Makedonci da gi ispolnuvaat naredbite na ovie pravila – ustav bez pogovor do osloboduvaweto na Makedonija i do donesuvaweto na mirnovremen ustav na avtonomna Makedonija.59 Grigor Prli~ev, 1878 godina Vo srceto se pojavi misla stara: na dobrodeteli tvorec, vozvra}a~, buden tvorec na zakoni slobodni, osloboduva~ i voda~ na robovi, go oslobodi Balkanot - Aleksandar Ruski. (...)

Vodi gi narodite vo pristani{teto na spasot, kako {to vdahnoveniot Mojsej gi povel Izraelcite, povedi gi po spasonosniot pat, kon tatkovinata na Aleksandar Veliki, na Orfej, Metodij i Kiril, na Simeon i Samuil.60 \or|ija M. Pulevski, 1878 godina 1. Sverh planiwe makedonskih e`ednevna temnina.

Dal' pokrila temna mogla il' temen oblak?

2. Dal' estestvo no} stvorilo - temno da bidet V Kralevinu Makedonsku od vremja ono do veka.... ....

58. Dal' ste ~ule, Makedonci, stari qudi otu govorat: ot Makedonci pojunaci nad nih ne bilo 59. Car Aleksander Makedonski tristo leta pred Hrista So Makedonci svu vselenu povladal.... ....

Dokumenti za borbata, tom prvi, 245-260.

Grigor Prli~ev, Voda~ me pra}a tatkovinata, izbor pogovor i komentari d-r Naum Celakoski, Skopje, 1993, 9.

59 60

66. Rod branite ot Agarjanci! Svi za eden `ivot da slo`im!

Zato, junaci makedonski, probudite se!

67. Poharno je da izgineme v na{a mila tatkovina, Otkoli ovake da gledame svjako zlotvorstvo.61 \or|ija M. Pulevski, 8 januari 1879 godina Predragij mi Despote, Preedi eden mesec vidoh pismo ut tvojot brat Kuzman i mu pisah da dojde tuka i da soberi kolku mo`e pogolema ~eta. Togiz, koga mu pisah, aze o{~e veruvah za o{~e sme trgnati da se bieme za Ma}edonija. I ne samo aze, tuk vsite veruvahme i behme gotovi da mreeme: ili svoboda ili smrt, treto nema. Ama ne bilo taka.

Edno mislel volkot, a drugo ov~arot.

Nekolku dena napred djadu vladika Natanail mi dade edno tvoe pismo. Pro~itah go. Ti pisue{, Despote, kako iska{ dobruvolec i veti{ 1000-2000 dobruvolci. Toa jet ubavo i preubavo.

Ama aze }e ti re~am da ne ide{ sos lu|e vamu, jer ovde ima ne{to lo{o. Tuk podigravaet sos nas i vrtat voda na svoja vudenica zaedno sos crnokapecot Natanail, kuj {to e Ma}edonec, ama pove}e tegli na bulgarsko.

Da ti ka`em, eve sos ~eti ~ekame tolkoz vreme da vrvim uv Tursko i se bieme za na{ata svoboda, ama ne po{taet. Kladoja ogon i sega iskat pove}e trevoga pred Jevropa. Ete, mojte vojnici se rasturaju poleka, a i aze nemat za{to da ~ekam.

Ako vistina ima{ 1000 do 2000 dobruvolci, moli serpskata vlada da pomognit, esapam po~ove~ni set. Tuga{ i jaze sus ~eta }e dojda, a i drugite ~eti }e krenat i vsi zaedno da udrim na Tur~in ut sever.

Pismovo moe ne go davaj nikomu, da ne go najdit crnokapecot Natanail.

Javi mi da zema so vreme merki!62

61 Bla`e Ristovski, \or|ija M. Pulevski i negovite kni{ki „Samovila Makedonska“ i „Makedonska Pesnarka“, Biblioteka na spisanieto „Makedonski folklor“, 1, Institut za folklor, Skopje, 1973, 39-43 (ponatamu: Bla`e Ristovski, \or|ija M. Pulevski i negovite kni{ki).

62 Bla`e Ristovski, Makedonskiot narod i makedonskata nacija, I, Skopje, 1983, 353-354.

\or|ija M. Pulevski, 1879 godina Tatkovina je ovo mesto milo Makedoncim, kralevina bila pod kraqom Filipom, staro carstvo jeste od cara Aleksandra, na{ car, makedonski, pozdnat Aleksander veliki uv vselenu.

On je na{e carstvo v Poluostrov Balkanski je go ostavil vse gorskim Slavjanim.63 Privremena vlada na Makedonija „Edinstvo“,64 21 maj 1880 godina Od imeto na Privremenata vlada na Makedonija Vi go ispra}ame ova protokolarno re{enie na Nacionalnoto sobranie na Makedonija, so molba da go ispratite do N. V. Seruskiot Imperator Aleksandar II. Se nadevame deka ruskata vlada }e gi potpomogne pravednite barawa na makedonskiot narod i }e pomogne da se zdobie so pravdini sli~ni na ostanatite balkanski narodi.

Prilog: PROTOKOLARNO RE[ENIE Nacionalnoto sobranie na makedonskiot narod, sostaveno od privremenite pretstavnici na narodot od razli~nite oblasti, se sobra na Gremen Teke, ja razgleda op{tata politi~ka polo`ba vo zemjata i go pretrese seto ona {to bi trebalo da se stori za da se postigne nacionalnata cel na Makedonija. Pritoa se ima{e predvid makotrpnata istorija na ovaa zemja, koja so vekovi stradala od razbojni{tvata, od organite na vlasta, od grabe`ite i nasilstvata na ^erkezite odamna nastaneti vo oddelni oblasti; – deka poradi svojata geografska polo`ba vo centarot na Evropska Turcija, Makedonija sekoga{ bila `rtva na vostanija i na grabe`i od strana na ba{ibozucite, ^erkezite i Gegite; – deka Makedonija pove}e od koja i da e druga zemja poradi politi~ki celi e razdelena i etni~ki na Sloveni, Grci, Albanci, Vlasi i Turci, a zavojuva~ite se stremat da ja raspokinat, so

Bla`e Ristovski, \or|ija M. Pulevski i negovite kni{ki, 48-49.

Privremenata vlada na Makedonija „Edinstvo“ (1880-1881), formirana po neuspehot na Kresnenskoto vostanie, e izbrana na Narodnoto sobranie na Makedonija, odr`ano od 21 maj do 2 juni 1880 godina na German Teke (Ostrovsko, deneska vo delot na Makedonija {to se nao|a vo ramkite na Grcija).

63 64

{to se ru{i nacionalnoto postoewe na Makedoncite, taka {to tie sekoga{ ostanuvaat vo siroma{tija; – deka na me|unarodnite kongresi na golemite sili Makedonija e ostavena sirak; – deka poradi poslednite promeni vo Evropska Turcija – Romanija, Srbija i Crna Gora po silata na Berlinskiot dogovor od 1878 godina ja dobija svojata polna nezavisnost, a Bugarija, Isto~na Rumelija, Krit dobija gra|anski prava, Epir i Tesalija go o~ekuvaat svoeto prisoedinuvawe kon Grcija, dodeka edinstveno Makedonija, koja vo drevnoto vreme imala svoja civilizacija i go dala Aristotel i Aleksandar Veliki e li{ena od sekakva pomo{; – deka nikakvo re{enie na mirovnite dogovori po odnos na gra|anskite prava na makedonskoto naselenie ne bilo primeneto ~l. 15 na preliminarniot Sanstefanski dogovor priznava{e polna avtonomija na pogolemiot del na Makedonija; ~l. 23 od Berlinskiot dogovor £ dava{e organski ustav sli~en na Kritskiot ustav od 1868 godina, no ottoga{ izminaa ve}e dve godini bez ni{to da se stori.

Po silata na seto ova, Sobranieto na makedonskite pretstavnici ednodu{no re{i: 1. da $ se dade na znaewe najnapred na Visokata Porta, preku glavniot upravitel (valijata) na Makedonija, pravednite barawa na makedonskiot narod da se ispolnat so brzo primenuvawe na ~l. 23 od Berlinskiot dogovor.

2. ova re{enie da im bide vra~eno na konzulskite pretstavnici na golemite sili – potpisni~ki na Berlinskiot dogovor so molba golemite sili da se zastapat pred Visokata Porta za primenuvawe na ~l. 23 od Berlinskiot dogovor. Vo slu~aj Visokata Porta da ne stori ni{to, Privremenata vlada na Makedonija }e go povika makedonskiot narod na oru`je so parolata: Makedonija za Makedoncite, za vospostavuvawe na drevnata Makedonija.65

Slavko Dimevski, Makedonskata liga i Ustavot za dr`avno ureduvawe na Makedonija 1880, Skopje, 1985, 353-355 (ponatamu: Slavko Dimevski, Makedonskata liga i Ustavot).

65

Leonidas Vulgaris,66 1880 godina Vojvodata Iqo67 be{e odu{even poradi na{eto prisustvo i ne `ale{e trud da dojdeme vo ovaa selska ku}a na Pirin. Ja odobri spogodbata so Dijamandiev, no zabele`livo se murte{e okolu pokrovitelstvoto na Bugarija i Grcija. Zabele`a, {to }e stane ako doturime i pokrovitelstvo na Srbija i re~e deka odime pak na staroto. Ostavete gi, re~e, site tie {to ni ja matat vodata. Koj }e ni veruva oti se borime za sloboda na Makedonija, koga tie pokroviteli sakaat da ja raspar~at. Nie napolno se soglasuvame so nego i re{ivme da rabotime tajno, i od Bugarite i od Srbite. 68

Manifest na Privremenata vlada na Makedonija, 23 mart 1881 godina Makedonci, Na{ata mila tatkovina Makedonija nekoga{ bila edna od najslavnite zemji. Makedonskiot narod, isto taka, udiraj}i gi prvite temeli na voenata ve{tina, so svoite pobedni~ki falangi i Aristotelovata prosveta, go civiliziral ~ove{tvoto i Azija.

No taa nekoga{ tolku slavna na{a tatkovina denes e na pragot na svojata propast poradi na{ite gre{ki i zaboravawe na na{eto poteklo. Tu|i i somnitelni narodi sakaat da ja zazemaat na{ata zemja i da ja uni{tat na{ata narodnost, koja, svetej}i so takov sjaj, ne mo`e i nema nikoga{ da propadne‌ So minuvaweto od eden jarem vo drug, regeneracijata na Makedonija nema da stane mo`na i na{ata narodnost }e propadne. Momentot za Makedonija e kriti~en: se raboti za nejziniot `ivot ili smrt.

Vistinski Makedonci, verni deca na tatkovinata!

Zar }e trpite na{ata mila zemja da propadne? Poglednete ja kako e pokriena vo ropstvo i so rani {to £ gi napravile okolnite narodi‌ Nao|aj}i se vo vakva nemo} i gledaj}i ja celata rasplakana, na{ata mila Makedonija, na{ata draga tatkovina Ve vika: vie {to ste moi verni deca; vie {to po Aristotela i AleksanLeonidas Vulgaris (1833-?) e sin na Anastas Vulgaris (po poteklo od Pijanec, u~esnik vo Gr~koto vostanie).

67 Iqo Markov-Male{evski (1805-1898) – makedonski ajdutski i vostani~ki vojvoda.

68 Slavko Dimevski, Makedonskata liga i Ustavot, 134-137.

66

dra Veliki ste moi naslednici; vie vo ~ii{to `ili te~e makedonska krv, ne ostavajte me da umram, tuku pomognete mi. Kakva ta`na gletka za vas, vistinski Makedonci, }e bide ako stanete o~evidci na mojot pogreb. Ne, ne, eve vi gi moite krvavi grozni race, eve vi gi moite te{ki sinxiri: skr{ete gi niv, izlekuvajte mi gi moite rani; napravete sè na znameto {to }e go krenam da bide napi{ano: edinstvena i obedineta Makedonija! [tom toa }e go storite hrabro, isterajte gi od va{ata zemja ovie ubijci, koi go dr`at vo svoite race znameto na neslogata i vnesuvaat otcepuva~ki strasti, ve delat vas, moi deca, na bezbroj narodnosti, potoa sobiraj}i se okolu znameto na Makedonija, kako va{ edinstven nacionalen beleg, dignete go visoko i podgotvete go ova slavno zname za potoa da napi{ete ednoglasno: Da `ivee makedonskiot narod, da `ivee Makedonija!

Postoi glasot na na{ata tatkovina, postoi slobodata, toa skapo nasledstvo na narodite. Da gi proglasite ovie zborovi, toa zna~i da gi povikate blagorodnite srca da pobrzaat da dojdat da se bijat za da vi pomognat da ja dobiete taa sveta sloboda koja od mnogu vekovi pobegnala od na{ata draga tatkovina.

Makedonci, setete se za na{eto poteklo i nemojte da go otka`uvate!69 Proglasot na silogosot „Makedonija na Makedoncite“, 15 april 1881 godina Do makedonskite narodi!

Na{ata tatkovina Makedonija nekoga{ bila edna od najslavnite zemji. Makedonskiot narod gi turil prvite temeli na voenata ve{tina. So pobedni~kite falangi na Aleksandar Veliki ja prenesol Aristotelovata prosveta vo vnatre{nosta na Azija i so toa go civiliziral ~ove~kiot rod. No taa nekoga{ tolku slavna tatkovina denes e vo opasnost da bide razdelena i da ja snema sosema, za{to nie Makedoncite sme ja zafrlile svojata narodnost, a drugite narodi ja baraat na{ata zemja kako svoja, baraat da ja pot~inat na{ata golema narodnost, koja vo minatoto vo svojata samostojnost tolku bolskotela.

Vistinski Makedonci

69

Ibidem, 356-357.

Na{ata tatkovina e stanata sira~e. Nejzinoto pobedni~ko zname, od koe trepere{e celiot svet, deneska ve}e ne postoi kako zname na oddelna narodnost. Denes se pi{uva vo kartata imeto na Makedonija kako nekoj spomen, a nejzinite pobedni~ki grobovi le`at vo golemite grobi{ta na zaboravot, blagodarej}i na razornite spletki na onie {to ve}e nekolku godini krstosuvaat niz na{ata zemja, zasipuvaj}i go na{iot narod so razdor i otvoreni strasti‌ Junaci makedonski! Zar }e ostavite dodeka ste u{te `ivi da se zakopa va{ata ubava tatkovina? (...) Vo takva o~ajna polo`ba na{ata draga majka Makedonija gleda na nas so o~i polni so solzi i ni vika: Ako ste navistina moi deca, ako vo va{ite `ili te~e makedonska krv, toga{ e podobro da zaginete so mene otkolku da ostanete `ivi svedoci na is~eznuvaweto na makedonskata narodnost. Ne veruvajte im ve}e na intrigite na sosednite narodi koi{to rabotat samo za mojata propast. (‌) Zar ne }e se zasramite ako ve ras~ere~at i razdelat sosedite koi zaboruvaat so odnosniot jazik, no koi se moi neprijateli? Zar vie u{te }e im pomognete za da me zakopaat v grob, a so mene i slavnoto makedonsko ime?

Ako toa go nej}ete, ako, naprotiv, sakate da gi zale~ite moite rani, a vie kako vistinski Makedonci re{ete: na znameto {to denes go vijam da se napi{e: Makedonija na Makedoncite, pa toga{ isterajte gi od svojata pradedovska zemja site intriganti {to denes me|u vas razgoruvaat rascep na narodnosnite strasti {to vas, moite deca i ednokrvni bra}a, ve kinat na razni tu|i narodnosti.

Priznavaj}i go ova moe zname kako edinstveno va{e zname, viknete: Da `ivee nerazdelniot makedonski narod!70 Prateni{tvo na Srbija vo London, 25 noemvri 1884 godina Ne veruvam deka angliskata vlada }e prezema {to bilo vo smisla na bugarskite `elbi zasega. Me|utoa, Bugarite i nivnite upravuva~i postignuvaat barem edno. Tie ja naviknuvaat Anglija, i vooo{to Evropa, Makedonija da ja smeta kako bugarska zemja.71

70

Ibid., 363-364.

Gra|a za istorijata na makedonskiot narod od Arhivot na Srbija, tom IV, kniga I (1879–1885), priredil dr Kliment Xambazovski, Beograd, 1984, 250 (ponatamu: Gra|a za istorijata, tom IV, kniga I). Prevodot e na prireduva~ite.

71

Zastapnik na Srbija vo Bugarija, 2 juni 1885 godina Od pred izvesno vreme po stranskite vesnici se javuva za ispra}awe i upa|awe na ~eti od Bugarija vo Makedonija so cel tamu da krevaat vostanie. (‌) Kako {to doznav vo Kistendil72, na granicata kon Turcija pred kuso vreme se slu~il nastan deka bo`em 200 Makedonci od Makedonija upadnale i go ograbile tamo{niot arsenal, odnesuvaj}i do 250 pu{ki, preku 200 revolveri i nekolku iljadi (do 10 000) patroni i deka bugar. vlasti bo`em ne mo`ele da im se sprotivstavat.73 Grigor Prli~ev, 1885 godina Ni nedostasuvaat nam mnogubrojni mudri ma`i, majka Makedonija e mnogu osiroma{ena.

Otkako go porodi velikogo Aleksandra, otkako gi porodi sv. Kiril i Metodij, ottoga{ majka Makedonija le`i na svoeto leglo u`asno iznemo{tena, sosema primrena. (...)

Gre{iv! Prostete mi. Gre{no e da ka`e ~ovek deka Makedonija ne mo`e da ra|a veliki ma`i. Naprotiv, Makedonija e plodorodna i neiscrpno blago~edna. (...)

Blagodarej}i vi vam kolegi, Makedonija }e rodi yvezdopodobni mladi~i. (...)

Za novorodenite mladi~i na Makedonija va{ata radost }e bide ramna so radosta na majkata {to gi rodila, za{to o, vie, uva`eni i sveti zemjodelci gi povivate plodovite na makedonskata zemja.74

72

]ustendil.

Ibidem, 309. Prevodot e na prireduva~ite.

74 Grigor Prli~ev, Voda~ me pra}a tatkovinata, 17, 18).

73

Ilija Kosti},75 20 juli 1886 godina Bugara{tvoto vo Makedonija, gospodine Pretsedatele, od den na den sè pove}e napreduva. Srpskiot element se ugnetuva – nemu mu se zakanuva opstanokot. Imeto Srbin sè poretko se slu{a, a se zamenuva so drugo. Na sekoj Srbin mu pominuvaat mornici koga }e slu{ne od ustata na onoj {to zboruva so ubav srpski jazik deka e roden Bugarin. (…)

Vo Plovdiv osnovaa polugimnazija, podignaa pe~atnica, kade {to }e se pe~atat knigite za {kolite i za narodot. Od taa {kola izleguvale mom~iwa prili~no podgotveni za u~iteli, pa iako ne {irele kojznae kakvo znaewe vo narodot, a go u~ele da ~ita i da pi{uva.

Osven toa, mnogumina76 od niv zaminuvale vo Rusija, kade {to bra}ata Rusi gi primaa podobro od nas. Ruskite varo{i: Nikolaev, Moskva, Kiev ne oskudevaa so bugarski u~enici od site krai{ta, dodeka Makedonec i Starosrbijanec nikade nema{e. (…)

So dobivaweto egzarh po~nuva nova era vo Makedonija. Na gospodinot Ignatiev, ruskiot pratenik vo Carigrad, ne mu be{e te{ko, a u{te pomalku da ja uveri V. porta deka naselenieto vo Makedonija e bugarsko. (…)

Kne`estvoto Bugarija nema{e toga{ dovolen broj podgotveni i pismeni lu|e, rodeni vo nejzinite granici, pa be{e prinudena da go prima vo slu`ba i onoj {to znae barem malku da ~ita i da pi{uva.

Mnogu mesta vo dr`avnata slu`ba zazedoa Makedonci. Dr`avata niv ubavo gi daruva. Im dade dobra plata, a so toa, se razbira, i gi pridobi. Makedoncite se narekoa Bugari. (…) (...)

Narodot vo Makedonija ne e bogat. Sekoj ne e vo sostojba da go isprati svojot sin vo Solun. Za da mo`e sekoj tatko {to saka da go vospita svojot sin, Egzarhijata i vo toa im napravi 75 76

Tetovski u~itel.

Vo originalot stoi: gomilama je wih.

olesnuvawa na Makedoncite. Sekoja poglavna i pogolema varo{ vo Makedonija ima polugimnazii. Bitola, Prilep, Ohrid, Skopje – toa se mestata i poziciite od kade {to Bugarite nè ga|aat vo `ivo srce.77 Programa na dru{tvoto „Srbo-Makedonci“, 1886 godina I Da se izdejstvuva pred Visokata porta da mu odobri vo Carigrad da izdava eden vesnik na ~isto makedonski jazik. Vesnikot }e se vika „Makedonski vesnik“ i }e se pridru`i kon ovaa programa: Politi~kiot del Sekoga{ da gi {titi interesite na Otomanskoto Carstvo.

Da go podigne crkovnoto pra{awe za otka`uvawe na Makedoncite od bugarskiot egzarh, da ja baraat Arhiepiskopijata ohridska, koja }e zavisi od carigradskiot patrijarh, a pod Ohridskata arhiepiskopija da pripadnat site makedonski eparhii. Na makedonskiot narod da mu se doka`uva deka ne se Bugari, deka so Bugarite nemaat ve}e nikakvi vrski, deka Bugarite se neprijateli na makedonskiot narod. Da vodi smetka za svoite narodni osobini, jazik i obi~ai. Da razviva najenergi~na propaganda za isteruvawe na bugarskite vladici i u~iteli od Makedonija i na nivnite mesta da se doveduvaat vladici i u~iteli rodum od Makedonija. a) Filolo{kiot del I. Da se pi{uva na ~isto makedonski jazik, no bidej}i makedonskiot jazik ne e kni`evno obraboten, da se isfrla sekoj bugarski izraz, a da se voveduva srpski… (...)

IV. Redakcijata na ovoj vesnik, pokraj toa {to sekoga{ }e raboti vo nego, }e napi{e na makedonski jazik knigi za osnovni u~ili{ta i vo rok od edna godina }e gi otpe~ati vo Carigrad…78

Gra|a za istorijata na makedonskiot narod od Arhivot na Srbija. tom IV, kniga II (1886–1887), priredil dr Kliment Xambazovski, Beograd, 1986, 48, 49-50, 52 (ponatamu: Gra|a za istorijata, tom IV, kniga II). Prevodot e na prireduva~ite.

78 Dokumenti za borbata, tom prvi, 273-274.

77

Stojan Novakovi},79 6 mart 1887 godina Vo vremeto koga jas sè u{te se nao|av vo Belgrad i koga se rabote{e za moeto imenuvawe za ova mesto, po~nata e rabotata so ~etvoricata Makedonci: Vasilko Kara-Jovovi}, Tomko Popovi}, Naum Jevrovi}, Kosta Grup~evi}.80 Grupa prilep~ani, 2 juli 1887 godina Nie, dolupotpi{anite od g. Prilep, bidej}i sme podanici na Negovoto Imperatorstvo i Veli~estvo Avgusei{i Sultan Habdul Amit II sakame da imame makedonsko narodno u~ili{te i bidej}i nie ne sme po rod Bugari, zatoa ne ja priznavame bugarskata c. op{tina i nivnite u~ili{ta, a za religiozna za{tita go priznavame Papata, no bez menuvawe na dogmite na Pravoslavnata crkva.81 Georgi Babaxanovi} i Vasil Teofilovi}, 22 juli 1887 godina Ponizno potpi{anite rodum sme od Ohrid, Stara Srbija, pa kompromitirani kaj Turcite poradi vojnite na Rusija i Srbija protiv Turcija, prebegnavme, kako {to vi e poznato, so mnogu drugi pod imeto Makedonci, vo Bugarija; toga{ se nadevavme na Rusija – a i sega – no Bugarite po~naa protiv Rusite, pa i protiv nas, pa koga ja preminaa sekoja mera na neu~tivost kon osloboditelite i nie ne mo`evme ramnodu{no da mol~ime, a taka nè isteraa Bugarite, i po na{a `elba ruskiot konzul vo Bukure{t ni dozvoli da dojdeme ovde.82 Stojan Novakovi}, 15 avgust 1887 godina Pop Spase Igumanov e sin na nekoj star pop vo Prilip83.

U{te pred dve-tri godini toj vleze kako reis (upravitel) vo ta79

Stojan Novakovi} (1842-915) ‡ srpski istori~ar, filolog i poli-

ti~ar.

Gra|a za istorijata, tom IV, kniga II, 122. Prevodot e na prireduva~ite.

81 Ibidem, 242. Prevodot e na prireduva~ite.

82 Ibid., 239. Prevodot e na prireduva~ite.

80

83

Prilep.

mo{nata crkovna op{tina, za koja toj samiot, na moeto pra{awe, i ka`a deka na pe~atot nosi naslov „Bugarska pravoslavna op{tina vo Prilip“. Pred edna i pol godina pop Spase, po voljata na mnogu lu|e od op{tinata, mu napi{a pismo na bugarskiot egzarh vo Carigrad so koe se otka`uva od nego i mu odrekuva pokornost, „zatoa {to, veli popot, egzarhot sedi vo Carigrad, a narodot vo Makedonija poradi nego se izlo`uva na gonewa“. Ovaa postapka ne izgleda deka e proizvod na srpskite simpatii, tuku }e bide ili proizvod na katoli~kata propaganda ili izraz na sebi~nata gri`a za li~no spokojstvo, ako ne e u{te vo vrska so ne~istite smetki vo op{tinata. (…) Bidej}i vo Bitola ima nekoja {kola ili zavod na katolicite-lazaristi, koi imaat nekoj zavod za propaganda me|u Bugarite i Makedoncite i vo Solun, toa popot, za da se kurtuli od egzarhot, izjavuva deka }e ja primi unijata i toj i negovata op{tina vo Prilip pod uslov lazaristite (od ovoj) egzarh da go spasat84 i da mu pomognat da podigne crkva i u~ili{te vo Prilip. Lazaristite vetuvaat i po svoi pati{ta se zazemaat i srabotuvaat, ta popot e pu{ten od Bitola i se vratil vo Prilip. (…) (…) Toga{ popot mu ja izrazi `elbata na Patrijarhot vo Prilip da se osnova nova pravoslavna op{tina pod naslovot „Makedonska pravoslavna op{tina vo Prilep“, koja bi imala mo`nosti sosema da ja istisne i kon sebe da ja privle~e dosega{nata „Bugarska pravoslavna op{tina“. Patrijarhot dade zabele{ka na „Makedonska“, napomnuvaj}i deka bi bilo dovolno novata op{tina da se vika samo „Pravoslavna prilipska“ op{tina. (…) No sega odedna{ popot se fatil za zabele{kata na patrijarhot protiv „Makedonska“ i sakal najprvin da mu se dade uveruvawe deka }e mu se odobri molbata, pa toga{ da ja podnese, bidej}i se pla{i Prilip da ne se pogr~i (!) i bidej}i nekoi mu zboruvale deka toa ne e Makedonija, tuku e Jelada. (…)

Kone~niot zaklu~ok e deka vo celata rabota nemame uspeh i deka sè {to mo`eme u{te da napravime e toa i vo ovaa prigoda da go zamolam patrijarhot po svoite pati{ta i na~ini da se zazeme protiv katoli~kata propaganda vo onie krai{ta i protiv zloupotrebata na oddelni lu|e, koi go vle~at narodot i na tie pati{ta samo za da se za{titat sebesi od odgovornost.85 84

Vo originalot stoi: da ga Lazaristi (od ovoga) Eksarha opros-

te.

85 Gra|a za istorijata, tom IV, kniga II, 270-272. Prevodot e na prireduva~ite.

[piro Koprivica, 15 avgust 1887 godina Mojata rabota vo Carigrad zavr{i nepovolno, poradi toa {to popot (pretstavnik na Prilipskata op{tina {to protestirala protiv bugarskiot egzarh) ne sakal kone~no da go priznae patrijarhot, od pri~ina {to nazivot „makedonska“ op{tina (vo sprotivnost „bug(a)rska“) ne zvu~el najprijatno vo gr~ko-patrijar{iskite u{i (Grcite smetaat deka Prilip e nivni). Pa se poka`a i samiot pop kako obi~no makedonski vrtipop, mislej}i kako i mnozinstvoto: „dava{ pari, }e stanam Srbin - ne dava{, }e stanam {to sakam“. (…) Vsu{nost, mi se ~ini deka e dosta i toa {to popot so negovite parohijani ostanal pri ubeduvaweto deka se tie Makedonci, a ne Bugari kako {to se vikale do na{eto doa|awe…86 Stojan Novakovi}, 29 avgust 1887 godina No kako {to na Makedonija polagaat prava Bugarite, Srbite, Grcite i Vlasite, jas ve}e poodamna zabele`av deka prakti~nite Makedonci gi istisnaa popovite, koi kolku {to se mo`e gi molzea poedincite ili sekogo po red, taka {to ~esto ne mo`e da se znae {to vsu{nost tie mislat i ~ii navistina se ~uvstvuvaat.87 Temko Popov, 9 maj 1888 godina Vo predgovorof na ova pismo }e ti predizvestam, oti jas }e se poma~am da ti pi{am, kolku je mo`no, na na{e nare~ie zamestvaj}i onie re~i, koi ja i neznam, so blgarski. Na{eto nare~ie koga mo`elo da diktira na drugite slavjanski nare~ia, ostanale naisiroma{ko i, kako pita~, soru`it raka bilo na blgarskoto, bilo na srpskoto i duri na Ruskoto! Ne otri~am ja oti svoite slavjanski nare~ia, se shodni pomegu si i oti prirodno je da se vzemeet ednoto ot drugoto, a ne do vakvo dered`e (d`e = neznam kako se pi{it) do koe e do{lo na{eto kutro nare~ie, {~o da ne mo`it ~oek da si iska`it mislite, bez da upotrebit blgarski re~i, ako toj imat `iveno u blgarsko, srpski – ako u srpsko. (…)

Da ne se la`ime, Despote, nacionalniot duh u Makedonia do takvo dered`e deneska je stignal, {toto i sam Isus Hristos 86 87

Ibidem, 274. Prevodot e na prireduva~ite.

Ibid., 291-292.

ako slezit od nebono nemo`it da go uverit Makedoneca, oti toj je blgarin ili srbin, osven onie Makedonci u koi veke propagandata blgarska se imat vkoreneno. Za da se uveri{ ti vo ova ne{~o trebit da zeme{ blgarizma pred o~i. Blgarskata propaganda evo veke se ~ineet 20 godini, kade rabotat vo Makedonija, vo najslepite vremina, koga grcizmot – sosvem ~u`da nacia, be{e dafatil da se fkorenvit vo srceto Makedonsko; i Makedoncite koga vidoa zrak ot slavjanizam, frlia se, kako slepi vo pazuite mu, bez da puleet na razlikata mu. Stiga{e za nimi {~o se otkinaa ot grcizmot. No {~o da ~init sega t. j. posle dvadeset godini blgarski maki, akimlaci i nemilosni pari~ni `ertvi?

Se ~init ona, Dragi mi Despote, {~o e prirodno, no za blgarite neo~ekivano t.j. sega sekoj makedonec priznava, oti toj ne je blgarin i glasno ispoveda svojata nacia, ako i da se polzuveet u{~e ot blgarski sretstva, nemajki, razume se, svoi. (...) Zatoa nie, Dragi mi Despote, befme zafatile u{te od lani i dori ot olumlani da prepora~aame da se otvoreet makedonski u~ili{~a so ova nare~ie, {toto kolku je mo`no da se iskorenveet blgarizmite, koi se imeet piknato ot otvaraweto na blgarskite u~ili{~a vo Makedonija, i da se zamestveet so poprirodnite t.j. srpskite. Mene nikoj ne mo`e da me razubedi oti po inakof na~in mo`eat da se zbratimoseet ovie dva bratski naroda i jazika. Najglavnata rabota je Makedonija da se pomakedon~it.88 Isaija Radev Ma`ovski,89 18 juli 1888 godina RE^ iska`ana na 18 juli 1888 godina vo parabrodot „Ricar“ srede rekata Dnepar, vo gradot Kiev, Rusija, od Isaija Radev Ma`ovski od selo Lazaropole, Debarsko, Makedonija.

Mnogu po~ituvani gospoda i slovenski bra}a, pred 40 dena razbravme vo na{iot kraj Makedonija vo Debar i Ki~evo za golemiot radosen nastan – 900-godi{ninata od pokrstuvaweto na bratskiot ruski narod od velikiot ruski knez sv. Vladimir i se podgotvivme nekolku lu|e da dojdeme vo slovenskata velika Rusija za da prisustvuvame na ovoj sve~en golem ruski praznik, no za Dokumenti za borbata, tom prvi, 278-279.

Isaija Radev Ma`ovski (1852-1925) – nacionalno-prerodbenski deec, aktivist vo borbata za osloboduvawe na Makedonija.

88 89

golema `al ne mo`evme da dobieme paso{i za Rusija. No jas se osmeliv i re{iv da dojdam sam i narodot no}e me isprati so solzi на o~i, `alej}i {to ne mo`at pove}e lu|e da dodat vo Rusija. Jas se re{iv, povtoruvam, i trgnav no}no vreme i celi 30 dena odev, kriej}i se od sledeweto na Turcite, i najposle uspeav da dojdam vo slavnata slovenska velika Rusija... Mnogu uva`eni gospoda, makedonskiot staroslovenski narod u{te pred 2500 godini e doveden vo Makedonija od car Karan, koj{to kako car Filip i car Aleksandar bil ~ist Sloven; no pove}e od 500 godini izminaа otkako Makedonija i makedonskiot star slovenski narod se potisnati i se nao|aat pod te{kiot turski jarem. Nie, kletite Makedonci, ofkame i pla~eme, no nikoj ne saka ni da ~ue, pa duri i samite na{i bra}a ni pre~at. Bra}a Sloveni, makedonskiot slovenski narod e obvitkan od najluti i otrovni zmii, toj se davi i se izma~uva od najluti i neumolivi yverovi. Dovolno e nekoj ma`, nekoja `ena ili pak nekoe dete samo da spomene za velika Rusija, za da bidat vedna{ tepani i pcueni na verata i narekuvani ruski |aurу, ta od druga strana kaj nas vo Makedonija se namno`iја protestantite i katolicite, koi na sekoj na~in se obiduvaat da nè napravat protestanti ili da nè pokatoli~at. Vo na{iot Debar imame egzarhiski namestnik - Arhimandrit, no i na toa ni zaviduvaa neprijatelite. Taka, na primer, gr~kiot vladika gi potkupi turskite yverovi i gi natera da go ubijat, kolku i da ni e te{ko trpime, pla{ej}i se da ne padneme pod avstriski jarem. Bra}a ruski Sloveni, celi petstotini godini stanaa ve}e otkako celiot makedonski slovenski narod i celata negova zemja se obgrnati so crni i mra~ni oblaci, koi{to ne ni davaat mo`nost da gledame i da se polzuvame od blagotvornoto dejstvo na son~evata svetlina. Samo slu{ame deka nekade ima i gree golemo i svetlo sonce, no o~ite na makedonskite Sloveni ne go gledaat. Na{ata najgolema nade` e vo velika Rusija, od nea nie ~ekame spas i izbavuvawe. Rusija, koja gi spasi Grcija i Srbija, koja ja izbavi Romanija i slovenska Bugarija, eden den }e ja ispru`i rakata i na nesre}niot makedonski rob i }e go spasi, podaruvaj}i mu sloboda.

Bra}a ruski Sloveni, nie okaenite turski robovi – makedonskite Sloveni, denono}no go molime sevi{niot Bog i na{iot spasitel Isus Hristos da mu dava zdravje i dolg `ivot na Negovoto Veli~estvo ruskiot imperator – edinstveniot mo}en pokrovitel na site slovenski narodi... Nie go molime Boga da gi nadari so sila i krepkost ruskite hrabri orli, da letnat vo vozduh da ja pokrijat cela Makedonija, da gi proteraat lutite zmii i bes-

po{tednite yverovi, }e gi skr{at vekovnite te{ki `lezni prangi, da ja oslobodat vekovnata turska robinka Makedonija.90 Stojan Novakovi}, 8 oktomvri 1888 godina A ako pra{aweto bi se izvadilo od politi~kata sfera, pa bi se poglednalo nau~no i akademski – bi mo`elo, spored stranskata nauka, da se najde deka Makedoncite ja zazemaat preodnata alka pome|u Srbite i Bugarite, {to zna~i deka za ponatamo{nata rasprava, kade so niv, treba da se zemat predvid drugite politi~ki, istoriski i geografski ogledi, i deka vo toa Makedonija li~i na Malorusite, koi taka stojat me|u Rusite i Poljacite, i na Provansalcite vo Ju`na Francija, koi isto taka stojat me|u Italijancite, [pancite i Francuzite. I za kone~nata politi~ka sudbina na dvete mesta presuduvale drugi faktori.91 Kosta [ahov,92 21 oktomvri 1888 godina Pri sè {to sme 2.000.000 lu|e, pak nemame, barem ovde, vo slobodna zemja, eden kakov i da e vesnik, koj }e nè dr`i vo tekot na rabotite {to se slu~uvaat okolu nas i za nas; i koj }e ni slu`i za da gi izrazime na{ite narodni iska`uvawa i misli… Deneska pe~atot e posilen od topot i so nego se slu`at skoro site narodi na svetot, osven nas. (…) Na krajot, nie, Makedoncite, kako sme edni pod dvojno i trojno ropstvo, a drugi prsnati po razni strani, sepak ne smeeme da si ja zaboravime tatkovinata i sme dol`ni da rabotime za podobruvawe na nejzinata polo`ba...

Pobudeni od seto toa, iako so slabi sili, go zapo~nuvame izdavaweto na vesnikot „Makedonija“ so cel i barawe da se podobri polo`bata na Makedonija. Vesnikov „Makedonija“ }e bide daleku od sekakvi partiski intrigi i }e vodi nezavisna politika po makedonskoto pra{awe. Stranicite }e bidat slobodni za sekoj rodoqubec samo ako se pi{uvani vo duhot na vremeto i celta...

Isaiйя Radev Ma`ovski, V’zpominani na Isaйя Radev Ma`ovski roden na 9 mart, 1852 godina, v selo Deb’rsko-Makedoniя, Sofiя, 1922, 2627. Prevodot e na prireduva~ite.

91 Bla`e Ristovski, Portreti i procesi, I, Skopje, 1989, 551. Prevodot e na prireduva~ite.

92 Kosta [ahov (1862-1916) ‡ publicist, prv pretsedatel na MMKD vo Sofija, sorabotnik na sp. „Loza“, urednik na v. „Makedonija“.

90

Zada~a na v. „Makedonija“ e da se bori za duhovnoto i kulturnoto izdigawe na Makedoncite.93 V. „Makedonija“, 11 noemvri 1888 godina Deneska, na pr., sekoj Makedonec, koga go spomnuva Aleksandar Makedonski, veli: „Nie sme go imale car Aleksandar Veliki“. So tie zborovi toj si naumuva za bleskaviot period i veli~ieto na Makedonskata dr`ava. Aleksandar Makedonski stoi pred liceto na Makedonecot kako nacionalna gordost. Taa nacionalna gordost deneska ima za nego intelektualno zna~ewe pri odnosot za postignuvawe na idejata za samostojnost. Velikata Makedonska dr`ava vo liceto na Aleksandra £ ima napraveno ogromna polza na naukata.94 Ivan Haxi Nikolov,95 1888 godina Nakaj noemvri u~itelite, rodum od Bugarija, podnesoa molba do direktorot, da im se dozvoli da se hranat vo pansionot, pri {to da si ja pla}aat hranata. Im se dozvoli. Hranej}i se zaedno, bev svedok na nivnite postojani prefrluvawa na smetka na makedonskite Bugari, obvinuvaj}i gi za slab patriotizam – „}e mi daj{ pari, }e se ~inam Bugarin“ i sl. na toa. Jas im ja istaknuvav borbata na makedonskite Bugari protiv tu|ite propagandi, koja borba e pointenzivna i pogolema odo{to e borbata na Bugarite od drugite bugarski geografski oblasti, Dobruxa, Mizija i Trakija, tuku tie postojano prodol`uvaa da gi ismejuvaat svoite jugozapadni sonarodnici, ~ii deca bea povikani da gi obu~uvaat i vospituvaat.

Eden den bevme izlegle kraj moreto, da pieme kafe vo kafeanata „Belvi“. V. K’n~ev be{e mnogu zborlest, i me|u drugoto vo svoite prika`uvawa re~e deka toj do{ol za u~itel vo Solun, za ja da pobugari Makedonija. Toa be{e preterano i silno re~eno.

Mu prigovoriv deka ne biva da zboruva taka i da se natcenuva sebesi, bidej}i Makedonija odamna e bugarska i deka makedonskite Bugari odamna vodat borba protiv rutinata; nejze £ e potrebna

Dokumenti za borbata, tom prvi, 282-283.

Bla`e Ristovski, Portreti i procesi, I, 226.

95 Ivan Haxi Nikolov (1861-1934) ‡ u~itel, kni`ar, revolucioner, sorabotnik na MMKD, eden od osnova~ite na MRO (1893).

93 94

prosveta {to treba vistinski da ja {irat site u~iteli i duhovnici. K’n~ev se po~uvstvuva zasegnat i ottoga{ po~na da me mrazi.96 Petar Draganov,97 1888 godina Makedonskiot zbornik (Collection Mac#donienne) makar {to se izdava od strana na bugarskata Egzarhija pod redakcija na g.

Ofejkov so ~isto propagandisti~ka cel, t. e. so cel da se odbrani velikobugarskata ideja vo Makedonija od pretenziite na isto takvata srpska ideja, ednovremeno so toa, izgleda, }e dade cenet pridones i vo riznicata na makedonistikata, za{to vo ovoj zbornik, sudej}i spored podatocite {to mu prethodat, }e izlezat 1.500 obrasci od site krai{ta na makedonskoslovenskata provincija, Spomeni. I. H. Nikolov, D. Gruev, B. Sarafov, J. Sandanski, M. Gerxikov, d-r H. Tatar~ev, Skopje, 1995, 47. Vo knigata „Traktati za soncequbivite“ (Skopje, 1974, 122-123), Gane Todorovski dava fragmenti od memoarite na Haxi Nikolov koi se razlikuvaat od onie na [aldev: „У~itelite vo gimnazijata, za da imaat poevtina hrana, pobaraa da se hranat zedno so nas – vospita~ite i da ja pla}aat храната po cenata na ~ineweto. Nivnata molba Egzarhijata ja uva`i i po~navme site u~iteli i nadgleduva~i da se hranime zaedno. Za seto vreme na ru~ekot i sekoj den edinstveniot razgovor be{e za Makedoncite. Kakvi li ne navreduva~ki zborovi izgovoruvaa po adresa na Makedoncite: ’Makedonci – gnili konci‘, ’daj mi pari za da stanam Bugarin‘, ’mуur mi e, i ovde go klavam i onde go klavam‘ itn. itn. – izop{to, kako da se Makedoncite bez patriotizam, nesoznatelni, ete taka – divjaci, bez sekakvo nacionalno ~uvstvo. Ovie obvinuvawa i navreduvawa se slu{aa glavno od Vasil K’n~ev i Petko Ma{ev. (...)“ „Se jadosuvav mo{ne mnogu, bidej}i znaev kakvi zatvorawa, materijalni i moralni `rtvi podnele Makedoncite vo borbata so Patrijar{ijata, kakov silen patriotizam projavuvale, gi branev Makedoncite voop{to, ja objasnuvav pojavata na srpskite u~ili{ta vo Makedonija..., tuku ni{to ne pomaga{e – navredite i zagor~uvawata ne prestanuvaa. Najposle, eden den im rekov: ’Gospoda, jas vi zabranuvam da zboruvate po adresa na Makedoncite! Ako prodol`ite da zboruvate po adresa na Makedoncite, }e proizleze golem skandal!‘ Ka`anoto kako so no`, gi prese~e razgovorite za Makedoncite. (...) Eden den vleguvam vo odajata na Dim. H. Ivanov i Petar Mi{ev po inercija prodol`uva da zboruva: ’Makedoncite, xanam, Makedonci, s è okolu parata‘. (…) Koga me vide, zapre i go promenija razgovorot. (...) Po moe sfa}awe D. H. Ivanov, V. K’n~ev i Petko Ma{ev bea golemi makedonofobi, za V. K’n~ev barem na zborovi. Od prviot den u{te koga dojde prikve~er, {estmina u~iteli otidovme na pro{etka pokraj moreto i sednavme vo kafean~eto ’Belvi‘. Otkako sednavme, dodeka stanavme, sè K’n~ev zboruva{e... Me|u drugoto re~e: ’Jas dojdov za u~itel vo Solun so ambicija da ja pobugaram Makedonija‘, itn.“ 97 Petar Danilovi~ Draganov (1857-1928) ‡ ruski slavist i istra`uva~-makedonist.

96

zapi{ani od samite Makedonci i isprateni vo bugarskata Egzarhija od nejzinite dejci i u~iteli vo Makedonija. Mo{ne uspe{no e izbran i naslovot na ovoj zbornik: toj ne e nare~en so bugarskoto, tuku so neutralnoto makedonskoslovensko ime (Mac#doine Slaves). Ova go izrazuva streme`ot na zbornikot za objektivnost vo idnoto razre{uvawe na filolo{kiot spor, koe edna{ za sekoga{ treba da presudi ~ii se ovie obrasci – srpski ili bugarski, im pripa|aat li tie na pretendentite delumno ili napolno, i nema li me|u niv takvi {to }e treba da ne mu pripadnat nitu na Srbinot, nitu na Bugarinot, tuku samo i edinstveno na Makedonecot. (...)

Raspolagaj}i so seto ova, slovenskata filolo{ka nauka bi bila vo sostojba, edna{ za sekoga{, da go razre{i makdonskiot jazi~en spor i bespristrasno da presudi {to vo ovie tri makedonsko-slovenski zbornici mu pripa|aat na bugarskoto nare~je, {to – na srpskoto nare~je i, sosema prirodno, {to e ona koe ne mu pripa|a nitu na srpskoto, nitu na bugarskoto, tuku sostavuva sopstvenost samo na oddelnoto, samobitnoto makedonsko nare~je.98 Stojan Novakovi}, 1888 godina Najposle, postoi u{te edna pojava koja ne mo`e da se ispu{ti od predvid. Toa e streme`ot na makedonskiot narod da ostane sam za sebe, koj bara pat po sredinata na site gorespomenati streme`i. I ovoj streme` po~na da se budi osobeno od sprotivnostite me|u bugarskiot i makedonskiot govor i me|u bugarskiot i makedonskiot karakter, od vremeto koga bugarskata propaganda po~na so golem pritisok i ostrina da udira vrz makedonskite osobenosti, vo imeto na panbugarizmot. Duri me|u platenite profesori na bugarskite sredni u~ili{ta na Makedonija se nao|aat lu|e vo koi se budat ovie streme`i tokmu onaka kako {to se gleda me|u Malorusite protiv uniformitetot ruski. Ne e bez zna~ewe, i ne mo`e da se objasni so pri~ini poznatiot fakt, deka proletta na 1885 godina, po bugarskite javni sobiri za Makedonija, sleduvaa vedna{ javni sobiri na Makedoncite vo Srbija, na koi zedoa u~estvo site Makedonci {to prestojuvaat po Srbija. Posilno dvi`ewe }e gi izvede u{te na pogolema svetlina ovie strui, {to sega u{te mu gi davaat na istoto prvite znaci na `ivotot.99

98 99

Dokumenti za borbata, tom prvi, 311, 313.

Ibidem, 281-282.

Slavjanskomakedonskata kni`evna dru`ina, 1888 godina Taka, vo 1888 godina se obrazuva od emigranti Makedonci vo Sofija „Slavjansko-Makedonska Kni`evna Dru`ina“ pod pretsedatelstvo na Georgija Pulevski, so cel da ja prerodi narodnata makedonska literatura, bugarskata vlada ja rasturi i mnozina nejzini ~lenovi gi istera od granicite na Kne`evstvoto.

Po dve godini vo taa ista Sofija bugarskata vlada gi zatvori ve~ernite {koli, specijalno otvoreni za emigrantite Makedonci-zanaet~ii, rakovoditelite na ovie {koli, makedonskite patrioti: Damjan Gruev, Del~ev, Petre Pop-Arsov i mnogumina drugi, gi protera od Bugarija.100 Aleksandar A. Rostkovski,101 28 januari 1889 godina Spored zborovite na istiot toj Kirijazi, me|u muslimanite nacionalnite idei se mnogu pora{ireni, otkolku me|u hristijanite, taka {to od prvite ve}e 90% me~taat za nacionalna prerodba, dodeka me|u hristijanite edvaj deka bi se nabrojale do 60%; ostanatite 40% hristijani se pogr~eni. (...) (…) Bugarskite vesnici, {to specijalno se zanimavaat so makedonskoto pra{awe, kako na primer „Vardar“, „Avtonomija“ i drugite, ja propovedaat neophodnosta za Makedoncite, t. e. za Bugarite, da se soedinat so Albancite i da baraat zaedno avtonomna uprava. Vo poslednite broevi od ovie vesnici se predlaga da bide formiran eden Albano-Makedonski revolucioneren komitet, so cel da se oslobodat od istiot neprijatel – Turcite. (...)

Nacionalizmot e ve}e razbuden i zatoa sekoj obid za negovo uni{tuvawe e osuden na neuspeh; toa e fakt, so koj e neophodno da se smeta. I nam ni e neophodno odnapred seriozno da se zafatime so toa pra{awe i da ne im dademe mo`nost na Avstrija i na Italija da go zemat dvi`eweto vo svoi race i da go povedat nego po neprijatelski za nas pat… Poddr{kata na Grcite vo nivniot streme` da eliniziraat, nam osven pakost ne mo`e da ni donese Upravda, KømÍ bыla BolgarіÔ dlÔ Makedon˜i., „Makedonskій golosÍ (Makedonski glas)“, g. I, br. 5, S.-PeterburgÍ, 5 SentÔbrÔ 1913, 77.

Prevodot e na prireduva~ite.

101 Aleksandar Arkadievi~ Rostkovski (1860-1903) ‡ ruski konzul, prijatel na K. Misirkov.

100

ni{to drugo, bidej}i pomagaj}i im na Grcite, }e gi otturneme drugite, a qubov od Grcite sepak nema da dobieme. Makar {to ni od drugite narodi ne treba da se o~ekuva nekoja posebna polza, sepak, podobro e tie da bidat razdrobeni, za da ne bidat silni; kolku pove}e narodi }e ima ovde, tolku podobro. (...) (‌) Vo sega{niov mig samite Bugari se dr`at cvrsto do {izmata, kako za sto`er na spas na svojata nacionalnost od srpskata propaganda i po niedna cena nema da se pomirat so Patrijar{ijata, pa duri ni pod uslov vo onie delovi od Makedonija, kade {to e naselenieto slavjansko, da ostane slavjanskata bogoslu`ba i istite takvi u~ili{ta, bidej}i niv }e gi iskoristat Srbite za svojata propaganda me|u Makedoncite, koi }e prestanat da se pla{at, pri preminuvaweto na srpska strana, od mo`nosta za zabrana od Patrija{iskite Vladici na crkovnoslavjanskata bogoslu`ba vo crkvite. (...)

Samite Srbi objasnuvaat, deka porano tie svoeto vlijanie go imaat svrteno kon Bosna i Hercegovina, i duri otkako zagubija sekakva nade` koga i da bilo niv da gi dobijat, bea prisileni da go svrtat pogledot na Makedonija i da pobaraat ovde izlez na more, bez {to Kralstvoto ne mo`e da `ivee‌ Zboruvaj}i go ova, Srbite dodavaat, deka Rusija bi trebalo da im pomogne, bidej}i Bugarija, imaj}i gi Varna i Burgas, bi mo`ela da postoi bez Makedonija, dodeka za Srbija ova pra{awe e pra{awe na `ivot i smrt. Dodeka se odviva borbata me|u Srbite i Bugarite za idnoto zavladuvawe na Makedonija, Grcite }e ja iskoristat svojata sega{na polo`ba i, nevoznemiruvani pove}e od Slavjanite, }e ja zacvrstat svojata polo`ba vo Ju`na Makedonija, t. e. }e ja postignat svojata cel, bidej}i tie ve}e prestanaa da sonuvaat za Severna (Makedonija) i bea prisileni da ja priznaat nea za slavjanska. (...)

Site isprekrsteni vo Makedonija i neprijatelski ednite na drugite propagandi ÂŁ nosat na zemjata straotna pakost. I koga ne stanuva zbor ni za razvratni~koto vlijanie vrz naselenieto, koe, zaradi materijalni pridobivki, e spremno bezmalu kataden da si ja menuva svojata nacionalnost, propagandite pribegnuvaat, so cel da ja zaslu`at milosta na vlastite, kon kodo{tva i naklevetuvawa na sopernicite, pri {to ne ja krijat svojata radost, koga }e im uspee da ÂŁ nanesat zaguba na drugata hristijanska op{tina. (...)

Kako posledica od takviot odnos na propagandite, ovde{nite `iteli po~nuvaat da go sfa}aat zna~eweto na gromkite frazi, iska`uvani otade granicata, za `elbata da bidat oslobodeni

bra}ata od pod turskoto igo, dodeka vsu{nost glavnata rolja ja igra al~niot egoizam, {to saka sè da prisvoi i ni{to da ne im dade na drugite. Otade stanuva sosem sfatliva `elbata na Makedoncite da se oslobodat od site ovie neprijatelski ednite sprema drugite propagandi i da baraat spas od Turcite vo sproveduvaweto na idejata deka „Makedonija e na Makedoncite“. Dokolku ovaa ideja nekoga{ se osu{testvi, toga{ na toa }e bide mo`no samo da mu se raduva, bidej}i na toj na~in Makedonija za prvpat }e se oslobodi od raznite naru{iteli na poredokot, a kako vtoro, Makedoncite, svrtuvaj}i im grb na pretstavnicite na neprijatelskite me|u niv balkanski dr`avi, }e ja vlo`at seta svoja nade` vo Rusija i beskprekoslovno }e gi slu{aat nejzinite soveti.

Samostojnoto Slavjansko makedonsko Kne`estvo, {to }e se prostira do granicata na Albanija, }e uni{to`i isto taka so samata svoja pojava sekakov povod za razdori me|u Srbija i Bugarija.

Ovde{nava inteligencija, nezainteresirana za propagandite, poka`uva strahuvawe, deka ustrojstvoto na avtonomna provincija od Makedonija e opasno, sè duri e Bugarija vazalno kne`evstvo, bidej}i bi mo`elo da se povtori Isto~no-Rumeliskata istorija, pa Bugarija da ja prisoedini kon sebe Makedonija, prireduvaj}i ja komedijata na nazna~uvawe na Knezot za General-Gubernator. Kako {to se ~ini, Bugarite prvi se imaat doseteno za postoeweto me|u Makedoncite na seperatisti~ki tendencii i tie prezemaat merki za nivno iskorenuvawe. So ovaa cel tie postepeno gi zamenuvaat u~itelite, mesnite, tuka rodenite, so onie {to se ispra}ani od Kne`evstvoto; dodeka ovde{nite Makedonci tie gi premestuvaat na slu`ba vo Bugarija; na toj na~in samo vo tekot na 1898 godina tie uspeaja 25 procenti od ovde{niot u~itelski personal da go popolnat so ~isti Bugari.102 V. „Makedonija“, 19 avgust 1889 godina No sega, po na{eto politi~ko rascepuvawe, vo na{ata Makedonija tukure~i ne se gleda takva borba, pa po sè izgleda site i ni go otka`uvaat sega pravoto na takvata borba, stremej}i se o~igledno da nè zavladeat, duri mnozina i od slobodnite Bugari, makar i bez osnova, gledaat so edna ~udna nedoverba vrz edna posaSimon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i dele`ot, prv tom (1894-1901, 1902), Kumanovo, 1995, 127, 129, 130, 134-135, 141, 149, 150-151 (ponatamu: Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i dele`ot, prv tom).

102

mostojna borba od strana na Makedoncite. Se gleda deka site mu go otka`uvaat pravoto na Makedoncot i samiot da se bori za olesnuvawe na svojot `ivot, kako stradalec da si go izdignuva glasot i toj. Site samo edna i ista pesna peat: „da gi oslobodime na{ite bra}a“, no da im pomognat na svoite bra}a da si se oslobodat za sebesi nikoj ne saka da pomaga... Site, se gleda, se pla{at od edna samostojna borba na Makedoncite i nikoja sosedna dr`ava dosega ne dava da se razvie takva, koe, bez somnenie, si gi ima pri~inite... (…)

Nie ne mo`eme da go barame svojot spas uspe{no nitu kako Grci, nitu kako Srbi, nitu kako Bugari, tuku kako Makedonci, na koe, veruvame, site }e poglednat so dobro oko.103 Marko A. Mu{evi~,104 18 septemvri 1889 godina Ovde nakratko }e vi objasnam deka treba i kako treba da se raboti za da mo`eme da gi postigneme na{ite celi vo Stara Srbija i vo Makedonija.

1) Prvo, treba ova da im go dademe na Makedoncite: ednakvi prava na site {to se nao|aat ovde, vo cela Srbija i vo celoto Kralstvo, i da se ~uvstvuvaat isto kako ovde{nite srpski sinovi bez kakva bilo razlika.

2) Sekoj Makedonec koj bi sakal nekakva slu`ba, da mu se dade spored negovite sposobnosti, za{to toj bi bil sposoben od najmaliot, pa do najvisokiot slu`benik.

3) Treto, da se sotrat nekoi sme{ni imenuvawa na na{ite Makedonci, takanare~eni pove}e vo Srbija (Rekalii). Drugi gi vikaat ^okalii…105

Edinъ Makedonecъ, Mnønie za rø{avanie Makedonskiя vъprosъ, „Makedoniя“, g. I, br. 36, Sofiя, 19. VIII 1889, 143. Prevodot e na prireduva~ite.

104 Marko A. Mu{evi~ ( ?- ok. 1920) ‡ ikonopisec, sobira~ na narodni pesni, makedonski kulturno-nacionalen deec.

105 Gra|a za istorijata na makedonskiot narod od Arhivot na Srbija, tom V, kniga I (1890), priredil dr Kliment Xambazovski, Beograd, 1988, 8 (ponatamu: Gra|a za istorijata na makedonskiot narod, tom V, kniga I).

Prevodot e na prireduva~ite.

103

Temko Popov, 1889 godina KOJ E KRIV Pojke od deset godini ima od kako nije Makedoncive nemame duhovno na~elstvo po na{ive mesta, od koje i najmnogu stradaat na{ive crkveni i u~ili{ni raboti. (…) (...) Tuku sme ti skrstile race, i sme ostajile rabotata na Boga, bez da gledame kako od den na den gasneme duhom, i oti ako ja terame vaka rabotava, kao {to sme ja terale do sega, ke dojdeme do ni{to, i togaj ke imaat pravo sveton da veljat, oti pome|u nas Makedoncive nema intelegencija, a sis me {orolo{~iji i gotoa~i…

Ami ako vo edno op{testvo, vo eden narod nema intelegencija, togaj toa op{testvo ne se veli op{testvo, toj narod ne se veli narod, tuku zbir{tina. Deneska, koga svetot se pe~ali ne da ima inteligencija vo svojot narod, a sijot narod da je takov, nije siromasi si odime kao rakot! Ne za falenje ke ka`a, oti nije Makedoncive od natura ne sme darujani da valime, i ne valime kon nazad, kon mrak, a, naprotiv, na{ otli~en beleg bil i je: bistrina na umot, ljubov kon naukata i kon druzite trgovski zavzimanja. A pak sega {to ne zede matnata i sme olku ni{ti duhom! (...)

Mene mi se ~ini, oti pri~ina na ovaa na{a umstvena paralizija je – ama ke ka`a golem zbor, i, moljam, nikoj da ne se trevo`i i da ne me krivi, pred da me islu{a – je, veljam, Egzarhijata i egzarhiskite milosti. Taa egzarhija i tija nejzini milosti ne napravija gotoa~i. Tija u~iteli {to ni ji pu{ta darom, i tija u~ili{ta, {to ji krepi taa, napraija ovaa umstvena debeljaana vo na{aa tatkojna. (…) A, mi se ~ini, inaku ke be{e, ako se pe~ale{e sekoja op{tina za svojte u~ili{ta i sekoj gragjanin daa{e svojata aspra za platata na u~iteljot. Togaj ke videvme nije kako ke se ope~ale{e op{tinata da pogodi najdobri u~iteli i gragjaninot ke gleda{e u~ili{teto kao svoje oko, za{to se otvorilo so negoijot pot. (…) Ama ke re~e nekoj, oti, ako ne beja ovija Egzarhiski milosti, nije ke nemavme u~ili{ta. Ne, toa ne je verno. Nije tolku dobro mo`evme i mo`eme da imame potrebnite si u~ili{ta vo tatkojnata na{a, {to da nemavme potreba, kao {to se doka`uje podolu, od nikakvi pomoki davani po takov na~in, {to rasipujat naravstvenosta na op{testvoto i go pravat ni voda, ni kiselina! Ami {to da se pak za onija pansioni vo Solun, vo Skopje, vo Bitolja? Ami tija na pansioni li, ili na siropitali{ta prilegaat? Vlegol mi ti brate moj, onaj siromav u~enik vo toj pansion so iljada molbi, so iljada poni`ujenja i,

dur da svr{i gimnazija, u{te kakvi ne ke pretrpi, i, preku sedumte godini, kakvi i druzi despotizmi-jani~arluci, {to, se vikaat disciplina od strana na upravitelite neke upra`nat nad negovata krevka du{a, taka {to, svr{ujejki u~ili{te, ke izleze toj vo op{testvoto tolku ni{ti duhom i so tolku sma~kana i pla{liva du{a, {to ti se ~ini oti izlegol od nekoj zatvor. Oh, nevina mlade`, nemoj da se ljutite: vija ne ste vinovni! (...)

Inako, ako nija Makedoncite ne bevme vo edno paralizirano sostojanie, vo koje sme dovedeni, kao {to veke sekoj znae, od Egzarhijata – ne ke trpevme ova polo`enije na rabotive.106 Vladimir Kari},107 19 april 1890 godina Zasega od moja strana bi mo`el da vi prepora~am eden ~ovek, za koj ima pri~ini da se veruva deka }e ni poslu`i sosema verno. Toa e Temko Popovi} od Ohrid, no koj podolgo vreme `ivee vo Solun so semejstvoto. Toj bil ekonom vo Bugarskata gimnazija vo Solun, no kako Makedonec, gledaj}i kako Bugarite gi pobugaruvaat mom~iwata od Makedonija, gi zamrazil, poradi toa istapil od zavodot i po~nal da mu se pribli`uva na na{iot konzul vo Skopje i na Srbite koi `iveat tamu. (...)

Temko, koj ovde vo Svetosavskiot pansion ima i brat, ve}e veliko{kolec, poznavaj}i gi sostojbite i odnosite na bugarskata propaganda i kako Makedonec, poznavaj}i gi tamo{nite lu|e i priliki, bi bil od golema korist vo site na{i tamo{ni dejstvuvawa108 ako bi se anga`iral so sedi{te vo Solun‌109 Dimitrie Bodi,110 28 juli 1890 godina Kako odgovor na ova Va{e pismo ~est mi e, gospodine ministre, da Vi javam deka u~enicite {to mi se javuvaat mene vo pogolem del odovde, od Bitola, ve}e zavr{ile po nekoj klas gimnazija i zatoa sakaat da go promenat zavodot i bi sakale da u~at vo Belgrad.111 Niv ne mo`e da gi privle~e ni Prizren, ni Prizrenskata bogoslovija, bidej}i i ednoto i drugoto e polo{o od Dokumenti za borbata, tom prvi, 283-285.

Srpski konzul vo Skopje.

108 Vo tekstot stoi: preduzeћima.

109 Gra|a za istorijata, tom V, kniga I, 146. Prevodot e na prireduva~ite.

110 Konzul na Kralstvoto Srbija vo Bitola.

111 Vo tekstot stoi: {to bi hteli u Beogradu da se u~e.

106 107

bitolskite gimnazii, i spored toa nikoj od niv nema da ja primi mojata ponuda. A ako nekoj i ja prifati, se postavuva pra{aweto }e mo`e li Prizren da gi srbizira onolku kolku Belgrad, bidej}i Makedoncite se malku razli~ni od St. Srbijancite.112 Vladimir Kari}, 13 avgust 1890 godina Kako {to vi e poznato, gospodine Ministre, Upravata na Prizrenskata bogoslovija dosega malku se osvrnuvala na Makedonija. Otkako e ovaa Bogoslovija vo `ivot do denes, mislam deka nitu eden Makedonec nema zavr{eno kurs vo nea, tuku site bile ili Starosrbijanci ili Crnogorci.113 Xon Blant,114 30 avgust 1890 godina …Belgradskiot vesnik „Odjek“ objavi deka pristignuvaweto vo Solun na bugarskiot skopski vladika Teodosij predizvika nemiri kaj Grcite, Makedoncite i kaj Srbite, poradi {to vladikata mora{e da ostane izvesno vreme na parabrodot, od koj podocna izleze tajno i prepraven go prodol`i svojot pat za Skopje…115 V. „Makedonija“, 10 septemvri 1890 godina Ako navistina se to~ni informaciite {to gi dobivme od nekolku mesta od Makedonija i drugi vo taa smisla od Romanija, vo eden dosega golem del pak na{inci se razodila idejata da rabotat za osloboduvaweto na Makedonija vo samostojna dr`avi~ka.

Vo taa grupa napolno is~eznala mislata deka e vozmo`no nekoga{ soedinuvaweto na Makedonija so Severna Bugarija i sl. Centarot kade }e £ bide ne se znae, no vo sekoj slu~aj nekade nadvor od na{ite krai{ta.116

Gra|a za istorijata, tom V, kniga I, 365. Prevodot e na prireduva~ite.

113 Ibidem, 396.

114 Britanski generalen konzul vo Solun.

115 Britanski dokumenti za istorijata na Makedonija (1886-1900), tom V. Redakcija d-r Dragi \orgiev. Izbor i prevod Zorica Bo`inovska, Skopje, 2005, 267-268 (ponatamu: Britanski dokumenti, tom V).

116 V. „Makedoniя“, g. II, br. 35, Sofiя, 10. IX 1890, 1. Prevodot e na prireduva~ite.

112

V. H. D. Hegard,117 6 oktomvri 1890 godina Slu`beniot vesnik od 22 septemvri (4 oktomvri) objavuva Rozai Decrea so koj, vo soglasnost so zakonot, se odobruvaat pravilata spored koi e osnovano vo Atina dru{tvoto nare~eno „Makedonsko bratstvo vo imeto na siroma{nite“.

Spored praviloto 1, glavnata cel na Dru{tvoto e da im pomaga na Makedoncite {to se siroma{ni i nesposobni za rabota.

Praviloto 2 istaknuva deka Dru{tvoto }e im pomaga materijalno i moralno na siroma{nite Makedonci na toj na~in {to }e obezbeduva knigi za siroma{nite u~enici od dvata pola, kako i so otvorawe ve~erni u~ili{ta.

Pravilata 3 i 4 se odnesuvaat na redovnite i po~esnite ~lenovi. Prvospomenatite mora da bidat Makedonci {to se vo sostojba da gi promoviraat celite na Dru{tvoto, a vtorospomenatite se lica {to se odlikuvaat so svojata polo`ba i patriotizam…

Naslovot na Dru{tvoto mo`e, na nekoj na~in, da zala`e, bidej}i smislata na celiot dokument poka`uva deka Dru{tvoto pove}e se stremi kon politi~ki celi, otkolku kon pomo{ta na siroma{nite Makedonci…118 Stojan Novakovi}, 27 noemvri 1890 godina Kon prvite {est knigi e dodadeno posle so naredba na Ministerstvoto {to vi e dovereno pe~ateweto na „Makedonska ~itanka“ od g. M. Veselinovi}… A i od prvite {est knigi dadov da se pe~ati re~isi sekoja vo pogolem broj primeroci otkolku {to e predvideno. Dokolku so toa e zgolemen tro{okot za pe~atewe, istiot e namalen vo odnos na Srpskiot bukvar, zatoa {to se upotrebeni ilustracii i hartija koja vo pogolem broj bila nabavena vo po~etokot za pe~atewe na Makedonskiot Bukvar.119

Britanski diplomatski pretstavnik vo Atina.

Britanski dokumenti, tom V, 264.

119 Gra|a za istorijata, tom V, kniga I, 584-585. Prevodot e na prireduva~ite).

117 118

Karl Hron,120 1890 godina Spored toa mo`e da se potvrdi deka makedonskiot jazik so svoite sopstveni zakoni za razvitokot na glasovite kako i spored negovite gramati~ki pravila formira eden sopstven jazik {to dosega nema svoja sopstvena literatura i koj poradi toa se potpira na srodnata bugarska literatura, koja vo nikoj slu~aj ne stoi vo nekoi pobliski odnosi otkolku samo vo op{to srodstvo. Ponatamu, sigurno e deka makedonskiot jazik e poblizok do bugarskiot otkolku do srpskiot jazik. (...)

No, vo sekoj slu~aj mo`e da se doka`e, kako spored nivnata istorija, taka i spored nivniot jazik, deka Makedoncite ne se nitu Srbi, a u{te pomalku Bugari, tuku se poseben narod, imeno direktni potomci na onie slovenski pradoselenici, koi go naseluvale Balkanskiot Poluostrov u{te dolgo pred srpskata i bugarskata invazija i koi ne se izme{ale nitu so eden od ovie dva naroda.121 Ohridskoto gra|anstvo, 1890 godina Do Negovata Svetost Velikiot Patrijarh vo Carigrad Nie vernite podanici na Negovoto Veli~estvo carot Sultan Abdul Hamid I od dolgo vreme nemame crkovna sloboda, a od 1892 godina stanavme u{te pove}e zabludeno stado, za{to dojdovme pod Bugarska egzarhija, zabludeni od bugarskata propaganda.

Taka i nie stanavme {izmatici.

Nie, Slovenite od Makedonija, od sekoga{ sme imale svoja crkva, Ohridska arhiepiskopija, koja ima{e sedi{te vo na{iot grad. Denes nie bi sakale odnovo da si ja vratime i taka `iveeme vo sloga so Velikata crkva.

Bidej}i nam ni e potrebno Va{eto sveto blagovolenie po odnos na na{ata slovenska crkva vo Makedonija, poradi toa Ve molime, makar i da sme izmameni od strana na Bugarite, da ni prostite, bidej}i ste blag Hristov slu`itel i da ni ja obnovite na{ata crkva.

Karl Hron (1852-1912) avstriski publicist.

Karl Hron, Narodnosta na makedonskite Sloveni. Redakcija i komentari: Dr Hristo Andonov-Poljanski. Skopje, 1966, 18, 25.

120 121

Pokraj toa {to Bugarite nè izmamija i izlagaa, tie ni go otfrlaat i jazikot, ni gi menuvaat i na{ite sveti obi~ai i ja menuvaat i seta na{a lika i prilika. Nie toa ne mo`eme pove}e da go trpime i ne sakame na{ite deca da nè kolnat nas i grobovite na na{ite prededi.

Sega nie se oddelivme od Bugarite i sami so~inuvame slovenski op{tini vo Makedonija, i so~inuvame samostoen narod.

Kako takvi, nie sakame da imame na{a crkva, na{i u~ili{ta. Nie si najdovme i na{i u~iteli, koi gi pla}ame i izdr`uvame.122 Nikola Naumov,123 23 fevruari 1891 godina I taka, zborovite „ne ni treba egzarh, tuku Karaxata“ napolno mo`at da se primenat kon makedonskoto pra{awe. Nikakvi „legalni pati{ta“ ne mo`at da pomognat za razre{uvaweto na maked/onskoto/ pra{awe, za{to ne malku legalni pati{ta mo`at da se vidat vo minatoto {to se ostanati „pusti pati{ta“ vo odnos na Turcija. Zatoa, vreme e ve}e makedonskata inteligencija da prezeme samata inicijativa za razre{uvaweto na svoeto pra{awe; minatoto da £ poslu`i kako lekcija; da ne ostava makedonskoto pra{awe da go eksploatiraat i da go monopoliziraat; da poka`e pred celiot obrazovan svet deka Makedonija ima svoja inteligencija {to e vo sostojba da gi `rtvuva ne samo li~nite interesi, no duri i samiot svoj `ivot za dostignuvaweto na idejata i so toa da poka`e deka i makedonskiot narod, bez razlika na vera i narodnost, e dostoen za politi~ka sloboda i kultura, postavuvaj}i go principot: „Politi~koto maked/onsko/ pra{awe vrz makedonska po~va“, a sredstvata: sloboda ili smrt.124

Dokumenti za borbata, tom prvi, 287-288.

Student, eden od osnova~ite na MMKD vo Sofija.

124 Áno{eskiŸ, InteligenciÓ! ^erno da ti e liceto!, „MakedoniÔ“, g. III, br. 7, Sofiя, 23. II 1891, 1-2. Zad psevdonimot Juno{eski stoi Nikola Naumov. Prevodot e na prireduva~ite.

122 123

Teodosij Gologanov,125 22 juni 1891 godina ^udna e promislata Bo`ja, a u{te se po~udni pati{tata negovi. Hristos propoveda{e qubov me|u lu|eto i za nea otide na Krst, a nie lu|eto, vo imeto na Hristova qubov, so negoviot najsvet simbol – Krstot, {irime me|u lu|eto najgolema omraza i gi potisnuvame duhovno i nacionalno, ubeduvaj}i gi deka dobro im ~inime. Taka i na{ata sveta Egzarhija na ~elo so Bla`eniot Egzarh Josif I pravi sevozmo`no da go ubedi kutriot makedonski narod deka mu go misli dobroto, deka se gri`i za negovata sega{nost i idnina i deka saka da go izvadi od temninata na nacionalnoto neosoznavawe i od nego sozdade sveti Bugari. A ne treba mnogu da te ubeduvam… deka svetata na{a Egzarhija so svojata crkovna i prosvetna dejnost tuka vo Makedonija vr{i vsu{nost najmizerna zada~a, mu go odzema imeto na eden narod i go zamenuva so drugo, mu go odzema maj~iniot jazik i go zamenuva so tu|, za da obezbedi na svojata vlada i svoite bugarski ~orbaxii da si ja pro{irat trgovijkata i na tu|a teritorija. A kako ova ti }e go nare~e{, dragi brate, ako ne novo ropstvo, postra{no od turskoto.

Turcite zemaat imoti i `ivoti na rajata, no ne posegnuvaat vrz negoviot duh. Tie go uni{tuvaat teloto, no duhot go po~ituvaat.

A na{ata sveta Egzarhija go ubiva ova drugoto, postojanoto. Toa li e bratski i hristijanski odnos? …nie duhovnicite po poteklo Makedonci treba da se zdru`ime i go kreneme na{iot narod da se razbudi, da gi otfrli tu|inskite upravi, da ja otfrli i Patrijar{ijata i Egzarhijata i da se obedini duhovno vo kriloto na Ohridskata arhiepiskopija, negovata vistinska majka crkva. Ne e li krajno vreme da se zapre nacionalnoto dvi`ewe na eden ist narod samo poradi toa {to eden ja priznava Patrijar{ijata, a drugiot Egzarhijata, dodeka tretiot mu se poklonuva na Muhamed. Ne e li krajno vreme da se zapre omraza me|u brat i brat? A kako mo`e toa da se stori ako ne preku svoja narodna crkva, preku Ohridskata arhiepiskopija? Jas }e bidam iskren… i otvoreno }e ti re~am: nie Makedoncite nemame tolku maka od Turcite, da ni e `iv Padi{ahot, otkolku od Grcite, Bugarite i Srbite, koi kako orli na mr{a se vpu{tija vo ovaa na{a mnogustradalna zemja i sakaat da ja ras~ere~at…

Teodosij Skopski, so svetovno ime Vasil Gologanov (1846-1926), skopski egzarhiski mitropolit, crkoven pisatel, borec za obnovuvawe na Ohridskata arhiepiskopija.

125

(...) Jas trgnav da ja obnovuvam Ohridskata arhiepiskopija i vra}awe nazad nema. Ne sum siguren deka }e uspeam, za{to mnogu e napraveno od na{ite „prijateli“ da se dojde do vakvo derexe. No vreme e da se po~ne so seidbata. Nekoe seme }e padne na kamen, nekoe pilcite }e go isklukaat, no nekoe i }e najde plodna po~va i }e nikne. Sekoj po~etok e te`ok i sekoe golemo delo bara `rtvi.

Neka, ako re~e Gospod, jas bidam prvata `rtva, no neka taa `rtva bide polezna za mojot narod. (...) (…) Preku Tomo Janakiev organizirav sredba so Paisij i mu go ka`av planot za Ohridskata arhiepiskopija. Toj vo prvo vreme zapo~na da spori, no neli e lakom za pari kako i sekoj Grk, koga mu rekov deka }e go ostavime vo Skopje za mitropolit na seto naselenie, smekna ~ovekot i veti deka li~no }e mu pi{e na Patrijarhot… Mu rekov i toa deka za pogolemiot del od eparhiite imame dostojni lu|e za mitropoliti, a tamu kade {to nemame }e prifatime i vladici Grci, samo ako go znaat na{kiot, t. e. makedonskiot jazik. Ovaa otstapka bev prinuden da ja pravam, za{to i samiot znae{ deka e podobro da zememe vladici Grci koi zboruvaat na{ki, otkolku pobugareni Makedonci koi i natamu ni ja matat vodata. Kolku do vladicite Grci, kako od koj se oslobodime, }e nazna~uvame po mestata na{i.126 Mihajlo Kr. \or|evi},127 22 juni 1891 godina 7. Postarite pitomci na Ministerstvoto i drugi otrakani Makedonci i Staro-srbijanci, koi }e se soglasat, da se upatat vo vojska. (…)

9. Da se napravat potrebnite ~ekori za da se doznae brojnata sostojba na Makedoncite i Staro-srbijancite koi vo Srbija rabotat ili kako pe~albari ili se postojano naseleni vo nea.128

Dokumenti za borbata, tom prvi, 288-290.

Srpski minister za nadvore{ni raboti.

128 Gra|a za istorijata na makedonskiot narod od Arhivot na Srbija, tom V, kniga II (1891), priredil dr Kliment Xambazovski, Beograd, 1991, 268, 269 (ponatamu: Gra|a za istorijata na makedonskiot narod, tom V, kniga II).

Prevodot e na prireduva~ite.

126 127

Mihajlo Kr. \or|evi}, 9 juli 1891 godina \or|e Bo`inovi}, rodum od Kru{evo, vo Makedonija, polagal vo ni{kata gimnazija, kako {to }e se uverite od prilo`enoto uverenie, privaten ispit od {esti klas i od site predmeti poka`al zadovolitelen uspeh, osven {to ne go polo`il ispitot od latinski i od francuski jazik, zatoa {to – kako {to mu soop{til na M-stvoto, poradi kratkiot prestoj vo Srbija i podgotvuvaweto od srpski jazik ne mo`el kako {to treba da se podgotvi od ovie dva jazika‌ Kako na siroma{en Makedonec, koj{to mi e prepora~an od nekolku strani, jas imam namera na \or|e da mu davam postojana pomo{ ako go polo`i ispitot u{te od ovie dva jazika i prodol`i dobro da u~i vo sedmiot kl.129 Vladimir Kari}, 16 oktomvri 1891 godina Osven toa, tamu vo Vrawe se naselile kako ~inovnici, ili penzioneri ili inaku, mala grupa130 Makedonci i Starosrbijanci, koja, nezadovolna so svojata sostojba i polo`ba niz celo vreme od osloboduvaweto, pa do denes, na cel glas postojano ja napa|ala sekoja vlada, Srbija i Srbite voop{to. Taa nenasitna grupa {pekulanti go pravi toa i denes. Takviot primer ne ostana bez vlijanie kaj vrawskite starosedelci, na koi malku im trebalo pa i tie da vlezat vo koncertot na ovie Makedonci. (‌) Kolku pati se pravele obidi da se razbie taa makedonska kompanija vo Vrawe, no bez uspeh. Jas vo toa, kako {kolski revizor, edna{ uspeav, no samo za kuso vreme. Ova leto, pak, go pottiknav vrawskiot kapetan, g. Bu|evac, toj da se obide. Toj uspea kaj ministerot za prosveta da go trgne ottuka nekoj Baxovi}, no g. Stankovi} onoj pat mi donese glas deka so Va{e posredstvo Baxovi} povtorno ostanal vo Vrawe.131

Gra|a za istorijata, tom V, kniga II, 286-287. Prevodot e na prireduva~ite.

130 Vo tekstot stoi: malena gomilica.

131 Gra|a za istorijata, tom V, kniga II, 451. Prevodot e na prireduva~ite.

129

Teodosij Gologanov, 4 dekemvri 1891 godina Jas, dolupotpi{aniot Mitropolit skopski Teodosij, po Milosta Bo`ja kirijarh na Skopskata eparhija, ja podnesuvam ovaa svoja molba od svoe ime i od imeto na celata pravoslavna pastva od Makedonija, so koja ja molime Negovata Svetost da nè primi vo kriloto na Rimokatoli~kata crkva, otkako }e ni ja obnovi starodrevnata Ohridska Arhiepiskopija, nezakonski ukinata od sultanot Mustafa III vo 1767 godina i ja stavi vo kanonsko edinstvo so Rimokatoli~kata crkva. Na{ata `elba proizleguva od istoriskoto pravo na makedonskiot pravoslaven narod da se oslobodi od jurisdikcijata na tu|inskite crkvi, Bugarskata egzarhija i Carigradskata patrijar{ija, da se obedini vo svoja edinstvena pravoslavna crkva i gi dobie site belezi na narod koj ima pravo na samostoen duhoven i kulturno-prosveten `ivot. (...)

Prilog USLOVITE ZA PREMIN VO UNIJA SO RIMOKATOLI^KATA CRKVA

Od svoe ime i od imeto na svojata makedonska pastva, jas, dolupotpi{aniot Mitropolit skopski Teodosij, molam da se po~ituvaat slednive uslovi za premin vo unija i kanonsko edinstvo na pravoslavnata pastva vo Makedonija so Rimokatoli~ka crkva: 1. Da se obnovi starodrevnata Ohridska arhiepiskopija, koja }e bide vo kanonsko edinstvo so Rimokatoli~kata crkva, so neposreden blagoslov na Svetiot Otec Papata; 2. Na ~elo na obnovenata Ohridska arhiepiskopija }e bidam li~no jas, Teodosij, kako avtokefalen poglavar na crkvata; 3. Drugite lu|e od visokiot kler (episkopite, sve{teno-monasite i mirskite sve{tenici) da bidat rodum Makedonci i nazna~uvani od mene, kako arhiepiskop, a episkopite mo`at samo da bidat potvrduvani od Va{ata Svetost; 4. Granicite na Arhiepiskopijata da se poklopuvaat so granicite na Makedonija, a podelbata na eparhiite da se zadr`i sega{nata; 5. Starite unijati od Kuku{ko-poljanskata i Strumi~kata eparhija da se izdelat od jurisdikcijata na unijatskiot

arhiepiskop vo Carigrad N. B. Nil Izvorov i da se priklu~at kako eparhii pod moja jurisdikcija…132 D-r Vladan Ѓor|eviќ,133 11 dekemvri 1891 godina Pred tri dena zabele`av vo ovde{nite vesnici bele{ki vo koi se lutat na Makedoncite za nekakov „bezobrazen“ proglas {to se rastura po gradot. „Na proglasot – stoe{e vo bele{kite – pi{uva deka e delo na nekakov Makedonski siligos vo Carigrad. Me|utoa, celiot svet znae deka takov siligos vo Carigrad nema. Toj izmislen silogos gi povikuva site Makedonci da rabotat na osnovawe oddelno makedonsko kne`evstvo. Za `al, ovoj proglas se rastura od ovde{noto makedonsko dru{tvo, sigurno bez znaewe na negoviot upraven odbor, bidej}i site ovde{ni Makedonci go iska`ale svoeto nezadovolstvo od toj proglas, zatoa {to e toj sosema sprotiven na `elbite na gr~kite Makedonci. (...) (...)

G. Apostolovi} zaludno odel od edna redakcija do druga /koi ja objavile odnosnata bele{ka/, tie go “iskinale” odnosniot proglas. No od niv razbral deka toj proglas go razdaval nekoj Stevan Makedonec, koj `ivee vo ovd. azil na makedonskoto bratstvo.

Jas go isprativ tamu. No Stevan postojano e vo edno kafean~e, koe go dr`i toj, nasproti maked. azil, od koe go viknaa. Stevan re~e deka nema pove}e primeroci, no deka do utre }e mu najde eden. I navistina, v~era mu go dal, go odvel da go „~esti“ vo svoeto kafean~e; vo taa prigoda gi povikuval po red Makedoncite {to sedat vo negovata kafeana i gi pra{uval {to sakaat tie? Sekoj odgovaral: samostojna makedonska dr`ava. G. Apostolovi} se za~udil.134

Dokumenti za borbata, tom prvi, 291-292.

Pratenik na Kralstvoto Srbija vo Atina.

134 Gra|a za istorijata, tom V, kniga II, 516-518. Prevodot e na prireduva~ite. Vo prodol`enie d-r Vladan \or|evi} go dava tekstot na Proglasot spored sopstven prevod.

132 133

Sp. „Loza“,135 januari 1892 godina Pominaa celi 54 godini otkako pokojniot Makedonec Baron Kostadin Beli go upatil od Viena gorniot povik „Kon svoite ednorodci Makedonci“ vo koj e izleana seta negova du{a, srce i nervi. @alno e deka negovite patriotski soveti, zasnovani vrz ve~ni vistinski principi, dosega ne bile ~ueni od onie na koi im se tie upateni. (…)

Da, na{iot sonarodnik ni naspomnuva za eden najsvetol dolg. I navistina {to e posre}no, {to e poblagorodno od toa – da £ slu`i{ i da raboti{ za tatkovinata, za op{tonarodno dobro, od koe zavisi i li~nata na{a sre}a? (...)

Taka ~ovekot ima nu`da od tatkovinata i od narodot, no i tatkovinata ima nu`da od ~ovekot; deneska na{ata tatkovina ima nu`da od nas.

Samo eden pogled e dovolen za da se vidat o~ajni~kite potrebi na na{ata tatkovina. Blagodarenie na poslednite politi~ki nastani na na{iot Poluostrov i geografskata polo`ba na Makedonija, deneska tamu se sobrale sevozmo`ni nadvore{ni elementi koi, voodoo{eveni od svoite za na{ata idnina razurnuva~ki planovi i interesi, slobodno i so treskava energija go zasoluvaat antagonizmot, koj i bez toa postoi vo zemjata. Samo eden silen otpor od na{a strana mo`e da nè za~uva od grablivite posegnuvawa. No, vo dene{nata sostojba nie ne mo`eme da izvr{ime sli~no delo; za toa nam ni se potrebni sili, a na{ite se razni{ani, razdrobeni. Zna~i, treba da se obedinime, da gi sobereme vo edna op{ta, mo}na sila – narodna sila, ako sakame da ja za~uvame idninata na na{ata tatkovina.

Toa treba da bide streme`ot na sekoj ~uvstvitelen Makedonec, kade i da se nao|a toj. Mladata makedonska kni`/ovna/ dru`ina ja ima predvid tokmu ovaa cel. (…)

Za postigawe na taa cel, Dru`inata ja izdava svojata „Loza“.136

Izvadok od uvodniot zbor vo prviot broj na sp. „Loza“, koe go izdava kako svoj organ MMKD vo Sofija. Prviot broj izlegol vo januari 1892 godina. Odgovoren urednik bil Iv. K. Bo`inov, a se pe~atel vo pe~atnicata na Iv. P. Daskalov.

136 Dokumenti za borbata, tom prvi, 298, 299.

135

V. ,,Svoboda“,137 18 fevruari 1892 godina Vpro~em, ne se javuvaat za prvpat me|u Makedoncite vakov rod politi~ki i literaturni flugeri. Ako pomneweto ne nè izneverilo, g. K. [apkarov edno vreme, u{te na samiot po~etokot na prerodbata na nacionalnata ideja kaj Makedoncite, be{e po~nal da pi{uva kni{ki na makedonskoto nare~je. Negoviot plan da sozdade posebna makedonska pismenost propadna... Kaj starite dejci {to ne u~ele vo bugarski u~ili{ta, ami vo gr~ki, kade {to crpele samo omraza protiv bugarskoto ime - kaj takvite lu|e pojavata na idejata za separatizam vo nivnite glavi e pojava snishodliva, strogo ne mo`e{ da ja osudi{. A ovie gospoda [ahovci {to se grupirale okolu Loza – za niv {to da misli ~ovek? Neodamna, pred 6-7 godini drug eden poznat po politi~kite sersemlaci Makedonec, pro~ueniot Gulap~ev, i toj be{e zapo~nal da go propoveda separatizmot me|u Makedoncite, i toj izleze so edno kni`ule napi{ano na makedonskoto nare~je.138 D. T. Levov139, april 1892 godina Od statijata „Nekolku bele{ki“ str. 5 se gleda deka taa pripa|a „kon dene{niot preovladuva~ki slovenski element“, deka imeto na toj element mu e „Makedonci“, deka Makedonija e nivnata tatkovina i deka taa e „oddelno slovensko (?!) gospodarstvo, ~ie minato e pokrieno so blesok i osobeno so vremeto na Filipa i Aleksandra Veliki, no pri nivnite naslednici opadnalo“(!!) (...) „Mladata dru`ina“ pod prevezot na kni`evnosta goni ne cel za realizacija i propagandata na nekakov fantasti~en fonetski pravopis, ami tendencii i celi kolku kuriozni, `alni, tolku vozmutuva~ki, sramni i opasni. Celta {to se goni od „Dru`inata“... se gleda od predgovorot na „Loza“.

Kako {to gledate, „Makedonskata dru`ina“ smeta deka nivnata tatkovina e Makedonija, deka poslednava e naselena oddelno so slovensko pleme nare~eno „Makedonci“; deka tamu se sobrale „sevozmo`ni nadvore{ni elementi“, t.e. Bugari, Grci, Srbi i 137 Po povod izleguvaweto na prviot broj na sp. „Loza“ se pojavuva reakcija vo sofiskiot v. „Svoboda“.

138 Bla`e Ristovski, Istorija na makedonskata nacija, Skopje, 1999, 154-155 (ponatamu: Bla`e Ristovski, Istorija na makedonskata nacija).

139 D. T. Levov e psevdonim na stambolovisti~kiot publicist Dimitar T. Dramov, koj se potpi{uva i kako Lev Dramov.

dr. voodu{eveni od svoite planovi i interesi; deka celta im e da ni dadat eden silen otpor i da se zapazat od na{ite razbojni~ki posegawa i deka nakraj „Loza“ }e £ slu`i na istata cel!! - Kako vi se bendisuva?! - Za taa cel }e poslu`ele slobodnite kapitali {to }e gi ~uvale vo „zaemnopomo{nata kasa na Makedoncite“ (vidi ja str. 48) i spisanieto, „imeto, programata i pravecot na koe }e se opredelat so re{enie na Dru`inata“ (v. ~l. I, p.a. od Ustavot), t.e. poleka-poleka }e go podgotvuvaat bugarskoto op{testveno mnenie za oddeluvawe na Makedonija od Bugarija i poleka-poleka }e voveduvaat zborovi od ohridskoto podnare~je {to }e bide literaturen jazik na idnata Velika Makedonija na ~elo na koja }e dojde nekoj od redaktorite na „Loza“ vo svojstvo na Filipa ili Aleksandra!?!140 V. „Novini“, april 1892 godina Najposle vesnikot „Svoboda“ sogleda prst na protivdejstvo na bugarizmot i me|u begalcite Slavenomakedonci vo Bugarija i poradi toa najde za neumesno da gi ostavi na mir begalcite iseleni pordi dejstvata na bugarskite propagandisti i naseleni vo Bugarija. Zemaj}i povod od edno periodi~no spisanie pod naslov „Loza“ izdavano vo Sofija na slovenomakedonski jazik, so sosem drug pravopis (ne bugarski), „Svoboda“ izrignuva razru{uva~ki peni protiv Slovenomakedoncite vo Bugarija i gi zapla{uva so ispaduvawe. I zo{to? Zatoa {to Slovenomakedoncite, izmameni i so ostaveni tatkovi ogni{ta, se preseluvaat vo Bugarija, kade {to, koga }e gi zapoznaat poodblizu so bugarskiot narod, so negoviot jazik, naravi i obi~ai i koga }e gi najdat tu|i za sebesi, ja setuvaat izmamata i po~nuvaat da si go razrabotuvaat svojot maj~in jazik, izdavaj}i razni periodi~ni spisanija i vesnici na nego. Ovoj pravec od strana na Slovenomakedoncite „Svoboda“ go karakterizira kako {lakanica vrz panbugarizmot i otkako razmisluva za jazikot i pravopisot na „Loza“, go nao|a jazikot na Slovenomakedoncite nerazbirliv za Bugarite, a pravopisot sosem tu| na bugarskiot, i pra{uva: koja e celta i namenata na pe~ateweto vo glavniot grad na Bugarija spisanija na slovenskomakedonskoto nare~je, koga Bugarite ne go razbiraat?141

Bla`e Ristovski, Makedonskiot narod i makedonskata nacija, I, Skopje, 1983, 492-493.

141 Ibidem, 496-497.

140

Dimitrie Bodi, 20 avgust 1892 godina Gospodine Ministre, Ve izvestuvam, gospodine Ministre, deka vo posledno vreme vo gradot Kostur se pojavi nekakvo intelektualisti~ko dvi`ewe kaj mesnite u~iteli, so koe se insistira da se otfrlat gr~kata i bugarskata propaganda, a vo u~ili{tata da se vovede makedonskiot dijalekt kako nastaven jazik. Ovaa inicijativa, vpro~em, gospodine Ministre, zapo~na od nekolku gradski u~iteli neprijatelski raspolo`eni sprema grcizmot i bugarizmot poradi nivnata politika vo prosvetata, a posebno poradi onepravduvawe na mesniot u~itelski kadar.142 Dimitar Sakelariev143, avgust 1892 godina Mitropolitot Teodosija ne e ni prvata ni poslednata `rtva na stoglavata hidra – Bugarskata egzarhija. Toa e edna perfidna politika da se uni{ti u{te vo svojot koren soznanieto na slovenomakedonskiot narod za sopstvenoto postoewe. Preku crkvata, preku u~ili{tata, raznite ~itali{ta i dru{tva, toj treba da go transformira svojot lik od slovenomakedonski vo bugarski i na takov na~in da gi zasiti apetitite na bugarskata kruna za izlez na Solun i Belo More, ne vodej}i pritoa smetka ni izbiraj}i sredstva da ja postigne svojata ne~esna cel. Nie od ova mesto visoko go krevame svojot glas protiv odnaroduvaweto na makedonskiot narod i sekoga{ sme gotovi i nau~no da doka`eme deka Makedoncite se Sloveni i poseben narod {to ni po jazikot, ni po obi~aite, ni po naravite ne se Bugari.144 Dimitrie Bodi, 1 septemvri 1892 godina So moeto pismo od 26 avgust o. g. Ve izvestiv za novostite okolu akcijata za voveduvawe na makedonskiot dijalekt vo gradskoto u~ili{te vo Kostur. Imaj}i ja predvid va`nosta na ova pra{awe, jas napolno se anga`irav. Isprativ vo Kostur ~ovek od konzulatot‌ i mi soop{ti deka Komisijata za sozdavawe na liteDokumenti za borbata, tom prvi, 303.

Dimitar Sakelariev od Kajlari, u~itel i nacionalen deec.

144 D-r Slavko Dimevski, Prisustvoto na Teodosij Gologanov vo razvojot na makedonskata nacionalna misla vo epohata na nacionalno-revolucionernoto dvi`ewe, „Glasnik“, g. XX, br. 2, Skopje, 1976, 79.

142 143

raturen makedonski jazik, na koj bi se predavalo vo gradskoto u~ili{te vo Kostur ve}e raspolagala od porano so dosta obemen materijal za sozdavawe na makedonska gramatika i makedonski re~nik.145 Ivan Haxi Nikolov, 1892 godina Vo juli 1892 zaminav vo Sofija. Tamu se sretnav so K. [ahov i mu go iznesov planot, a toj za soodveten i avtoriteten ~ovek mi go poso~i Goce Del~ev, u{te junker vo voenoto u~ili{te... Na na{ata sredba jas ja ocrtav polo`bata na na{eto nacionalno delo vo Makedonija‌ i go postaviv pra{aweto ne e li vreme da se osnova revolucionerna organizacija vo Makedonija. I dvajcata mi odgovorija potvrdno, no pobaraa da im gi iznesam kakvi treba da bidat, spored moeto mislewe, osnovite na taa tajna organizacija. Na postavenoto pra{awe go odgovoriv slednovo: 1. Revolucionernata organizacija da se osnova vnatre vo Makedonija i 2. Da dejstvuva tamu, za da ne mo`at Grcite i Srbite da ja tolkuvaat kako orudie na bugarska vlada; 3. Nejzinite osnova~i da bidat mesni `iteli i koi `iveat vo Makedonija; 4. Politi~koto moto na Organizacijata da bide avtonomija na Makedonija; 5. Organizacijata da bide tajna i samostojna bez da vleguva vo vrska so vladite na sosednite slobodni dr`avi; i 6. Od makedonskata emigracija vo Bugarija i od bugarskata javnost da se bara samo moralna i materijalna poddr{ka za borbata na makedonskite revolucioneri.

Za iznesenite pet osnovni postavki zboruvavme celi ~etiri ~asa, i vo potpolnost se soglasivme. Po pra{aweto za avtoritetnoto lice, po razmenata na mislewata me|u mene i K. [ahov, Goce re~e: „Slu{aj g. H. Nikolov, pomina tolku vreme, neka pomine u{te edna godina. Za edna godina jas go zavr{uvam voenoto u~ili{te, i nemam namera da ostanam kako oficer vo bugarskata armija. ]e se vratam vo Makedonija. Toga{ }e dojdam vo Solun, }e

145

Dokumenti za borbata, tom prvi, 304.

zboruvame za toa pra{awe, i ako ima uslovi, }e ja osnovame Organizacijata“.146 \or|ija M. Pulevski, ok. 1892 godina Ne se Bugari, toko se MakÝedonci, vo Skopø go izbralÝe Bodina em knÝ®zevi i vojskovodci vizantiski, zaradi VasilÝi® {to im oslÝepe lÝudite na Furka. A pred sto®{te re~eno je po neznojenÝe istori~ko, za{to ot slav®nski istorici ni eden ne spomnal za MakÝedonci, toko samo za Bugari i za SÍrbi. A kamo nas?147 \or|ija M. Pulevski, ok. 1892 godina Istori® makÝedonska do FilÝipa II-ri A vo gore re~ena Istori®, rekol istorik [loser, otu samijÝot primør ni u~it za site vladatelÝi caruvav{ih nad MakÝedonija vo delÝena jepoha najstara dinasti® se velÝelÝe Temenidi.

A za ot za~alnijÝot koren na makÝedonskijÝov narod, kÝi svojeto za~alo si go imat i vodit, rekol istorikot, za odsobeni ot GÍrcite, a vo sosødstvo `ivuvalÝe.

Tiki sproti verno dokazatelÝstvo se poznavat, rekol istorikot, otu makÝedonskite carevi GÝerkulÝesa go imalÝe za ot svoj rodov na~alnik.148 \or|ija M. Pulevski, ok. 1892 godina V. Za gÍr~ko porim®nuvanÝe A po gore re~en mir FilÝipov „„„ rimskijÝot vojni~ki predvoditelÝ Flaminin, kato mu bilÝe mo{ne milÝi gÍr~kite voistimi~eski igra~ki, tiki zaradi gÍr~kijÝot igra~ki Spomeni. I. H. Nikolov, D. Gruev, B. Sarafov, J. Sandanski, M. Gerxikov, d-r H. Tatar~ev, 49-51. Godinite vo izvadocite od spomenite na Hristo Tatar~ev se opredeleni spored nastanite na koi se odnesuvaat.

147 \or|ija M. Pulevski, Slavjansko-ma}edonska op{ta istorija.

Podgotovka Bla`e Ristovski i Biljana Ristovska-Josifovska, Skopje, 2003, 432. Pi{uvame ok. 1892 kako posledna godina navedena od avtorot, koga pretpostvuvame deka e napi{an Predgovorot na rakopisot.

148 Ibidem, 48.

146

obrazuvanost Flaminin zapovødal za da se ob®vit otvoreno za nezavisimo gÍr~koto osloboduvanÝe ot makÝedonskijÝot zavisimost.

A gÍr~i{tata, kato ~ulÝe za nezavisimosta ot MakÝedoni®, golÝemi blagodarnosti izska`alÝe Flamininovu (ilÝi Flamininu). Arno mu iz®vilÝe blagodarnostite, ama ne se sekÝ®valÝe alÝi od edno tenko dÍrvo se odvÍrzalьe, a za drugo podebelo se vÍrzalÝe.

A poslÝe GÍr~iщata, kato se setilÝe za otu ot edno dÍrvo se odvÍrzalÝe, a za drugo se vÍrzalÝe, a za nih niщo ne spe~alÝilÝe, se ka®lÝe, ama docna bilo.149 \or|ija M. Pulevski, ok. 1892 godina MakÝedonskijÝov rod slav®nski go poznavame za starovremenski Slav®ni polostrofski mestni `itelÝi otu se, tiki istori®ta ot makÝedonskive SlavÔni se zafakÝ®t uщe od za~aloto so slavjanskijÝov rod.

Zatova kÝ® ka`uvame za od za~aloto slav®nsko za da ® ispravime istori®va, zare otkolÝi slÝeduющive dokazatelÝstva za MakÝedoni® drugi nemame za da ® suredime inaku, otkolÝi (razvø) ka щo bilo da ka`eme.

Zare na{ite stari Slav®ni ne se zanimavalÝe so pi{enÝe, ta da ni zabelÝe`ilÝe starinata im da ® znojeme, toko silata i snogata nihna na bojno polÝe ® polagalÝe, a vo nihnite `ilÝiщa nikomu tugÝincu pristup ne mu dopuÈalÝe, a nito im pristupil nikoj.

A zaradi nebelÝe`enÝeto star~iÈata na{i seta slava nihna vo temnica zakopana i za nih i za nas ostanala.

A ot kato se namno`ilÝe i slav®nskijÝov rod kato zafatil da se nepoznavat eden so drugi, a i dru`enÝeto kato zafatilÝe da si go odre~uvajet megÝu nih i kato zafatilÝe da se otugÝ®vajet edni ot drugi, da`e ot toga poslÝe zafatilÝe da opisuvajet døla, ÓnaÈinÝe, vreme sra`enije i da ka`uvajet {to koga im se slu~ilo ilÝi za so hrabrost i za so posto®nstvo ka щo odÍr`alÝe.150 149 150

Ibid., 203.

Ibid., 10.

\or|ija M. Pulevski, ok. 1892 godina Istorik RaiË vo gore reËen predpis mnogu se trudil za da doka`et otu sÍrbsko-cÍrkoven je staroslavяnski jazik i najËist ot ilÝirskijÝon. Rekol: Imat pravo za podpÍln prijem.

Ama istorik RaiË, kato zboruval za staroslav®nskoto nare~enije i za staroslavяnski jazik, mu trebelo makar na edno mesto vo Slavяnskata si istori® da spomnet.

IlÝi za posredovatelÝite ot staroslav®nskijov jazik koы bilÝe i ot kode se da kazal, barem mesnosta im i narodnosta щo bilÝe.

A gore reËen istorik vo IstoriÔta si nigde ne spomnal nito za slav®nsko-jaziËnite posredovatelÝi, nito za slav®nskite prosvetitelÝi, a nito za staromestnite ovde{ni `itelÝi, za pri{estvijeto im i bitijeto im.

A segde vo Istorijata si spomnuval samo za Rusi, PolÝяci, Moravci, IlÝirci, Sъrbi i Bolgari, a kamo ^esi, Slovaci, KranÝci i MakÝedonci? Barem da Ô ne velÝel Istorijata si Istorija ot razni slavяnski narodi.

A MakÝedonci otu se staromestni polostrofski `itelÝi i gostoprijemci i bolgarski i sÍrbski i gorcki i ot drugi narodnosti, a susødi elÝinski, zatova vo ovaя kniga ka`uvame Slav®nsko-makьedonska istorija i za ot svi `ivuщih pri{elci polostrofski - da si znojat koj koga{en je.

A gore re~en istorik RaiË, kato ne kazal za lÝiteraturnite slav®nski prosvetitelÝi koì i ot kode i Èo bilÝe, ovde ni davat povod istorikot za da ka`eme.

Otu KÝiril, i Meθodiя slavÔnsko-makÝedonski sinovi bilÝe, tiki pred reËeni svÔtiì slavÔnski prosvÔtitelÝi bilÝe i, kato pravilÝe prevod za cъrkovnovo ni pønije i za Boga molÝenÝe, ~isto po makÝedonsko-slavÔnsko nareËenije pisalÝe.

Da zatova cerkoven jazik vo ruskine i vo sÍrbskine cerkovni knigi je doËuvan Ëist, zare so mala razlÝika je izmenat, sproti podolu za makÝedonskijÝov jazik dølom ka щo kÝ® ka`eme, otu je do~uvan Ëist i toga, a i sega je.

Zare gore reËen istorik ni dal povod za da ka`eme i slovom i dølom otu MakÝedonci uÈe ot poslaniыte apostolski se hrist®ni po nikÝeiskoto bogo-~estije.

Zare i sam apostol Pavel vo pute{estvijeto si svedoËil vo zaËalo 40-to, a vo 17-ti. red, a na lÝist 28-mi Døjaniì apostolskih, kato preminal prez MakÝedoni®, Solun i Ber, otu svi hristani bilÝe, razvø Jevreite, a kato oti{ol vo Aθina pÍlno bilo so idolÝi. Zatova mnogu se oskorbil.

Da zatova rusiski-cerkoven i sъrbski jazik je Ëist, zare i SÍrbi i Bolgari i Rusi vo poslÝedni vreminÝ® priimilÝe kreÈenije i nikÝeisko bogoËestije ot makÝedonskite ravnoapostolÝi. Za pred reËeno CÍrkovna istori® svedoËit.151 Ivan Haxi Nikolov, 1893 godina 152 Mislata deka treba da se napi{e ne{to za Revolucionernata organizacija mi go obleva srceto so krv. Da se pi{uva za edna organizacija, koja za rezultat go ima upropastuvaweto na Makedonija, makar {to toa ne e samata organizacija, tuku Sofija so svojot car, so svoite ministri i generali, so svojata dr`avna, a ne nacionalna politika, ja pogreba Makedonija i £ pri~ini ogromni `rtvi vo lu|e i materijalni blaga, a jas pak se ~uvstvuvam vinoven za site tie zlosre}ni {to so moite drugari stanavme pri~ina za revolucioniziraweto i, vo posledica na toa, pogubuvaweto na Makedonija i Makedoncite. I jas mu se ~udam na makedonskiot duh kako tie lu|e ne nè ubija so kamewa otkako go sogledaa grozniot izlez na na{ata revolucionerna inicijativa. Cela Makedonija, kako eden ~ovek, so trogatelna ednodu{nost trgna po nas, ni ja dade seta svoja poddr{ka i svojata moralna doverba; nie go vodime kon osloboduvawe, a izleze deka sme go vodele kon upropastuvawe kon novo, u{te pote{ko ropstvo; i pri takvi, dijametralno protivpolo`ni rezultati, pak da ne nè obvinuva, da ne nè navreduva, da ne mrmori protiv nas – sozdava~ite na Revolucionernata organizacija, tuku mol~elivo i so polna pokornost na svojata sudba, da si go podzeme te{kiot golgotski krst – toa predizvikuva vo

151

Ibid., 37-38.

Iako se}avawata i spomenite na Haxi Nikolov se objaveni podocna vo nekolku navrati i od razli~ni avtori, godinata se opredeluva spored nastanot na koj se odnesuva dadeniot izvadok.

152

mene admiracija, i velam: „Makedonci, vie ne ste samo heroi, tuku i svetci. Za vas site `rtvi se zaslu`eni“.153 Ivan Haxi Nikolov, 1893 godina Pre~kite i opasnostite za Revolucionernata organizacija se pojavija u{te na samiot po~etok. Tie bea od nadvore{no i vnatre{no poteklo. Nadvore{nite pre~ki proizleguvaa od akciite na bugarskata vlada i makedonskata emigracija vo Kne`estvoto, koi prodol`uvaa da bidat nositeli na velikobugarskiot ideal: obedinuvawe na bugarskite zemji, preku neposredno oru`eno me{awe na oficijalna Bugarija, poradi {to na na{eto dvi`ewe se gleda{e kako na separatisti~ko dvi`ewe. A vnatre{nite pre~ki proizleguvaa od na{ite evolucionisti i od turskata vlada.154 Ser Artur Nikolson,155 4 dekemvri 1894 godina Vo posledno vreme Makedoncite vo Sofija poka`uvaat znaci na aktivnost, so koja gi iznesuvaat poplakite protiv makite na koi se izlo`eni, kako {to tvrdat tie, nivnite sonarodnici vo sosednata provincija‌ (...)

Gospodinot Na~ovi~ vo svoeto obrazlo`enie dadeno na Nebil-beg istaknal deka ako vladata go spre~ela ovoj miting so primena na sila, toga{ }e mu bila dadena golema va`nost i deka na nego prisustvuvale samo 150 do 200 vistinski Makedonci, koi aktivno zele u~estvo vo diskusiite i pogolemiot del od koi bile skitnici; vladata, od svoja strana, indirektno sovetuvala mnogu Makedonci da ne prisustvuvaat na ovoj miting i deka vsu{nost policijata go rasturila mitingot. (...)

Otkako g. Novi~ev si zamina, dojde da me poseti Nebil-beg, koj be{e mnogu voznemiren od nastanite {to se slu~ija vo nedelata. Toj me izvesti deka pred izvesno vreme ja predupredil bugarskata vlada za namerite na Makedoncite da odr`at javni demonstracii i oti dobil vetuvawe oti nema da se dozvoli odr`uvawe na takvi demonstracii.156

Spomeni. I. H. Nikolov, D. Gruev, B. Sarafov, J. Sandanski, M. Gerxikov, d-r H. Tatar~ev, 75-76.

154 Ibidem, 67.

155 Britanski diplomatski pretstavnik vo Sofija.

156 Britanski dokumenti, tom V, 344.

153

Hristo Tatar~ev, 157 1894 godina Vo po~etokot na 1894 godina vo vreme na praznicite, pak spomenatite {estmina158 se sobravme pred Vodici vo `iveali{teto na Andon Dimitrov…, za da go postavime temelot na edna revolucionerna organizacija. Dolgo raspravavme za celta na taa organizacija i najposle se zadr`avme vrz avtonomija na Makedonija so predimstvo na bugarskiot element. Ne mo`evme da go prifatime stavot za „direktno prisoedinuvawe na Makedonija kon Bugarija“, zatoa {to uviduvavme deka toa }e sretne golemi te{kotii, poradi sprotivstavuvaweto na golemite sili i aspiraciite na sosednite mali dr`avi i na Turcija. Ni pominuva{e niz mislite deka edna avtonomna Makedonija potem bi mo`ela polesno da se obedini so Bugarija, a vo kraen slu~aj, ako ne se postigne toa, deka }e mo`e da poslu`i kako obedinuva~ka alka na edna federacija na balkanskite narodi. Odrinsko, kolku {to se se}avam, ne vleguva{e vo na{ata programa i mislam deka posle be{e dojdeno do zamislata i taa oblast da se vklu~i kon avtonomna Makedonija.159 Hristo Tatar~ev, 1894 godina Vo 1894 godina na mestoto na K’n~ev za direktor dojde Mihail Sarafov, so pretenzii da bide ne samo direktor na gimnazijata, tuku eden vid gubernator na cela Makedonija. Toga{ ve}e zapo~nuva borbata me|u na{ite somislenici i onie na{i gra|ani {to ja poddr`uvaa Egzarhijata. Mihail Sarafov be{e privrzanik na Egzarhijata i na nejzinite centralizatorski streme`i.

Kako posledica na toa se zasili i progonuvaweto na u~itelite od strujata protivna na Egzarhijata, osobeno na u~itelite Makedonci… Na{ite somislenici, makedonskite u~iteli, bea lo{o tretirani, gi navreduvaa, gi nasaskuvaa gra|anite protiv nas so razli~ni intrigi. Sarafov stasa duri dotamu da me obvinuva za ne-

Hristo Tatar~ev (1869-1952) – lekar, revolucioner, eden od osnova~ite i prv pretsedatel na CK na MRO. 158 Se odnesuva na osnovopolo`nicite na MRO: Ivan Haxi Nikolov, Damjan Gruev, Petar Pop Arsov, Hristo Tatar~ev, Andon Dimitrov i Hristo Batanxiev.

159 Spomeni. I. H. Nikolov, D. Gruev, B. Sarafov, J. Sandanski, M. Gerxikov, d-r H. Tatar~ev, 331.

157

moralnost, za bo`emni vrski so u~itelki i sl., poradi {to morav da prekinam so nego sekakvi vrski i so pansionot.160 Petar Pop Arsov,161 1894 godina Poznato e deka tu|ite vesnici, posebno avstriskite i angliskite, go slavat Stambolov kako „bugarski Bizmark“, „balkanski Krispi“ i so drugi, za bugarskiot Neron umilkuva~ki epiteti {to mo{ne prijatno mu yunea vo uvoto…

Toj tiranin, koj ni{to sveto za Bugarinot ne ostava neizvalkano, za zadovoluvawe na svojata `ed za vlast posaka da se poslu`i i so u~ili{noto delo vo Makedonija. Toj bludnik, koj{to se podigra so ~esta, `ivotot i imotot na svoite sonarodnici vo kne`evstvoto, posaka istoto da go stori i so nas Makedoncite vo sopstvenata na{a tatkovina – Makedonija. I se najdoa ne~esni lu|e koi, iako Stambolov gi izbrkal od Bugarija, da mu slu`at (vo Makedonija b.r.)! Ova mo`e na ~itatelot da mu se stori kako neverojatno, no neka ne se ~udi: vo ovoj svet sè e mo`no, u{te pove}e kaj nas, kade {to lu|eto mislat so {kembiwata, taka {to i K’n~ev mo`e da inspektoruva, i Maksim da vladikuva, i Naslednikov, Sarafov, H. Ivanov, Ra~ev i dr. da direktoruvaat itn. itn., a uzurpatorot Lazarov da na~alnikuva. (...)

Site {to ne go odobruvaat noviot kurs na u~ili{noto delo vo Makedonija treba{e da navednat glava pred taa hunska naezda na sre}nite sinovi na balkanska Prusija… Aj da vidime {to }e stane; Srbija – balkanski Piemont, Bugarija – balkanska Prusija, Makedoncite… „separatisti“! (...) Raduvajte se, sledbenici na prorokot! (...) …Na{ite Makedonci u~iteli, koi vleguvaat vo zgradata na gimnazijata, se ~uvstvuvaat kako vo nekoja turska kancelarija, kade {to treba dobro da gi obmislat i izbrojat zborovite: inaku bivaat proglasuvani za separatisti i… te{ko na nivnata zlatna slu`bi~ka! (...) (…) Odzemete mu go na ~oveka poleto na dejstvuvawe – toj e ve}e mrtov: taka i na{ata „qubezna“ Egzarhija so svoite dva oddela, stremej}i se na na{ite op{tini da im go odzeme blagorodnoto pole za rabota, preku svojot avtoritet, saka da gi umrtvi, da gi Ibidem, 334.

Petar Pop Arsov (1872-1941) ‡ revolucioner, pisatel i publicist, eden od osnova~ite na MMKD i eden od redaktorite na sp. „Loza“.

160 161

ubie! (...) Na pomo{, site ~esni Makedonci! Dojdete da gi spasime umira~kite op{tini vo Makedonija, so {to sakaat da nè pretvorat vo mrtov trup za da si igraat so nas, kako {to sakaat bo`emnite na{i bra}a!... Oh, grozno!... Grozno e bratoubistvoto!...

Na{ite vekovni gospodari nikoga{ ne zadirale vo na{eto op{tinsko samoupravuvawe: makar i pod gr~ki vladici, na{iot narod vo op{tinite bil sloboden vo izdr`uvaweto i ureduvaweto na u~ili{tata, crkvite, manastirite i drugi narodnoop{testveni pra{awa; tuka, vo toa sveto gnezdo, narodot se vospituval vo op{testvenost, vo humanizam i na svojot duh mu daval povozvi{en elan, prestanuvaj}i da se gri`i samo za svojata li~na egzistencija; tuka, vo toj edinstven na{ parlament, se ~uval i zajaknuval stariot slovenski demokratski duh na na{iot narod – osnovata na patrijarhalniot slovenski svet.

I to~no taa na{a op{tina – edinstvenata narodna ustanova {to ja zauvala na{ata nacionalna i ~ove~ka fizionomija niz petstotinigodi{niot period, Egzarhijata so sekakvi sredstva saka da ja pretvori vo nula, da ja zadu{i, da go zadu{i narodniot duh!!!...

Mo`e li da ima pogolemo zlostorstvo od toa?

– Koj ti gi izvadi o~ite?

– Brat mi.

– Zatoa tolku dlaboko ti gi izvrtel!

Tokmu takva e na{ata polo`ba: ni davaat pari za da nè ubijat… Po vraga so tie pari, ako ubivaj}i gi na{ite op{tini… im natrupuvaat sevozmo`ni pretsedateli, direktori, u~iteli i drugi, za da gi kontrolirale(?!) sumite – edinstveniot motiv na bugarskata propaganda!... Da, bugarskata propaganda!

Najva`nite slu`bi Egzarhijata im gi doveruva na Bugari: vladici, arhimandriti, direktori, inspektori, u~iteli, delovoditeli, redaktori itn. itn., a od egzarhiska slu`ba gi otstranuva sovesnite Makedonci protiv koi se upotrebuvaat site dozvoleni i nedozvoleni sredstva da bidat izgoneti nadvor od svojata tatkovina…

So toa „narodnata“ Egzarhija sovr{eno smisleno se stremi da go likvidira, sekoe posamostojno dvi`ewe kaj nas, na Makedonecot da mu odzeme sekakva mo`nost da se zanimava so povozvi{eni op{testveni pra{awa; da nè okove vo sinxiri za da nè razi-

gruva kako me~ka i da ne vodi tamu od kade {to }e dobie pogolem bak{i{‌162 Petar Draganov, 1894 godina Zanimavaj}i se so dijalektogafijata na mnogubrojnite slovenski govori na raznoplemenskata i raznokulturnata makedonska provincija, kade {to pro`iveav okolu tri godini vo svojstvoto na prepodavatel na Solunskata bug(arska) kirilometodievska gimnazija, dolgo pred srpsko-bugarskata „bitka“ jas re{iv na samoto mesto da go proveram stepenot na osnovanosta na srpskite i bugarskite pretenzii za jazikot i narodnosta na tamo{noto makedonskoslovensko naselenie... So taa cel jas pribegnav kon najlesniot i najcelesoobrazniot od site mo`ni na~ini vo dene{no vreme. Jas se obrativ kon u~enicite od spomnatata gimnazija (prvenstveno od poniskite klasovi) po Bo`ikot i po Vodici da mi dostavat najmalku po dva primera od svojata doma{na poezija i proza. Iako bev postaven vo mo{ne blagoprijatna polo`ba za moite dijalektografski istra`uvawa, bidej}i site u~enici od gimnazijata - pove}e od 300 du{i - bea samo Makedonci od apsolutno site krai{ta na Makedonskata provincija i me|u nas nema{e ni eden Bugarin dojden otade granicata (od Bugarskoto Kne`evstvo, od Isto~na Rumelija i duri ni od Odrinskiot vilaet) i ni eden Srbin duri ni od Kosovskiot (Pri{tinskiot) vilaet, i pritoa Makedonci {to dosta lo{o ja sovladuvaat sovremenata bugarska literaturna re~... I {to se slu~i? U~enicite bea tolku mili i qubezni {to ne zadocnija po Bo`ikot da mi gi donesat sakanite primeri, taka {to za edna-dve nedeli jas imav sre}a da stanam sopstvenik na najobemnata od site postojni poetski i prozni makedonski lekcii, imeno okolu 1200 primeroci od najrazli~nite vidovi od narodnata poezija i proza {to poteknuvaat od 105 naseleni makedonski punktovi...163

Dokumenti za borbata, tom prvi, 305-308.

Bla`e Ristovski, Makedonistot Petar Draganov 1857-1928. Po povod 150-godi{ninata od negovoto ra|awe, Skopje, 2007, 18-19 (ponatamu: Bla`e Ristovski, Makedonistot Petar Draganov 1857-1928).

162 163

Goce Del~ev, 164 1894 godina Na{ata ropska polo`ba vo Makedonija opredeluva jasno {to treba da pravam: ona {to go prezemale site potisnati, ona {to go prezede i Levski duri pri mnogu ponezgodni uslovi za borba otkolku {to postojat sega vo Makedonija, imaj}i na lice i edna formalna obvrska od strana na golemite sili, obvrska {to }e se poma~ime da gi naterame da bide primeneta. Neprostlivo e za nas, izdignati duhovno povisoko, da trpime i tegneme i da ~ekame drugi da nè osloboduvaat.165 Goce Del~ev, 1894 godina Dali mo`e da ima drugo mesto za eden Makedonec osven Makedonija? Dali ima narod ponesre}en od makedonskiot? I dali ima nekade po{iroko pole za rabota otkolku vo Makedonija? (...)

Treba da se prosveti i da se organizira narodot, da se vooru`i, da mu se vlee vera vo negovite sili – da razbere kako mo`e da se ottrgne od ropstvoto i od mizerijata – da mu se otvorat o~ite.166 Edmund Fejn,167 2 mart 1895 godina Me|utoa, vesnikot „Vidilo“, koj e eden od poserioznite srpski vesnici za prezentirawe na nadvore{nata politika, neodamna go privle~e vnimanieto so edna statija, ~ij prevod e prilo`en tuka…

Neodamne{nite mitinzi vo Bugarija, odr`ani od imeto na Makedoncite, predizvikaa sprotivstaveni mislewa. Bugarite sakaat da gi smirat svoite bra}a {to stradaat od turskoto ugnetuvawe. So cel Makedoncite da ne bidat prinudeni da se krenat protiv Turcite, Bugarite baraat primena na ~l. 23 od Berlinskiot dogovor, so {to treba da bidat primeneti nekoi avtonomni prava {to treba{e da £ bidat dadeni na Makedonija…

Goce Del~ev (1872-1903) ‡ u~itel, vojvoda, ideolog i organizator na makedonskoto revolucionerno dvi`ewe.

165 Hristo Andonov-Poljanski, Goce Del~ev. Kon osumdesetgodi{ninata od zaginuvaweto na Goce Del~ev (1903-1983). Jubilejno izdanie, Pula, 1985, 201 (ponatamu: Hristo Andonov-Poljanski, Goce Del~ev).

166 Ibidem, 201.

167 Britanski diplomatski pretstavnik vo Belgrad.

164

^lenot 23 od Berlinskiot dogovor ne se primenuva samo na Makedonija, i nie, isto kako i Bugarite, smetame deka vo Makedonija `iveat na{i bra}a, bidej}i tie mislat deka makedonskite Sloveni se Bugari, nie, pak, od na{a strana, tvrdime deka tie se Srbi; deka tie se sli~ni so nas po vera i politika; deka tie se neprekinato so nas vo kulturniot i religiozniot `ivot od po~etokot na 13 vek pa sè do formiraweto na novata Bugarska egzarhija vo na{e vreme. Nie ne mo`eme da dozvolime da se ka`e deka Bugarite se podobri prijateli na Makedoncite otkolku {to se Srbite i poradi ovaa pri~ina nie prezemame merki da gi spre~ime poslednite bugarski intrigi.

Sosema e jasno deka Bugarie ne go razgleduvaat pra{aweto za pravata na Makedoncite poradi samite Makedonci, tuku zaradi nivnite interesi. Ako be{e samo pra{aweto za Makedoncite, tie }e pobaraa prisilno voveduvawe na sè {to garantira ~l. 23 od Berlinskiot dogovor, t.e. avtonomni prava za site vilaeti vo Evropska Turcija.168 Ser Artur Nikolson,169 25 mart 1895 godina Za vreme na razgorovot {to go vodev so g. Stambolov na 23ti ovoj mesec, toj se navrati na makedonskoto pra{awe, za koe se pla{e{e deka mo`e da stane mo{ne opasno za Bugarija. (...)

Makedoncite bile neodgovorni lu|e, a vo glavniot grad nivniot broj iznesuval ~etvrtina od vkupnoto naselenie, me|u site sloevi od op{testvoto. Dokolku vo Makedonija se javele nemiri, celata zemja bi bila razni{ana. Sekoe dvi`ewe toj go spre~uval vo po~etokot so zatvorawe na voda~ite i na najv`e{tenite glavi od nivnite sledbenici. (...) (...)

Gospodinot Stambolov mnogu dobro gi poznava Makedoncite i e dobro informiran za planovite na site ovde{ni dru{tva.170

Britanski dokumenti, tom V, 348-349.

Britanski diplomatski pretstavnik na Balkanot.

170 Britanski dokumenti, tom V, 354-355.

168 169

Grof Henkel fon Donersmark,171 23 maj 1895 godina Spored doverlivi izvestuvawa na sega{niot avstriski ambasador, streme`ite na Makedoncite kon politi~ka avtonomija na Makedonija dobija zakanuva~ka forma za Portata. Kako {to e dosega poznato, Makedoncite go obrazlo`ija svoeto barawe do Turcija so ~lenot 23 od Berlinskiot dogovor, spored koj Portata vo svojata evropska provincija treba{e da vovede samoupraven statut, za {to }e pomognat formiranite mesni komisii. Sega, me|utoa, ova dvi`ewe vo Makedonija e zasileno od soznanieto deka Anglija, poddr`uvana od Rusija i Francija, raboti vo polza na maloaziskite Ermenci kaj Negovot Viso~estvo Sultanot‌ Nezadovolstvoto se gleda od den na den, prodol`i ambasadorot, i ne e isklu~eno toa da dovede do krvavi i fatalni neredi.172 Ser Artur Nikolson, 7 juni 1895 godina Denes, za vreme na voobi~aeniot nedelen priem, g. Na~ovi~ mi re~e deka saka seriozno da zboruva so mene za makedonskoto pra{awe, za koe toj smeta deka }e predizvika golemi problemi.

Vo moeto prethodno pismo go izvestiv Va{eto lordstvo za aktivnosta {to negovata vlada ja prezema{e vo vrska so verojatnosta Makedoncite vo ovaa zemja da baraat sproveduvawe reformi vo administracijata vo sosednite provincii‌ So drugi zborovi, bugarskata vlada smeta deka, dokolku bide prifaten proektot za voveduvawe reformi vo Ermenija, toga{ i Makedoncite {to se vo Bugarija }e insistiraat ovaa vlada da prezeme nekoi ~ekori za dobivawe silni privilegii za svoite sonarodnici. Ako portata ne se soglasi so predlozite na silite, toa }e dovede do komplikacii, koi verojatno }e gi ohrabrat Makedoncite da izvle~at korist od seto ova‌ (...)

Gospodinot Na~ovi~ mi objasni deka vo bugarskata armija imalo okolu 100 makedonski oficeri, vo civilnata administracija imalo isto taka mnogumina od ovaa rasa, dodeka pak vo glavniot grad Sofija imalo nekolku iljadi. (...) (...)

171 172

Germanski vr{itel na dol`nost vo Carigrad.

Dokumenti za borbata, tom prvi, 308-309.

Jas mu odgovoriv deka od informaciite {to uspeav da gi dobijam zaklu~iv deka naselenieto preku granicata ne e nakloneto da zeme u~estvo vo kakva bilo agitacija; a isto taka deka mi be{e ka`ano oti Makedoncite tuka nemaat mo} da predizvikaat ne{to poseriozno.173 Grigor Na~ovi~,174 17 oktomvri 1895 godina Sekoja godina Makedoncite pristignuvaat ovde vo golem broj. Tie se vrabotuvaat kako yidari, gradinari i dr. i za{teduvaat dovolno pari za da mo`at da pre`iveat vo tekot na zimskite meseci, bilo doma ili ovde me|u nas. Vo prviot slu~aj, sporedbite me|u na{eto i turskoto upravuvawe sozdava plodna po~va za agitirawe protiv postojnata sostojba vo Makedonija. Vo vtoriot slu~aj, me|u nas ima silen element na stransko naselenie, koe i ponatamu odr`uva vrski so negovata tatkovina i raboti vo nejzino ime. Sega vo Bugarija ima okolu 150.000 takvi Makedonci. A samo vo Sofija nivniot broj iznesuva 15.000, dodeka prili~en broj mo`e da se najdat i vo sekoj drug pova`en grad.175 Goce Del~ev, 1895 godina Osloboduvaweto na Makedonija se krie vo vnatre{no vostanie. Koj misli inaku da se oslobodi Makedonija, toj se la`e i sebesi i drugite. (...)

Ako vostanie mo`e da se podigne so 1 - 40 du{i, Makedonija odamna }e be{e oslobodena dr`avi~ka: bidej}i toa e nevozmo`no, ami treba narod za toa, {to treba da se pravi? Treba toj narod da se razbudi od petvekovniot dlabok son, koj go napravil Makedonecot dosta debel vo svesta za ~ove~kite pravdini.176 V. „Revolucija“,177 1895 godina Nie izleguvame so v-ot „Revolucija“ koj }e bide organ na site mladi revolucioneri, koi se nerazdelno svrzani so ugnetuvaBritanski dokumenti, tom V, 370-371.

Bugarski minister za nadvore{ni raboti.

175 Britanski dokumenti, tom V, 388-389.

176 Quben Lape, Pismata na Goce Del~ev, Skopje, 1951, 11.

177 V. „Revolucija“ e prv socijalisti~ki organ na makedonskata rabotni~ka grupa na ~elo so Vasil Glavinov, koj po~nal da izleguva vo 1895 godina vo Sofija.

173 174

nata masa i koi najdostojno }e mo`at da gi naso~uvaat buntovni~kite dvi`ewa me|u nea. Tie mladi sili, proniknati so principite na revolucionerniot socijalizam, }e vnesat novi elementi vo osloboditelnata borba. (...) Na{ata deviza }e bide: Osloboduvaweto na Makedonija e delo na samite Makedonci!

Pomo{ od drugite dr`avi ne mo`e da se o~ekuva pri seta silna `elba na mnozina, a u{te pomalku mo`e da se o~ekuva od Bugarija ili Avstrija.

Kako krajni revolucioneri i republikanci... nie }e ja podgotvuvame narodnata masa i kon slobodoqubivi op{testveni reformi... i ideata za sozdavawe na edna nezavisna Makedonska republika.178 Aleksandar A. Rostkovski, 1895 godina Takvata strogost vo kaznuvaweto pri pove}e od slabite povodi za somnevawe se objasnuva so `elbata na vlasta da mu vtera strav na hristijanskoto naselenie, koe, so isklu~ok na inteligentnite proleteri, me|u drugoto, e i bez toa ispla{eno, pa ne smee ni da sonuva za nekakvo smetnuvawe na turskoto igo i voop{to ne gi ni spodeluva barawata na sofiskite dejci, tuku obratno, se odnesuva neprijatelski sprema niv, bidej}i e uvereno, deka, osven pakost, sli~nite obidi nemu ni{to drugo nema da mu donesat. Kako uverliv primer za vakvoto mislewe na naselenieto bi mo`elo da poslu`i opstojatelstvoto deka pominatoto leto revolucionernite bandi od Bugarija ne samo {to ne naidoa na poddr{ka, tuku obratno, mesnite `iteli gi izvestuvaa turskite vlasti za sekoja pojava i dvi`ewe na bandite, blagodarej}i mu na {to site {ajki bea razbieni i rastureni re~isi na samata granica, pa ne im uspea duri ni da se probijat vo vnatre{nosta na zemjata.

Pri ova e neophodno da se odbele`i deka vojskite i vlastite, presleduvaj}i gi bugarskite bandi, ne gi povreduvaa mesnite `iteli, bidej}i imaa dobieno stroga naredba da ne gi uslo`nuvaat rabotite i da ne im davaat povod na nekoi inostrani dr`avi za zame{uvawe i za zastapni{tvo za Makedoncite.179

178 179

166.

Dan~o Zografski, Odbrani dela, kn. 3, Skopje, 1986, 23.

Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i dele`ot, prv tom

Programa na makedonskite socijalisti, 1895 godina Republika! Republika! – be{e izvikot na Frejligrat, koga vo 1848 godina pariskite rabotnici se krenaa kako eden za da se za{titat od samovolijata na debelite i nadueni ~orbaxii. Revolucija! Revolucija! – izvikuvame nie sega, koga cela Makedonija e prepolneta so Arnauti, ^erkezi, Kurdi, vojska i sevozmo`ni krvopijci! (...) Glasot na Makedonecot, koj e sistematski zadu{uvan od pet vekovi navamu, po~nuva da se kreva. (…) Makedonskite dolini i planini, gorski karpi i pe{teri ve}e se oroseni so crvenata krv na ograbeniot rob-Makedonec. (…) Palanka, Ko~ani, Kratovo i na mnogu drugi mesta, na{ite bra}a Makedonci ve}e gi pre~ekale divite bezmilosni poganci so otrovniot kur{um i ostriot no`. Tie padnaa za slobodata na na{ata tatkovina. (…) (...)

Pred sè za da vostane narodot vo Makedonija, toj treba da bide podgotven i obu~en. (…) Tie mladi sili, nadahnati od principite na revolucionerniot socijalizam, }e vnesat novi elementi vo osloboditelnata borba. Kako {to rekovme i vo na{ata pokana, na{ata parola }e bide: O s l o b o d u v a w e t o n a M a k ed o n i j a e d e l o n a s a m i t e M a k e d o n c i. Samo izma~eniot i potisnat Makedonec, koj ja po~ustvuval seta te`ina, nepodnoslivata grubost na turskiot vandalizam, samo toj e kompetenten da go bara soodvetniot lek. Dodeka Makedoncite ne se krenat site do eden, nikoj nema da se zainteresira za niv. (…)

Toa se osnovnite principi na na{ata revolucionerna borba od koi }e se rakovodime vo svoite natamo{ni akcii.180 Miroslav Hubmaer181, 1895 godina Prvo i prvo, nedostiga doverba vo tu|ite osloboditeli, a i stravot od turskata sila i `estokost mnogu dlaboko e proniknat

Dokumenti za borbata, tom prvi, 367-368.

Slovenecot Miroslav Hubmaer (1851-1910), po profesija tipograf vo „Narodna tiskarna“ vo Qubqana, e eden od prvite slovene~ki socijalisti i dobrovolec i komandant na site vostani~ki ~eti vo Bosanskohercegovskoto vostanie od 1875 godina, u~esnik vo srpskata vojska vo Srpskoturskata vojna i u~esnik vo makedonskoto Kresnensko vostanie.

180 181

vo srcata. Pa, i pokraj toa, tamu sekoj Makedonec vo sebesi ja nosi mislata za slobodna, nezavisna i samostojna Makedonija.182 F. H. E. Eliot,183 18 januari 1896 godina Za vreme na razgovorot {to go vodev zav~era so g. Stoilov, go spomenav razli~niot jazik {to, od edna strana, go upotrebija toj i g. Na~ovi~, i jazikot {to, od druga strana, go upotrebija g.

Dimitrov i egzarhot, vo vrska so va`nosta na novite eparhii i administrativnite reformi vo Makedonija zaradi smiruvawe na taa provincija. (…) A {to se odnesuva do raspolo`enieto vo Bugarija, toj napravi razlika me|u ve{ta~koto dvi`ewe {to go promoviraat komitetite i prirodnoto dvi`ewe na iljadnici Makedonci vo Kne`estvoto kako poddr{ka za podobruvawe na sostojbata vo provincijata. So prvospomenatite toj veruva{e deka vladata }e bide vo sostojba da sorabotuva, no opasnosta doa|a od vtorospomenatite, bidej}i tie bi mo`ele da prerasnat vo golema sila dokolku ne{to ne se prezeme.184 Goce Del~ev, fevruari 1896 godina /General Nikolaev/ - „Zna~i vie, mladi~ok, smetate deka makedonskoto naselenie e sposobno da se bori, da podiga revolucija? Detski raboti prika`uvate vie, mom~e! Toa e ropsko naselenie. Va{ite planovi jas ne mo`am da gi prifatam, nitu sakam da gi slu{am. Kakva organizacija Vie smetate da sozdadete tamu?

Revolucionerna? Vnatre{na? Makedonska? Gluposti! Gluposti!

Ima samo edna organizacija – toa e Vrhovniot komitet. Jas Vi garantiram deka koga }e mu dojde vremeto, }e povedam 20-30 iljadi rezervni vojnici. So mene se oficerite. I toga{ }e podigneme vostanie vo Makedonija i }e ja oslobodime. A so selani, so selani ni{to seriozno ne mo`e da se napravi. Tie se robje…“ /Goce Del~ev/ - „Bea robje, gospodine generale, no ve}e ne se. Zna~i Vie otka`uvate kakva i da e rabota vnatre? Spored Vas...“

182

Hristo Andonov-Poljanski, U~estvoto na Miroslav Hubmaer vo Kresnenskoto vostanie, Odbrani dela, 2, Skopje, 1981, 373.

183 Britanski diplomatski pretstavnik vo Sofija.

184 Britanski dokumenti, tom V, 425.

/General Nikolaev/ - „Ne, ne otka`uvam, pri izvesni uslovi. Vnatre{nata rabota e neophodna za nas, za Vrhovniot komitet. Preku nea nie gi zapla{uvame politi~arite vo Bugarija i diplomatite vo tu|ina, sekoga{ koga }e stane potreba. Zatoa mo`eme da vi dademe pomo{, pri uslov: }e nè slu{ate i nadvor od Tursko nema da prezemete ni{to. Celokupnata politika }e ni ja ostavite nam. A {to se odnesuva do va{ata rabota vnatre, nie }e vi ka`eme koga, kade i {to }e pravite. Osven toa, koga treba da se podigne vostanie vo Makedonija, }e re{ime nie. Osven toa... nie...“ /Goce Del~ev/ - „Toa nema da bide, gospodine generale. Vie, kako {to razbiram - toa e Vrhovniot komitet i u{te nekoj… Ne nie, nie sme soglasni so toa {to go mislite Vie za Makedonija.

Nie, znaete koi sme nie: selanite, makedonskoto naselenie, narodot. Nie ne mo`eme da pravime politika, nitu pak }e dozvolime na drugi da pravat politika so Makedonija. Na{ata borba, toa e za nas `ivot ili smrt. Nie nema da dozvolime drugi da re{avaat dali da `iveeme ili da umreme i koga. Koga }e se podiga vostanie, }e re{i narodot. (…)

– Gledam deka Vie ne gi poznavate uslovite vo Makedonija i zatoa ka`ete im na site, ka`ete im da ne se me{aat i da ja ostavat Vnatre{nata revolucionerna organizacija da organizira, da rakovodi, da re{ava. Nie smetame deka od Vas – od komitetot i od emigracijata mo`eme da dobieme bratska pomo{. No znajte, nie ne barame pokroviteli, a u{te pomalku gospodari“. /General Nikolaev/ - „Kako smeete! Vie ne znaete ni{to za me|unarodnata situacija. Jas imam pisma od tu|ina. Nie }e re{ime koga e momentot da se dejstvuva. Dali razbirate? Nie }e go imame vrhovniot zbor, a ako smetate da ni pre~ite – a ako ni pre~ite, }e ve paralizirame“. /Goce Del~ev/ - „Povelete – ili vie nas }e nè paralizirate, ili nie vas!“185 Aleksandar A. Rostkovski, 26 avgust 1896 godina Ovde{nite `iteli po~nuvaat da go sfa}aat zna~eweto na gromkite frazi, {to se proiznesuvaat otade granicata, so barawe osloboduvawe na svoite bra}a od pod turskoto igo, toga{ koga vsu{nost na delo glavnata rolja ja igra nenasitniot egoizam, {to 185

Dokumenti za borbata, tom prvi, 328-330.

saka sè da zagrabi za sebe i ni{to da ne im dade na drugite. Otade stanuvaat dokraj sfatlivi `elbite na Makedoncite edna{ da se oslobodat od site ovie neprijatelski ednata sprema drugata propaganda i da go pobaraat svojot spas od Turcite vo sproveduvaweto na idejata deka e Makedonija za Makedoncite, t. e. so zdobivaweto avtonomija vo upravuvaweto, pod vlasta na Sultanot, pri koja sekoja narodnost bi mo`ela da se razviva samostojno, soglasno so svojata `elba, a ne nasilno, kako {to sega go posakuvaat toa sosednite dr`avi.186 F. H. E. Eliot, 30 septemvri 1896 godina Mo`e da se ka`e deka sezonata za po~nuvawe vostani~ko dvi`ewe vo Makedonija od bugarska teritorija pomina so samata pojava na prviot sneg na planinite… (...)

Iako obi~nite Makedonci vo Bugarija sè u{te gledaat na Rusija kako na prijatel i osloboditel, nivnite voda~i se ubedeni deka poradi nejzniot neodamne{en odnos kon Turskata Imperija, beznade`no e da se o~ekuva kakva bila poddr{ka od nejzina strana za ostvaruvawe na nivnite planovi za otcepuvawe na Makedonija od Turcija.187 Panagiotis Argirijades,188 1896 godina ...Malite dr`avi – gr~kata, bugarskata i srpskata – sporat za prigrabuvawe na Makedonija, slu`ej}i se so site vidovi dokazi: {ovinisti~ki i istoriski, izmisleni za potkrepa na nivnite interesi, pri {to ne se zabele`uva deka ako se bazira na istoriskata vistina, pobrgu Makedonija treba po pravo da gi poseduva site tie zemji, koi sakaat da ja goltnat, za{to taa samata porano gi vladeela i gospodarela nad niv. (...) (...) ... Makedoncite ne gi sakaat tie galewa {to mo`at da gi zadu{at. Tie sakaat da si ostanat Makedonci, bez drug epitet, da 186

Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i dele`ot, prv tom,

177.

Britanski dokumenti, tom V, 450-451.

Panagiotis Argirijades (1849-1909) ‡ pravnik i publicist, pretsedatel na Ligata za balkanska konfederacija (1894).

187 188

si ja za~uvaat za sebe svojata ubava Makedonija, na koja po osloboduvaweto od turskoto ropstvo }e £ dadat – po osloboduvaweto od turskoto ropstvo – institucii soodvetni na politi~kiot i socijalniot progres na na{eto vreme…

Re{avaweto na makedonskoto pra{awe preku nezavisnost, avtonomija i federativen re`im se nalaga kako najpravedno. Toa se nalaga i zaradi evropskiot mir i se nalaga isto taka za zbli`uvawe na narodite na Balkanskiot Poluostrov, za sosedite na Makedonija, ~ija{to egzistencija }e bide osigurana so osnovaweto na edna konfederacija, koja }e gi otstrani opasnostite {to mo`at da se pojavat od nadvore{nite mo}ni neprijateli.189 Marko K. Cepenkov,190 1896 godina Otkoa posede doma, pak mu se ko{na vo Vla{ko so Nikola191 i tamo be{e go na~ekale vremeto da spe~alat pari. Vo toa vreme imalo nekoi Sluxar Todor192 {to go vikale i toj gi nakrenal site jabanxii (najpoe}e Ma}edonci) protiv bojarite so eden la`liv ferman, |oa od Rusija be{e mu bil daen.193 Vilijam Gledston,194 19 januari 1897 godina U{te polo{o i posramno od samata turska uprava e postoeweto na qubomora pome|u Grcite i Slovenite i planovite na postojnite dr`avi za prisvojuvawe na tu|i teritorii. A zo{to da ne bide Makedonija na Makedoncite, kako {to e Bugarija na Bugarite i Srbija na Srbite? Iako se tie site mali i slabi, neka se ostavat da se povrzat me|usebno za odbrana, taka {to ne }e mo`at

Dokumenti za borbata, tom prvi, 372-373.

Marko Cepenkov (1829-1920) – sobira~ na makedonski narodni umotvorbi, etnograf, poet i pisatel. Izvadokot e od „Avtobiografijata“ na Cepenkov, koja e napi{ana vo navedenata godina (Kiril Penu{liski, Avtobiografijata na Marko Cepenkov, Izbrani folkloristi~ki trudovi, 1, Skopje, 386-389).

191 Se raboti za tatkoto na Marko Cepenkov.

192 Se misli na voda~ot na romanskoto vostanie od 1821 godina, Tudor Vladimiresku.

193 Marko Cepenkov, Avtobiografija, Makedonski narodni umotvorbi vo deset knigi, kniga desetta (vtoro izdanie), Materijali. Literaturni tvorbi. Redaktiral d-r Bla`e Ristovski, Skopje, 1980, 306.

194 Vilijam Gledston (1809-1898) ‡ britanski politi~ar.

189 190

da bidat goltnati od drugite, bilo golemi ili mali, koe verojatno }e dojde kako posledica od nivnite me|usebni karanici.195 F. E. H. Eliot, 27 januari 1897 godina Vo razgovorot {to go vodev prethodniot den so g. Stoilov, toj povtorno be{e mo{ne nervozen vo vrska so podgotovkite vo Grcija za predizvikuvawe nemiri vo Makedonija. (‌) Negovoto razmisluvawe za re{avawe na problemot so Makedonija e formirawe privilegirana – ne avtonomna provincija, koja }e bide pod uprava na hristijanski generalen guverner i so administracija sli~na na onaa kakva {to e vovedena na Krit; i deka trite sosedni dr`avi, Grcija, Srbija i Bugarija, treba da vetat deka nema da se me{aat vo nejzinite vnatre{ni raboti.

Toj be{e ubeden deka eden takov aran`man bi ÂŁ stavil kraj na religioznata propaganda {to be{e glaven instrument na politikata na netrpelivost i me|usebnata nedoverba me|u trite zemji; a davaweto mo`nost na Makedoncite samite da se razvivaat i da napreduvaat }e gi otstrani `elbite na nejzinite sosedi da ja prisvojat.196 F. H. E. Eliot, 30 april 1897 godina [eeset i ~etvorica Makedonci {to ja izdr`uvaat kaznata na Rodos za nivnoto u~estvo vo nemirite {to se javija vo 1895 godina i koi bea oslobodeni od sultanot, pristignaa na bugarska teritorija pred edna nedela. Gospodinot Stoilov, koj pove}e saka{e sultanskata milost da gi vrati vo nivnite obnoveni domovi, me izvesti deka izdal naredba tie da bidat odneseni do makedonskata granica, bidej}i toj ne sakal da ostanat vo Bugarija i da `iveat od milost kako eden vid ma~enici.197

Dokumenti za borbata, tom prvi, 373.

Britanski dokumenti, tom V, 477-478.

197 Ibidem, 495.

195 196

Georgi Aleksov,198 april 1897 godina Toga{ koga Makedoncite, svesno – inteligentnite Makedonci od site strani vikaat Makedonija na Makedoncite, srpskite agitatori i plateni novinari vikaat: ne, Makedonija za Srbite.(...) Priznavam, ne $ e mnogu prijatno na Maћedonija199 koga }e dojde zbor za za~uvanite spomeni kaj Makedoncite za nekoga{noto slavno minato vreme, no „po~im“ toa e na{a tradicija, nie sekoga{ sme slobodni da si ja prispomnuvame i da se borime za nejzinoto ispolnuvawe. Vpro~em, da prodol`ime. „Kakvi Aleksandar Maћedonski, kakve tikve?! (...) Aleksandar Maћedonski pre Hrista i Maћedonci u Male{u, Tikve{u itd.?“ se ~ude{e vo eden broj v. „Maћedonija“, pra}aj}i nè da gi vidime „srpske natpise po svim crkvama i spomenicima“ vo Makedonija, ta da se ubedime deka sme bile Srbi. Toa e prekrasna ispoved za „celite i pri~inite“ za nivnite tatkovski gri`i za nas i toa vrz osnova na fakti! Bidej}i imalo vo Makedonija srpski „nadpise“ po „crkvama“, zna~elo deka bezdrugo nie sme Srbi! Silna logika, navistina! A bidej}i tamu `iveat Makedonci, zboruvaat makedonski, potomci se na slavniot Aleksandar Makedonski, tie pak ne mo`at da ostanat Makedonci po mnogu prostata pri~ina {to Aleksandar Makedonski `iveel pred desetina veka! ... I sega bi trebalo, za aterot na „nekolkute Srbi“ ili poradi „nekoga{noto zavladuvawe“ na ovoj del od Makedonija, da ni se odzeme taa nam i da im se dade nim! No ako im ka`eme deka i tie nekoga{ bile zavladuvani od nas, pa duri i cela Mala Azija bila makedonska, }e se soglasat li da ni ja otstapat? Nie sme pove}e od uvereni deka tie od edno grlo }e svikaat: „Jo{ budale nisu izumrle“. I navistina, mnogu glupavi bi bile tie motivirovki za na{ite pretenzii, kako i za ~ii i da bile tie.200 F. H. E. Eliot, 11 maj 1897 godina Te{kotijata za dobivawe nekavi verodostojni statisti~ki podatoci {to se odnesuvaat na raznite podelbi na naselenieto vo Makedonija najmnogu se dol`i na faktot deka sostavnite elementi na naselenieto ne mo`at da bidat razdvoeni spored kriteriumite {to se koristat vo drugite dr`avi. (…) Podatocite za jaziRedaktor na v. „Male{evski Balkanъ“ (12. I – 15. VI 1897).

Se odnesuva za v. „Maћedonija“.

200 Bla`e Ristovski, Istorija na makedonskata nacija, 211.

198 199

kot, isto taka mo`e da zavedat. Prvo pogolemiot del od naselenieto e bilingvalno: albansko i gr~ko, albansko i vla{ko, vla{ko i gr~ko, bugarsko i gr~ko se naj~estite zaedni~ki kombinacii. Vtoro, vo slu~aj na slovenskite jazici, te{ko e da se odredi dali dijalektot e bugarski ili srpski. Nitu jazikot od Belgrad, nitu, pak, onoj od Sofija ne im e poznat na neobrazovanite selani vo Makedonija, koi govorat golemo mno{tvo dijalekti, ne{to pome|u bugarskiot i srpskiot, i ponekoga{ pretstavuvaat fenomen {to ne se pojavuva vo nitu eden od tie jazici.

Fakt e deka nacionalnoto ime vo Makedonija – osobeno gr~koto, bugarskoto, srpskoto i vla{koto – ne gi ozna~uva rasite tuku jazicite. ^ovekovata nacionalna opredelnost se ~ini deka e rezultat na negovoto ubeduvawe i negovite principi i taa mo`e da bide promeneta, kako i religijata. (…) (...)

Kako ne{to {to e zna~ajno bi mo`el da go spomenam pogledot na ruskite pisateli, poddr`an do izvesen stepen od ovde{nata ruska ambasada; imeno, deka vo Makedonija nema Bugari ili Srbi tuku samo Sloveni i deka naselenieto, isklu~uvaj}i gi Albancite, dovolno e homogeno za prakti~ni celi za da bide mo`no da se sozdade privilegirana provincija na Makedoncite, vo koja razlikite na rasite ne bi bile vidlivi.201 Naum Spanos,202 3 oktomvri 1897 godina Vo Atina dojdov to~no vo 3 oktomvri 1897 годina i razmisluvav za rabota. Na 26 oktomvri me sretna Apostol Perovski, me pozdravuva: „Dobro te najdov, vojvodo, mi veli, ni go obeli obrazot na Makedoncite“, ova be{e negov trik. Mi veli: „Kapetan Naum, sloboda da ne o~ekuvame nitu od Grcite, nitu od Bugarite.

Samo nie, Makedoncite, da se borime za na{ata Makedonija“. „Vo red, dojde vremeto“, vedna{ mu rekov. „Bravo mnogu dobro zboruva{“, no ne{to se posomnevav. Se osmeli toj i mi veli deka „Makedoncite po~naa da se podgotvuvaat, duri ovde ima i Komitet od Makedonci, i vo Romanija, Srbija i vo Bugarija, }e se podgotvuvame site Makedonci i }e dejstvuvame vo Makedonija, treba da se zapi{eme site vo Komitetot“. Jas vedna{ prifativ: „Ti kako vojvoBritanski dokumenti, tom V, 496-498.

Roden e vo Hrupi{ta vo 1873 godina. Bil u~esnik vo Gr~koturskata vojna od 1897 godina i podocne`en gr~ki andartin, u~esnik vo gr~kata „makedonska“ borba.

201 202

da }e zeme{ 15 moneti od po 20 franci mese~no i duri da zamine{ i da `ivee{ ili vo Srbija ili vo Varna vo Bugarija, dodeka da se podgotvi Komitetot edna ili dve godini i }e dejstvuvame site Makedonci od site strani zaedno“.203 V. „Male{evski Balkan“, 1897 godina Odvaj li ima po`estoka polo`ba od onaa na makedonskata kauza. Anga`irana od simpatii, ~uvstva i od tradicii da bide sekoga{ vo najintimni vrski sprema svoite direktni sosedi Bugari i Srbi i dr., taa deneska najbesmilosno iznenaduva i tera na pokajanie. Nikoj, bez somnenie nikoj, nema da ja ospori opravdanosta na na{ite nade`i vo Bugarite i Srbite, kako lu|e {to najblisku stojat do nas, kako narod so ednakvo minato kako {to e na{eto i dr. (...)

A Bugarite i Srbite treba{e da go napu{tat svoeto dosega{no povedenie, koe{to e za osuda, i da gi opravdaat nade`ite na{i i da si go ispolnat svojot dolg.

Da, i da si go ispolnat svojot dolg, za{to i iskupuvaweto i na nivnite slobodi ne malku `rtvi nè fa}alo nas, za{to nie im dadovme razni @inzifovci, i bra}a Miladinovci, za{to sega nesre}nata Makedonija e majka na svoite bra}a Kiril i Metodij.

Za{to u{te ne malkumina makedonski heroi gi polo`ija svoite bujni glavi za da ja iskupat nivnata sloboda. (...)

A vo odgovor na toa, {to gledame? [to pravat Srbite i Bugarite i {to napravile dosega? – Ni{to, tukure~i ni{to. Ili ne. Ni{to ne e ona {to tie go storile za Makedonija. Ne se ni{to tukure~i pakostite {to tie svesno ni gi donesoa! Pred soblaznivata perspektiva za na{eto idno porobuvawe od edna od niv, tie napravija sojuz so cel da nè razdelat kako edna nesvesna masa, za da mo`at ponatamu slobodno da nè eksploatiraat. Ne{to pove}e, tie napravija i prodol`uvaat da pravat na na{a smetka prestapi... : go frlija vo na{ata sredina jabolkoto na rasprava i bez toa na{ite slabi sili i u{te ja imaat drskosta da ni se pretstavuvaat za takvi {to ni go sakaat dobroto! Tie go poseaja sred nas semeto na raspravii, priznaa edni od nas za Srbi, drugi za Bugari…, i ete go na{iot najgolem poraz. Poraz skandalozen, za{to e miren! (...) Da povtoram, so svoite klasifikacii na Srbi i BugaΟ μακεδονικος αγωνας, απομνημονευματα, Ναουμ Σπανος, Θεσσαλονικη, 1984, 355-356 (ponatamu: Ο μακεδονικος αγωνας, απομνημονευματα, Ναουμ Σπανος).

Prevodot e na prireduva~ite.

203

ri, tie bukvalno ni gi vrzaa racete, za{to nè ostavija da se karame me|u sebe, a neprijatelot go ostavame sloboden, ta, koga }e ja zadu{i zapo~natata borba na Grcite204 da se vrati i da nè uni{ti i nas so sè!! (...)

Zna~i, edna molba kon site Makedonci: ne davajte pat na ve{ta~ki poddr`anite kaj nas nepristojni strasti, pred mislata za silata na na{iot neprijatel, protiv koj ima da se borime. Da ne pravime razlika me|u nas so nekakvi Srbi ili Bugari, za{to site pred sè drugo sme Makedonci, robje na eden krvo`eden yver kakov {to e sultanot Hamid.205 Goce Del~ev, 1897 godina Koj znae, dali ima narod, koj tolku mnogu da trpel od svoite sinovi i izrodi, kako makedonskiot...206 Grof Mihail Muravjov,207 3 dekemvri 1898 godina Dokolku, sepak, nasproti sovetive za blagorazumnost, {to nie gi prepora~uvame, bi im uspealo na makedonskite vode~ki dejci i da pokrenat vostanie vo Makedonija – toga{ od stranata na Rusija toa dvi`ewe neka ne se nadeva deka }e do~eka niti so~uvstvo, niti pak poddr{ka. Naprotiv, vo izbegnuvaweto na mnogu poopasni uslo`nuvawa, Imperatorskoto Pravitelstvo }e bide prisileno da im predostavi polna sloboda na represivnite dejstvija na turskite vlasti, vo pravec na poni{tuvawe vo samiot zarodi{ na revolucionernite zamisli na Makedoncite, i vo primernoto kaznuvawe na glavnite osnovopolo`nici na vostanieto.208

Gr~ko-turskata vojna od 1897 godina.

Dokumenti za borbata, tom prvi, 334-336.

206 Hristo Andonov-Poljanski, Goce Del~ev, 204.

207 Ruski minister za nadvore{ni raboti (1897-1900).

208 Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i dele`ot, prv tom, 204 205

261.

Nacionalno-centralna Albansko-makedonska liga, 1898 godina Na{ata cel e slednava: 1. Dobivawe nezavisnost (i avtonomija) na Albanija i Makedonija; 2. Sozdavawe na edna samostojna konfederativna dr`ava vo koja }e vlezat site narodi, {to se vo ovie oblasti, bez razlika na ime, vera i jazik; (...)

6. Ligata gi osuduva kako {tetni za interesite na Albanija i Makedonija site sugestii ili predlozi za razdrobuvawe na zemjata.

Uspevaj}i da gi soedini silite na Albancite i na Makedoncite, Ligata, so ogled na golemata borba {to nabli`uva, privle~e sledbenici i poddr`uva~i, po~nuvaj}i od Ildiz }o{k,209 duri do najskromnata koliba vo Albanija i vo Makedonija.

Na{ata Liga go ~eka samo povolniot moment za da dade znak za edno op{to vostanie. Sekakvi drugi dejstva bez znaewe i soglasnost na Ligata }e se ignoriraat, za{to Albancite i Makedoncite nikoga{ nema da vostanat dodeka ne gi povika Ligata. I obete ovie zemji ja prifatija i ja odobrija na{ata programa i se gotovi da dejstvuvaat vo soglasnost so tie principi.210 Petar Manxukov,211 1898 godina Ropstvoto na{e mo`ebi nema{e da bide tolku te{ko ako vo na{ite raboti ne se zapletkaa sekakvi propagandi, koi pod imeto na „bra}a“ i „dobro`elateli“ go razedinuvaat brat od brat i gi predizvikuvaat Turcite da vr{at najgolemi zlostorstva. Tie na{i „bra}a“ pravat sè da go onevozmo`at edinstvoto na na{ite slobodoqubivi sili… duri i vistinskite sinovi na na{ata zemja, onie {to navistina ne gi `alat `ivotite da gi prilo`at na oltarot na Tatkovinata, ~esto pogre{no mislat deka osloboduvaRezidencija na sultanot.

Dokumenti za borbata, tom prvi, 341.

211 Petar Manxukov (1878-1966) ‡ revolucioner-anarhist, raska`uva~ i avtor na prozna beletristika i memoaristika.

209 210

weto na Makedonija ne mo`e da se zamisli bez vme{uvawe na ovaa ili onaa dr`ava. Tie se opredeluvaat za ovoj ili onoj narod, a go zaboravaat svojot. (…)

Nie znaeme… deka na{ata tatkovina se razlikuva po naselenie od edna Bugarija, Grcija ili Srbija, koi se ednorodni zemji.

Kaj nas se nastaneti pove}e narodnosti i veri. Kaj nas ima Makedonci, Grci, Vlasi, Turci, Evrei, Albanci, pa i nekoj Ermenec, a za Ciganite da ne zboruvame. (…) (...)

Jas smetam deka makedonskiot narod vo vakvata te{ka polo`ba ne mo`e da se oslobodi za edno vostanie, koga se znae deka protiv sebe }e ja ima ne samo Turcija tuku i Evropa, a da ne zboruvame za balkanskite dr`avi. (…)

I taka makedonskoto pra{awe }e mo`e najdobro i najskoro da se re{i samo ako nie prednite Makedonci se kreneme i postojano predizvikuvame bezredija. Vpro~em, na{iot spas e vo revolucijata!212 TMK, 1 januari/23 fevruari 1899 godina Kritskoto vostanie, kako {to e poznato, ve}e e re{eno spored `elbite na golemite dr`avi... (...) Sega e na red makedonskoto pra{awe. (...) Makedonskoto naselenie, eksploatirano od razli~ni propagandi, voop{to ne e podgotveno, sè u{te ne e ispolneto so nacionalno ~uvstvo.

Vo takvi uslovi bi bilo nerazumno da se o~ekuva od Makedoncite tie samite da se krenat protiv Turcite. Tie toa nikoga{ nema da go napravat, za{to turskoto ropstvo ja ubi vo niv hrabrosta, mo`e da se re~e, gi napravi dremlivi i moralno opu{teni.

Me|utoa, uslovite se takvi {to vostanieto mora da se krene naprolet godinava. I bidej}i Makedoncite, o~igledno, ne mo`at da go napravat toa sami, Tajniot komitet be{e prinuden da prezeme edna, vsu{nost, nepopularna merka: toj sklu~i dogovor so Arnautskiot revolucioneren komitet vo Bukure{t, spored koj dogovor Makedoncite i Arnautite se obvrzuvaat zaedni~ki da krenat vostanie.

Sklu~uvaj}i go ovoj dogovor, Komitetot mnogu dobro znae{e za nenaklonetosta na Makedoncite sprema Arnautite – znae212

Dokumenti za borbata, tom prvi, 342-343.

{e deka Makedoncite gi mrazat Arnautite. No tie neka ni pomognat da se spasime od Turcite, posle lesno }e bide i so niv da se presmetame – za toa nema ni da razmisluvame. (...)

Vie, kako eden od mesnite voda~i, treba da go podgotvite narodot za toj nastan. [tom }e razberete za arnautskoto vostanie, vedna{ krenete go narodot. Bi bilo dobro ako i vie, od svoja strana, vospostavite kontakti so mesnite arnautski voda~i vo vrska so pra{aweto na revolucijata. (...)

Spored planot, vostanieto treba da po~ne vo oblastite na Makedonija {to grani~at so Albanija, a ottuka ve}e postepeno }e se {iri i vo nejzinite pooddale~ni krai{ta i na toj na~in }e si obezbedi zadnina. (...)

Koga vostanieto }e dobie pogolemi razmeri, Evropa nesomneno }e se zame{a i nejzinoto zame{uvawe }e se projavi so osloboduvawe na Makedonija, a tokmu toa ni treba. A {to }e se slu~i so Albancite – toa e rabota na Evropa.213 \or~e Petrov,214 mart 1899 godina Ete zo{to celata oficijalna Evropa denes rasuduva za „neophodnite reformi“ vo Makedonija. Manirot e vakov: da pomislime nie deka Evropa gi zela ve}e pri srce na{ite interesi i da bideme za nekoe vreme „poblagorazumni“... dodeka taa go zazeme kone~noto re{enie za niv. Stapica, zamislena sovr{eno itro.

Pomina, me|utoa, vremeto na naivnite veruvawa. Makite na Makedonecot, proizvolnostite i izma~uvawata na negovite najbliski rodnini, sramot kon koj sekoj den se pridodava po nekoja nova alka, na negovoto semejstvo i ~est, ne mo`e pove}e da se ute{uva „samo so goli nade`i“. (...) Neprijatnosti, pre~ki, opasnosti, ni{to ne mo`e da ja otstrani nasokata na negoviot zovrien gnev.

Cela Makedonija se prestorila vo eden vulkan {to negoduva i vrie i te{ko mu na onomu, koj bi se ispre~il na negoviot pat pome|u nego i negovata cel! (...) Revolucijata vo Makedonija e neodlo`na – nalo`uva~ka. Taa e ve}e na izbuvnuvawe i nea evropskite diplomati se stremat da ja onevozmo`at. Im sovetuvame,

Ruski dokumenti za Makedonija i makedonskoto pra{awe /18591918/. Izbor, redakcija i komentari Aleksandar Trajanovski, Skopje, 2004, 143-144 (ponatamu: Ruski dokumenti za Makedonija).

214 \or~e Petrov (1864/65-1921) ‡ ideolog na makedonskoto revolucionerno dvi`ewe i publicist.

213

me|utoa, na site na{i drugari re{enost i postojanstvo. „Sloboda bez krv ne se pe~ali“.215 Ivan Ivani},216 26 noemvri 1899 godina Molitelot, iako se {koluva na na{ tro{ok, ima ~udni pogledi za srpskite pretenzii. Po svoite pogledi toj pripa|a kon krugot na makedonskite „separatisti“ {to vo prv red se „Makedonci“... Ovie svoi pogledi toj nekolku pati otvoreno gi izrazi pred dolupotpi{aniot.217 Dionisij Grigorjev, noemvri 1899 godina Sosem sprotiven na nivniot pravec e pravecot na s e p a r a t i s t i t e. Ovoj pravec e u{te nov i mlad, no po sè izgleda toj treba da ja ima idninata. Nesomnen e faktot deka pravecov postoi vo samata Makedonija. Vladiniot vesnik „N o v V ø k Í“... neodamna pi{uva{e za „pri~inite za zatvoraweto na Bitolskata gimnazija“ i ja obvinuva{e del od mesnata inteligencija za separatizam {to se projavuval vo streme`ot da se istisnat od site mesta vo Egzarhijata i od u~ili{nite ustanovi rodenite vo Kne`evstvoto Bugari i da se zamenat so Makedonci.218 Ivan Haxi Nikolov, 1899 godina Kako na makedonskoto pra{awe gledaa rakovodnite lica na Bugarija, najdobro se gleda od mojata sredba i razgovorot so Luka V’`arov, glaven sekretar pri vladeeњeto na Radoslavov…

Vo 1899 godina, vo mesec avgust otidov da go vidam vo Ministerstvoto i da go pozdravam za novoto mesto. Toj me pra{a: kako se razviva Revolucionernata organizacija i {to se namerava preku nea da se postigne… mu odgovoriv deka nie se stremime da izvojuvame avtomonija na Makedonija, kako i za toa deka taa o~ekuva poddr{ka od bugarskata vlada, toj mi odgovori deka bugarskata vlada e protiv avtonomijata na Makedonija.

Makedonskoto osloboditelno delo od \or~e Petrov. Predgovor i bele{ki d-r Gane Todorovski, Skopje, 1971, 77-78 (ponatamu: Makedonskoto osloboditelno delo od \or~e Petrov).

216 Srpski vicekonzul vo Bitola.

217 Bla`e Ristovski, Portreti i procesi od makedonskata literaturna i nacionalna istorija, II, Skopje, 1989, 71 (ponatamu: Bla`e Ristovski, Portreti i procesi, II).

218 Ibidem, 72.

215

– Pa zo{to e protiv?

– Zatoa {to ako se dade avtonomija, }e se javat partii, kako {to se javija vo Isto~na Rumelija, koi nema da sakaat da ja prisoedinat Makedonija kon Bugarija. Vladata deluva za prisoedinuvawe na Makedonija kon Bugarija.

– Bugarskata vlada e na pogre{en pat, - mu odgovoriv. – Pred sè prisoedinuvaweto na cela Makedonija e nevozmo`no, zatoa {to sprema nejzinite delovi pretendiraat Grcija i Srbija.

Prisoedinuvaweto na cela Makedonija kon Bugarija mo`e da stane samo vo slu~aj na edna pobedonosna vojna protiv Turcija, vo pomo{ na koja }e £ dojdat Grcija i Srbija. A ako Grcite i Srbite vojuvaat zaedno so Bugarija protiv Turcija, tie }e baraat delovi od Makedonija: tie }e bidat za raspar~uvawe na Makedonija. A nie sakame Makedonija da ja zapazime cela vo nejzinite geografski granici, {to mo`e da bide ostvareno preku baranata od nas avtonomija. Taka oslobodena, Makedonija }e pretstavuva edna vtora Bugarija, iako nepriklu~ena kon majkata tatkovina. Od avtonomijata Bugarija i bugarskiot narod samo dobivaat.

Po izboruvaweto na avtonomijata na Makedonija mo`e da se raboti vo prv red na nejzinoto federirawe so Bugarija a potoa i federirawe na site balkanski dr`avi.

Se razdelivme so sprotivni sfa}awa.219 Epan~in,220 3 januari 1900 godina Spored Sanstefanskiot dogovor zna~itelen del od Makedonija treba{e da vleze vo sostavot na Bugarija; Berlinskiot traktat £ ja vrati Makedonija na Turcija, no Bugarite ne mo`at da se pomirat so toa, deka Makedonija ne im pripa|a. Kako {to e poznato, na Makedonija iska`uvaat pretenzii i Grcite i Srbite; no Bugarite se dlaboko ubedeni, deka Makedonija treba da im pripadne nim, bidej}i ogromno mnozinstvo od naselenieto na ovaa oblast e - od bugarsko pleme.

Bidej}i Makedoncite sami ne se vo sostojba da go svrgnat turskoto igo, vo Bugarija se prezemeni merki da im se pomogne nim. So ovaa cel vo Kne`estvoto e vostanovena cela mre`a od ma219 Spomeni, I. H. Nikolov, D. Gruev, B. Sarafov, J. Sandanski, M. Gerxikov, d-r H. Tatar~ev, 68-69.

220

Polkovnik, voen ruski pretstavnik vo Sofija.

kedonski komiteti, na ~elo so centralen komitet, koj ima sedi{te vo Sofija. (...)

Makedonskoto pra{awe ima tolku golemo zna~ewe vo o~ite na Bugarite, {to i Kne`evskata vlada e prisilena da smeta so ovaa pojava.

Ruskoto Pravitelstvo opredeleno i ne edna{ mu uka`uvalo na Bugarskoto, deka vo odnos na Makedonija e potrebno strogo da se pridru`uva za status quo-to... (...) (...) (...) Rabotata e vo toa, {to vo komitetite tajno u~estvuvaat site oficeri – Makedonci, {to se nao|aat vo aktivna slu`ba vo Bugarija; takvi oficeri zasega ima okolu 300; ostanatite oficeri se ~ini isto taka se ~lenovi na komitetite, no oficerite – Makedonci se prednazna~eni da igraat aktivna rolja vo idnoto vostanie.221 Petar Draganov, 24 juli 1900 godina Obete vojuva~ki strani, bez obzir na javnite uveruvawa pred celiot svet, pred Rusite posebno, za svojata plemenska qubov kon Makedonija i kon Makedoncite, na samoto mesto, t.e. vo samata Makedonija se odnesuvaat so najgolema omraza sprema mesnoto nare~je i sprema osnovnite potrebi na mesnoto naselenie.

Toa pak osobeno se odnesuva na bugarskiot i srpskiot u~itelski personal vo Makedonija. Nivnata omraza sprema potla~enoto, ugnetuvano i progonuvano mesno makedonskoslovensko „nare~je“ ne znae granici. Poslednovo so neobi~na usrdnost se progonuva od makedonskoslovenskite u~ili{ta kako od Bugarite, taka i od Srbite, koi{to sega vo Makedonija iscelo gi imaat v race sudbinite na mesnata slovenska prosveta. Me|utoa, ova nare~je pove}e od koe i da e drugo od duzinata postojni slovenski nare~ja-jazici, mo`e, so pogolema ili so pomala pretenzija da gi slee blagorodnite potomci na nekoga{ znamenitiot kirilometodievski jazik.

Nie bi mo`ele da navedeme dolga redica svedo{tva od visokoavtoritetni nau~nici i pred sè od rodenite Makedonci od dobroto staro vreme, kako dokumentarni dokazi za toa deka makedonskoslovenskoto nare~je e pove}e ili pomalku samostojno i avtonomno vo odnos na bugarskiot i srpskiot „jazik“. Ovie svedo{tva se 221

273-275.

Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i dele`ot, prv tom,

odnesuvaat kon dve kategorii i gi doka`uvaat slednive dve postavki: 1) Takanare~enoto makedonsko „nare~je“ si ima svoi sopstveni osobenosti i vo akcentot, i vo zvukovite, i vo formite (vo pade`nite i vo glagolskite promeni), i vo sintaksata i osobeno na re~nikot. 2) Mesnite makedonskoslovenski u~iteli od dobroto staro vreme, u{te na na{a pamet, duri do krajot na 60-tite i po~etokot na 70-tite godini, t.e. u{te sproti golemata osloboduva~ka vojna od 1877-1878 g., si pe~atea svoi u~ili{ni u~ebnici na mesnoto nare~je i vo svoite uvodnici kon ovie u~ebnici i rakovodstva gromko izjavuvaa deka makedonskoslovenskoto naselenie, otkako si ja izvojuva crkovnoslovenskata liturgija na gr~koto upravuva~ko sve{tenstvo, nema ni najmala `elba da se otka`uva od interesite na svojata narodnost, t.e. da se pobugaruva i da se posrbuva, nare~uvaj}i gi pritoa Bugarite so omalova`uva~koto ime „[opi“ (na pr., znamenitiot „Predgovor“ na sè u{te `iviot K. [apkarev kon prevodot na Evangelieto na makedonskoto nare~je). (...)

Vistina, vo 60-tite godini vo Makedonija ovde-onde se javuvaat dostatno mnogu „Bugari“, no potekloto na ovie Bugari P. Slavejkov (samiot Bugarin) go objasnuva{e so korupcijata od makedonskoslovenskata strana. Za pari, predlagani od bugarskata propaganda, razvratniot del od ova naselenie se objavuvalo za Bugari, no ne inaku. Ottuka i proizleguva poznatata makedonska izreka, otkriena i ovekove~ena od Slavejkov: „Dajte ni pari, }e se ~inime Bugari; ako ne ni dadete pari - ne }e se ~inime Bugari“.

Prvoklasniot slavist akademikot V. I. Lamanski malku im pridava zna~ewe na potkupenite grloderi na makedonskite mitinzi vo Sofija ili vo Belgrad: „Nikakvi mitinzi za so~uvstvo i negoduvawe, srpski i bugarski, tuk-tamu i so Makedonci, ne mo`at da imaat nikakvo zna~ewe vo nau~niot spor za etnografskiot sostav na makedonskata provincija. Bugarite i Srbite ednakvo sakaat da ja dobijat - da ja zdobijat Makedonija so Solun i bezdrugo so Solun. No ova pra{awe ne e nau~no, tuku politi~ko i mo`e da bide re{eno ne so sporovi za makedonskata dijalektologija, ami so nadvore{na gruba sila“. (...) (...)

Drugo e pra{aweto dali nie Rusite treba da se raduvame ili da `alime vo vrska vo toa {to vo Makedonija go izdigna svojot glas tamo{noto starosedelsko naselenie „Slavjanci“ {to inaku se nare~uva so starinskoto ime „Makedonci“ (za razlika od klasi~nite „Makedonjani“). Spored na{eto li~no mislewe, bi bilo prosto pravednost da se poddr`i barem moralno ova mnogu-

brojno pleme {to zboruva na posebno nare~je i si ima svoja stara istorija (od VI do XV vek), ne pomalku interesna od istorijata na Bugarite i na Srbite. Makedoncite se isto taka hristijani, pritoa pravoslavni, kako {to se i Srbite so Bugarite. Ovie Makedonci (Slovjanci), spored op{tiot odyiv na licata {to gi poznavaat, vo ni{to ne se polo{i vo umstven i vo moralen pogled od site Srbi i Bugari, vo nekoi pogledi tie se duri i povisoko od poslednive. Poddr{kata pak od strana na Rusija i, bi rekol, od celata hristijanska Evropa, na hristijanskite i drugite elementi vo raznojazi~nata i raznobojna Makedonija so Makedoncite {to go zazemaat prvoto mesto po brojnosta (gi imame predvid poznatite paragrafi od re{enijata na Berlinskiot kongres {to % garantiraat avtonomija na Makedonija i na celoto nejzino naselenie), bi bilo ne samo akt na politi~ka pravdivost, tuku i mudrost: Makedonija na opa{kata na Bugarija ili na Srbija (kako sostaven del na poslednive) sekoga{ }e bide element za op{t po`ar na Balkanskiot Poluostrov, ako ne i vo celata Evropa. Da ne zaboravime deka na Makedonija, baraj}i svoj kondominium, pretendiraat isto taka Grcite, Romancite i Albancite, a fakti~ki gospodari na situacijata se javuvaat samo Turcite so Germancite instruktori i so raznite otpadoci od avstro-ungarskoto naselenie. Ovaa vojna, najposle, ne e vo interes na golemite dr`avi i pred sè na Rusija. Za Rusija i za Rusite treba da bidat va`ni mislewata za Makedonija ne na onie Makedonci {to, otkinuvaj}i se od svojata sopstvena narodnost, odamna na`ivo im se prodale na Srbite ili na Bugarite..., ami samo na onie Slovenomakedonci {to gi postavuvaat interesite na svojata navistina presleduvana narodnost povisoko od sè, za{to taa se presleduva ne samo od Turcite (od edna strana) i od Avstro-Ungarija (od druga strana), tuku glavno od bra}ata Bugari i Srbi (osobeno doblesno vo po~etokot na 70-te godini Kuzman [apkarev go za{tituva{e makedonskoto nare~je od asimilacija od bugar{tinata).222 Aleksandar A. Rostkovski, 14 oktomvri 1900 godina Karakterot na bugarskata propaganda vo Makedonija poslednive godini zna~itelno se izmeni. Porano ovaa propaganda se iska`uva{e niz streme`ot za sozdavawe nacionalno u~ili{te za Makedonskite Slavjani i za voveduvawe bogoslu`ba na crkovno-

222 Bla`e Ristovski, Makedonistot Petar Draganov 1857-1928, 163165, 167, 170-171.

slavjanski jazik, so cel da ne im bide dadena mo`nost na Grcite da ja eliniziraat Makedonija. (...)

Gledaj}i deka kulturnata propaganda bila otsekoga{ bessilna da im ja zacvrsne isklu~itelnata prevlast vo Makedonija, Bugarite ja promenija taktikata, pa go pokrenaa vo preden plan pra{aweto za osloboduvawe na Makedonija od pod turskoto igo.223 Ruski konzulat vo Bitola, 30 noemvri 1900 godina Pred ~etirieset godini biv{iot na{ ovde{en Konzul G. Hitrovo ima izdejstvuvano katagodi{en prilog od 300 rubli za Ko{i{koto u~ili{te Sv. Kiril i Metodij vo Ohrid.

Vo tie vremiwa, koga tuku{to se zapo~nuva{e so prepodavawata na slavjanska azbuka, ovaa pomo{ od na{a strana be{e krajno neophodna. No sega, koga ne samo vo samiot Ohrid, tuku i po site sela vo Makedonija, postoi masa u~ili{ta, kako Bugarski, taka i srpski, mene mi se ~ini deka na{ata subsidija e krajno izli{na, tolku pove}e, {to Bugarija, so posredstvo na Egzarhot, istura ovde gramadni pari, pa na{ata pomo{ se javuva nebare kako kapka vo more vo materijalen odnos, a im slu`i na Bugarite kako zname, zad koe{to tie se prikrivaat, za da im doka`at na Makedoncite, deka nie gi pokrovitelstvuvame niv, a ne Srbite.

Ovde{nite srpski konzuli ve}e ne edna{ mi se imaat po`aleno na takviot javno demonstriran na{ odnos sprema Bugarite, molej}i me ako ne mo`e dvaa poddr{ka sosem da se ukine, toga{ da mu se dava i na nekoe srpsko u~ili{te vo Ohrid barem edna nejzina polovina, za da se poka`e deka nie sme so ista dobropo`elnost sprema obete slavjanski nacionalnosti, i deka ne gi imame zemeno Bugarite pod svoja isklu~itelna zakrila, za smetka na Srbite.224

223

Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i dele`ot, prv tom,

224

Ibidem, 291-292.

290.

Vojdan ^ernodrinski,225 dekemvri 1900 godina Vo Makedonija stanuvale, stanuvaat i }e stanuvaat takvi nastani koi, za `al, ne im se poznati na mnogu lu|e, ne isklu~uvaj}i gi ni Makedoncite. (…)

Otkako vidov deka, na ednata strana, nu`data da se probudat mnogu na{i bra}a e golema, a od druga strana – nemarnosta na mnogu na{i Makedonci, anga`irani so pisatelskoto pero, no za `al, zarobeno da pi{uva samo partizanski statii i antrefileti, ili dolgi profesorski lekcii… se re{iv da go zemam peroto i da napi{am ne{to {to, mislam, }e £ koristi na na{ata tatkovina. [to napi{av jas? – Ni{to ne napi{av. Jas go prepi{av od sè u{te nenapi{anata krvava istorija na Makedonija ona {to ~itatelot }e go pro~ita, a gleda~ot }e go vidi vo teatarot. Krvo`ednosta na na{ite Turci-begovi, gotovnosta na Makedonkite da umrat, no verata da ne si ja menuvaat, a ma{kosta na Makedonecot juna~ki da im odmazduva na onie krvnici {to ja izvalkaa negovata semejna ~est – ete, vo toa glavno se sostoi sodr`inata na piesata.226 A. Brutus (Anton Drandar),227 1900 godina Ako se frli eden retrospektiven pogled vrz istorijata na Makedonija sè do najdale~nite drevni vremiwa, ~ovek stanuva v~udoviden od golemata uloga {to ovaa mala zemja, klasi~na zemja par excellence, ja igrala vo svetot. (…)

Makedonecot, roden vo zemja vo koja prirodata £ be{e tolku nakloneta, sekoga{ me~tae{e za herojski podvizi i se streme{e kon golemi potfati… Od samiot po~etok na istorijata, ja gledame Makedonija na ~elo na naciite. Nejzinata reputacija e univerzalna; nejzinata slava se {iri na ~etirite strani na svetot.

225 Vojdan ^ernodrinski (1875-1951) ‡ dramski avtor, osnovopolo`nik na makedonskata drama i teatar.

226 Dokumenti za borbata, tom prvi, 349.

227 Anton Drandar (1837-1925) vo Brisel (1900) ja objavil knigata pod naslov „Po povod edno dvi`ewe vo Makedonija“ pod psevdonimot A. Brutus (А. Brutus).

Makedonija go {iri svojot suverenitet vrz zna~ajni nacii; taa uni{tuva golemi varvarski carstva, taa formira novi dr`avi i novi trgovski centri. Duri i slavnata lulka na anti~kiot helinizam im se pot~inuva na makedonskite kralevi. Plameniot zbor na Demosten zastanuva pred studeniot razum na Filip.

Aleksandar Veliki, ~ija{to slava e epska, odi od pobeda vo pobeda i gi stava pod svoja mo} najgolemite carstva. No negovata vojska ne see teror, strav i uni{tuvawe kaj varvarskite narodi; naprotiv, toj im gi donesuva svetlinite i dobrodetelite na civilizacijata…

Makedonci nao|ame na vizantiskiot prestol vo vreme koga ovaa imperija se nao|a vo svojot zenit. Sè dodeka makedonska dinastija ja upravuva{e sudbinata na Vizantija, carstvoto ja za~uva svojata mo} i be{e po~ituvano od nejzinite neprijateli. (…)

Sledej}i go tekot na istorijata, gledame kako so ist sjaj sveti yvezdata na Makedonija. Taa ja igra glavnata uloga vo prerodbata na slovenskoto pleme. Taka, dvajcata bra}a izdignati do apostoli, Kiril i Metodij, predmet na seop{to voshituvawe na slovenskiot svet, se Makedonci, pa poradi samoto postoewe na ovie dvajca apostoli, ovaa mala zemja stanuva lulka na slovenskoto pleme na koe mu dava svoja religija i svoja umetnost... …Ako Makedonija saka da bide svoj sopstven gospodar i gospodar na svojata sopstvena sudbina… potrebno e da zapo~ne so toa {to }e ja upotrebi svojata sila za vospostavuvawe na edno neraskinlivo nacionalno obedinuvawe!… …@itelite na Makedonija ne sakaat da bidat prisoedineti ni kon Bugarija, ni kon Srbija, ni kon Grcija; tie sakaat, tie silno sakaat, da `iveat ~ove~ki `ivot vo edna avtonomna zemja.

Nivnata parola e: „Makedonija na Makedoncite“.228 Petar Draganov, 1900 godina Na svoe vreme i vrz osnova na dokumentalni podatoci vo statijata „Kon pra{aweto za naselenieto na sovremena Makedonija“ („SPb. Ved.“, № 200, o.g.) nie doka`uvame deka Bugarite i Srbite, tolku neprijatelski raspolo`eni eden sprema drug voop{to, trogatelno se sretnaa vo eden pogled: vo istrebuvaweto vo Makedonija na mesnoto, mo{ne solidno makedonskoslovensko 228

Dokumenti za borbata, tom prvi, 377-379.

nare~je, prezrivo imenuvano od obata pretendenta na spornata turska provincija nare~je, odvaj li ne duri i govor na edinstveniot i nerazdelen op{t bugarski ili srpski jazik. Ova progonuvawe se izrazuva do deneska kako vo presleduvaweto na `iviot jazik na korenoto slovensko naselenie na provincijata, koe{to se nare~uva so op{toto ime „Makedonci“ i duri „Slovjanci“ {to pretstavuva golemo ogor~uvawe za obete neprijatelski nastroeni strani, taka i vo istrebuvaweto, odvaj li ne so ogin, na negolemoto koli~estvo u~ebni i drugi prakti~ni knigi {to sè do poslednava rusko-turska vojna od 1877-1878 godina se pe~atea vo raznite gradovi na Evropskiot Jugoistok, posebno i vo carigradskite i solunskite pe~atnici, so blagoslovot na vselenskiot patrijarh, so ruskiot gra|anski ili crkovnoslovenski {rift.

Sega pak nie imavme sre}a da najdeme visoko cenet i napolno avtoriteten dokaz za toa deka bugarsko-srpskite pretenzii na Makedonija dostignale vrv na virtuoznost. Na str.

587 vo posledniot tom (№ 3) od „Vizantiйski vremennik“, izdanie na Imperatorskata akademija na naukite za tekovnata 1900 godina, gi ~itame slednive pou~ni redovi: „Po povod o`esto~enata srpsko-bugarska borba na teritorijata na Makedonija Ruskiot arheolo{ki institut vo Carigrad vo svojot posleden ot~et za 1898 godina svedo~i deka treba da se smetaat mo{ne preuveli~eni `albite oti bo`em Grcite gi uni{tuvaat slovenskite natpisi vo crkvite, gi palat slovenskite rakopisi i gi rasipuvaat site spomenici {to svedo~at za istoriskite prava na Slovenite. Izviduvawata {to se napraveni od Institutot, vo vremeto na dvapatnoto patuvawe na negovite ~lenovi po Makedonija, naprotiv, gi ubedilo ~lenovite na Institutot vo varvarskiot odnos sprema starite slovenski spomenici od strana na samite tie Sloveni, ,osobeno‘ od Bugarite, koi{to gi uni{tuvaat gr~kite i srpskite spomenici ili gi izgrebuvaat i vnimatelno gi prema~kuvaat freskite so likovite na srpskite carevi so soodvetnite natpisi. Najzagri`uva~ki slu~ai od takov rod se najdeni vo manastirot Treskavec, blizu do Prilep, i vo Markoviot manastir, blizu do Skopje“ itn.229

229

176.

Bla`e Ristovski, Makedonistot Petar Draganov 1857-1928, 174-

Aleksandar V. Amfiteatrov,230 1901 godina Sekoj Sloven treba i e dol`en da sou~estvuva vo makedonskata sloboda. No makedonskata sloboda ne mo`e da bide dostignata so sopstveni, makedonski sredstva. (…) (…) Nikoj vo Evropa, niedna od golemite dr`avi ne e vo sostojba sega aktivno da se zastapi za Makedoncite protiv Turcite – osven, mo`ebi, Avstrija. No samoto ime Avstrija predizvikuva panika vo makedonskoto slovenstvo, pa i koj }e ja pu{ti Avstrija da gospodari vo Makedonija? Za{to, toa bi bilo urivawe na site idei na panslavizmot, toa bi bilo kraj na isto~noto pra{awe, toa bi bila re{itelna i posledna pobeda na germanskiot svet nad svetot slovenski. (…) Bugarite i Srbite zaemno ne se podnesuvaat, sekoj ja smeta Makedonija za svoja zakonska sopstvenost.

Da ja sozdavaat Makedonija za Makedonija nemaat ni najmala `elba ni Bugarite ni Srbite. Entuzijasti za avtonomna Makedonija se sre}avaat samo me|u makedonskite domorodci. (…) (...)

Vo Makedonija ne e re{eno pra{aweto na narodnosta i te{ko koga i da }e bide zadovolitelno re{eno. Ako im se veruva na Gop~evi} i Jastrebov, vo nea re~isi nema Bugari: site se Srbi.

Ako im se veruva na Ofejkov i Miqukov voop{to nema Srbi, site se Bugari. Poverojatno od sè e deka imame rabota so sovr{eno samostojna granka na slovenstvoto, preodna me|u bugarstvoto i srpstvoto. No samo po sebe taa granka e nedovolno zna~ajna za da si izvojuva sloboda i da se pretvori vo dr`avna edinica. Sledstveno, seedno kako }e se re{i pra{aweto za nejzinata nacionalnost, taa e li{ena od mo`nosta da `ivee, taka da se re~e, samata vo sebe prokolnata e da slu`i kako politi~ki materijal – direktno za sosedite, prenosno i indirektno – za Evropa, koj gi rakovodi sosedite. (…) … – Mene me smetaat za bugarofil – mi govore{e Zinovjev. – No toa voop{to ne e taka. Jas se odnesuvam sovr{eno ednakvo sprema site Sloveni: dali e toa Bugarin, Srbin li e, Makedonec li e? No jas sum ruski pretstavnik i praten ovde da gi ~u-

Aleksandar Valentinovi~ Amfiteatrov (1862-1938) ‡ ruski pisatel, politi~ki publicist i patopisec, ~etiri pati ja posetil Makedonija i pi{uval za nea.

230

vam, pred sè, ruskite interesi. So ruskite interesi nerazdelno e povrzano ve~noto pokrovitelstvo na balkanskoto slovenstvo. (…)

Me|utoa, {to se odnesuva do makedonskoto pra{awe Bugarite, kako najrazgaleni na{i deca vo siot slovenski svet, sakaat tokmu da ja povedat Rusija po sebe, tamu kade {to samite tie trgnale slepo zatvoraj}i gi o~ite, baraat staratelstvoto da se pretvori vo popu{tawe. (…) (...)

Za{to, tie ne priznavaat vo Makedonija druga nacionalnost osven bugarskata. Sledstveno, idnata sloboda na Makedonija za niv e – ili ispolnuvawe na Sanstefanskiot dogovor i obedinuvawe na Makedonija so kne`evstvoto bugarsko, ili sozdavawe novo avtonomno bugarsko telo koe, sepak, porano ili podnocna }e se slee so prvoto vo „celokupna Bugarija“.231 Viktor Ma{kov,232 22 maj 1901 godina Vo posledno vreme makedonskoto pra{awe prodol`uva da go interesira dnevniot evropski pe~at. Se pi{uva za reformite vo Makedonija, za bugarsko-srpskiot dogovor vo vrska so toa, za obedinuvaweto na Egzarhijata so Patrijar{ijata. (…)

Ne navleguvaj}i vo detali, i jas }e si dozvolam da ka`am nekolku zabele{ki vo vrska so ovoj problem.

Site razgovori za reformite {to mi se poznati se sveduvaat na pra{aweto da se dade na Makedonija pogolema ili pomala avtonomija. Za da se pretekne mo`noto sprotivstavuvawe na voveduvaweto reformi, zainteresiranite bugarsko-makedonski krugovi ja istaknuvaat devizata – Makedonija na Makedoncite. Ako ovaa deviza be{e prifatena iskreno, navistina, davaweto avtonomija bi mo`elo da se smeta za najdobro re{enie na makedonskoto pra{awe. Za `al, ovaa deviza e obi~na drska bugarska mistifikacija. Vsu{nost, bidej}i svesta na narodnite masi voop{to ne e razviena, a srpskata propaganda, so isklu~ok na Kosovskiot vilaet (ili, poto~no, negovata severozapadna polovina) e vo po~etna sostojba – pri realiziraweto na idejata za avtonomija, prirodno, }e se istakne takanare~enata inteligencija, t.e. bugarskite u~iteli, mladinata {to pominala niz bugarskite u~ili{ta i egzarhiskite popovi. No tie popovi ve}e triesetina godini gi ubeduva231 232

Dokumenti za borbata, tom prvi, 379-381.

Ruski konzul vo Skopje do Balkanskite vojni (1912/13).

at Makedoncite deka tie se „najdobrata granka na slavniot bugarski narod“. A u~itelite, tie se glavno voda~i na mesnite makedonski komiteti i site svoi sili gi vlo`uvaat vo toa u~enicite da gi pretvorat od bezli~ni Makedonci vo fanatici na bugarskoto delo. Ovie pak, pod nivnoto prosvetno rakovodstvo, potoa gi kolat ne samo tie {to se drznuvaat otvoreno da se narekuvaat Srbi ili Grci, no i site onie {to se smeluvaat da se somnevaat vo neospornosta na la`nite etnografski doktrini {to gi propoveda Komitetot. Ottuka, nema nikakvi osnovi da se nadevame deka ovie faktori, koi treba da bidat pretstavnici i rakovoditeli na avtonomna Makedonija, }e go so~uvaat nejziniot op{toslovenski, ili posebno – makedonskiot karakter. Nema somnevawe deka avtonomna Makedonija, so isklu~ok na krajbre`jeto (kade {to preovladuva gr~kiot ili polugr~kiot element, a i toj se gubi vo op{tata slovenska masa) }e dobie ~isto bugarski karakter i pri prviot povolen slu~aj, so radosni nasmevki na cela Evropa, so isklu~ok na Avstrija, }e vleze vo sostavot na velika Bugarija, koja }e stane orudie na Zapadot protiv Rusija.233 Naum Spanos, dekemvri 1901 godina Tretiot den od Bo`ik otidov vo kafeanata na ul. Parision, tamu gi sretnav toga{nite studenti Tomas papa Tomas i Argirios Mavrovitis. Me zamolija da me ~astat kafe, sednav. Vo toj moment gledam eden krupen ~ovek, priznavam deka be{e krupen, od vidot na Golijat, Stefan, Makedonec od Bitola. Po~na da gi navreduva studentite, ne~esni i dr. i site onie {to im se bea pridru`ile.234 Nikola P. Rusinski, 1901 godina Nie sme sinovi na edna i ista ropska zemja Makedonija.

Nas nè povrzuva edna sudbina i edna cel, edna misla i edna `elba go osvetluva na{iot pat vo borbata za sloboda. Nie se razlikuvame samo po znaewe i po idejni razbirawa, nie ispolnuvame eden dolg – dolgot kon na{ata tatkovina za koja davame kletva deka }e dademe sè {to ni e milo i drago i na{iot `ivot, za nejzinoto osloboduvawe od politi~koto, ekonomskoto, duhovnoto i od sekakvi Ruski dokumenti za Makedonija, 177-178. Ο μακεδονικος αγωνας, απομνημονευματα, Ναουμ Σπανος, 365. Prevodot e na prireduva~ite.

233 234

drugi ropstva, vo koi e okovana. Nie ne sme prvite i nema da bideme poslednite vo borbata za postignuvawe na krajnata cel na posakuvanata od nas Sloboda i nezavisna Makedonija.235 Nikola P. Rusinski, 1901 godina Jas im rekov deka site apostoli isprateni od Srbija, Bugarija, Grcija i do drugo mesto gi smetam za tu|i agenti. Nie sme Makedonci. Mo`ebi nekoj od nas gi simpatizira Srbite, Bugarite itn. No toa nas ne nè zadol`uva da im gi prodavame na{ite narodni interesi na onie koi gi simpatizirame. Jas, na pr., sum bugarski vospitanik, majka mi koja{to me rodila, doila, peela, pla~ela, mi zboruvala na istiot jazik na koj zboruvam i sega, toj e bugarski, no jas rabotam za slobodata na Makedonija, koja robuva so vekovi. Jas ja sakam nejzinata samostojnost i nedelivost, me|u balkanskite dr`avi~ki koi sporat za nea. (...)

No, i pokraj sè, spored mene, Makedonija ne e nitu srpska, nitu gr~ka, nitu bugarska, nitu turska.236 Nikolaj ^arikov,237 2 januari 1902 godina Spored izjavata na Sarafov, toj i negovite privrzanici se borat za nezavisnost na Makedonija, ne sakaj}i so taa oblast da vladeat nitu Srbite, nitu Bugarite. Bidej}i nezadovolni od ovie poslednive, tie sega se spremni da gi ubivaat Bugarite, kako {to porano gi ubivaa Srbite. Kandidat na Sarafov za dol`nosta vladetel na Makedonija e knezot Petar Kara|or|evi}.238 Makedonski begalci preku Crna Gora, 17 mart 1902 godina Gospodine Ministre, od nekoe vreme navamu se zabele`uvaat ~esti preminuvawa na makedonskite begalci preku Crna Gora. Najposle sedum du{i takvi begalci pristignaa vo Cetiwe, no u{te na sledniot den tie 235 Nikola Petrov Rusinski. Spomeni. Predgovor, redakcija i komentar Darinka Pa~emska-Petreska, Vojo Ku{evski, Skopje, 1997, 161-165.

236 Ibidem, 169-170.

237 Ruski konzul vo Skopje.

238 Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i dele`ot, prv tom, 305.

se upatija kon Kataro pla{ej}i se da ostanat podolgo vreme tuka, bidej}i nekoi Crnogorci im bea ka`ale deka ako turskiot konzul vo Cetiwe gi zabele`i, vedna{ }e gi fatel i vrzani }e gi vratel nazad… Begalcite se od debarskite sela… Eden od niv tajno dojde za da pobara paso{ i pomo{ za sebe i za svoite drugari za da zaminat za Bugarija. Se razbira, jas odgovoriv deka nikakva patna isprava ne mo`am da dadam na nebugarski podanici, iako bev prinuden da im dadam privatno po edna mala pari~na pomo{, ne{to {to go napravi i mojot ruski kolega, i toa samo poradi ~uvstvo na humanist.

Imaj}i go predvid gorenavedenoto, a imaj}i predvid deka i drugi Makedonci – begalci }e minuvaat niz Cetiwe, imam ~est da Ve zamolam, gospodine Ministre, da blagovolite i da mi dadete Va{i instrukcii kako da postapam so ovie lu|e i {to da pravam so niv ako dojdat do agentstvoto na Kne`estvoto…239 T. S. Zinovjev,240 22 fevruari/7 mart 1902 godina Otkako ja grabnala g-|ata Ston i nejzinata sopatni~ka, Albankata-protestantka Cilka, {ajkata okolu tri denono}ija talkala po planinskite po{umeni mesnosti i najposle gi dovela plenetite vo edna mala, neodamna izgraden ku}i~ka na teritorijata na Isto~na Rumelija.

Tuka g-|ata Ston ja posetil nekoj si Ko~evski – Makedonec, {to dobro go vladeel angliskiot jazik, {to go ima nau~eno vo Robert-College vo Konstantinopol. Me|u drugite lica, {to ja posetile Amerikankata, se sre}avaat i trojca lu|e, koi{to isto taka slobodno se iska`uvale na angliski jazik. (…)

Tie na g-|ata Ston £ objasnile deka ne se nikakvi razbojnici, tuku deka £ pripa|aat na organizacijata, {to si ima postaveno zada~a da ja oslobodi Makedonija od turskoto igo; deka samata taa bila grabnata zatoa {to vo svojata misionerska dejnost se obiduvala da gi odvrati makedonskite lu|e od nivnata nacionalna religija – pravoslavieto... (...) (...)

Prof. d-r Veli~ko Georgiev, prof. d-r Staйko Trifonov, MakedoniÔ i TrakiÔ v borbata za sloboda /KraÔt na XIX – na~aloto na XX vek/. Novi dokumenti. Makedonski nau~en institut, SofiÔ, 1995, 67.

Prevodot e na prireduva~ite.

240 Ruski ambasador vo Carigrad.

239

Ku}ata, vo koja prestojuvale pleni~kite, obi~no bila ~uvana od ~etvorica Makedonci, no povremeno tuka se prisobirale i po 25 du{i.241 Nikolaj ^arikov, 27 fevruari 1902 godina [to se odnesuva do Makedonecot Marko Mu{evi~, koj na 21 fevruari otpatuva za S. Peterburg zaradi pretstavuvawe na adresite od svoite soote~estvenici do NEGOVOTO IMPERATORSKO VELI^ESTVO, imame ~est da mu gi pretstavam na Va{eto Sijatelstvo slednive svedenija, vo dopolnuvawe na moeto pismo do 12 ovoj fevruari. (...)

Vo sega{niov mig Mu{evi~ se javuva kako molitel od Makedoncite, koi{to vo za{titata na ruskiot Car gledaat edinstvena mo`nost da im bide staven kraj na nivnite tolku mnogu slo`eni i nepodnoslivi stradawa.

Mu{evi~ i Makedoncite, vo ~ie{to ime zboruva toj, ne se revolucioneri, i ne se politikanti. Tie se imeno onie prosti `iteli na Makedonija, koi{to sèvozmo`nite tu|i propaganda se trudat da gi eksploatiraat, zaradi svoite egoisti~ni celi, a vrz koi bespogre{no se stovaruva i sevkupnata turska odmazda.

Tie ne se revolucioneri, a sepak, za sebe za prestojnava prolet tie ne gledaat drug izlez, osven da se fatat za oru`jeto, popu{taj}i pred nastojuvawata na revolucionerite. (...)

Mu{evi~ odgovori, deka toj saka da ja pretstavi vistinskata polo`ba na bezza{titnite i bespomo{ni Makedonci…

Kone~no, Mu{evi~ go prezgolemuva svoeto zna~ewe, smetaj}i se sebesi za pretstavnik na „Slavjanite na Makedonija“. Vo dejstvitelnost 91-te potpisi, {to se nao|aat vo negovata preporaka na adresata, gi izrazuvaat barawata edinstveno na del od Bitolskiot okrug, pri {to ovie potpisi, od strav od Turcite, se sobrani ne vo Bitola, tuku me|u mesnite `iteli, {to se dojdeni po zarabotuva~ka vo Srbija.242

241

Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i dele`ot, prv tom,

242

Ibidem, 392-393.

346-347.

Peticija od grupa Makedonci vo Belgrad do ruskiot imperator, 27 fevruari 1902 godina Va{e Imperatorsko Veli~estvo! (...) Vam Vi se isto taka poznati i onie razni propagandi, {to od site strani nè imaat preplaveno, i go imaat li{eno na{iot narod od umot, kako so pari, taka i so laskawa, nebare za negovata bleskava idnina. No, nie seto toa denes go gledame, deka e toa na{a propast i ni{to drugo, tuku seewe na semeto za nesoglasijata i za omrazite, {to bra}ata gi doveduvaat do krvoprolevawe.

Zaradi toa ja molime na{ata MAJKA, pokrovitelka i za{titnica na Slavjanskiot narod, SLAVNATA RUSIJA, nie, Makedonskiot Slavjanski narod, za zakrila. Nie, kako verni sinovi i ednokrvni bra}a, so imeto Slavjani, sobrani vo edinstvo vo silnoto Hristovo stado, nemame niedna druga nade`, osven vo Na{iot Velik Seslavjanski Pokrovitel, Gospodinot Imperator, Ruskiot car Nikolaj II. Poradi toa i vo ovaa prilika povtorno go ispra}ame gospodinot Marka Atanasov Mu{evi~ li~no na Va{eto Imperatorsko Veli~estvo toj Vam vo imeto na{e da vi ja iznese vistinskata polo`ba na{a vo ovie krai{ta – tokmu sega, vo ova burno vreme, koga nie najpove}e stradame.

Nie, Slavjanite od Makedonija, ÂŁ se predavame na Va{ata volja, delete ja sudbinata na{a, za gordost i za slava Va{a i na celiot Ruski Narod...243 Aleksandar A. Rostkovski, 29 fevruari 1902 godina Na{iot konzul vo Bitola od dostoveren izvor doznal, deka knezot Petar Kara|or|evi} vodi pregovori so biv{iot pretsedatel na Makedonskiot Komitet Sarafov za negovo prvozglasuvawe, na Knezot, za pretendent na idniot Makedonski kne`evski prestol.

Ovoj predlog e primen dobro od organizatorite na makedonskoto dvi`ewe, bidej}i pokraj 300.000 franci, {to Knezot vetil deka }e gi dade za vodewe na propagandata, tie se nadevaat deka ovaa kandidatura }e bide poddr`ana od Rusija, so ogled na bliskoto rodninstvo na Knezot Petar so crnogorskiot kne`evski Dom. 243

Ibid., 373.

Me|utoa, isfrlaj}i gi napred pogore nabrojanive soobrazuvawa, Komitetite mo{ne razumno izmol~uvaat, deka tie vsu{nost bi bile zadovolni dokolku Makedonija ne bi se prisoedinila kon Bugarija, bidej}i vo takov slu~aj Makedoncite, od edna strana, }e izbegnat da zemat u~estvo vo gramadnite bugarski dolgovi, a od druga – }e gi imaat na svoe raspolagawe pove}eto ~inovni~ki mesta, od koi najzna~ajnite se nadevaat da gi dobijat sega{nite ~lenovi na Komitetite.

Izdavaniot vo Bitola od mesniot komitet hektografiran ilegalen vesnik „Oru`je“ vo eden od poslednite broevi objavi statija, vo koja im sovetuva na Makedoncite so sopstveni sredstva da si ja izvojuvaat slobodata, ne nadevaj}i se na poddr{ka odnadvor, bidej}i niedna dr`ava ne raboti nesebi~no, tuku samo saka da osvoi tu|i oblasti.244 Nikolaj ^arikov, 27 mart 1902 godina Spored zborovite na Simi}, toj mu se iska`uval na Sarafov deka toj ja prifa}a negovata misla „Makedonija na Makedoncite“ i smeta za vozmo`no vrz ovaa podloga da odr`uva so nego vrski, bez ogled {to politi~kite sostojbi vo dadeniot mig ne mu dozvoluvaat na Srpskoto pravitelstvo da gi ispolni ~etirite iska`ani od Sarafova barawa: 1, da im se dozvoli na negovite lu|e da odat vo Makedonija preku srpska teritorija; 2, da im se dozvoli nim da se zasolnuvaat vo Srbija; 3, da im bidat podareni 400 do 500 pu{ki martinki i 4, da mu bide ovozmo`ena na Sarafov audiencija kaj Kralot Aleksandar.

Samiot Simi} ne veruva vo osu{testvlivosta na avtonomna Makedonija. Toj tvrdi deka vo taa oblast se i premnogu raznoobrazni etnografskite element i se i premnogu izostreni odnosite me|u niv, za da bi mo`ela Makedonija da obrazuva, pokraj Srbija, Bugarija i Crna Gora, ~etvrta balkanska dr`ava. (...)

Potamu Simi} mi uka`a na bugarskiot vesnik „Delo“, sofiskiot organ na Sarafov, koj na 18 mart nape~ati uvodna statija, vo koja{to vostanieto vo Makedonija vo sega{niot mig se smeta kako bezumstvo, koe{to mo`e samo da im napakosti na

244

Ibid., 345.

interesite na Makedoncite. Ovaa statija, spored uveruvaweto na Simi}, go izrazuva sega{noto gledawe na Sarafov.245 Aleksej N. Bahmetjev,246 21 april 1902 godina Za pette godini na mojot prestoj vo Bugarija mnogu ~esto mi se slu~uva{e za tema na moite izve{tai da go zemam zlosre}noto i beskone~no Makedonsko pra{awe... (...)

Kolku Kne`evskoto Pravitelstvo i da se trudi, toa nema niti fizi~ka, a bi mo`elo da se re~e niti moralna sila da gi dr`i pod polna disciplina desetinite iljadi Makedonci, {to ja imaat preplaveno Bugarija i, vo polo`bata na „ugneteni bra}a“, ne samo {to baraat zakrila i sredstva za `ivot, tuku gi {irat i svoite idei – svoite napolno osnovani protesti protiv nepopravlivoto tursko vladeewe – taka {to, ako Pravitelstvoto vaka uporno, pa duri i zdodevno, nè moli nas za zaveduvawe na kakov i da bilo red vo Makedonija, toga{ ova go pravi toa voop{to ne od nekakvi ~estoqubivi celi, i ne imaj}i predvid nekakvo mo`no zgolemuvawe na teritorijata – duri ne ni od so~uvstvo i od ~ovekoqubie – tuku prosto od sopstveniot prakti~en interes, od `elba da bide izbaven od ovaa te`ina, od ovie barawa…247 Viktor Ma{kov, 15 maj 1902 godina Egzarhisti~kata masa pak, t. e. ostanatite 1.800 ku}i, se dr`at ponastrana od dvi`eweto, interesiraj}i se malku i za Sinesija, i za Firmilijana. Toa e prekrasno sozdaden tip na „carska raja“, {to doborsovesno – samo da bide ostavena na mira – gi pla}a kako dava~kite na turskoto pravitelstvo, taka i pobaruvawata na bugarskiot revolucioneren komitet, koja{to e isto taka spremna da mu plati i na srpskiot komitet, dokolku toj bi postoel i bi go baral toa. Ovaa amorfna masa se isto taka spremni utre da se nare~at Srbi, kako {to taa denes pokorno go nosi nazivot Bugari. Pretstavnici na toj element – korenetite doma}ini – se Makedoncite, zafateni isklu~ivo so pra{awata za nasu{niot leb. Tie vo su{tina otvoreno gi mrazat i Turcite, i Bugarite, i Ibid., 398.

Ruski diplomatski pretstavnik vo Sofija.

247 Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i dele`ot, prv tom, 245 246

357-358.

samiot Sinesija, {to podednakvo gi pla~kaat, a vo dlabinata od du{ata pobrgu se skloni sprema Srbite, {to poednipati „davaat“, no nikoga{ ne „zemaat“, i odat vo otporot vo komitetot edinstveno od strav od represalii.248 Rozen,249 7 juni 1902 godina Pred izvesno vreme, verojatno po nastojuvawe od Turskoto Pravitelstvo, bea arestuvani ovde nekolku du{i Bugari od Makedonija, obvineti zaradi pripadnost na tajnite komiteti, poradi ispra}awe oru`je i borbeni potrebi vo Makedonija i za prisobirawe pari za Makedonskoto dvi`ewe. (...)

Pokraj toa postojat uka`uvawa deka nekoi od zatvorenite Makedonci se zanimavale, ili pak imale namera da se zanimavaat, so organiziraweto odovde bandi za prefrlawe vo Makedonija i za poddr{ka na tamo{noto revolucionerno dvi`ewe. (...)

Spored misleweto na ovde{niot Bugarski Pretstavnik, elinskata policija se poka`ala i premnogu usrdna, za da im ugodi na Turcite, i deka najgolemiot broj od arestuvanite ne bi mo`ele ni da bidat obvineti za {to i da bilo drugo, osven za sobirawe po kafeanite, kade {to tie i premnogu gore{to raspravaat za idninata na svojata robinka – Makedonija. G-not Cokov dodade, deka zatvorenite se obratile kon nego so molba za za{tita, no deka toj bil prisilen da ja odbie taa molba, poradi toa {to tie pripa|aat, kako Makedonci, pod tursko podanstvo, i deka negovoto zastapni{tvo bi mo`elo samo da im nanese zlo.250 Nikolaj ^arikov, 17 juli 1902 godina Makedonecot Marko Mu{evi~ se vrati od patuvaweto vo S. Peterburg i vr{i blagotvorno vlijanie vrz svoite soote~estvenici, deluvaj}i vrz niv vo smisla na uka`uvawata i na sovetite za umerenost, dobieni od Imperatorskoto Pravitelstvo.

Ibidem, 428-329.

Ruski diplomat i blagorodnik (baron).

250 Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i dele`ot, prv tom, 248 249

431-432.

Voop{to vo posledno vreme korenitite Makedonci stanuvaat sè pomalku skloni da im se podavaat na sugestiite od pretstavnicite na bugarskata i srpskata propaganda, {to se trudat da se domognat do egoisti~ki pridobivki, i ja o~ekuvaat vistinskata pomo{ i pokrovitelstvo isklu~ivo od Rusija.251 Stefan J. Dedov,252 juli 1902 godina Ako ima narod {to se nao|a vo najnesre}na polo`ba na zemjinata topka, toa e makedonskiot narod. Istorijata ne pameti za drug takov primer, koga eden i ist narod po tradicijata, jazikot i verata se razdeluva na razni sprotivni pravci, eden od drug potu|i, a koga }e se dodade kon ova li~nata i imotnata nesigurnost, gnilata turska uprava, koja{to od svoja strana ja pomaga delbata i porokot na narodot, mo`ete da si zamislite kakva mra~na slika pretstavuva onaa Makedonija, ~ii{to razni pretendenti vo nea ja gledaat svojata mo} i veli~ina.

Da, ako ima sredstvo za obedinuvawe ili razedinuvawe na pravoslavniot Istok i slovenskiot Balkan, nie go poka`uvame – toa e idninata na na{ata tatkovina, Makedonija. Ako se re{i taka makedonskoto pra{awe i ako ne ostavi tragi od nacionalnite pretenzii vo pravslavniot Istok i slovenskiot Balkan, }e poslu`i da go obedini vo edna politi~ka, a mo`ebi i verska alinacija, naprotiv, ako ostavi tragi, napolno }e go razedini. So eden zbor, Makedonija e federot {to go turka pravoslavniot Istok i slovenskiot Balkan kon prijatelstvo i kon neprijatelstvoto.253 Pavel B. Mansurov,254 27 avgust 1902 godina Neodamna provozglaseniot od Borisa Sarafov princip za avtonomna Makedonija dosega vo Srbija se smeta{e za nedopu{tliv, bidej}i Srbite vo nego gledaa edinstveno mamka na Bugarite, koi{to vsu{nost presleduvaat egoisti~ki celi. Vo posledno vreme, me|utoa, glavniot rakovoditel na srpskata propaganda vo Makedonija, g. Simi} so cel da bidat privle~eni ~uvstvata na MaIbidem, 451.

Stefan Jakimov Dedov (1869-1914) – makedonski nacionalen deec, publicist, organizator na Makedonskiot klub vo Belgrad i na MNLD vo Sanktpeterburg, urednik i izdava~ na vesnicite „Balkanski glasnik“ vo Belgrad i na „Balkanъ“ i „Kurierъ“ vo Sofija.

253 Bla`e Ristovski, Istorija na makedonskata nacija, 260-261.

254 Ruski diplomat.

251 252

kedoncite, go prifati kako neophodnost zastanuvaweto na stranata na avtonomistite‌ (...) [to se odnesuva pak do Makedoncite, {to `iveat vo Srbija, a me|u niv i do izvesniot Marko Mu{evi~, tie nemaat golema doverba nitu vo Sarafov, nitu vo Simi}, podozrevaj}i gi obajcata za egoisti~ki zamisli, tuku vistinska pomo{ i pokrovitelstvo o~ekuvaat isklu~itelno od Rusija.255 Pavel B. Mansurov, 27 avgust 1902 godina Najbliskata cel na krugot na lu|e, na koj mu pripa|a g.

Mu{evi~, se sostoi vo pridobivaweto na eden manastir vo Bitolskiot okrug, {to bi mo`el da stane niven prosveten centar. Tie ve}e stapile i vo pregovori so gr~kiot mitropolit vo Bitola so cel da im bide daden na nivno raslolagawe eden od slavjanskite manastiri vo negovata eparhija, i bea napolno sigurni vo uspe{niot ishod na ovie pregovori; me|utoa nivniot drugar, |akon, {to gi vode{e ovie pregovori, be{e za toa vreme ubien. Sega tie mislat, ne otka`uvaj}i se ni od ovaa svoja namera, da zapo~nat domognuvawe za pridobivawe na edna kelija na Aton, kade {to samiot Mu{evi~ i eden negov drugar, starec, mislat i da se postri`at.

Otade tie smetaat da po~nat da ja {irat svojata dejnost po Makedonija. Sv. Gora za toa se pretstavuva so mnogu pogodnosti, kako mesto, kade {to }e mo`at da se koristat so polna sloboda, a kade {to se prisobiraat i masa Makedonci, i od kade {to monasite ja obikoluvaat so ikoni za milostina celata zemja. Vo Saloniki tie zamisluvaat da pokrenat vesnik na makedonsko nare~ie, {to }e bide povikan da ja propoveda mislata za za~uvuvawe na Makedonija od sekakvi posegawa odnadvor i vo polna vernost sprema Sultanot, so nade`, kone~no, so pokrovitelstvoto na Rusija da bide izdejstvuvano podobruvawe na `ivotnite uslovi za nejzinoto hristijansko naselenie, bez razlika na narodnostite.256 Nikolaj ^arikov, 10 septemvri 1902 godina Propovedaj}i ja otvoreno idejata „Makedonija na Makedoncite“, Sarafov sepak saka prvi da se zame{aat, zaradi prekinuvawe na makedonskite smutovi, Bugarija i Srbija. Me|utoa, vo 255

Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i dele`ot, prv tom,

256

Ibidem, 465-466.

462.

zamena za toa, toj im vetuva nim ne teritorii, tuku samo so~uvstvo od Makedoncite.

Toj priznava deka vo Makedonija `iveat tri narodnosti: Bugari, Srbi i Grci, i saka tie da obrazuvaat takva dr`ava, kako [vajcarija, so naselenie isto taka od tri narodnosti: francuskata, germanskata i italijanskata. Ovaa dr`ava bi trebalo da vleze vo sostav na balkanskata federacija i da go stavi nejzinoto na~elo.

Sarafov go predupreduval Bui}a, deka, dokolku Srbite prodol`at da se odnesuvaat bezu~esno sprema negovata dejnost, tie }e se li{at od simpatiite na Makedoncite, so kakvi {to }e se pridobijat edinstveno Bugarite. (‌) (...)

Ne potpa|a, me|utoa, pod somnevawe, deka propagandata na Sarafov se poddr`uva vo Srbija od onaa revolucionerna struja, {to so tolkava maka be{e zadr`ana minatata prolet od Srpskoto Pravitelstvo. Odnovo se prosuduva mislata za organizirawe vo Srbija na makedonski komitet, po primerot na bugarskiot; za svikuvawe miting za za{tita na Makedoncite, kogo{to, vpro~em ovde{nite vlasti odnovo ne go dozvolija...257 V. „Svet“, 9 oktomvri 1902 godina Nesomneno, sega{noto makedonsko dvi`ewe e {iroko i ima poorganiziran karakter od prethodnite, za{to porano vo Makedonija dejstvuvaa samo dve partii: srpskata i bugarskata; sega, pak, se pojavi nova - makedonska partija, izvonredno aktivna i podvi`na.258 Hristo Daskal’~ev259, 4 noemvri 1902 godina Se raduvam od srce i du{a na Va{ata `iva i brza dejnost.

I taka, nu`data, vremeto i okolnostite vo na{ata Makedonija se ve}e nadve~erjeto, ta ete zo{to na{ata budnost, na{ata gotovnost i aktivnost, a osobeno nam Makedoncite, na koi{to ni se do-

Ibid., 467-468.

Bla`e Ristovski, Portreti i procesi, II, 208.

259 Makedonski revolucioner i ~len na TMOK vo Kiev.

257 258

vereni suma raboti, treba da go opravdame so dejnost i soumuvawe na{eto ednodu{no obedinuvawe: „eden den vo Makedonija!“260 Memorandum od Makedoncite261, 12 noemvri 1902 godina Po zavr{uvaweto na Pravniot fakultet vo Belgrad nie po~navme da go izdavame vesnikot „Balkanski glasnik“ (Revue Balkanique), ~ija cel be{e da gi brani interesite na makedonskite hristijani ne samo od ugnetuvaweto od Turcite, no isto taka i od raznite propagandi, i da propoveda za samostojna Makedonija vo politi~ki, nacionalen i duhoven odnos. Srpskata vlada, pod vlijanie na edna grupa lu|e {to me~taat za „golema“ Srbija so granici od Jadranskoto More do Stara Planina i od g. Po`un do g. Solun, go zabrani izdavaweto na vesnikot, taka {to nie nemavme mo`nost da gi iska`eme vo celata svojata polnota svoite misli za interesite na makedonskite hristijani. Vpro~em, toa voop{to ne nè za~udi, za{to takvo progonuvawe na nacionalnata samostojnost na Makedonija, po nekakvisi vi{i nacionalni interesi, se sre}ava i od strana na slobodna Bugarija i od strana na Grcija.

Sive ovie slobodni balkanski dr`avi imaat namera da gi pro{irat svoite granici za smetka na Makedonija, za postignuvaweto na koe organiziraa specijalni instituti za propaganda i preku nedozvoleni potfati se trudat da poseat razdor sred naselenieto, naso~uvaj}i ja inteligencijata na sprotivni strani. Poradi `alnite rezultati od takvoto razdeluvawe na hristijanskoto naselenie vo Makedonija na razni grupi, neprijatelski nastroeni edni sprema drugi, nie u{te pred izdavaweto na vesnikot „Balkanski glasnik“ se obidovme vo vid na literaturen klub da osnovame kru`ok {to bi imal cel da ja obedini makedonskata inteligencija vo Srbija vo edno celo, bez razlika na ubeduvawata, i koj{to bi se gri`el za sozdavawe edinstvo na mislite sred makedonskoto naselenie. Sredstvata za dostignuvaweto na ovaa cel bea ~isto kulturni, pa sepak i ovoj plan ne uspeavme da go realizirame, bidej}i privrzanicite na idejata za „golema“ Srbija go krenaa i protiv nego svojot vlijatelen glas. Od ova se gleda deka za olesnuvawe na sudbinata na makedonskoto hristijansko naselenie, zaedno so podobruvawata vo zemjata vo politi~ki pogled, e neophodno osloboduvawe od beskrajno {tetnoto vlijanie na nacionalnite i religi260

Bla`e Ristovski, Portreti i procesi, II, 202.

Memorandumot na MNLD e ispraten do Sovetot na Sanktpeterbur{koto slovensko blagotvorno dru{tvo i do ruskata vlada. Potpisnici na Memorandumot se i Dijamandija Trpkov Mi{ajkov (1873-1953).

261

oznite propagandi za da se stavi kraj na drobeweto i na neprijatelstvoto sred naselenieto i, ni se ~ini, samo toga{ }e prestanat postojnite sega ve{ta~ki sozdadeni antipatii sred makedonskoto naselenie sprema raznite balkanski narodi i politikata na egoisti~ni interesi }e £ otstapi mesto na politikata na op{tite interesi, koi od svoja strana }e go spre~at projavuvaweto na sovremeniot potkupen fanati~ki antagonizam…

Na prv pogled na{ata misla za slobodna Makedonija vo nacionalen, politi~ki i crkoven pogled mo`e da izgleda kako utopija, mo`e da izgleda deka nie se trudime ve{ta~ki da sozdademe ne{to {to ne postoi, deka od geografskiot poim Makedonija sakame da sozdademe etni~ki poim ili, so drugi zborovi, deka se trudime ve{ta~ki da sozdademe makedonska narodnost. Makedonija, vo granicite opredeleni od Carigradskata konferencija, ili okolu 2.500.000 `iteli, od koi slovenskoto naselenie iznesuva od 1.200.000 do 1.500.000 `iteli, po koe{to doa|a turskoto so impozantnata brojnost od 600.000 do 800.000, a drugoto go sostavuvaat Grcite, Vlasite, Evreite i drugi, taka {to vo idnata Makedonija, slobodna vo politi~ki, nacionalen i duhoven odnos, najva`nata uloga vo socijalno-politi~kiot `ivot na zemjata }e mu pripadne na slovenskiot element, koj sega, za golema `al, e razdelen od edna strana na tri nacionalni grupi, od druga pak, vo religiozen pogled, na slednive grupi: patrijar{isti, egzarhisti, katolici, protestanti i muhamedanci, i ako vo idnina ova slovensko naselenie ne uspee da se obedini vo edna kompaktna masa za da ima preovladuva~ko zna~ewe sred drugite narodnosti (vo Makedonija), toga{ mo`e da se o~ekuva oti sudbinata na Makedonija }e bide predadena vo racete na negovite neprijateli.

Raznite nacionalni i religiozni propaganda prekrasno go razbraa zna~eweto na slovenskoto naselenie za sudbinata na Makedonija i mu gi posvetija site svoi sili za da si gi obezbedat negovite simpatii... ... Od seto {to be{e re~eno dosega se gleda: 1. deka vo Makedonija pogolemiot del od celoto naselenie se Sloveni; 2. deka ova naselenie bi mo`elo da igra najvidna uloga vo ovaa zemja vo takov slu~aj ako kaj nego postoi edinstvo na nacionalnata svest; 3. deka toa edinstvo e naru{eno od sosednite balkanski dr`avi {to sakaat za smetka na nasledstvoto od „bolniot ~ovek“ da si sozdadat svoi „golemi“ Bugarija, Srbija i Grcija; 4. deka edinstvo na nacionalnata svest ne e vozmo`no da se postigne samo od Makedoncite, bez pomo{ otstrana; 5. deka ovaa pomo{ ne mo`e

da ja uka`e ni edna od balkanskite dr`avi, samata, bez soglasnosta na sosednite zainteresirani dr`avi... ... Sega pak da se zapreme vrz pra{aweto za nacionalnata sloboda na Makedoncite. Pod nacionalna sloboda nie go podrazbirame otstranuvaweto na nacionalnite propaganda od Makedonija i namesto toa voveduvawe na edno od makedonskite nare~ja na stepen na op{t makedonski literaturen jazik.

Ima li osnova za ova – se gleda od slednovo. Ako vnimatelno se zagledame vrz pretenziite na Srbite i Bugarite za Makedonija, lesno }e zabele`ime deka prvite (Srbite) celoto slovensko naselenie vo Makedonija go priznavaat i go narekuvaat srpsko, dodeka pak istovremeno Bugarite go narekuvaat bugarsko. O~igledno, ovoj fakt ni{to ne doka`uva. Pa, sepak, toj poka`uva edno, a imeno deka celoto slovensko naselenie na Makedonija celosno £ pripa|a na edna kakva i da bilo nacionalnost – ili na srpskata ili na bugarskata, ili pak toa ne £ pripa|a ni na srpskata ni na bugarskata nacionalnost, ami pretstavuva ne{to treto – samostojno i ednakvo blisko ili dale~no kako vo odnos kon Srbite, taka i kon Bugarite... ... Edinstvenite – zasega – podobruvawa {to mo`e da se napravat i za koi treba da se soglasat i balkanskite dr`avi se sveduvaat, spored na{eto mislewe, kon slednovo: 1. Priznavawe na Makedonskite Sloveni od strana na Turcija kako oddelen narod so oddelen literaturen jazik {to ramnopravno so turskiot stanuva oficijalen jazik vo trite vilaeti na Makedonija: Kosovskiot, Bitolskiot i Solunskiot, i priznavawe na samostojnata crkva.

2. Nazna~uvawe na eden general-gubernator i eden negov pomo{nik za ovie tri pogore spomenati vilaeti. Generalgubernatorot mo`e da bide turski podanik od mnozinskata narodnost vo ovie tri vilaeti zemeni zaedno, a negoviot pomo{nik od pomalku zastapenite narodnosti.

3. Mesno izborno sobranie i daruvawe na Makedonija organski statut od Negovoto Imperatorsko Veli~estvo Sultanot.

4. Sproveduvaweto vo `ivot na pravata na Makedonija podareni od N. I. V. Sultanot se garantira od evropskite golemi dr`avi itn. itn... 262 Stojan Novakovi}, 22 noemvri 1902 godina …Makedonskiot separatizam… se stremi kon posebno politi~ko i kulturno organizirawe na Makedonija, nezavisno od kulturniot i politi~kiot centar i vo Sofija i vo Belgrad. Vo slu~ajot Makedonija da dobie nekakvi avtonomni prava, tie mislat deka so niv treba da se odi do otcepuvaweto na crkvata od Bugarskata egzarhija vo Carigrad i organizirawe na posebna crkovna uprava pod za{tita na Carigradskata crkva… i podignuvawe na makedonskiot dijalekt vo dr`avna i literaturna upotreba, so fonetski pravopis za da se izbegne upotrebata na bugarskiot jazik. Vrz tie tri osnovi: vrz posebna crkva, vrz poseben jazik i vrz posebna avtonomna organizacija, pod za{tita na sultanot i patrijarhot bi se zasnovuvala idnata avtonomna organizacija na Makedonija. Za da se podgotvi ova, se vr{i agitacija vo taa smisla me|u Makedoncite.263 Protokol na II zasedanie na Makedonskoto nau~noliteraturno drugarstvo, 29 dekemvri 1902 godina Na dene{noto redovno zasedanie se izbraa za potpretsedatel G. Konstantinovi~ i za bibliotekar G-n Rusulen~i~.

Se zboruva{e: Granicite na Makedonija, i za takvi se opredelija slednive: na sever – granicite na Srpskoto Kralstvo, [ar Planina; na zapad – r. Drim, Pind Planina, Gramos; na jug – r. Bistrica, posle Belo More, a na istok – r. Mesta.

Se primi predlogot na G-n ^upovski da se izvestat pismeno Bugarskoto, Srpskoto i ^e{koto d-stvo za osnovaweto na na{eto mak. drugarstvo. Se re{i isto taka na{ata Uprava da mu blagodari na Sl[ovenskoto] bl[agotvorno] dru{tvo zatoa {to mu dozvoli na na{eto drugarstvo da gi dr`i zasedanijata vo negoviot salon.

Bla`e Ristovski, Dimitrija ^upovski i makedonskata nacionalna svest, Skopje, 2009, 36-37, 38, 40, 41, 45-46.

263 Dokumenti za borbata, tom prvi, 382.

262

Sobranieto go re{i i slednovo: Sekoj eden od ~lenovite, koj{to saka, da napi{e nekolku karakteristi~ni maked. zborovi i da mu gi predade na sekretarot, koj od svoja strana }e gi zapi{uva vo posebna tetratka, razdelena na ~etiri grafi: makedonska, bugarska, srpska i ruska.

M. Stoilov264 \or~e Petrov, 1902 godina Ne e vistinito, isto taka, i tvrdeweto deka dr`avnicite,265 posegaj}i vrz deloto, imaat izbrano drug pat da £ pomo`at na „mnogustradalna“ i „bratska“ Makedonija. Toa se namisleni izmami od onoj rod, so kakvi vladite ve~no gi prispivaat narodite.

Makedonskoto osloboditelno delo, kako kauza so pretenzii na samostoen `ivot i inicijativa na dejstvuvawe, kako ideal naroden, ne e po vkusot i `elbata na politikantite. Tie site, bez razlika na partii i ubeduvawa se zanimavaat so nego do tolku, do kolku toa mo`e da bide eksploatirano vo dr`avni~ki i me|upartiski odnosi, ili pak li~ni nekakvi oblagi. Vo momentot, koga toa }e otpo~ne da pretstavuva samo po sebe ne{to poseriozno, tie stanuvaat negovi smrtni neprijateli i bezceremoni~ni progonuva~i. Dene{nite upravnici,266 so svoeto dr`ewe po makedonskoto pra{awe u{te pove}e nè uveruvaat vo pe~alnata vistina, deka tie vo du{ite svoi po ni{to ne se razlikuvaat od avstriskite, gr~kite i srpskite – kako niv i tie gledaat na na{ata zemja kako na idno ograbuvawe.267 Boris Sarafov,268 1902 godina Vo @eneva se sretnav so Baluk~i}, toj otide vo Minhen.

Me zamoli da dojdam vo Minhen, i jas otidov tamu kade {to se nao264 Bla`e Ristovski, Dimitrija ^upovski (1878-1940) i Makedonskoto nau~no-literaturno drugarstvo vo Petrograd. Prilozi kon prou~uvaweto na makedonsko-ruskite vrski i razvitokot na makedonskata nacionalna svest, I, Skopje, 1978, 202 (ponatamu: Bla`e Ristovski, Dimitrija ^upovski, I).

265 Vo Kne`evstvoto Bugarija.

266 Povtorno se misli na onie vo Kne`evstvoto Bugarija.

267 Makedonskoto osloboditelno delo od \or~e Petrov, 92.

268 Boris Sarafov (1872-1907) ‡ makedonski revolucioner i vojvoda, pretsedatel na VMK, ~len na G[ na Ilindenskoto vostanie.

|a{e i semejstvoto na Baluk~i}. Baluk~i} mi ka`a deka vodi korespondencija so Simi}. Baluk~i} be{e smetan kako za ne{to socijalist! Vo potpolnost go odobruva{e na{iot princip: Makedonija na Makedoncite! Toj }e imal sredba so Simi} vo Budimpe{ta, pa me pokani da otidam zaedno so nego, zatoa {to i Simi} sakal da se vidi so mene. Otidovme vo Budimpe{ta, dojde i Simi}.

Toa be{e na 26. I 1902 g. Se sretnavme vo restoranot „Panonija“ (Narepes utcza). Tuka za prv pat se zapoznav so Simi}. So nego porazgovaravme najqubezno. I toj ja odobruval parolata „Makedonija na Makedoncite!“, tuku samo strahuval od bugarskoto zavojuvawe. Mu rekov deka Con~ev raboti so Bugarija, a pak jas sum progonuvan od bugarskata vladata. „Ajde i vie Srbite dadete ni malku sredstva na Makedoncite, za da mo`at Makedoncite da gi podelat svoite simpatii sprema Srbite i Bugarite. Do sega ima pomagano samo Bugarija i sl.“269 Boris Sarafov, 1902 godina Dva-tri dena zasednavme vo Pirinsko, kaj „Livadkata“ i re{ivme nikoj da ne go vovlekuva naselenieto vo borba tuku sekoj da gleda da stori ne{to kolku mo`e. (…) Toga{ dojdoa vrhovistite – okolu 20-24 avgust, dojde poru~nikot Stojan~ev so 40 mina za da dejstvuva kade }e mu odredime nie. (...) Mu rekovme deka nie ve}e imame opredelen plan za akcija, pa ako Stojan~ev i negovite drugari sakaat da dejstvuvaat vo soglasnost so na{iot plan, neka dejstuvaat, inaku da si odat. Tie se soglasija. Na {apkite od svoite mom~iwa toj be{e iznaka~il bugarski vojni~ki (tene}eni) grbovi i epoleti. Jas pobarav da gi smetnat epoletite i grbovite.

Nekoi gi smetnaa grbovite, drugi rekoa deka }e gi smetnat poposle.270 Nikola Karev,271 1902 godina Moite izve{tai stanuvaa sè pove}e i pove}e samo kako goli konstatacii na onie svireposti i yverstva {to ovoj svet gi podnesuva… Vo Kru{evsko i Bitolsko stanuvaat sekojdnevno no}ni blokadi na sela, a mnogubrojnite aferi frlaat mnogu lu|e v Spomeni. I. H. Nikolov, D. Gruev, B. Sarafov, J. Sandanski, M. Gerxikov, d-r H. Tatar~ev, 158-159.

270 Ibidem, 227-228.

271 Nikola Karev (1877-1905) ‡ u~itel, socijalist, makedonski revolucioner, vojvoda.

269

zatvor. Ne treba da ~ekame pove}e, Goce. Vreme e ve}e da staneme i da se bieme. Da ne ~ekame sloboda nitu od Grcite nitu od Bugarite, ami sami nie Makedoncite da se borime za na{a Makedonija, {to ja zasiluva organizacijata me|u selanite i da ne se spomenuvaat tvrdewata deka „site Makedonci rabotele za prisoedinuvaweto na Makedonija kon Bugarija ili Grcija“. [to se odnesuva do mene, nikoj ne mo`e da mi ja odzeme mojata hrabrost i mojot patriotizam.272 Anastas Jankov,273 1902 godina Makedonci! Setete se za svetskiot pobeditel, za svetskata slava na Makedonija – velikiot Aleksandar Makedonski; setete se za hrabriot car Samoil, makedonskiot velikan, za prekrasniot Marko Krale, op{toslovenska slava, – deka vo niv tekla makedonskata krv; tie od nebesnite viso~ini bdeat i go blagosovuvaat na{eto zapo~nato delo. Da se poka`eme dostojni nivni potomci: da im gi za~uvame slavnite imiwa i da go za~udime svetot so na{ata hrabrost, ume{nost i samopo`rtvuvanost; da go otreseme od sebe sramniot jarem {to nè gu{i pet veka.274 Anastas Jankov, 1902 godina Drugiot den dojdoa kaj mene moi soselani, od koi najveren mi be{e Petar Pogon~ev. Ve~erta vlegovme vo seloto i bogato nè nagostija, pri {to ni dadoa, ko{uli, ga}i, xemperi i 12 guni. Go sobrav celoto selo, mu odr`av govor, deka e vreme i nie Makedoncite, kako drugite narodi – Grci, Srbi, Bugari i Kri}ani da ja posakame so oru`je vo raka pravdinata i slobodata.275

Dokumenti za borbata, tom prvi, 360.

Anastas Jankov (1860-1906) – vrhovisti~ki rakovoditel.

274 Bla`e Ristovski, Portreti i procesi, I, 227. Proglasot e upaten do makedonskiot narod za u~estvo vo Gornoxumajskoto vostanie vo septemvri 1902 godina.

275 Spomeni na Anastas Яnkov, maŸor Dimitьr Dumbulakov, poru~nik Boris Sarafov, in`. Hristo Stani{ev, Georgi Belev, Kosta [ahov. Sьstavitelstvo Iva Burilkova i ^o~o BilÔrski, SofiÔ, 2003, 135.

Prevodot e na prireduva~ite.

272 273

Vestman,276 1902 godina Vo ]ustendil, Dupnica, a osobeno vo Rilskite Planini, se nao|aat pove}e od 200 isto{teni i polubosi makedonski semejstva. Toa se, glavno, starci, `eni i deca; pogolem del od mladata generacija se fatija za oru`je. Sve{tenicite od seloto Bistrica i od nekoi drugi makedonski sela isto taka preminaa na bugarska teritorija. Nivnite iskazi za yverstvata i nasilstvata na Turcite se re~isi identi~ni, {to ja doka`uva nivnata verodostojnost.

Site begalci ja povikuvaat Rusija kako svoja edinstvena za{titni~ka. (...) (...) Spored izjavite na dobro informirani lica, turskite vojski, osobeno neregularnite, ne zapiraat pred nikakvi yverstva.

Selata se gorat, imotot se razgrabuva, ma`ite se ubivaat, a `enite, duri i maloletnite, se siluvaat. (...) Turcite, isto taka, pretpo~itaat da gi gorat trupovite na ubienite Makedonci za da ne ostanuvaat tragi od nivnite dejstva.

Takva e op{tata sostojba vo dadeniov moment vo severozapadniot del na Makedonija. (...) (...) Vostanicite, koi se pojavuvaat na bugarskata granica vooru`eni, se razoru`uvaat. Taka bila razoru`ana ~etata od 66 lu|e na vojvodata Don~o Zlatko, koja na 22 oktomvri se nao|ala vo gradot ]ustendil.

Ovoj vojvoda e legendaren makedonski heroj i vistinski tip na naroden borec. Vo Makedonija toj dejstvuva{e 20 meseci.

Spored negovite zborovi, toj vo ovoj period zagubil okolu 100 svoi soborci, nanesuvaj}i im nesporedlivo pogolemi zagubi na Turcite, koi od nego ~uvstvuvale pani~en strav. (...) Kako i drugite Makedonci, toj site svoi nade`i gi polaga vrz Rusija, istovremeno dodavaj}i deka duri i Rusija da ja otka`e svojata pomo{, sepak Makedoncite cvrsto re{ile site da zaginat so oru`je v race samo da ne go trpat pove}e te{koto tursko ropstvo. Navistina, na negovata kapa e istaknat makedonskiot grb so natpis: „Sloboda i smrt“. (...)

Bele{ka na ruskiot vicekonzul vo Filipopol (dene{en Plovdiv vo R Bugarija), Vestman, okolu pra{aweto na {ireweto i intenziviraweto na t.n. Gornoxumajsko vostanie vo Makedonija.

276

Granicata vo Rilskite Planini tolku te{ko mo`e da se pomine {to nekoi stra`arski mesta se ukinuvaat. Tokmu preku ovoj del na granicata pominuvaat Makedoncite od Bugarija za zasiluvawe na vostani~kite ~eti. Bugarskite vlasti ne se vo sostojba da go sledat ova pominuvawe na granicata i da gi zadr`at minuva~ite.

Osven toa, treba da se imaat predvid te{kotiite {to bi gi imala bugarskata Vlada ako bi prezela strogi merki sprema Makedoncite {to doa|aat od Bugarija za da gi poddr`at vostanicite.

Tretina od oficerite i slu`benite lica vo Bugarija, kako {to e poznato, se Makedonci, a naselenieto na grani~nite gradovi: ]ustendil, Dupnica u drugi, re~isi celosno e makedonsko.

Vostanieto vo Makedonija vo ovaa godina najgolem podem ima{e od 23 septemvri do 8 oktomvri. (...)

Mo`e da se predvidi deka so doa|aweto na proletta toa u{te posilno }e ja zafati celata provincija. Me|u Makedoncite e ra{ireno misleweto deka golemite dr`avi, na krajot na krai{tata, }e go krenat glasot za nivno osloboduvawe. Toa mislewe, glavno, go odr`uvaat makedonskite komiteti.277 Rakovoditelite na Komitetot od Kostur do vladikata Germanos Karavangelis,278 5 januari 1903 godina Gledate deka cela Evropa e so nas! …deka sekoj se obiduva da mu pomogne i sekoj mu pomaga so sè {to mo`e na napateniot na{ makedonski narod; taka, od dale~niot Sibir i od drugite nacionalnosti mu se pru`i pomo{ na porobeniot Makedonec i od site strani na svetot se slu{a{e da £ se dadat pravata na Makedonija!!! …a vie nesre}nici! Samo vie ostanavte sojuznici na gnilata Osmanliska Imperija, koja gi izme{a svoite podli planovi i ne znae koj pat da go fati! …sè u{te se nadevate deka }e ja zadr`ite Turcija, sozdadena od leprozni vojnici, vo selata? U{te se nadevate deka }e se izgubi kontinuitetot ili deka }e go ispla{ite so niv279 i im se zakanuvate na u{te nekoi sela da formiraat

Ruski dokumenti za Makedonija, 233-235.

Germanos Karavangelis (1866-1935) ‡ patrijar{iski mitropolit vo Kostur (1900-1907), protivnik i organizator protiv MRO. 279 Makedonecot.

277

278

vojska? U{te li se nadevate, zaedno so va{ite predavnici, deka }e u`ivate na ona280 za koe kopneete?281 Jon Dragumis,282 27 fevruari 1903 godina ^etite na Komitetite se stacionirani sekade i ne mislat da gi poslu{aat Rusite i golemite sili koi gi sovetuvaat za mir.

Duri sega rabotat poenergi~no od porano… i… tie ne sakaat da ja pravat Makedonija bugarska, tuku sakaat avtonomna dr`ava (Makedonija na Makedoncite).283 Sp. „Slavjanskij vek“, 28 fevruari 1903 godina Pod pokrovitelstvo na Slav(janskoto) Bl(agotvoritelno) Dru{tvo vo S. Peterburg, studentite-Makedonci sozdale kru`ok p(od) naz(iv) „Makedonsko nau~no-literaturno studentsko dru{tvo“… Celta na dru{tvoto e: duhovno obedinuvawe i edinstvo na tatkovinata, izu~uvawe na Makedonija od istoriska i etnografska strana, zapoznavawe na ruskoto op{testvo so vistinskata polo`ba na Makedoncite vo minatoto i sega. ^lenovite na kru`okot zboruvaat pome|u sebe samo na makedonski nare~ja, a ne po bugarski i po srpski, kako {to be{e dosega, po mestoto na vospitanieto. (…) (...)

Programata na ovie pobornici na „etnografska“, a ne geografska Makedonija, strada samo od toa deka se javuva so ogromno zadocnuvawe od najmalku 30 godini.284

Se misli na selata koi bi bile pod nivno vlijanie. ιωργιος: , 76. Dosie, 50. A, 1903, AYE (ponatamu: ιωργιος: ). Prevodot e na prireduva~ite.

282 Pismo na Jon Dragumis (1878-1920) ‡ gr~ki diplomat i politi~ar, eden od organizatorite na gr~kata propaganda vo Makedonija, do Pavlos Melas (pismoto e prezemeno od izdanieto na Georgios Pecivas, koj pravel odredeni intervencii i ispu{tal nekoi delovi od originalniot tekst).

Prevodot e na prireduva~ite.

283 ιωργιος: 5. Prevodot e na prireduva~ite.

284 Dokumenti za borbata, tom prvi, 446.

280 281

Jon Dragumis, fevruari 1903 godina Komitetite im poka`aa slika za slobodata. Vo pravoslavnite sela Komitetite i ~etite velat „Makedonija na Makedoncite“, ne gi prinuduvaat od prviot moment da stanat {izmatici, nitu da gi napu{tat gr~kite u~ili{ta i da pravat bugarski. Ovie ne baraat bugarizam, ovie baraat avtonomija, i za da gi ubedat u{te pove}e deka ja ka`uvaat vistinata, gi uveruvaat deka i Grcija e podgotvena so Bugarija i so drugite i deka go poddr`uva Vostanieto.285 Jon Dragumis, fevruari 1903 godina Zna~i, pogolem del od Makedoncite }e se krenat…286 Niv ne gi interesira grcizmot… Tie kutrite nitu B.287 ja sakaat, nitu Gr.288, tie ja baraat samo svojata sloboda, taa gi privle~e i gi inspirira.289 Evtim Sprostranov, 290 15 mart 1903 godina Denes Mitko mi veli: „Tato, neli i ti si Makedonec, zo{to ne otide{ vo Makedonija da se bori{?“ Kolku pravo i logi~no pra{awe! Eh, sinko, ako sekoj mo`e{e da go napravi toa! Ete koe pra{awe me zbunuva i }e me zbunuva i ponatamu...291 D. Nikoqski,292 21 mart 1903 godina Sega, koga Makedoncite se podgotvuvaat povtorno da krenat oru`je protiv Turcija, ruskata diplomatija bara tie da se zadovolat so mizerni reformi, a ako nema da se zadovolat, toga{ 285

ιωργιος: 19. Prevo-

dot e na prireduva~ite.

286 Na vostanie.

287 Bugarija.

288 Grcija.

289 ιωργιος:  5. Prevodot e na prireduva~ite.

290 Evtim Sprostranov (1868 – 1931) – publicist, lingvist, etnograf, istori~ar, folklorist.

291 Evtim Sprostranov, Dnevnik. Tom 1 (1901-1907), SofiÔ, 1994, 249.

292 Руски дипломат и општественик.

Rusija }e gi prepu{ti na sudbinata. Ako ruskata diplomatija ja smeta Rusija za vistinskata za{titni~ka na Slovenite, za{to taa ne pobarala od Turcija sproveduvawe na 23-ot ~len od Berlinskiot dogovor, a namesto toa predlo`i tolku mizerni reformi.

Rusija gi zapla{uva Makedoncite so turskiot kole`, no ovaa zakana ne gi pla{i, bidej}i tie naviknaa na sekojdnevnite kole`i i sakaat da zavr{at so toa edna{ zasekoga{. Rusija mo`e da ostane miren nabquduva~ na kole`ot i „da ne prolee niedna kapka krv“.

Bugarite imaat dovolno svoja krv. Neka ne se gri`at Rusija i Evropa za sudbinata na Makedoncite (...).293 Nikolaj K. Girs,294 mart 1903 godina Od vremeto na posetata na Ruskiot Minister za nadvore{ni raboti na Belgrad, Sofija i Viena, vo politi~kiot `ivot na trite Makedonski vilaeti nastapi nekon vid zati{je. (…) Po pokrenatite minatata esen bezredija nastapi period na bes{umna, no uporna rabota na revolucionernite komiteti, site usilbi na koi bea, kako i porano, naso~eni kon pokrenuvaweto na seop{to vostanie. Povikuvaj}i gi hristijanite vo o~igledna neramna borba, komitetite se nadevaat da go predizvikaat zame{uvaweto na Evropa, koja{to bi gi oslobodila Makedoncite od pod turskoto vladeewe.295 Mihail Gerxikov,296 5 april 1903 godina Kongresot se otvori na Petrovden i trae{e ~etiri dena…

Glavno mesto zazede pra{aweto za vostanieto, dali da se vostanuva ili ne. Zedov zbor, ja iznesov polo`bata vo Makedonija, potem polo`bata vo Odrinsko, kolku sme podgotveni za vostanie, kolku se podgotveni Makedoncite. Go iznesov pra{aweto na Makedoncite prifateno vo Solun, a imeno deka }e krenat vostanie.

Go postaviv za rasprava slednovo pra{awe: dali sme podgotveni za vostanie i nie so Makedoncite ili ne? (...) (...)

Ruski dokumenti za Makedonija, 247.

Visok ruski diplomat, minister za nadvore{ni raboti na Rusija.

295 Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i dele`ot, vtor tom (1903), Kumanovo, 1996, 46 (ponatamu: Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i dele`ot, vtor tom).

296 Mihail Gerxikov (1877-1947) ‡ publicist i revolucioner.

293 294

6 april 1903 (…) Nieden od nas nema{e odeno vo Vasiliko; znaevme deka ima dve maala, tursko i gr~ko, a ne znaevme kolku vojska ima tamu.

Me|utoa, na vrvot na Kitkata (na eden ~as pat do gradot) naidovme na }umurxii Makedonci, {to sekoj den odea vo gradot da nosat }umur, od kade so ~unovi se prepra}a vo Carigrad. Vedna{ gi uapsivme site, no se poka`a deka site tie se ~lenovi na Organizacijata vo Bitola… (...) Na eden od niv, {to se ~ine{e najpredan i najrazbran, mo`evme da mu se doverime da otide vo Vasiliko, da gi pregleda kasarnite i oddelnite ustanovi i so toa ni dade orientacija… Se snabdivme so nekolku tene|ii gazija, pak od gradot – so pomo{ na istiot Makedonec, da ni poslu`i za zapaluvawe na turskoto maalo.297 M. Berekxan,298 26 april 1903 godina Za zamisluvawata na bugarskite revolucioneri i za podrobnostite od izvr{enite od niv vo Solun atentati nie znaeme od ka`uvawata na nekojsi Petar Bogdanov299, eden od fate-nite `ivi prestapnici. (...)

Zagovornicite, na broj 10, so isklu~ok na Bogdanov, se Makedonci, dojdeni od Bugarija.300 Od intervjuto na Nikola Karev za gr~kiot v. „Akropolis“301, 8 maj 1903 godina – Makedonec li si? – go pra{uvam.

– Da. – I sledstveno Grk. – Za ova ne znam – mi odgovori – jas sum Makedonec.

– Direkten naslednik na Aleksandar Veliki? – mu velam ironi~no.

Spomeni. I. H. Nikolov, D. Gruev, B. Sarafov, J. Sandanski, M. Gerxikov, d-r H. Tatar~ev, 276, 284.

298 Dragoman (preveduva~, tolkuva~) na Ruskoto generalno konzulstvo vo Solun.

299 Se odnesuva na Georgi Bogdanov, eden od gemixiite.

300 Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i dele`ot, vtor tom, 125.

301 Intervjuto e objaveno na 8 maj, no ne se znae to~no koga e napraveno.

297

– Da. – I Aleksandar Makedonski {to be{e, ve molam?

– Ne znam, no istorijata veli deka bil Grk. – Toga{ i ti, kako negov naslednik, si Grk. – Ne, mi odgovori.

– Zna~i – toga{ go pra{uvam pak – zo{to koga ste ve}e Grk sakate da se oslobodite so pomo{ na Bugarija?

– Koja Bugarija, misli{ na Komitetot?

– Da. – Ti odgovaram deka Komitetot ne e bugarski i, vtoro, izgleda deka sme nakloneti kon Bugarija zatoa {to samo taa se poka`uva raspolo`ena da ni pomogne. I Grcija, ako go prave{e istoto, }e ja prifatevme so celoto na{e srce.

– Bugarskata za{tita ja gledate samo povr{inski, Bugarija ne saka da ve oslobodi od turskoto ropstvo, tuku da ve pot~ini.

– Hm! Ako Bugarija misli da ne pretvori vo nejzina provincija, si napravila lo{a presmetka. Inaku, nas ne nè interesira {to misli Bugarija, tuku obrnuvame vnimanie samo na slednovo: Si ja postignuvame li celta? Si ja dobivame li na{ata sloboda? Ne nè interesira dali }e nè oslobodi Grcija ili Bugarija.

Edinstveno {to mo`e da dobie sekoja edna od niv e samo na{ata blagodarnost.302 Mihail Gerxikov, maj 1903 godina Vo maj ja dobiv odlukata na Smilevskiot kongres za vostanie vo Zapadna Makedonija. Bev iznenaden. Bidej}i nemav smelost sam da izgradam stav po pra{awevo, organizirav kongres {to se odr`a na Petrova niva na koj prisustvuvaa site vojvodi, ~etnici, rakovoditelite na okru`nite i okoliskite punktovi. Kongresot zapo~na na Petrovden i trae{e ~etiri dena ednopodrugo. Glavno be{e pra{aweto za obnovuvawe na vostanieto i za spremnosta na na{ata Organizacija za toa. Katerinski be{e protiv, bidej}i sekoj sli~en nastan e katastrofalen za narodot. Jas mu odgovoriv vo smisla na toa deka nie Odrinci sme pred dilemata dali sega da digneme vostanie ili voop{to da ne go pravime toa. Bidej}i Makedoncite se digaat sega, dali nie Odrinci po dve-tri godini }e mo`eme sami da vostaneme? Site se soglasivme deka stravuvawata na Katerinski se opravdani, no pred dilemata dali sega ili niko-

302

ιωργιος: , 553-557.

Prevodot e na prireduva~ite.

ga{ da vostaneme, pretpo~itavme, od bratska solidarnost i vo pomo{ na Makedoncite, sega da vostaneme.303 Henri Noel Brejlsford, pred Ilindenskoto vostanie Tie se narod vrzan za po~vata, vkosteni vo svoite sela so ograni~en opseg na ~uvstva koi pobo`no se vrtat okolu nivnite planini, nivnite reki i nivnite drevni crkvi. Nacija na selani {to trgnuva so vakvi konzervativni odliki brgu }e razvie vistinski patriotizam. (...) Nivnite baladi za bunt vo koi zborot „Makedonija“ se javuva vo sekoj refren doka`uvaat deka tie imaat tatkovina.304 V. „Slovenski narod“,305 2 juli 1903 godina Nekoj ~e{ki tehni~ar, koj vo posledno vreme u~estvuval vo borbite na makedonskite vostanici kako ~etovodec, zboruva op{irno za sega{nava polo`ba vo Makedonija… Po negovo mislewe, makedonskoto pra{awe mora da se razgleduva od tri gledi{ta: evropsko, balkansko i lokalno. (…) Pred sè pogre{no e da se misli deka Bugarite tolku mnogu se voodoo{eveni za Makedoncite. (…) Isto taka i bugarskata vlada ne e zagreana za makedonskite raboti otkako Makedoncite izjavija deka ne sakaat da se prisoedinat kon nekoja druga dr`ava i deka ostanuvaat pod turska vrhovna vlast. Kakva i da bide taa vlada, avtonomijata mora da im se priznae na Makedoncite. Zatoa i do deneska vostanieto vo Makedonija ima takvo zna~ewe. Se raboti za toa, makedonskite hristijani da dobijat takva sudbina {to }e bide dostojna na ~oveka.

Do deneska vladeat stra{ni socijalni priliki. Makedonecot e prinuden da £ pla}a do {eeset procenti od site dohodi na turskata dr`ava kako danok… (...) Oti zemjata e bogata potvrduva i toa deka se mo`ni dve `etvi na godina i Makedonecot ne mora svoite plodovi da gi prodava. Seto toa, a posebno nesposobnosta na turskata uprava, zlodejstvata na turskata vojska gi natera Makedoncite da se krenat na vostanie. Dvaeset iljadi vooru`eni vostanici se gotovi za vojna, sto iljadi ma`i pak ima vo rezerva. Pod oru`je deneska ima osumdeset ~eti, sekoja po 256 ma`i… Nazad ne Spomeni. I. H. Nikolov, D. Gruev, B. Sarafov, J. Sandanski, M. Gerxikov, d-r H. Tatar~ev, 308.

304 Henri Noel Brejlsford, Makedonija. Nejzinite narodi i idnina, Skopje, 2003, 184.

305 Vesnik {to izleguval vo Qubqana.

303

mo`at Makedoncite, a i ne sakaat, zatoa i sega{noto miruvawe e privremeno.306 Ivan A. Zinovjev,307 5/18 juli 1903 godina Pri ~itaweto na ovoj izve{taj poseben vpe~atok mi ostavi uverenosta, so koja{to zboruval Karajovov, vo mo`nosta da go natera Bugarskoto Pravitelstvo i celata Bugarija da pojdat po revolucionernite komiteti. Spored negovite zborovi, potpiraj}i se vrz mnogubrojnite Makedonci, {to `iveat vo Kne`estvoto, Komitetite nema da se zaprat pred niedna pre~ka, dokolku za dostignuvaweto na nivnite celi, a imeno osloboduvaweto na Makedonija bi trebalo da se predizvika duri i sudruvawe me|u Bugarija i Turcija.308 Evtim Sprostranov, 18 juli 1903 godina Bevme kaj Sabler, go pra{uvame: „Kon koja crkva da se pridru`ime – srpska, bugarska ili gr~ka?“ – „Dr`ete se do pravoslavieto,“ veli. – „Va{e Visokopreosve{tenstvo, site se pravoslavni, ka`ete to~no kon koi? Nie }e gi slu{ame kako, kako {to ve slu{aa na{ite tatkovci i dedovci“. Se nasmea ironi~no i pocrvene – ne o~ekuva{e taka da mu se odgovori. Toga{ mu velam: „Neli e li podobro da e samo makedonska pravoslavna, a ne bugarska, gr~ka ili srpska?“ Mu se dopadna taa misla i ja prifati, no mo`e li da se otstranat propagandite samo so nadvore{no vlijanie, ako ne se isfrlat oddolu? „I na Avstrijcite im odgovara taa ideja, pa i Srbite }e ja prifatat, bidej}i gledaat Makedonija da ne e bugarska, a ako e makedonska – nema da pre~at. I Turcite isto taka }e bidat zadovolni, bidej}i, koga }e se otstranat vlijanijata na Srbite i na Bugarite, mislat deka }e ja za~uvaat svojata celost i }e gi nemaat tie neredi i polesno }e dadat prava“.309

306 307

Dokumenti za borbata, tom prvi, 427-428.

Ivan Alekseevi~ Zinovjev, direktor na Azijatskiot departa-

ment.

308

Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i dele`ot, vtor

tom, 275.

309

Evtim Sprostranov, Dnevnik, tom 1, 280-281.

Pop Toma Nikolov,310 12 avgust 1903 godina – Makedonija za Makedoncite – ne „Velika Bugarija“ e na{iot ideal – re~e popot-borec Toma Nikolov...

– Taka, gledate deka nie ve}e napravivme izvesen po~etok so privremena vlada vo Makedonija. – Na{iot ideal e Makedonija za Makedoncite i za nego nie }e se borime. – Jas se nadevam deka Vie }e £ go ka`ete ova na Va{ata angliska javnost. – Vostanieto e makedonsko; vistinskite efikasni bore~ki ~eti se makedonski.

– ^etite ne doa|aat od Bugarija. Tie doa|aat od makedonskiot narod. Tie }e prodol`at da doa|aat sè dotoga{ dodeka makedonskiot narod }e go podnesuva lo{oto vladeewe na Turcite.311

V. „Reformi“,312 16 avgust 1903 godina Borbata vo Makedonija predizvika takvo voodu{evuvawe vo srcata na mnogumina mladi~i vo stranstvo, {to nekoi od niv re{ile da gi ostavat koskite za slobodata na herojskite Makedonci. Takvi borci se javile od ^e{ka, od Odesa i drugi mesta.

Duri i eden potporu~nik od srpskata armija, rodum Makedonec, ja napu{til vojskata i vlegol vo redovite na make-donskite vostanici. Javuvaat od Italija deka nekoi garibaldinci se gotvele da se borat za slobodata na Makedonija.313 Hristo Tatar~ev, avgust 1903 godina Pod rakovodstvo na Pere To{ev, Atanas Lozan~ev, Gl. Pov, G. Pe{kov i dr. bitolskiot kraj se razviva{e bavno, me|utoa planomerno, i zatoa dostigna do onaa moralna i materijalna podgotvenost, koja so svojata izdr`livost i samopo`rtvuvanost go zadivi svetot vo istoriskiot moment Ilinden 1903 god. so {to sozdade slavna epopeja kako Makedonecot-vostanik znae da umira za slobodata na svojata rodina.314

310

U~itel, ~len na MRO od Ki~evsko.

Dokumenti za borbata, tom prvi, 430-431.

312 Organ na slovene~kite socijaldemokrati.

313 Dokumenti za borbata, tom prvi, 433.

314 Spomeni. I. H. Nikolov, D. Gruev, B. Sarafov, J. Sandanski, M. Gerxikov, d-r H. Tatar~ev, 342.

311

Anastas Jankov,315 1 dekemvri 1903 godina Jas ne sum Bugarin, tuku Makedonec i $ sakam na Makedonija pred sè sloboda i samouprava. Toa e celta na site vistinski Makedonci... Nie Makedoncite ne sme kadarni sami da go napravime toa, no kadarni sme da kreneme vostanie vo Makedonija i so nastanite da gi uverime golemite sili {to go potpi{aa Berlinskiot dogovor deka tie treba i da go ispolnat ona {to im go vetile vo toj me|unaroden dogovor na hristijanite vo Evropska Turcija. Nie sakame {to poskoro da gi dovedeme golemite sili do toa uveruvawe. Osobeno morame da pobrzame da go napravime toa pred da se spogodat Srbija i Bugarija za Makedonija. Taa spogodba, spored mene, bi bila kobna za Makedoncite, bidej}i Bugarija i Srbija, otkako }e se spogodat za na{ata tatkovina, bi ja podelile Makedonija i tie delovi bi si gi prisoedinile kon svoite dr`avni oblasti.316 Ustav na Makedonskoto nau~no-literaturno drugarstvo vo Sankt Peterburg,317 16 dekemvri 1903 ^l. 1 Slovenomakedonskoto nau~no-literaturno drugarstvo vo S.-Peterburg ima cel: a) da ja razviva me|u Makedonskata kolonija vo S.-Peterburg nacionalnata svest; b) da gi prou~uva jazikot, pesnite, obi~aite i istorijata na Makedonija vo etnografski i geografski pogled; v) da gi primiruva i da gi obedinuva site Makedonci, bez razlika na nivnoto obrazovanie i ubeduvawe, vo imeto na nivnoto isto poteklo i edinstvoto na nivnata tatkovina; i g) da go popularizira seto {to e ka`ano gore me|u Makedoncite vo Makedonija i nadvor od nejzinite granici (vo stranstvo). ^l. 2 Vo soglasnost so uka`anata cel dejnosta na Drugarstvoto }e se izrazuva: a) vo organizirawe sobranija i predavawa; b) vo ~itawe referati, raskazi, stihotvorbi i dr.; v) vo sobirawe Izjava na Jankov za belgradskiot v. „[tampa“.

Bla`e Ristovski, Istorija na makedonskata nacija, 208.

317 Polniot naslov na ovoj dokument e: „Ustav na Slovenomakedonskoto nau~no-literaturno drugarstvo vo Sankt Peterburg {to se nao|a pod pokrovitelstvo na Sanktpeterbur{koto slovensko blagotvorno dru{tvo“.

315 316

narodni tvorbi (umotvorbi) i istoriski spomenici za Makedonija; g) vo duhovna potkrepa na svoite sotatkovinci, osobeno pri nivnoto prvo doa|awe vo Rusija, i d) vo pomagawe i razvivawe zaemni odnosi so drugite slovenski dru{tva i kru`oci, kako i so oddelnite slovenski dejci. ^l. 3 Za ~lenovi na Drugarstvoto se primaat Makedoncite i Makedonjankite (Makedonkite) {to `iveat vo S.-Peterburg (Slovenomakedonci, Vlasi, Grci i Albanci). ^l. 4 ^lenovite se: redovni i po~esni: a) redovni ~lenovi se onie Makedonci i Makedonki {to zemaat postojano, blisko u~estvo vo Drugarstvoto, redovno si ja vnesuvaat ~lenarinata i imaat pravo na glas; b) po~esni ~lenovi pak se site onie (i ne Makedonci) {to mu donesle na Drugarstvoto kakva i da e moralna ili materijalna polza. (...) ^l. 12 Razgovorot vo Drugarstvoto }e se vodi na makedonski jazik (slovenomakedonski); referatite i protokolite }e se pi{uvaat isto taka na ovoj jazik. ^l. 13 So cel da se rasprostranuvaat ideite za solidarnost i duhovno obedinuvawe na site Sloveni, bez razlika na religijata i narodnosta (Rusi, Poljaci, Srbi, ^esi, Bugari i dr.), Drugarstvoto im dava mo`nost na poslednive na negovite sobranija da ~itaat svoi referati i da diskutiraat po povod pro~itanoto samo na seslovenskiot jazik – ruskiot. (‌) ^l. 21 Drugarstvoto gi smeta za svoi patroni svetite slovenski ramnoapostoli Kiril i Metodija.318

318

245-246.

Bla`e Ristovski, Dimitrija ^upovski, I, Skopje, 1978, 241-243,

Za srpskiot stav vo odnos na makedonskoto pra{awe, 17 dekemvri 1903 godina Pravitelstvoto iskreno i vo potpolnost ja usvoi programata na zdru`enite sili vo re{avaweto na Makedonskoto pra{awe, koe ode{e kon toa da im se sozdadat ~ove~ki (uslovi) za `iveewe na Makedoncite, od sekoja rasa i vera, bez da se dokasnuva do neprikosnovenosta na Turcija. (...)

Nikoj ne mo`e so osnova da se somneva vo serioznosta na namerite na Vienskiot i na Peterbur{kiot kabineti, koi{to se trudat da ja podobrat sudbinata na Makedoncite, bez da se povredi celosta na Turskata imperija, so opasnosti za evropskiot mir. (...)

No, toa ne im pre~i na vidnite srpski i bugarski dejci so iskrena voodu{evenost da rabotat vrz sozdavaweto na srpskobugarskiot sojuz. (…) Ministerot e uveren, deka za srpsko-bugarskata spogodba, {to bi se stremela kon podobruvawe na sostojbite vo Makedonija, bi bilo zna~ajno da im se pomaga na prezemawata na evropskite sili, koi{to ja imaat istata cel, a po takov pat obete dr`avi bi dobile priznanie i blagodarnost od stranata na Evropa, a na Makedoncite bi im bile napraveni golemi uslugi.319 Jon Dragumis,320 1903 godina No vo momentov postoi bunt samo vo angliskite, francuskite i vo ruskite vesnici. Sekoja prolet komitetite razglasuvaat vo svetot i kaj slovenskite selani vo Makedonija za op{t bunt protiv porobuva~ot. ^ustvitelnata Evropa pla~e poradi `alnata situacija na ovie nesre}ni Makedonci. Bes~uvstvitelnata Evropa si pravi svoi smetki, a selanecot-Sloven od Makedonija so otvorena usta ja ~eka proletta, spasitelot i rekoltata so edna mirna vozbuda.321

Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i dele`ot, vtor tom, 463-464.

320 Tekst vo dnevnikot na Jon Dragumis, pod naslov „Eden bunt po nara~ka“.

321 ιωργιος: , 36.

319

Jane Sandanski,322 1903 godina Oficerite-vrhovisti se lu|e koi dale zakletva za verno slu`ewe na bugarskiot knez i na bugarskata dr`ava i tie ne mo`at da bidat ni{to drugo osven slepi i poslu{ni orudija. Nie pak ne mislime da ja menuvame turskata tiranija, turskite sultani za drugi sultani, pak ni za bugarskata tiranija i bugarskiot knez. Nie se borime Makedonija da stane avtonomna, nezavisna, slobodna; Makedonija na Makedoncite... Zarem ne e jasno ? – Vie ja sakate slobodata na Makedonija... kako etapa, kako ~ekor kon idnite va{i osvojuvawa i aneksii, dodeka kaj nas, slobodata, avtonomijata na Makedonija e legnata vo osnovata, kako cel. Ete kade le`i golemata razlika me|u nas vnatre{nite borci i vas vrhovistite.323 Viktor Berar,324 1903 godina Ambicijata za edna mala tatkovina, egoizmot na edna mala nacija ne se krajniot ideal na Makedoncite. Turskoto ropstvo da se zameni so gr~ka, srpska ili bugarska zavisnost nim ne im se ~ini deka takvo ne{to pretstavuva nekoja golema dobivka. (…) ... Dodeka solunskite dinamit~ii so gordost mu poka`uvaat na svetot kako Makedonecot znae da umira, nie odnovo go ~uvme celiot ugleden pe~at, site najgolemi ministri i politi~ki lu|e kako vo eden glas vikaat deka so svoeto bezumje i `estoko odnesuvawe ovie razbojnici zasekoga{ ja diskreditiraat svojata makedonska kauza.

Nastanite se istra`eni i presudata e izre~ena: Makedoncite se prestapnici, jakobinci i ubijci! Tie nosat „revolucioneren `ig“ ili, kako {to toa denes go velime, tie se anarhisti... ... Stranskiot pe~at denes gi povtoruva i gi frla istite obvinuvawa protiv Francija i protiv nejzinata dejnost. Izgleda deka nie pak sme vinovni {to se bunat Makedoncite. (…)

Jane Sandanski (1872-1915) ‡ makedonski revolucioner i vojvoda.

Se raboti za del od javnata polemika na Jane Sandanski so Georgi Belev, sekretar na VMOK, za su{tinskata razlika pome|u VMOK i TMORO. 323 Manol Pandevski, Jane Sandanski, Bitola, 1988, 31.

324 Viktor Berar (1864-1931) – francuski nau~nik i balkanolog.

322

Do skoro Francija ne gi poznava{e Makedoncite. Tie za nas bea Tra~ani, Peoni, Sklavini, div i re~isi mitski narod, koj `ivee nekade na dnoto od nam nepoznata zemja. Nie ne gi poznavame ili gi prezirame, za{to za niv doznavame od pakosnite zabele{ki na starite i sega{nite Grci. I, da ja ka`eme vistinata, nie i sega ne gi poznavame. Poglednete go na{iot sekojdneven pe~at i gledajte kakvi ~udovi{ni otkritija za Makedoncite i za nivnata zemja pravat na{ite `urnalisti... … Ambicijata za edna mala dr`ava, egoizmot na edna mala nacija ne e krajniot ideal na Makedoncite. Da se zameni turskoto ropstvo so gr~ka, srpska ili bugarska zavisnost, za Makedoncite toa ne bi bila nikakva dobivka. Tie sebesi se narekuvaat federalisti.

Od svoite istomislenici baraat da se odre~at od svojot nacionalen egoizam i da rabotat za razvitokot na makedonskata zaednica, za da se podgotvi formirawe na balkanska federacija. (...)

Nao|aj}i se srede mali dr`avi, Makedoncite sakaat i nivnata Makedonija da poslu`i kako svrzna ni{ka me|u razli~nite nacii i jazici...325 Krste P. Misirkov,326 1903 godina Istoricko-kulturnite priliki vo sozdaain’eto na literaturni iazici gospodstvuvaa sekoa{, gospodstvuvaat oni i sega. Blagodarein’e nim vo nai noo vreme se otka`afme da si izberime iedno od na{ite nare~iia za na{ ob{~ literaturen iazik, a namesto toa zedofme da se u~ime i da pi{ime na tug’ite sasedni iazici, nai poeke na bugarckiiot. Blagodarein’e na prilikite sega niie si izbirame za ob{~ literaturen iazik, centralnoto makedoncko, t.e. Vele{ko-Prilepcko-Bitol’ckoOhridckoto nare~iie. (...)

Bitol’a se izbirat za rezidenciia na Generalniiot Inspektor za Makedoniia i negoite sovetnici – civilni agenti.

Ona se obraik’at vo prestolnina za Makedoniia. Taia noa prestolnina ne iet daleku od starite: Prespa i Prilep, i od sedali{~eto na do neoddamna aftokefalniiot Oricki Dokumenti za borbata, tom prvi, 385-386.

Krste P. Misirkov (1847-1926) – makedonski kulturno-nacionalen deec, slavist, osnovopolo`nik na makedonskiot literaturen jazik.

325 326

Arhiepiskop. Zna~it, centralnoto nare~iie imat zad sebe, taka da se re~it, istoriicki praa. Poslednite se osnoavaat i na negooto centralno polo`ein’e, koie iet, kako vo geografcki, taka i vo etnografcki odnos. Centralen grad vo Makedoniia ni iet Veles.

Ot toi centr geografcki, niie samo malo se oddale~uame, ideiki preko Prilep kon Bitol’a i Orid. Takov praec pri oddale~uain’eto od geografckiiot centr se obiasnuat so toa, oti tiie kraii{~a set ot po golemo istoriicko zna~ein’e za Makedoniia, a od druga, set po oddale~eni i od srbckiiot i bugarckiiot izikoi centroi, sostauaiki ot sebe makedoncki iazikov centr. I vistina dialektot Vele{ko-PrilpckoBitol’cko-Oridcki iet iatkata na makedonckiot iazik, za{~o na zapad od nego iet Debranckiiot (roka), na iug - Kosturckiiot (ronka), na istok - isto~niiot ili Solunckiiot (rъka) i na sever Skopckiiot ili severniiot (ruka). (...)

I taka: stremein’eto na makedoncite da sozdadat svoi kulturen centr; toa, {~o sega Bitol’a se ~init prestolnina na Makedoniia; {~o Bitol’a, Orid, Prilep set istoriicki mesta za Makedoncite; kao i toa, {~o sostauvaat oni geografcki i iazi~en centr; site zaiedno praat da se priiimit, kao ob{~ makedoncki literaturen iazik, centralnoto makedoncko nare~iie. (...) (...) No ias ke si dozvol’am da povtoram. Ona iet: prvo, Makedoniia da se neutralisat za Bugariia i Srbiia i da se oddale~it iednakvo od dvete dr`ai i drugo, ona trebit da se obiedinit na iazi~na osnoa. Tiie principi ke rakoodat izrabotuain’eto na literaturniiot na{ iazik; oni ke rakoodat i praopisot.

Na tiie dva principa odgoarat: 1, Prilepcko-Bitolckoto nare~iie za literaturen iazik, kao iednakvo daleko i od srbckiiot i od bugarckiiot iazici, i centralno vo Makedoniia. 2, foneti~niiot praopis so upotrebenite vo taia kniga pismeni znakoi i so mali otstapki na etimologiiata i 3, re~ni~niiot materiial da iet sobrain’e ot site makedoncki nare~iia.327

Krste P. Misirkov, Za makedonckite raboti, Sobrani dela, I. Tekstovi na makedonski jazik. Podgotovka Bla`e Ristovski. Sorabotnik Biljana Ristovska-Josifovska, Skopje, 2005, 370, 373-375, 379-380 (ponatamu: Krste P. Misirkov, Sobrani dela, I).

327

Krste P. Misirkov, 1903 godina U{~e poike, niіe sakafme da poka`ime da rusite, da nemat vo Makedoniіa nekolku slovencki narodnosti, a imat samo іedna; da makedonckite sloveni mo`at sami da razru{at taіa pregrada, {~o іet postaena meg'u nif od propagandite i od nivnoto obrazuaіn'e vo Bugariіa, Srbiіa ili Grciіa. Nie sakafme da poka`ime, oti na prekor na na{eto obrazuaіn'e i vospitaaіn'e vo razni dr`ai ili propagandi, niіe predpo~itame site da napraime otstapki ot svoіa strana za ob{~emakedonckite interesi, da ne bidime oradiіe vo racite na propagandite i na nivnite celi: za da ne se stremime kon soedineiіn'e, ni so Bugariіa, ni so Srbiіa, ni so Grciіa. 328 Krste P. Misirkov, 1903 godina Po nivna iniciativa prven se obrazua vo zafatoko na devetdesetite godini iedno nacionalno separatisti~no dvi`ein’e so cel’a da se oddel’at interesite na makedoncite od bugarckite so vozveduain’e na iedno od makedonckite nare~ia na stepen na literaturen iazik za site makedonci. Organ na toa separatistko dvi`ein’e na makedoncite vo Bugariia be{e `urnalot „Loza“. No toa duovno dvi`ein’e na makedoncite ne se aresa na bugarckoto stamolovcko praitel’stvo, koie zabrani da se izdaat „Loza“ i zafati da gonit makedoncite separatisti. Ot toa vreme u{~e pobegna Damian Gruev, koi {~o be{e vo broiot na makedoncite u~enici, {~o pominaa od Belgrad vo Sofiia i vo broiot na separatistite.329 Giro,330 1903 godina Tuku{to vrateniot od Sofija Avstriski voen agent, baronot Gizq, soop{tuva deka Bugarskoto Pravitelstvo sebesi se smeta za bessilno protiv Komitetite, bidej}i samo 50% od oficerite i od ~inovnicite od Makedoncite ne se privrzanici na

328

Ibidem, 241-242.

Ibid., 279.

330 Ruski sovetnik.

329

Komitetite. Vo Sofija bil organiziran eden vid {tab, od kade {to poteknuvaat site zapovedi.331 Sp. „Slavjanskij vek“,332 25 januari 1904 godina Toa si postavilo cel da ja razviva makedonskata nacionalna svest sred Peterbur{kata makedonska kolonija, da ja prou~uva etnografijata i geografijata na Makedonija i da gi zapoznava strancite so nea. Zaradi toa Drugarstvoto organizira ~itawa, referati itn.; toa duhovno gi poddr`uva site sotatkovinci i se trudi da odr`uva prijatelski i tesni odnosi so site slovenski dru{tva i kru`oci i so oddelni slovenski dejci.

Delovodstvoto se vodi na makedonski jazik, no, vo imeto na solidarnosta i duhovnoto obedinuvawe na site Sloveni, bez razlika na verata i nartodnosta, Drugarstvoto dozvoluva da se iznesuvaat referati na sobranijata i na seslovenskiot – ruski jazik.333 Izve{taj do Ivan A. Zinovjev i do N. G. Hartvig,334 21 januari 1904 godina Zaradi izbegnuvawe na neto~nosti i mo`ni protivre~nosti vo referatite za tekot na na{ite sednici so Hiqmi-pa{a i so ogled na dokraj usoglasenite izlo`enija na na{ite gledawa, nie so mojot avstriski kolega se dogovorivme vo idnina da se pridr`uvame kon poredokot na zaedni~ko sostavuvawe na ot~eti, vo koi od nas bi bilo vnesuvano, vo so`et vid, najsu{testvenoto od seto ona, {to se zboruva i {to se re{ava vo tekot na sekoja sednica. (...) (…) Reformite se reformi; nekoga{ tie }e bidat realizirani dotolku, {to }e mu stanat i sfatlivi i po~ustvuvani na Makedonecot, predimno selanecot, vo negoviot me~e{ki kat. Za nego e kade-kade poblisko i pova`no sreduvaweto na negovite sopstveni gri`i, a od takvoto sreduvawe toj i }e go sfati podobro otkolku sè drugo toa, deka vo zemjata nastanuvaat podrugi, posimpati~Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i dele`ot, vtor tom, 256-257.

332 Del od napisot na redaktorot D. N. Vergun po dobivaweto na Ustavot na MNLD. 333 Bla`e Ristovski, Istorija na makedonskata nacija, 284.

334 Ruski diplomat i op{testvenik.

331

ni za nego redovi, i deka onie, {to se gri`at za nego, ne se komitaxiite, {to od nego baraat krv i imotno razoruvawe, tuku se toa dve Dr`avi, {to se zafatile so podobruvaweto na negoviot pominok, i koi ovojpat mu predlagaat nemu da im se vrati na svoite mirni zanimawa, kako zamena za vetuvaweto, deka }e mu bide obezbedeno negovoto ~ove~ko dostoinstvvo, po pat na vistinska kontrola vrz dejstuvaweto na negovite prirodni upraviteli – tiranite.335 Kaq,336 17 fevruari 1904 godina Na~alnicite na Vnatre{nata Organizacija na Makedonskoto revolucionerno dvi`ewe im objavija na svoite privrzanici vo Bitolskiot vilaet, deka, so `elba da gi do~ekaat rezultatite od reformite, nabele`ani od Rusija i do Avstro-Ungarija, tie privremeno, do krajot na april, gi prekinuvaat svoite dejstvija. Vakvata izjava od strana na komitetot e predizvikana, pokraj od politi~ki soobra`enija, o~igledno i od soznanieto za svojata nemo} da go pokrenat naselenieto, razo~arano po site nesre}i, {to gi ima do`iveano, i koe ne im se podava pove}e i na praznite vetuvawa i zakani od bugarskite agitatori. Imaj}i go predvid i raskolot, {to nastana me|u poodelnite makedonski komiteti, nedostigot kaj niv na pari~ni sredstva i oru`je, koe be{e sobrano minatata godina od turskite vlasti vo gramaden broj, i na zapo~natata vo posledno vreme emigracija vo Amerika na nekolku iljadi Makedonci, predimno mladi lu|e, {to go pretstavuvaat najbespokojniot i opasen element vo Makedonija – mo`e da se pretpostavi, deka godinava na komitetite ne }e im uspee pokrevaweto na seop{to vostanie.

Vnatre{nata Organizacija, me|utoa ja prodol`uva svojata uporna agitacija. Na~alnicite i rakovoditelite ÂŁ se sekoj na svoeto mesto: Pere To{ev i \or~e Petrov okolu Prilep, Damjan Gruev se krie vo Bitolskata kaza, a ^akalarov, koj vo posledno vreme se nao|a{e vo Bugarija, se o~ekuva vo Kastoriska kaza.337

335

Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i dele`ot, treti

tom, 18-19.

336 337

tom, 46.

Ruski konzul vo Bitola.

Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i dele`ot, treti

Ra~o Petrov,338 1/14 mart 1904 godina Fakt e deka ve}e Makedonija se odvoi, veruvajte mi. Makedoncite se kompletno neiskreni vo odnosot i kon vas339 i kon nas340. Sè dodeka Makedoncite ne se oslobodat (}e bidat i so vas i so nas. Me|utoa, koga toa }e se slu~i, toga{ }e ni ka`at i nam i na vam, podaleku: trgnete si gi racete. Vo takvi uslovi nitu eden od nas ne bi mo`el da dobie vo Makedonija nikakvo mesto, nitu pak slu`ba. Zarem mislite deka tie se ludi da prifatat nie ili vie da gi prisoedinime kon nas ili da gi podelime. Ne, tie bi bile protiv toa.341 Pavlos Melas,342 16 mart 1904 godina Se iska~uvame kon {talata i: „dobra ve~er“ (makedonski) od `enite (ne znaat nitu zbor gr~ki), i: „dobredojdovte bra}a“ od ma`ite (na gr~ki jazik) postojano se slu{aat. (...)

Popladneto okolu 5 ~. po pokana na Kote se sobraa 12 prvenci vo na{ata soba. Na niv te~no i ubedlivo – preveduva{e Pirzas – im se obrati Kote na makedonski. (...)

Govorot na Kote pred selanite vo Gabre{: „Nie, Makedoncite, za da si ja dobieme slobodata, mo`eme da go postigneme toa po dva pati{ta, izberete Vie po koj sakate, edniot vodi kon Bugarija i e pat koj trae 30 dena i e poln so trwe, koi }e nè razranat dodeka stigneme tamu. Drugiot vodi vo Grcija za 3 dena i e ubav i ~ist“.343

Bugarski premier.

Se однесува na Srbite.

340 Se однесува na Bugarite.

341 DARM - Skopje, PPO, m. 225, Pov. br. 70.

342 Pavlos Melas (1870-1904) – gr~ki oficer, ~len na „Etniki eterija“, organizator na vooru`eni gr~ki ~eti vo Makedonija.

343 Ναταλια Μελα, Παυλος Μελας, Αθηνα, 1926, 241, 244. Prevodot e na prireduva~ite.

338 339

Pavlos Melas, 21 mart 1904 godina Nau~iv malku makedonski zborovi {to im gi ka`uvam na `enite i na majkite, osobeno tie mi se raduvaat, pet pari ovde, edna bonbona tamu, eden dobar zbor, eden bakne` na decata, vedna{ gi privlekuvaat roditelite.344 Aleksandar I. Nelidov,345 april 1904 godina Dozvolete mi pred sè da Mu gi iska`am na Va{eto Sijatelstvo izrazite na mojata dlaboka priznatelnost za tolku laskaviot kon mene predlog da go iznesam moeto mislewe vo vrska so pra{awata, {to gi zasegnuva na{iot Posol vo Viena, so ogled na mo`nite ponatamo{ni uslo`nuvawa na Balkanskiot Poluostrov. (...) (...)

Ne treba da se gubi od predvid, deka ogromnoto mnozinstvo na Hristijanite vo Makedonija se – Slavjani, a od niv daleku najgolemiot broj im se mnogu pobliski na Bugarite, otkolku na Srbite. Dodeka Grcite vo ednoobrazna masa naseluvaat samo nezna~itelni reoni, predimno bliski do moreto. Tie se vo pogolemiot broj gra|ani-trgovci; – selanskoto naselenie, me|utoa, zemjodelcite, se re~isi site Slavjani, i samo eden sosem nezna~itelen del se od Srpskoto pleme. Zazemaweto na egzarhot za pri{iruvawe na negovoto vlijanie napolno se opravduva od negovata `elba da gi ottrgne od pod vlasta na Gr~koto duhovenstvo svoite sonarodnici, pogr~eni za vreme na petvekovnoto vladeewe na Konstantinopolskata Patrijar{ija nad hristijanite od Evropska Turcija. I dokolku e nemo`no da bidat odobreni primenuvanite od Egzarhot na~ini, kako i ramnodu{nosta so koja{to toj, a osobeno upotrebuvanite od nego organi, se odnesuvaat sprema ~isto crkovnata strana od svojata dejnost, me|utoa od nacionalna i politi~ka gledna to~ka mora da se priznae, deka toj deluva vo interes na svojot narod, pa duri i vo interes na Rusija. (…) Neblagodarnosta sprema nas na Elinskiot narod se iska`uva i premnogu jasno, za da bi mo`elo nie da imame i najmale~ka naklonost da pridonesuvame kon {ireweto na negovoto vlijanie na kontinentot, kade {to toj nikakvi pravo vo svoja polza ne bi mo`el da poka`e. Zavladuvaweto Ibidem, 258. Prevodot e na prireduva~ite.

Aleksandar Ivanovi~ Nelidov (1835-1911) – ruski diplomatski pretstavnik vo Carigrad.

344 345

od Grcite na mestata, naseleni so Bugari, bi sozdalo izvor za postojani i neiscrpni uslo`nuvawa vo idninata, a imeno takvite site se trudat da gi odbegnat.

Poradi goreizlo`enive etnografski uslovi na Makedonija mene i mi se ~ini pove}e za pretpo~itawe – da ne bide predre{uvano nejzinoto delewe, tuku da bide za~uvana nejzinata sevkupnost, srede koja, so voveduvaweto na {iroka samouprava, vrz osnova na izbrano narodno pretstavni{tvo, vo mesnite administrativni Soveti, samoto po sebe }e bide izvr{eno postepeno raspredeluvawe na narodnosti. A mo`ebi soznanieto za op{tosta na interesite na celokupnosta na Makedonskite vilaeti }e gi dovede niv do slevawe vo edno celo, so sozdavawe na edinstveno avtonomno Makedonsko Kne`evstvo, ~ie{to Pravitelstvo nema ni da se stremi kon prisoedinuvawe kon Bugarija, niti pak da mu se pot~ini na gr~koto vlijanie, niti pak da £ protivre~i na avstriskata teorija za odbegnuvawe na vozniknuvaweto, vrz urnatinite na Turcija, na nekakva golema obedineta dr`ava. Takvata Makedonija, {to spored razmerite bi se razlikuvala od Grcija, ili od Bugarija, }e slu`i za odr`uvawe na ramnote`ata me|u drugite Balkanski Dr`avi, a }e poslu`i, vo sekoj slu~aj, za vostanovuvawe na Balkanot na sopstveno samostojno politi~ko `iveewe, isklu~uvaj}i gi site tu|i obidi za osvojuvawe. Mo`ebi bi morale malu po malu da bidat izmenuvani nejzinite granici, zaradi okru`uvaweto na sosednite Dr`avi; me|utoa da bide ostaveno jadro, so izlez na more i, spored toa, so site uslovi za nezavisno su{testvuvawe.

Somnitelno bi bilo toa, deka ustrojstvoto na edna takva Dr`ava, koja{to nema da ja zasili niti Bugarija, niti Grcija, bi mo`elo da predizvika re{itelno sprotivstavuvawe na Srbija i na Crna Gora.

Ustavot na novata avtonomna provincija bi mo`el da bide izraboten soglasno so 23-ot ~len na Berlinskiot traktat, od edna Evropska komisija, so privlekuvawe na mesni elementi, taka {to interesite i pravata na site narodnosti bi bile obezbedeni.

Kakva i da bide ponatamo{nata sudbina na takvata avtonomna provincija, otprvin pot~ineta pod vlada na Sultanot, taa so samoto toa bi pridonesla sprema ponatamo{noto razvi-vawe na Isto~noto pra{awe, kako premin od polnoto Tursko igo, kon nezavisnosta, vo ovoj ili vo onoj vid. Makar {to takvoto ureduvawe bi mo`elo da im se stori nezadovoluva~ko na malite hristijanski Dr`avi, sepak, tie ne bi imale nikakva seriozna osnova da bidat nezadovolni od nego. Nivnite zakoniti barawa bi bile zadovoleni. Nivnite ednoplemenski naselenija bi bile staveni vo

podobreni samostojni uslovi za `ivot i ponatamo{en razvitok.

Vremeto }e poka`e vo kakva nasoka ponatamu ovoj razvitok }e odi. Na tu|oto osvojuva~ko dvi`ewe }e mu bide stavena pregrada.346 Enixevardarskata vostani~ka ~eta, 24 april/7maj 1904 godina Apostol Petkov vojvoda (Doverlivo – Originalot predaden vo Civ. Agentstvo.

Potpis) Osobena radost ni pretstavuva pokanata od Evropskite Konzuli, kade {to tie nè kanat da £ se predademe na vlasta. Toa bi go storile na drago srce, ako be{e napraveno do denes nekoe ~uvstvitelno podobruvawe na dene{niot re`im. Na Va{eto pismo od 24 april/7 maj 1904 god. eve so {to nie }e Vi odgovorime.

Samo po voveduvaweto reformi, podnoslivi za hristijanskoto porobeno naselenie, bi mo`ele da ja prifatime Va{ata pokana. Tur~inot samo vetuva i la`e pred svetot, a ni{to ne izvr{uva. Divotiite na Tur~inot e nepotrebno da Vi gi nabrojuvame… Napolno sme uvereni deka niedna ~eta, nitu eden komita, nema da zaboravi: 1. na turskite yverstva, 2. na vlo`enite do denes trudovi na ~etite i na naselenieto, 3. na proleanata do denes krv, 4. na turskite izma~uvawa na hristijanskoto naselenie, bez razlika na vera i narodnost, 5. Turcija mnogu godini po red vetuva razni pravdini i ni{to do denes nema napraveno, bidej}i tie se samo na zbor, 6. Makedonskoto naselenie, gledaj}i gi turskite la`ni vetuvawa, e spremno da ja lee svojata krv, so nade` deka }e se zdobie eden den so o~ekuvanata polna sloboda, i da go smetne od sebe turskiot petvekoven gnet. Zarem Makedonecot ne e ~ovek, da `ivee slobodno? Zarem Makedonecot ne e za sloboden da go di{e ~istiot vozduh i da mu se raduva na slobodniot politi~ki `ivot, kako {to se raduvaat slobodnite narodi? Makedonecot e ve}e uveren, deka sè duri se nao|a pod Tur~inot, ni{to sigurno nema za nego: toj ne e siguren za svojot `ivot, ne e siguren za svoite mili i dragi , za ~esta na `enata i na svoite }erki, za svojot imot itn. itn. Taa nesigurnost go natera Makedonecot da go zeme oru`jeto v race i da se bori so Tur~inot. Toj ne `ali za{to }e umre od kur346 Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i dele`ot, treti tom, 111-114.

{umot na neprijatelot, i e spremen da go pravi toa sè do denot na negovoto osloboduvawe. Toj ve}e ne se pla{i od neprijatelot, duri i od edna evropska okupacija za smetka na negovite nacionalni interesi. [to ima polo{o od toa ~ovek da se re{i da umira? Takvite lu|e mo`e li ne{to da gi zapla{i, koga se tie ve}e spremni da umrat? Nema zo{to da se poplakuvaat na nas Evropejcite, deka ne sme im dale vreme da gi organiziraat reformite. Raspolagaat tie so vreme i so sila i veruvame deka nikoj do denes ne im go zapiral toa vreme. @alno e pred o~ite na civilizirana Evropa Makedonecot i ponatamu da robuva. Neka krvta za toa nevino naselenie i ponatamu se lee pred Evropa. Neka turskite yverstva se vr{at i potamu pred o~ite na evropskite konzuli. Neka tie i ponatamu gi branat interesite na Tur~inot, za smetkata na neviniot Makedonec. Poso~ete ja pravinata, kade i kaj kogo e? Pravi li lo{o eden narod, koga vostanuva protiv eden nepodnosliv i te`ok re`im? Da, se lee krv hristijanska vo 20-ot vek od eden inoverec – Tur~inot pred o~ite na Evropa i nivnite lu|e, e nesovesno. Evropskata diplomatija e vinovnikot za site maki. Ako diplomatijata saka, toga{ za 1 mesec robot }e bide von od granicite na ropstvoto. ^etite se borat za eden samostoen politi~ki `ivot. Od vojvodata i sekretarot na Enixenskata vostani~ka ~eta, napi{ano na 3 maj 1904 god.347 Georgios Corbazoglu, 348 12 maj 1904 godina …prvencite i mladinata na Voden nadvor od ku}ata pove}e go zboruvaat gr~kiot oтkolku makedonskiot…, za sè {to imam ~est da Вe izvestam okolu ovaa tema… {to se odnesuva na Voden, dol`en sum da dodadam deka… pove}e da sakaat da se narekuvaat Makedonci otkolku Bugari.349 Fjodor [ostak,350 6 juni 1904 godina Vi predlagam da ja prifatite kako najstrogo rakovodstvo bezuslovnata neophodnost da gi odbegnuvate i najsitnite postapIbidem, 133-134.

Prv sekretar i preveduva~ vo gr~kata ambasada vo Carigrad. Tekstot e daden spored izdanieto na Pecivas, vo koe se ispu{teni ovie delovi.

349 ιωργιος: 23. Prevodot e na prireduva~ite.

350 Visok ruski oficer, general-major, koj bil na ~elo na ruskata `andarmerija vo Makedonija.

347 348

ki {to bi mo`ele da dadat povod za obvinuvawe na ruskite oficeri, nebare, vo razgovorite so mesnite `iteli, tie im sugeriraat nim, deka site `iteli na Makedonija ne se ni{to drugo, tuku Bugari, deka nivniot roden jazik e bugarskiot, a nikako ne gr~kiot, i deka, poradi toa, tie se obvrzani da zboruvaat bugarski i da go izu~uvaat imeno toj jazik.

Makar {to i jas ne se somnevam vo toa, deka uka`uvawata, {to Vi bea dadeni vo toj odnos, Vie to~no gi ispolnuvate, pa sepak go smetam za neohodno potvrduvaweto na pogore re~enoto, zatoa {to denes e dobiena telegrama vo koja se uka`uva, deka gr~koto pravitelstvo gi obvinuva pred na{eto pravitelstvo na{ite oficeri zaradi propaganda me|u mesnite `iteli za pripadnosta na seto naselenie na Makedonija kon bugarskoto pleme.351 Georgios Corbazoglu, 26 juli 1904 godina Ve}e e poznato deka golem broj od makedonskite bugarou~iteli352 sorabotuvaa so makedonskiot komitet sosema nezavisno od Bugarskata egzarhija, ili toj slu~ajno se najde vo selata, i so nejzino znaewe i kako priznaeni otcepnici-Makedonci vo planinite. Takov mislam deka e i vojvodata od okolijata Enixe-Vardar, bugarou~itelot Makedonec Argir. Ne e i tolku nesporno… deka poseti mnogu na{i sela propovedaj}i kako Makedonec za nezavisnosta na znameto na makedonskiot komitet od bugarskata i od gr~kata politika i poka`uvaj}i sekoga{ pogolema po~it kon crkovnite i kon nacionalnite legendi na onie kaj koi agitira{e.353 Kaq, 3 avgust 1904 godina Kako {to imav ~est da mu soop{tam na V. V-stvo vo mojot izve{taj od 9 mart o.g. za No 57, Srbite baraat dozvola od Gr~kiot Mitropolit da izgradat vo Prilep, na zemjata, {to ve}e ja imaat kupeno, ~asovnja, pa mu imaat podneseno molba od naselenieto so 240 potpisi. Jas u{te toga{ predvidov, deka nema lesno da im 351

Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i dele`ot, treti

tom, 216.

352

u~iteli.

353

Corbazoglu taka gi narekuva Makedoncite koi bile egzarhiski ιωργιος: 26. Pre-

vodot e na prireduva~ite.

uspee da dobijat takva dozvola od Mitropolitot, koj revnosno gi brani interesite na gr~kata crkva i edinstveno gi otstojuva pravata na elinizmot. (...)

Pravoslavnata crkva (Blagove{tenie) e izgradena vo Prilep vo 1838 godina. Bogoslu`bata vo nea sekoga{ se izveduvala na Slavjanski. So pojavata na Egzarhot, Bugarite, {to vo Prilep ~inat preovladuva~ki element, ja zedoa nea, a Slavjanite, {to £ ostanaa verni na Patrijar{ijata ostanaa bez crkva. Vo 1878 godina Patrijar{ijata ja izgradi crkvata Preobra`enie, no, bidej}i taa ima{e cel ne tolku da vodi borba so Egzarhot, kolku voop{to so slavjanskiot element, i se trude{e vo ovoj kraj da go vostanovi gr~koto vlijanie, toga{ se razbira, na slavjanskite sve{tenici im be{e zabraneto da vr{at bogoslu`ba vo nea.

Poradi toa mnogumina Slavjani-patrijar{isti, ne sakaj}i da ja slu{aat bogoslu`bata na nerazbirliviot za niv gr~ki jazik, pretpo~itaa da posetuvaat bugarska crkva i preminaa vo Egzarhot. Drugite Slavjani pak prestanaa da odat v crkva i sè do denes go povikuvaat kaj sebesi doma srpskiot sve{tenik za izvr{uvawe na obredite na kr{tevaweto, ven~avaweto i t.n. (...)

Samo vo Prilepskata kaza vo deset sela, a imeno vo Topol~ani, Vrbjani, Rilevo, Sekirci, Slep~e, Krani, Domosed, Vre{ievo, Zerul i Margarita bogoslu`bata se vr{i od srpski sve{tenici na slavjanski jazik i nema osnova za Patrijar{ijata da ne go dozvoli toa i vo samiot grad Prilep. Ako Srbite nemaat utre svoja crkva vo Prilep, nema somnevawe, deka pogolemiot broj od niv so vreme }e stanat egzarhisti, i }e se „pobugarat“.

Isto taka e mnogu vozmo`no, tie, gledaj}i, kako Bugarite i Vlasite so re{itelni merki se zdobivaat so priznanieto na svoite prava, nasilno }e zavladeat so gr~kata crkva i }e go izgonat gr~koto duhovenstvo, makar i samo zatoa – da gi prisilat Dr`avite i turskite vlasti da se zame{aat vo ova pra{awe.

Mene mi se ~ini, deka tie ne bi trebalo da se doveduvaat do takviot na~in na dejstvuvawe, {to bi mo`el da predizvika krupni crkovni neredi, a toa neminovno }e go iskoristat i Vlasite, a ne bi trebalo isto taka da im se dava na Bugarite mo`nost da gi progoltaat niv, tuku bi bilo po`elno da se poddr`at Srbite, vo za niv neramnata borba so Bugarite, koi pri nepodnoslivosta vo odnosot sprema niv na gr~koto duhovenstvo,

se javuvaat sovr{eno bespomo{ni da bide zadovoleno nivnoto sosem sfatlivo i razumno barawe.354 Lambros Koromilas,355 6 septemvri 1904 godina Gospodine ministre, (...) Na{ite mali u~ili{ta ni{to ne postignaa od jazi~en aspekt vo polskite sela vo koi zboruvaa drug jazik.

No postoi opasnost da go izgubime i preostanatiot /prostor/ ako ne uspeeme na sekoj na~in da ja nadoime i da ja pridobieme so gr~ki idei makedonskata mladina.356 Pismo od selanite od s. Labuni{ta, 29 dekemvri 1904 godina Nie dolu potpisanite Ma}edonski `iteli od selo Labuni{ta, Ohridska kaza, izvesтuvame deneska pred va{eto veli~ijanstvo za na{eto ni selo Labuni{ta, koeto se nao`dat so 30 familii i koeto imat i turski familii 150 vo seloto. Mie koito sme pravoslavni hristijani Labuni{tani i drugite 2 sela, imeto im e Vev~ani od 500 familii pravoslavni hristijani i Podgorci, hristijani 100 familii, nie `elaeme za da nau~ime i dali e vozmo`no za da pripoznavame ruska eparhija na{ata pravoslavnata ni vera, `elaeme za da nau~ime od va{e veli~ijanstvo vozmo`no li e na{eto `elanie i so kakov na~in mo`ime da go izrabotime potrebnoto. Va{e veli~ijanstvo pro{tavajte na{ necivilizatni narod, kojto ~ekat va{ milni odgovor.

Priklonuvame raka desna celuvame. Va{e visoko i porvo veli~anstvo, Ruski General Konzul Dekemvri 29: 1904 Nikola B. Markoski

Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i dele`ot, treti tom, 377-379.

355 Pismo od gr~kiot konzul vo Solun, L. Koromilas, do ministerot za nadvore{ni raboti, A. Romanos.

356 Oi Aparcej tou Makedonikou agwna (1903-1904). 100 šggarafa apÒ to Arce…o tou Upourge…o twn Exwterikèn thj Ell£doj. Eisagwg» Bas…lhj K. GoÚnarhj, Qessalonikh, 1996, 220. Prevodot e na prireduva~ite.

354

Nie dolu potpisanite mo`ime da se sobereme do 100 familii od 3-te sela i `elaeme da pripoznavame Va{eto Veli~ejstvo za{to ne mo`ime da `ivejme od partidi.357 Jakov~e Janev, 30 dekemvri 1904 godina Va{i Prevoshodstva, (...)

Potpi{aniov, zaradi opi{anive nevolji i, gledaj}i vo Va{ite Prevoshodstva edinstveni za{titnici i zastapnici na onepravdeniot Makedonec, pristapuvam so nasolzeni o~i da Ve molam, da nè zemete pod Va{eto bezopasno pokrovitelstvo i da me izbavite so Va{ite {tedri desnici od smrtonosnive priliki na gorespomenatite zlonamernici, za da mo`am, na toj na~in, da si go sredam mojot porane{en redoven doma}inski `ivot i da im stavam to~ka na sega{nive moi li{uvawa i stradawa.358 Dimo Haxidimov,359 1904 godina Sekoja od sosednite dr`avi~ki ima pred sebe, po odnos na na{ata tatkovina, zavojuva~ka cel. Grcite bladaat za nekakva „golema Elada“, Srbite za „silna, slavna, obedineta Srbija“, a Bugarite za „celokupna Bugarija“. Protiv politikata na tie al~ni sosedi se protivstavuva Vnatre{nata (Makedonska) Organizacija so devizata „Makedonija i Odrinsko za Makedoncite i Odrin~anite“. Toa se dve strui, nadvore{na i vnatre{na, napolno protivstaveni edna na druga.360 Aleksandar T. Balan,361 1904 godina Odamna li be{e do osloboduvaweto na Bugarite koga i po cela Bugarija se slu{aa odgovori na Bugarite na pra{aweto „{to se“ (po narodnost), deka se „hristijani“ ili „raja“? Pa ne e golema 357

Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i dele`ot, treti

tom, 51-52.

Ibidem, 559-560.

Dimo Haxidimov (1875-1924) ‡ publicist, naroden tribun i ideolog na makedonskoto osloboditelno dvi`ewe.

360 Dimo Haxidimov, Odbrani dela. Kniga prva. Izbor, predgovor i redakcija Manol Pandevski, Skopje, 1984, 195.

361 Aleksandar Teodorov Balan (1874-1926) – bugarski slavist.

Izvadok od statijata „Edna makedonska teorija“.

358 359

retkost i sega u{te da se ~ue Bugarin kako odgovara vo sudot na pra{aweto za svojata narodnost deka e „hristijani“. Nemu poimot za narodnosta u{te ne mu stanal nova pridobivka na razumo. Vo tursko vreme bugarskiot selanec gi ozna~uva{e Bugarite od gradovite so zborot „Grk“, gra|anskata nosija za nego be{e „gr~ka nosija“. A bidej}i Grcite go tituliraat toj selanec za „debeloglav Bugarin“ negoviot brat od gradot qube{e da se nare~uva „Elin“, za da ne trpi prezir pod svoeto vistinsko nacionalno ime. Ne li e toa sosem isto so ona {to go rasprava g. Misirkov za nazivite na makedonskite Sloveni? Imeto „Bugarin“ be{e padnalo i vo Bugarija do stepen {to go dopira{e samo tu| prezir. Vo ustata na samiot Bugarin toa ime tolku se isprazni od nacionalnata sodr`ina, {to stana sinonim za „hristijanin“, koe ime ja be{e opfatilo celata sodr`ina na bugarskata individualna i op{testvena svest. Na{iot selanec koga }e re~e{e „nie sme Bugari“, misle{e „nie sme hristijani“, t.e. pravoslavni. Ruskiot car be{e za nego „bugarski car“ ne po narodnost, ami po pravoslavnoto hristijanstvo.362 Viktor Berar, 1904 godina Porano Makedonija be{e rastrgnuvana pome|u ~etiri ili pet stranski propagandi: srpska, vla{ka, gr~ka..., site so dvoen karakter, nacionalisti~ki i religiozen, baraj}i pripojuvawe kon Grcija, Bugarija ili Srbija..., potpiraj}i se na srpskata, gr~kata ili na bugarskata crkva. Ovie crkovni nacionalizmi denes £ go otstapija mestoto na edna federalisti~ka i revolucionerna organizacija koja bi sakala da se potpre edinstveno na starosedelskiot element; taa bara pristoen `ivot za Makedonija i za Makedoncite, a pri nepostoewe na politi~ki prava i privilegii, bara barem administrativni reformi i posebna vlada. 363 Intrevju so Damjan Gruev vo v. „Novoe vremja“,364 1904 godina SOFIJA 362 Za makedonskiot jazik, Posebni izdanija na IMJ „Krste Misirkov“, Skopje, 1978, 29-30 (ponatamu: Za makedonskiot jazik).

363 Victor Bérard, La turquie et l'hellénisme contemporain, La Macédoine, Paris, 1904.

364 Damjan (Dame) Gruev (1871-1906) ‡ revolucioner, eden od osnova~ite na MMKD i na MRO.

(Dopisni{tvo na „Novoe Vrem®“) Ruskiot pe~at se odnese skepti~ki sprema neodamna objaveniot ot~et na civilnite agenti, vo koj se tvrdi deka bo`em vo Makedonija sè e vo sostojba na blagopolu~nost i deka Mirc{tegskite reformi bo`em uspe{no se primenuvaat.

Denovive jas imav sredba so D. Gruev, glaven rakovoditel na vnatre{nata organizacija vo Makedonija. ]e gi zapoznaam ~itatelite so negovoto mislewe za sostojbite vo Makedonija i so reformatorskooto delo vo nea vo 1904 godina. Gruev e rodum Makedonec i postojano `ivee vo Makedonija; dojden e ovde pred eden mesec da ja lekuva ranata, {to ja dobi pri edno slu~ajno sudruvawe so turskite vojski, sega e re~isi ozdraven i se ~ini nabrgu pak se vra}a vo Makedonija. Toj ima golemo vlijanie ne samo vo Makedonija, tuku na nego smetaat i bugarskoto i srpskoto pravitelstva. Turskoto pravitelstvo ja ima oceneto negovata glava na 5.000 liri. G. Gruev e relativno mlad ~ovek, so ubav bibliski lik; negovoto raspolo`enie e stabilno, {egovito`izneradosno, plus iskrenost; so {to silno predraspolo`uva kon sebe sebesednikot; o~igledno e deka postojanite buri i `ivotni trevogi ne ja skr{ile ovaa natura. (…)

– ]e ima li vostanie godinava?

– Nie ne mislime da go pokrevame pred zavr{uvaweto na rusko-japonskata vojna; dokolku Turcite go predizvikaat, toga{ e drugo pra{awe. Nie morame da vodime smetka za ~uvstvata na narodot ({to i da se zboruva, me|utoa krvta ne e voda – Rusite se na{i bra}a), vtoro, za interesite na na{eto delo; normalno razre{uvawe na makedonskoto pra{awe mnogu zavisi od toa, kolku Rusija }e bide slobodna… Za vreme na vostanieto ruskata diplomatija be{e vo odnosot sprema nas, Makedoncite, ma{tea; me|utoa Rusija ja oslobodi Bugarija; taa bezdrugo nema da nè ostavi nas da nè izedat neprijatelite na slavjanstvoto. Taka misli na{iot narod, a taka mislime i nie.

– Kakvi se odnosite me|u bugarskoto pravitelstvo i va{ata organizacija?

– Mo{ne nedru`equbni; bugarskoto pravitelstvo se stremi vnatre{nata organizacija da ja pot~ini pod sebe, me|utoa

nemu toa nema da mu uspee, bidej}i nie mu davame na toa dosta energi~en dol`en otpor.365 Doverliva depe{a od Lermontov, 31 januari 1905 godina Ne mu e nepoznato na Va{eto Sijaltelstvo deka ovde se nao|a pove}e od dva meseca eden od najglavnite i navlijatelni predvodnici na Vnatre{nata Makedonska Organizacija – Damjan Gruev, da patuva vo Sofija zaradi lekuvawe na ranata, {to ja dobil pri edno od sudruvawata od turskite vojski, {to ja presleduvale negovata banda.

Sosema slu~ajno mi uspea da se sretnam so Gruev vo edna privatna ku}a i, ne smetaj}i za potrebno da stapuvam so nego vo kakvi i da bilo prerekuvawa, me|utoa, se razbira, ne ja ispu{iv mo`nosta, za da si go objasnam pred sebe karakterot na dejnosta na Vnatre{nata Organizacija, da gi doznaam i negovite gledawa vrz polo`bata na Makedonija vo sega{no vreme. (...)

Spored zborovite na Gruev, Vnatre{nata Makedonska Organizacija dejstvuva napolno samostojno i, postavuvaj}i si ja devizata „Makedonija na Makedoncite“, ne samo {to ne zavisi od Bugarskoto Pravitelstvo, tuku re~isi neprijatelski se odnesuva kon nego, ne sakaj}i za ni{to sudbinata na Makedonija da im ja pot~ini na interesite na Kne`estvoto.

Podozrevaj}i ja Vnatre{nata Makedonska Organizacija za streme`i sprema nacionalizacijata, i pla{ej}i se od vlijanieto vrz nea na Bugarskoto Pravitelstvo, koe saka so nejzino posredstvo da vlijae vrz sobitijata vo Makedonija, tie kon nea dosega se odnesuvaa neprijatelski i doa|aa duri i do vooru`eni sudruvawa, kako na primer za vreme na vostanieto vo 1902 godina, zapo~nato nasproti nivnata volja, od Nadvore{nata Makedonska Organizacija – Vnatre{nata Organizacija se trude{e nego so sila da go zadu{i.

Ne presleduvaj}i nacionalisti~ki celi, tie ednakvo se odnesuvaat sprema site narodnosti, {to `iveat vo Makedonija, pa vo krugovite na svojata Organizacija gi smetaat, pokraj Bugarite,

Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i dele`ot, ~etvrti tom (1905), Kumanovo, 1998, 15, 18-19 (ponatamu: Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i dele`ot, ~etvrti tom).

365

koi go pretstavuvaat mnozinstvoto na naselenieto vo zemjata, isto taka i Srbite, Grcite i Kucovlasite.

Me|utoa, sprema onie gr~ki i srpski ~eti, vo koi gledaat orudija na nivnite pravitelstva, {to se gri`at samo za svoite nacionalni celi, tie se odnesuvaat neprijatelski i, ne smetaj}i go mo`noto dopu{tawe na nivnata dejnost, koja im e sprotivna na nivnite streme`i, tie imaat so niv i voeni sudruvawa. Postavuvaj}i si za zada~a da bide izvojuvana avtonomija za Makedonija, a nikako ne nejzino prisoedinuvawe kon Bugarija, tie isto taka nedru`equbivo se odnesuvaat i sprema dejnosta na Nadvore{nata Makedonska Organzacija. No, so ogled na toa, deka, sepak, moraat da go {tedat i samoqubieto na Bugarite, tie se prisileni da se odnesuvaat sprema niv mnogu pomeko, za da ne ja vooru`at protiv sebe Bugarija, a za da ja imaat i mo`nosta sekoga{ vo nea da se skrijat. …

Kako Bugarskoto Pravitelstvo, taka i Egzarhijata, nemaat ni najmale~ko vlijanie vrz Vnatre{nata Organizacija, i sprema niv taa se odnesuva napolno indiferentno.366 A. Beljaev,367 4 fevruari 1905 godina Vnatre{nata Organizacija, koja{to za svoja deviza si ja postavi: „Makedonija na Makedoncite“, sè pove}e i pove}e se stremi kon sloboda na dejstvuvawe i polna nezavisnost od Bugarskoto Pravitelstvo, so {to i se objasnuva nejzinoto nazna~uvawe na svoj sopstven delegat vo Sofija. Takva posoka be{e prifatena od Vnatre{nata Organizacija, osobeno po neuspehot na vostanieto od 1903 g., podgotveno od Bugarija, koja{to be{e vetila svoja poddr{ka, a potoa gi ostavi vostanicite na milost na nivnata sudbina.

Pretstavnicite na drugite revolucionerni frakcii so razli~na oboenost ne samo {to postepeno go gubat svoeto vlijanie vo Makedonija, tuku od strav za svojot `ivot ili sosem se upatuvaat sprema Bugarija, ili pak gi menuvaat ubeduvawata i preminuvaat vo sostavot na Vnatre{nata Organizacija.368

Ibidem, 56-57.

Ruski konzul vo Skopje.

368 Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i dele`ot, ~etvrti 366 367

tom, 87.

Aleksandar Cankov,369 6 fevruari 1905 godina Makedonskoto pra{awe e stara tema za koja mnogu se pi{uvalo i govorelo, ne samo kaj nas vo Bugarija, no i nasekade vo tu|ina… No streme`ite na del od bugarskata i srpskata mlada intelegencija, nezadovolna od trezveno sogleduvawe na toa mnogu sporno pra{awe me|u nas balkanskite narodi – makedonskoto, me prinuduva javno da se proiznesam za plamte`ot vo vozbudenite du{i na mladiot Bugarin i Srbin. (…) Jas trgnuvam od principot deka vo politikata ima mnogu malku idealizam. Nikade na drugo mesto osven vo politikata grubiot materijalen interes nema takva zna~ajna uloga. (…) ]e se obidam da doka`am deka edinstveniot blagoprijaten uslov za natamo{niot napredok na balkanskite dr`avi~ki, za nivnata samostojnot, se temeli edinstveno vrz nivniot sojuz zasnovan na: avtonomna Makedonija.

Makedonija, taa stradalna zemja, grobnica na mnogu ma~enici i junaci, mo`e da stane grobnica i na slobodata na Balkanskiot Poluostrov, ako prodol`i da bide jabolko na razdorot. Ako Makedonija me|u nas ra|a nacionalna omraza, antagonizam, ako na nea nie gledame, ne kako na zemja izma~ena, onepravdena, natopena so krv i pla~ koja od nas bara pomo{, i toa visoko doblesna pomo{, a ne kako na plen, podgotveni vo prviot povolen moment da go podelime. (…)

Za po~etokot na makedonskoto dvi`ewe ne mo`e da se opredeli hronolo{ki to~en datum. Toj se sovpa|a so po~etocite na slobodarskite streme`i kaj site ju`ni Sloveni porobeni od turskiot re`im… Ete zo{to, koga se obiduvame da go okarakterizirame dvi`eweto i da gi otkrieme prvi~nite momenti na nastanokot, nie treba da gi razotkrieme zaedni~kite faktori koi dejstvuvale i koi imale re{ava~ko zna~ewe vo razvojot ne samo na makedonskoto pra{awe tuku i za site porobeni balkanski narodi pod turska vlast, a najmnogu za nas Bugarite koi sme mnogu bliski so Makedoncite. (…) Pokraj drugite nesre}i na Makedoncite, sè u{te pod ropstvo, im te`at i nepodnoslivite danoci. Danocite stanuvaat u{te pote{ki i nepravedlivi poradi nivnoto neredovno i nepravilno sobirawe. (…)

Pod vlijanie na iznenaduvaweto deka Makedonija, spored re{enijata na Berlinskiot kongres, odnovo }e ostane turska provincija, pointelegentnite Makedonci vo Bugarija, Isto~na Rume369

Bugarski politi~ar, dr`avnik, publicist i akademik.

lija i Makedonija, u{te kon krajot na 1878 godina, go organiziraa ve}e poznatoto „Kresnensko vostanie“. (...)

Generalot Iv. Con~ev zastanuva na ~elo na Komitetot i celoto makedonsko dvi`ewe, ne vo Makedonija tuku vo Kne`evstvoto. Toj ja prezede zacrtanata zavojuva~ka politika i ja prodol`i neumornata i neprestajna borba so vnatre{nite makedonski dejci. Ne{to pove}e, toj se potvrduva kako najnemilosrden progonuva~ na vnatre{nite dejci ~ij edinstven grev za taa bedotija e deka tie ostvaruvaat poinakvi nacionalni ideali.

Vnatre{nite borci za sloboda na Makedonija dobro gi znaat op{testvenite odnosi na narodnostite koi ja naseluvaat Makedonija, i nim im se tu|i pogre{nite i pogubni zavojuva~ki streme`i na bugarskite, srpskite ili, ako sakate, na gr~kite vladi, koi nao|aat dobar realizator za svoite interesi vo Organizacijata, kako komitetite na Con~ev i nemu sli~nite vo Bugarija, na onoj na Atanackovi} ili na [ovinisti~koto dru{tvo „Sv. Sava“ vo Srbija i sevkupnata organizirana propaganda vo Kralstvoto i vo Makedonija. Vnatre{nite dejci inspirirani od vistinskiot duh na slobodata na svojata tatkovina sakaat nezavisna ili najmalku avtonomna Makedonija… Spoznavaj}i ja lo{ata sudbina koja mo`e da ja zgrap~i nivnata tatkovina Makedonija… tie borci vodat neprestajna i krvava borba, kako so tiranot Tur~in, taka i so site drznici {to posegnuvaat kon nivniot ideal „Makedonija na Makedoncite“.

Balkanskite dr`avi Bugarija i Srbija (i ostanatite balkanski dr`avi, osobeno Grcija) ne vodat razumna politika sprema Makedonija. Toa e jasno kako bel den i nema potreba da doka`uvam deka tie se stremat celosno da ja prisoedinat Makedonija ili da ja razdelat pome|u sebe. Kako {to sekomu mu e jasno deka vo 1897 godina so odobruvawe na Rusija se vodea pregovori me|u bugarskata i srpskata vlada za takanare~enite „sferi na vlijanie“ vo Makedonija. (…) (…) Drug faktor {to neosporno ja zajaknuva zavojuva~kata politika na balkanskite dr`avi e makedonskata emigracija. Vo Bugarija nejzinoto vlijanie e posebno silno. Mnogu od dr`avni~kite mesta se zazemeni od makedonski emigranti. Kako {to se odvivaat rabotite vo Bugarija, Makedonecot stanuva polnopraven gra|anin. Ima mo`nost da u~estvuva vo upravuvaweto i vo op{testveniot `ivot na dr`avata. Mo`e da vr{i ne samo moralno vlijanie nad bugarskoto op{testvo, kako nesre}en begalec predopredelen da go pomine `ivotot daleku od tatkovinata, no i direktno da vlijae vrz politikata na bugarskata dr`ava. Od druga

strana, emigrantot Makedonec {to ja zagubil `ivea~kata vo svojata tatkovina, doa|aj}i kaj nas gi precenuva site prednosti na na{iot politi~ki re`im…, veruva deka negovata egzistencija }e se podobri, ako namesto Turcija, negov gospodar bide Bugarija, koja, kako {to razmisluva toj, }e mu gi vrati site ne{ta: imotot, domot, zaedno so site gra|anski prava i drugo. Tie ~uvstva na nesre}niot Makedonec umeat beskrajno da gi eksploatiraat bugarskite vladi. Taka toj, sovr{eno ~ist vo svoite ~uvstva, no zatoa pak lesnoumen, nesetno stanuva oru`je na zlokobnata politika, koja ve}e dolgi godini ja vodat bugarskite dr`avnici kon Makedonija i kon bugarskiot narod. (…)

Najnapred na{ite, i bugarski i srpski streme`i, nemaat moralno ~ista osnova. I nie, i Srbite, i Grcite so svoite i najmali argumenti za pretenzii kon Makedonija nitu sme sposobni, nitu pak dobrovolno }e odime da vojuvame so Turcija, od edna bratska `elba da mu dademe sloboda na eden stradalni~ki narod, za{to na{ite pogre{no razbrani stopanski i politi~ki interesi nè naveduvaat da imame poinakvo odnesuvawe. Da krieme li, i zo{to se ma~ime da go la`eme svetot, oti ne }e sproveduvame edna osvojuva~ka politika kon Makedonija? (...)

Tvrdam deka seto toa dobro go znaat nekoi makedonski dejci i jasno sogleduvaat, deka na Makedonija ne £ ostanuva ni{to drugo osven samata da vojuva za svojata sloboda. Tie so godini go podgotvuvaat i go podigaat umstvenoto i moralno nivo na masite, za da stanat sposobni i dostojni sami da si ja izvojuvaat svojata sloboda, a ne od nekogo da im bide podarena, kako nezaslu`ena milost. Tie go podgotvuvaat Makedonecot da vojuva i nekolkupati ve}e be{e potpalen slobodarskiot ogan zad Rodopite i Rila. (…) (…) A, podelbata na Makedonija, poradi nejzinite specifi~ni etnografski i strate{ki uslovi nikoga{ nema da gi zadovoli trite dr`avi, Bugarija, Srbija i Grcija. So toa nacionalnite neprijatelstva }e se zaostrat u{te pove}e, }e se zasilat borbite i na Balkanskiot Poluostrov odnovo nema da ima mir. (…)

O~igledno e kolku pogre{ni i pogubni se na{ite, bugarski, srpski i gr~ki pretenzii sprema Makedonija. (…) ^etirite balkanski dr`avi, Bugarija, Srbija, Makedonija i Grcija se podednakvo ekonomski razvieni, pa, tvrdam, deka prelagite me|u niv samite ne vlijaat zna~itelno za da imame realna osnova za nekakvi ekonomski i politi~ki protivre~nosti na na{ite interesi. (…)

So eden razumen carinski sojuz, so povolen dogovor za na{iot transport, so eden zbor, so dobri trgovski dogovori postignati me|u nas Bugarija, Srbija, Grcija, Romanija i slobodna Makedonija, nie }e imame mnogu podobri i zagarantirani rezultati, otkolku so beskorisno zgolemuvawe na na{ite teritorii, bilo so delbi ili so celosno prisoedinuvawe na Makedonija, koe{to i bez toa nema da go dozvolat evropskite sili. (…)

Otkako go iznesov i gledi{teto deka podelbata na Makedonija ili nejzinoto celosno prisoedinuvawe kon edna od balkanskite dr`avi~ki, osven {to nema da bide dozvoleno od evropskite sili, koi imaat poinakvi nameri sprema Balkanskiot Poluostrov, pogubni za niv, ne ostanuva nikakov somne` deka razre{uvaweto na toj sovremen problem, makedonskiot, le`i samo vo zakrepnuvaweto na Makedonija vo edna samostojna dr`avna edinica, zaedno so drugite balkanski dr`avi. Samo samostojna i slobodna Makedonija e vlogot za opstojba na Balkanskiot Poluostrov. (…) (…) No toa, povtoruvam, }e bide koga od Makedonija }e napravime ne bugarsko, srpsko ili gr~ko pra{awe tuku edna op{ta kulturna kauza, za slobodata na edna porobena nacija, najposle i za na{ata sopstvena samostojnost i sloboda.370 Fjodor [ostak, 29 maj 1905 godina Vo sega{niov mig po celata Imperija se sproveduva popisot na naselenieto isto taka na nekakov originalen na~in.

Taka vo gradot Solun, mesto posebno nazna~eni lica vo opredelen den, posetuvaj}i gi ku}ite, da gi popi{uvaat to~no site `iteli, ovde na poslednive im e objaveno, deka sekoj od niv e obvrzan da se javi vo policiskata stanica, kade {to }e bide zapi{an, so izdavawe na nufus (ne{to vo vid na pa{aport), so vnesuvawe za ovoj zapis na 2½ pjastera. Po selata pak za popisot na naselenieto se sostaveni komisii, so ~lenovi od muslimanite i od hristijanite; me|utoa, me|u ovie poslednive se nazna~uvaat predimno patrijar{isti, poradi {to i mo`e{e da se o~ekuva, deka hristijanskoto naselenie na sanxakot }e bide zapi{ano vo mnozinstvoto kako Grci-patrijar{isti. Toa taka i se slu~i; bez ogled na uveruvawata od mnogumina, deka tie ne se patrijar{isti, tuku se egzarhisti, nezavisno od toa, nim im se izdadeni nufuzi od 370 Aleksandar Cankov, Makedonskoto pra{awe i Balkanskiot sojuz, Skopje, 2008, 40-42, 49, 58, 61-62, 68, 87-93.

popisot, deka se patrijar{isti, bidej}i, spored porane{nite svedo{tva, nivnite tatkovci bile patrijar{isti, a kako takvi se ozna~eni i samite spored porane{nite popisi. Sega vo Solun se pojavi masa od deputacii od razni sela so formalen protest protiv takvite postapki na komisiite; Hiqmi-pa{a sepak ne se soglasi da gi primi, dodeka, prifa}aj}i gi molbite, veti deka }e gi razgleda niv. – Toa go pottikna na{iot Civilen agent da mu go svrti vnimanieto na General-Inspektorot na nenavremenosta na vakviot popis vo sega{niov mig vo Makedonija, kade {to toj bi mo`el da predizvika samo novi nezadovolstva – pa i vo vrska so negovata bescelnost, dokolku komisiite ne gi zapi{uvaat `itelite soglasno so nivnite izjavi, tuku vrz osnova na porane{nite zapisi, {to bi mo`elo da bide storeno naprosto po kancelariski pat. Do {to }e dovede ovoj popis - sè u{te ne se znae.371 V. „Skrip“, 8 juli 1905 godina Makedonskata organizacija pred nekolku nedeli vo Bitola re{i da formira komisija za sozdavawe makedonska gramatika.

Vo komisijata vleguvaat 7 u~iteli po lingvistika. Kako osnova se zemaat dijalektite od Bitolskiot vilaet. Toj dijalekt od komisijata e ozna~en kako makedonski jazik. Na u~itelite vo slovenskite u~ili{ta vo Makedonija im se opredeluva da u~at na toj jazik namesto na srpski i na bugarski jazik, tokmu toa }e se zeme za osnova na sozdavaweto nezavisna makedonska dr`ava.372 Kaq, 2 septemvri 1905 godina Denovive vo Bitolskata kaza }e zapo~ne popisot na naselenieto. Kon toa ve}e e pristapeno vo Selfixenskiot sanxak i vo Prilepskata kaza. U{te daleku pred negovoto zapo~nuvawe, koga pra{aweto za nego be{e postaveno prv pat vo administrativniot sovet na vilaetot, pooдdelnite narodnosti: Bugarite, Srbite, Grcite i Kuco-Vlasite – silno se rastrevo`ija. Pretpostavuvaj}i deka ovoj popis }e ima politi~ko zna~ewe, i deka Dr`avite }e se rakovodat od rezultatite od nego pri idnoto razgrani~uvawe na krajov, site tie zapo~naa da mu pridavaat nemu posebno zna~ewe i se trudea da doznaat na kakov na~in i do kogo toj }e 371

Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i dele`ot, ~etvrti

tom, 173.

372

va~ite.

V. „Σκριπ“, Αθηνα, 8 ιουλιου 1905, αρ. 9385 . Prevodot e na priredu-

bide sproveduvan, i }e se ozna~uva li nacionalnosta, ili religijata, na sekogo. Grcite go sakaa iska`uvaweto samo na religijata, smetaj}i go sekoj patrijar{ist za Grk; Srbite i Vlasite, kone~no, protestiraa protiv toa, baraj}i priznavawe na svojata nacionаlnost. Bugarite, soznajni deka pretstavuvaat preovladuva~ki element vo ovoj kraj, i deka zborot „egzarhist“ i zborot „Bugarin“ se sinonimi, se trudea glavno da se zdobijat so toa, pretstavnici od me|u niv da vlezat za ~lеnovi na komisiite, {to }e go vr{at popisot, i bea zainteresirani za toa pri opredeluvaweto na sekoe semejstvo da bidat dopra{uvani ne ma`ite, {to zboruvaat ~esto na mnogu nare~ija, tуku `enite, {to vo najgolem broj slu~ai go znaat edinstveno svojot roden jazik: pa ovoj pat tie bea sigurni, deka desetina patrijar{iski sela }e bidat proglaseni za bugarski, bidej}i `enite vo niv navistina zboruvaat edinstveno na makedonsko nare~ie, koe{to tie go smetaat za bugarsko, i koe so gr~koto nema ni{to zaedni~ko. Turskoto pravitelstvo re{i pri popisot da gi ozna~i i nacionalnosta i religijata na sekogo.

Jas smetam deka pod ovie uslovi popisot vo Bitolskiot vilaet se javuva kako krajno nepo`elen, duri i opasen, a kon toa i napolno bespolezen. Ako na turskoto pravitelstvo mu e neophodno da go znae to~niot broj na naselenieto na ovoj kraj i mu e potrebno da go doznae, makar i zaradi sobirawe na voenite dava~ki, brojot na hristijansкite `iteli, toa bi mo`elo da se ograni~i pri popisot samo na razdeluvaweto na naselenieto na muslimani i hristijani. Doznavaj}i deka }e se bele`i i naцionalnosta i religijata, site hristijanski narodnosti od krajov koi{to se nao|aat vo me|usebna borba, po~naa da pribegnuvaat, zaradi zgolemuvawe na brojot na svoite privrzanici pred popisot, kon potkupuvawa, kon zakani, kon nasilstva i kon ubistva. Pojavata vo posledno vreme na mnogubrojni bandi; srpski na sever, gr~ki na jugot od vilaetot; na site onie sudruvawa na bugarskite bandi so niv, za koi{to ve}e imav ~est da mu soop{tam na Va{eto Visokoprev-stvo vo moite posledni izvestuvawa, se nao|aat vo bezuslovna vrska so prestojniot popis.

Za bespolezen go smetam jas ovoj popis i zatoa, {to toj po pra{aweto za nacionalnosta ne dava nikakvi sigurni i to~ni rezultati: mnogumina ovde ne si ja znaat svojata nacionalnost; drugite pak nea nema da ja ka`at, dodeka treti imaat namera nea da јa skrijat, pod vlijanie na zakanite i na nasilijata. Taka na primer `itelite od edno sporno srpsko-bugarsko selo vo Prilepskata kaza odedna{ odbile da ja iska`at svojata nacional-

nost i molele da bidat zapi{ani kako Тurci, znaej}i deka, ako se nare~at sebesi Srbi ili Bugari, tie rizikuvaat da bidat ispoklani od edna ili druga banda. Naselenieto od edno selo od Selfixenskiot sanxak se narekle sebesi Grci, a utredenta mu ispratile telegrama na general-Gubernatorot so molba nivnata izjava da bide smetana za laжna i iznudena, pod zakana na gr~kiot Mitropolit, koj{to im izjavil, deka }e gi otstrani od crkvata, dokolku se prijavat kako Vlasi.

Pri vakvite uslovi popisоt ne mo`e da dade pozitivni i verni rezultati i samo u{te pove}e }e gi zasili neprijatelstvata kaj site ovie narodnosti me|u sebe i }e go zabavi smiruvaweto na krajot.

So najdlaboka po~it itn.373 Izve{taj od Muravjov-Apostol-Karobjin, 9 septemvri 1905 godina Makar{to me|u Grcija i Romanija diplomatskite odnosi sè dosega sè u{te ne se prekinati, no od strana na prvata ve}e e napraven, se ~ini, posledniot ~ekor, {to ne go krie ni Ministerot za nadvore{ni raboti. G. Tombazios go napu{ti svojot post i v~era dopatuva vo Atina. (...)

Interesno e, deka, od momentot na pojavata na gr~koromanskiot incident, Grcija se trudi na sekoj na~in da im poka`e na Makedoncite, deka nejzinite odnosi sprema Portata se podobri od koga i da bilo dosega.374 Memoar na „Svetogorskata“ (Solunska) okru`na uprava, 3 noemvri 1905 godina Legalnite ~lenovi na Svetogorskata okru`na uprava, otkako ja dobija predlaganata programa za op{tiot kongres od Skopskata okru`na uprava, vo koja se pokrenuvaat pra{awa od su{tinski karakter za Organizacijata, mnogu od koi ne se voop{to razgledani na prviot na{ kongres, i ~uvstvuvaj}i ja neophodnosta od toa sekoj okrug da pretstavi svoe mislewe po ovie pra{awa na op{tiot kongres, prezedoa inicijativa za Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i dele`ot, ~etvrti tom, 315-317.

374 Ibidem, 334, 335.

373

svikuvawe na vtor legalen kongres vo Sveta Gora. Kongresot be{e otvoren na 10 avgust (1905 g.) i trae{e tri dena; prisustvuvaa delegate od reоnite Solunskiot, Kuku{kiot, Dojranskiot, Tikve{kiot, Gevgeliskiot i Vodenskiot; Enixe-Vardarci, poradi nesredenata polo`ba, vo koja se nao|a nivniot reon, ne mo`ea da istpratat svoi delegatи, tuku go opolnomo{tija Borila375 da gi pretstavuva i podnesoa pismeno mislewe. (...) (...) (…) Sleduvaat po red na{ite mislewa vrz nabele`anite pra{awa vo programata, {to se predlaga od Skopskata okru`na uprava za op{tiot kongres.

I. – Vo me|unaroden odnos makedonskoto pra{awe e denes donekade podobro postaveno; toa e ve}e izlezeno od onaa neodredenost, vo koja se nao|a{e ima tri godini. Oddelni kabineti imaat ve}e svoi programi za dejstvuvawe vo Makedonija, idejata za avtonomija me|u niv si probiva pat; me|utoa site zabele`uvaat, deka vo Makedonija nema po~va za avtonomija, i deka treba prethodno takvata da se podgotvi; merkite, {to gi prezema Evropa od tri godini navamu, go potvrduvaat istoto.

Me|u Balkanskite dr`avnici idejata za avtonomija na Makedonija nema nikakov uspeh; site tie se silat, so legalni i so nelegalni sredstva, za da se zdobijat so sferi na vlijanie vo Makedonija; odnosite me|u niv ostanuvaat istite kako i porano.

Me|u niv ne se ni nadevame za zaedni~ko deluvawe vo Makedonija.

Vo liceto na Vnatre{nata Organizacija site balkanski dr`avi, vklu~uvaj}i ja i Bugarija, gledaat opasen neprijatel. Bugarija, sprema koja Organizacijata ima golema slabost, ne gi zaslu`uva na{ite simpatii pove}e od koja i da e druga balkanska dr`avi~ka. Na{ata samostojnost £ e sprotivna kako na oficijalnata Bugarija, taka i na neoficijalnata. (…) Na organizacijata site gledaat kako na orudie na Bugarskoto Kne`eвstvo i na Egzarhijata; toa obvinuvawe e dosta osnovano. Neminovno potrebno £ e na Organizacijata da se oslobodi od sekoe tu|o vlijanie i da dade dokazi za svojata samostojnost. Vo prviot ~len na statutite, po zborovite „avtonomija, garantirana od golemite sili“ barame da se dodadat zborovite „garantirana i od Balkanskite dr`avi~ki“.

Ovaa dobavka ja barame, prvo – rabotata da se zapo~ne od nas vo toj duh, i vtoro – za da im go poso~ime vistinskiot pat na Balkanskite dr`avi~ki. Do denes Organizacijata nema napraveno ni{to

375

Prireduva~ite ne utvrdija na kogo se odnesuva ovoj psevdonim.

vo toj odnos i so svojata neopredelenost samo go razduvuvala ognot. (...) (...)

IV. – Bugarite-Makedonci se naviknati da gledaat na Egzarhijata kako na svoja narodna ustanova. Isto taka i me|u nas malkumina gi delat interesite na Organizacijata, od onie na Egzarhijata; tie se sme{uvaat i se identifikuvaat. Ako e Organizacijata iskrena vo svojata deviza, taa vo liceto na Egzarhijata treba da gleda neprijatel, isto tolku opasen, kolku {to se opasni za na{ata samostojnost Patrijar{ijata, srpskata propaganda i raznite drugi propaganda. Bugarskiot element vo Makedonija e progoltnat od Egzarhijata, e zavisen od nea vo sekoj odnos; crkvi, u~ili{ta, op{tini i u~ili{ni nastojatelstva sè se toa egzarhiski ustanovi. So panbugarskiot karakter Makedonskiot Bugarin nema ni{to zaedni~ko, ni{to nema {to bi ja zasvidetelstvuvalo negovata samostojnost. Egzarhijata, za da se nagolemi tenzijata vo polo`bata, ima staveno vo dejstvo i mnogu neprostivi sredstva za da ubie kaj makedonskiot gra|anin sekako interes sprema rabotite od op{testven karakter, za da go obezbedi svoeto vlijanie. Toa e taktikata na Egzarhijata. Vlijanieto na Egzarhijata vrz Bugarite vo Makedonija e potpolno. Sive nie, {to pred nadvore{niot svet se pretstavuvame kako internacionalisti i partizani za makedonskata nezavisnost, sme £ samo slepo orudie na Egzarhijata. Nie mislime, dejstvuvame, kako egzarhiski plateni agenti. Toa nie samite ne mo`eme da go vidime, a na tu|inecot toa mu gi bode o~ite. Organizacijata treba da se trudi da go ograni~i vlijanieto na Egzarhijata vo Makedonija i da gi zameni site egzarhiski nadle{tva so ~istonarodni. (...) (...) Organizacijata treba da stoi nadvor od site propaganda, i nad site niv, taa treba da se da go ograni~i nivnoto vlijanie vo Makedonija i da gi osueti nivnite osvojuva~ki i {ovinisti~ki celi. Antagonizmot vo Makedonija bi oslabnuval srazmerno so oslabnuvaweto na propagandite. Vo vrska so propagandite, koi{to se polzuvaat so sè od stranata re`imot, tie vr{at nasilstva vrz Bugariтe i Vlasite vo Makedonija. Organizacijata treba da raboti i nad nacionalnoto samoosoznavawe na Makedonecot; samo {to Organnizacijata e neophodno da ja goni taa cel so legalni sredstva i po posreden pat; da bdee nad site propaganda; da gi osoznava zabludenite, no ponekoga{ taa mo`e da pribegnuva i kon moralen teror; me|utoa nikoga{ da ne se odi na nasilstva i ubistva. Vrhovniot komitet, Srpskiot komitet i Gr~kiot komitet se orudija na soodvetnite balkanski dr`avi~ki,

preku koi tie presleduvaa osvojuva~ki celi vo Makedonija. Site tie tri komiteti se ednakvo opasni za Vnatre{nata Organizacija; na{ata nezavisnost e neprijatna kako vo Srbija i Grcija, taka i vo Bugarija.376 Dimo Haxidimov, 1905 godina Nie, {to ja imame za cel, a ne za sredstvo avtonomijata na Makedonija... treba da sfatime i da mu objasnime na narodot deka nacionalisti~kite progonuvawa vo na{ata tatkovina se plod na negovata umstvena beda, na negovata niska kulturna sostojba. Ovoj troen umstven, politi~ki i moralen mrak se eksploatira od neprijatelite na na{ata sloboda. Ete zo{to e neophodno da se povede borba protiv nacionalniot {ovinizam i protiv religiozniot fanatizam. Vistinskiot i iskusen revolucioner mo`e najmnogu da smeta na umstvenata i politi~kata svest na narodot.377 Sveta Simi},378 1905 godina Kaj mene pak dojde D. Gruev vo minatata sabota. Slu~ajno se najde kaj mene i D. Hristov, ta pominavme vo diskusija pove}e od tri ~asa. Makedoncite se upla{ile da ne i nie i Bugarite da sme se dogovorile da gi delime, ta zatoa samo tie vamu se murtat na Carinskiot sojuz. (‌) Me|u sebe, kako i porano, podeleni se. (...) Narodot, `elen za sloboda, saka {to porano da se oslobodi od jaremot i od neizvesnosta, pa bi bil gotov i na nekoi re{itelni ~ekori, no od toa go zadr`uva neдoverbata i vo voda~ite i vo Bugarija. Pod vlijanieto na vestite za Carinskiot sojuz, tamu se javuvaat raspolo`enija da se oslobodat od jaremot po sekoja cena, pa makar da bi bile prinudeni da potpadnat pod Bugarija i Srbija. Ako ovie Оvde ne im pomo`at bi prifatile rado i avstriska okupacija...379

376 Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i dele`ot, ~etvrti tom, 379, 380-381, 386-388.

377 Dimo Haxidimov. Odbrani dela. Kniga prva, 227.

378 Publicist i rakovoditel na Politi~ko-prosvetnoto oddelenie vo Ministerstvoto za nadvore{ni raboti na Srbija.

379 Dokumenti za borbata, tom prvi, 489.

Krste P. Misirkov,380 1905 godina

380

Krste P. Misirkov, Sobrani dela, I, 414-418.

Krste P. Misirkov, 1905 godina Meg?urisіanckata borba vo Mak?edoniіa, ne samo go oslabuvat mak?edonck?iіo narod i mu gotvit gibel?, ne samo pravit nevozmo`na borba so kulturni stretstva za ravnopravnost na svite narodnosti vo Mak?edoniіa, ami ta poka`uvat, oti risіanite set ne pomalce grubi ot turcite, oti tiіe set ne prosveteni, po `estok?i ot turcite i oti, ako tiіe dobiіat vlast vo race, k?e si triіet sol? na glavata іedni so druzi i na turcite.

K?e se nadeіame, oti razvivaіn?eto na naciіonalnoto samosoznavaіn?e na mak?edonck?iіot narod k?e іe napravit deіatel?nosta na propagandite bezpo~vena i so toіa k?e se kladit kraі na zverstvata, {~o $ vr{at nad mirnite sel?ani oradiіata na tiіe propagandi.381 Jane Sandanski, 1906 godina – Za makedonskiot narod e kobno, no i za Bugarija, makedonskoto pra{awe da se tretira kako pra{awe za nacionalno osloboduvawe na Bugarite. Site {to agitiraat vo Makedonija ili nadvor od nea na bazata: osloboduvawe i obedinuvawe na Bugarite, treba da bidat pre~ekani neprijatelski od VMORO, taka kako {to se pre~ekuvaat od Organizacijata srpskite i gr~kite ~eti.

– Makedonskoto pra{awe ne mo`e da se re{i dokolku se postavi kako bugarsko pra{awe.

- Lu|eto {to se na vtoroto gledi{te £ se prodale na bugarskata vlada.

– Treba da se raboti za budewe na svesta na masite deka tie se poseben narod, deka imaat pravo na sloboden `ivot i deka treba da se borat za izvojuvawe na svojata sloboda bez da se potpiraat na tu|a pomo{. Tie koi bi do{le da gi oslobodat, vsu{nost, potoa }e gi porobat.

– Jas ne go o~ekuvam brzoto osloboduvawe na Makedonija.

Do toa mo`e da ne se dojde dodeka sum `iv, no sakam da go za~uvam

381

Ibidem, 434.

narodot i da go organiziram, ta ako dojde do toa, toj }e ja dobie svojata sloboda.382 Stefan Salganxiev,383 1906 godina Taka prepravenite u~ebnici toj gi agitira{e pred makedonskite op{tini za da gi vovedat vo svoite u~ili{ta. So toa se porodi edno gluvo ’r`ewe protiv gornobugarskoto nare~je.

Naskoro [apkarev dobi sledbenici vo liceto na D. V. Makedonski, a pak nekojsi Ma~ukovski istovremeno zede da se per~i po vesnicite deka se tokmel da izdava i gramatika na makedonskoto nare~je. Od toa deka se zavrza edna raspravija po vesnicite.384 Jovan Cvii},385 1906 godina Postojat nacionalni i religiozno-nacionalni propagandi, i nekoi od niv so decenii im ja nametnuvaat na Makedoncite, a osobeno na Makedonskite Sloveni, svojata nacionalna svest, potoa vo taa smisla im go obrabotuvaat jazikot i im gi menuvaat obi~aite. Vo balkanskite dr`avi, koi polagaat pravo na Makedonija, so decenii preku u~ili{tata se formira intelegencija so neto~ni pretstavi za naprednosta na Makedoncite. Sekoja od balkanskite dr`avi gi pribrojuva site makedonski Sloveni kon svojata narodnost, i toa stana ~uvstvo na golemiot del od inteligencijata. Poradi toa postoi javno mislewe, koe vo toa za mig iskreno veruva. – Stranskite avtori makedonskoto etnografsko pra{awe go raspravaa vrz osnova na dvojstveni informacii.386

Hristo Siljanov, Osloboditelnite borbi na Makedonija, t. II, Skopje, 2003, 522.

383 Bugarski u~itel vo Makedonija.

384 Bla`e Ristovski, Istorija na makedonskata nacija, 22.

385 Jovan Cvii} (1865-1927) ‥ srpski geograf, univerzitetski profesor, akademik, pi{uval za geografijata i etnografijata na Makedonija.

386 Dokumenti za borbata, tom prvi, 467.

382

Vojvodata Pavle Naumov, 28 januari 1907 godina Bra}a topol~ani,387 (…) Jas ne ve poznavam dobro, od koga ste stanele Srbi, ama se za~udiv koga doznav deka vie ste Srbi. Mnogu arno znaete bra}a, deka vo Topol~ani nema Srbi, nema Grci, nitu pak Bugari.

Nie sme Makedonci. Srbija za Srbija, Grcija za Grcija i Bugarija za Bugarija. (…) Ako barate druga dr`ava da ni zapoveduva, toga{ dobra ni e i Turcija. Znajte, bra}a, deka pod druga dr`ava }e ni bide mnogu polo{o. (…) Mnogu e `alno i sramno pred narodot, a isto taka pred Evropa, bidej}i Evropa znae kade ima Srbi, Bugari i Grci. Ne treba da se narekuvate Srbi, a setete se kako zboruvate so svoite deca vo ku}ata, bidej}i sum siguren deka ne izgovarate ni eden srpski zbor, a ne zaboravajte kakvi bea na{ite tatkovci i dedovci. Zna~i, kakvi sme od starina, toa sme i denes, a spored toa ne sme ni Srbi, ni Bugari, ni Grci. (…) @alno e, bra}a, {to sme mnogu prosti, ta poradi taa prostota sè se natrupalo vo na{ite glavi. Za toa {to sega Srbite vi davaat po nekoja para vie se la`ete so va{ite {uplivi glavi, a ne znaete deka ona {to ne go zarabotuvate so va{ata pot }e vi izleze na nos. Nemojte da se la`ete za toa {to sega vi davaat po nekoja para. Tie kogatoga{ }e vi go predadat sè {to vi e najmilo na svetot. Ovde nema Srbi… Srbite treba da rabotat tamu kade {to imaat svoi lu|e, tamu na Kosovo {to tie go narekuvaat Stara Srbija.388 Selani od s. Topol~ani, 11 fevruari 1907 godina Gospodine Pavle, Pismoto va{e {to skoro ni go pрativte, go primivme i nau~ivme sve {to ni pi{uvate. Kako {to velite, u pismoto oti nema Grci, Bugari i Srbi, ovde u Makedonija istina je, i kao {to pi{avte oti Grcite si rabotat za Grcija, Srbite za Srbija i Bugarite za Bugarija, prava istina je, a i Jevropa znaj mnogu arno oti je taka, oti sme nije Ma}edonci, koga se razmati narodo u Makedonija a nie celio narod se delime u mnogo narodnosti – ni go storija obli`nite dr`avi i sega niti nije niti vije mo`ite da se delite od svojata narodnost.389

@iteli na s. Topol~ani, Bitolsko.

Dokumenti za borbata, tom prvi, 492.

389 Ibidem, 494.

387 388

Do direktorot na Prviot department № 285, 6 juni 1907 godina Mo{ne se ~esti isto taka i slu~aite na neprifa}awe na bandite od selanite, koi {to za toa `estoko se kaznuvaat. Taka vo seloto Sitrovi~, Melni~ka kaza, od edna bugarska banda bea ubieni petmina selani, zaradi odbivawe da dadat pribe`i{te.

Denovive `itelite na nekolku sela od Tikve{kaта kaza mu podnesoa na General-Iнspektorot kolektivna molba za ispra}awe vojska kaj niv za za{tita od bandite.

Ovie i sli~nite na niv fakti vo dostatna merka go otslikuvaat vnatre{niot raskin, {to sè poostro i poostro se projavuva me|u naselenieto i bugarskite borbeni dru`ini. Pri takvite opstojatelstva ~etni~kiot institut kako orudie za zacvrstuvawe na bugarskoto nacionalno samosoznanie vo zna~itelen stepen go gubi svojot „raison d’etre“.390

Дo Ivan A. Zinovjev, 15 septemvri 1907 godina Milostiv gospodaru Ivan Alekseevi~, (...)

Kako zaklu~ok jas ne mo`am da ne naglasam, deka samoto naselenie po~nuva mo{ne zabele`livo da se ~uvstvuva optovareno od propagandite i toa najiskreno bara da bide ostaveno namira. Vo Kastoriskata kaza kaj nas doa|aa delegacii od selata, koi{to izjavuvaa, deka ne gi sakaat niti gr~kite, niti bugarskite u~iteli i sve{tenici, tuku molat da im bidat dadeni m a k e d o ns k i. Na pra{aweto za nivnata nacionalnost, ovie odgovaraa, deka tie se Makedonci. Takvite pojavi se daleku od toa da se poedine~ni, i tie poka`uvaat deka hristijanskoto naselenie na Makedonija e izmoreno od gnetot vrz nego od najrazli~nite propagandi, i deka kaj nego po~nuva da se razbuduva nacionalnoto samosoznanie, koe se razlikuva od onie, {to mu se nametnuvaat otstrana.391

Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i dele`ot, {esti tom (1907-1908), Kumanovo, 2006, 24.

391 Ibidem, 133, 139.

390

Kaq, 27 noemvri 1907 godina Pravej}i gi sega zaklu~ocite od trigodi{nata dejnost na gr~kite ~eti, i ne sakaj}i za~uduva ne samo ni{to`nosta, tuku napravo pogubnosta za samata gr~ka propaganda na rezultatite od nea. Pod vlijanie na terorot navistina mnogu sela preminaa na stranata na Patrijar{ijata; me|utoa sega ne samo tie, tuku duri i selata, {to otsekoga{ £ ostanuvale verni na Patrijar{ijata, kako na primer @elevo, dobrovolno stanuvaat egzarhisti. Naselenieto dlaboko gi ima namrazeno Grcite… Omrazata na naselenieto sprema Grcite se objasnuva so nesimpati~nite crti na gr~kiot karakter i so plemenskata razlika, {to postoi me|u Grcite i Slavjanite. Sè duri mirnata crkovna propaganda se trude{e da im vnu{i na Slavjanite-patrijar{isti, deka tie se Grci, ovie, mora da se priznae, mu veruvaa na toa; me|utoa, koga samite Slavjani se sudrija prvpat so vistinskite Grci, tie toga{ gi vidoa sproti sebe gr~кite i i kritskite ~etnici, {to im zboruvaa na za niv nerazbirliv jazik, i koi so niv nemaat ni{to op{to; toga{ naselenieto ne mo`e{e da ne si ja sogleda svojata zabluda...

Selanite sfatija, deka nadojdenite od Grcija „ednoplemenici“ nim im se tu|i; a deka tokmu `itelite od sosednite sela, {to ovie gi ubivaa kako svoi neprijateli, se nivni bra}a. (...) (…) Naselenieto e izma~eno od bratoubistvenata borba i toa }e se stremi edinstveno kon mirot i moli za normalni `ivotni uslovi. Ova dvi`ewe, spored moeto skromno mislewe, e ~isto makedonsko, a ne bugarsko, kako {to preтpostavuvaat Turcite, me|utoa, sekako deka Bugarija nego mo`e lesno da go iskoristi za sebe. Zasega nema nikakva osnova za pretpostavka, deka samoto naselenie, {to go nema soznanieto za svojata nacionalnost, bi se stremelo kon slevawe so Bugarija, taka {to e sosema vozmo`no toa da pretpo~ita da ostane pod turskoto vladeewe, dokolku toa vladeewe ne bide igo. Osloboden od neprijatelskite sprema nego propaganda, narodot }e soumee da se presmeta so svojata revolucionerna organizacija, ~ii{to dejstvuvawa toj ne gi podдr`uva; i so ~etite, od koi{to toj tolku mnogu nastrada.392

392

Ibid., 203-204.

D. K. Sementovski-Kurilo,393 11 dekemvri 1907 godina Ubistvoto na Boris Sarafov394 ne treba da se smeta neo~ekuvano; i na samiot nemu, i na negovite privrzanici, odamna im be{e poznato, deka toj e osuden na smrt od oddelnata od nego grupa Makedonci, u{te pred dve godini, zaradi zloupotreba na sumite, {to mu bile dovereni od Makedonskiot Komitet. Imeto na Sarafov vsu{nost odamna ja zagubi svojata privle~nost me|u intelиgentskiot del na Makedoncite, taka {to samo onie malku osvedo~enite za negovata dejnost prodol`uvaa i ponatamu da veruvaat vo negovata energija i vlast. (...) Vedna{ pokrenata na noze, na policijata sè dosega ne £ uspea da mu otkrie nekakva traga na begalecot, pa zatoa taa i se ograni~i na potragata po negovite soу~esnici. (...) U{te vedna{ bea arestuvani okolu stomina somnitelni Makedonci obvineti za vrski so nego a, me|u drugite – prijatelot na Sandanski – izvesniot ^ernopeev. (...) (...)

Sega e pak otkrieno deka imenuvanive banditi `iveele vo prestolninata na Bugarija i otvoreno gi posetuvale svoite rodnini i poznati. Malku e toa, tuku u{te se poka`uva, deka g.

Dupnica so sevkupnata negova okolina, se nao|a, vo posledno vreme, pod nepodeleno teroristi~ko vlijanie na Sandanski, koj{to gi dr`i vo svoi race site mesni administrativni i policiski organi. Neposredno so toa se pojavija sluhovi i za toa, deka za moralni ubijci na obajcata makedonski dejci bi trebalo da se smetaat ~lenovite na sega{novo Pravitelstvo, koe, izbiraj}i go B. Sarafov za svoj posrednik za vrski so vostani~kite bandi, a isto taka i za svoj glaven sovetnik po makedonskite raboti – so samoto toa tie vo sredinite na samite Makedonci predizvikaa raskol i podmolno negoduvawe protiv nego, kako ~ovek, {to se nao|a vo slu`ba na li~nosti, koi{to se koristat so Makedonskoto pra{awe isklu~ivo za osu{testvuvawe na svoite egoisti~ki celi. (...) „Vrhovniot Makedono-Odrinski Komitet“, {to postoi pod pretsedatelstvo na rezervniot general Con~ev, koj{to ja igra ulogata na oko na Knezot Ferdinand vo Makedonskite Ruskiot pratenik vo Sofija D. K. Sementovski ispra}a informacii do Ministerstvoto za nadvore{ni raboti.

394 Ubistvoto e izvr{eno no}ta me|u 28 i 29 noemvri 1907 godina vo Sofija. Zaedno so Sarafov bil ubien i Ivan Garvanov. Ubistvoto go izvr{il Todor Panica.

393

raboti, sproti silata na vnatre{nite razdori pred dve godini se raspadna na dve organizacii: vnatre{na, vo koja vlegoa korenitite Makedonci, {to se stremat kon avtonomija na trite evropski vilaeti na Turcija, i nadvore{na, koja vo pogolemiot del se sostoe{e od lu|e, rodeni vo slobodna Bugarija, {to vojuvaat za osloboduvaweto na Makedonija od pod turskoto igo, isklu~itelno – kako {to toa go tvrde{e protivni~kata strana – so cel za nejzino prisoedinuvawe kon Kne`eвstvoto. Na prvata £ pripa|aa Sandanski, ^ernopeev i drugite Makedonci… Kon drugata novosozdadena organizacija pripa|aa: rezervniot polkovnik Jankov, ubien minatata godina od Turcite, Sarafov, Garvanov, Matov, rezervniot polkovnik Nikolov i dr.395 Alen Apvard,396 1907-1908 godina Makedonskite sela …Jas go pra{av nego kakov jazik tie zboruvaat i mojot gr~ki preveduva~ nevnimatelno odgovori: Bugarski. A ~ovekot samiot re~e: Makedonski. Jas obrnav vnimanie na ovoj zbor i o~evidecot objasni deka toj ne go smeta selskiot dijalekt {to se upotrebuva vo Makedonija za istoveten so bugarskiot, i odbi da go nare~e so toa ime. Toa be{e makedonski, slovenska forma za makedonskiot jazik, koj{to jas go ~uv poseverno vo gr~kata forma: Makedonike.397 Kaq, 18 januari 1908 godina Denovive posetiv nekolku od najbliskite sela vo Florinskata kaza za da se zapoznaam so raspolo`enieto na naselenieto i da se informiram za rezultatite od emigracionoto dvi`ewe, koe{to do`ivuva ovde ostra kriza, poradi krupnie krahovi i zatvorawe na golem broj komercijalni i trgovski firmi vo Severna Amerika.

Kako {to mu e izvesno na Va{eto V-stvo od moite izve{tai, emigracijata i se zapo~na od Florinskata kaza, taka {to e spored ovaa kaza sega mo`no da se sudi i za nejzinite rezultati.

Pogolemiot broj Makedonci, {to zaminaa vo 1903 godina vo Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i dele`ot, {esti tom, 210-212.

396 Britanski publicist.

397 Dokumenti za borbata, tom prvi, 467.

395

Amerika, ve}e se vrateni vo tatkovinata. Tie bea zaminati vo godinata na vostanieto, koga revolucionernoto dvi`ewe najsilno gi ima{e opfateno umovite; mnogumina i od samite niv zedoa aktivno u~estvo vo ova dvi`ewe, pa otade i ne e ~udno, {to ovie lu|e, makar i donekade oladneti od dolgata i uporna rabota, se vrateni vo tatkovinata so dosta ostro izrazeni nacionalni ideali. Skoro sum uveren zatoa, deka slednite partii emigranti, {to }e se vratat nazad, }e bidat zna~itelno pospokojni i pove}e prakti~ni i merkantilni lu|e. (...)

Finansiskite krahirawa vo Amerika ja podzadr`aa za izvesno vreme emigracijata od Bitolskiot vilaet, {to se odnesuva do Makedoncite, {to se nao|aat vo Soedinetite Dr`avi, ne bi mo`el da tvrdam, bez dostatno svedenija, deka poslednava kriza vo Severna Amerika nema da se odrazi vrz blagosostojbata na onie, {to rabotat tamu. Kolku {to mi uspea da pojasnam od razgovorite so licata, neodĐ°mna vrateni od Amerika, kako i od pismata, dobieni otade, me|utoa, polo`bata na Makedoncite tamu malku se izmenila. Nekoi za nekoe sosem kuso vreme ostanale bez rabota, drugi morale da se zadovolat so namaleni plati, treti, o~igledno, bez da uspeat da dojdat do posakuvanite iznosi na pe~albite, neophodni za kupuvawe zemja ovde, se vra}aat vo tatkovinata porano od zamisleniot rok. Makedoncite poradi nivnite retki rabotni osobini: izdr`livosta, nerazgalenosta i treznosta, poradi toa relativno malu nastradaa i, vo sekoj slu~aj, od poslednite finansiski krahirawa tie ne bea isfrleni od Amerika, kako iljadnicite drugi evropski emigranti.

So najdlaboka po~it itn. itn.398 Do Ivan A. Zinovjev vo Solun, 11 mart 1908 godina Na krajot na fevruari General-Inspektorot ni soop{ti, deka, spored negovite svedenija, na pograni~nite dol`nosti vo ]ustendil, Dupnica i ^epel bile nazna~eni lica, spored uka`uvawa na razbojnikot – vojvoda Sandanski; od {to sleduva, deka, i pokraj pokrenatoto protiv nego presleduvawe, po ubistvoto na Sarafov i Garvanov, Sandanski prodol`uva da raspolaga so nazna~enive mesnosti so isklu~itelno vlijanie. Ovиe svedenija Hiqmi-pa{a gi spodelil so ovde{niot bugarski agent g. [opov, 398 Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i dele`ot, {esti tom, 235, 237.

koj{to denovive namina kaj mene za, od imeto na svoeto Pravitelstvo, da mi soop{ti, deka poslednite merki, prezemeni za nedopu{tawe vo idnina na Makedonci vo pograni~nite slu`bi i premestuvawe vo vnatre{nosta na zemjata na site lica, vo koi se somneva za nivnite vrski so komitetite. Kon ova g. [opov dodade, deka, pri neodamne{nata poseta na grani~niot reon od samiot Minister za vnatre{ni raboti, kon poslednava merka bil podvrgnаt i nekakov siten ~inovnik, {to se poka`al neblagonade`en.399 Izve{taj do Aleksandar I. Nelidov, 16 juni 1908 godina Biv{iot aktiven u~esnik vo makedonskoto vostanie, a sega poznat ataman na razbojni~kite {ajki, {to go dr`i vo strav celoto naselenie od Melni~kata i od Petri~kata kazi (Solunski vilaet – Sandanski, isprati, kako {to e poznato, pred izvesno vreme, zakanuva~ko pismo do g. Takev, bugarski minister za vnatre{ni raboti, so barawe, pod zakana so smrt, da bidat prekinati kaznenite i represivni merki, {to se prezemaat vo Bugarija protiv Makedoncite, negovi istomislenici, po ubistvoto od nego na Garvanov i na Sarafov. Ovaa zakana od ustata na Sandanski, poznat po svojata bezumna smelost i neobi~na pretpriem~ivost, proзvu~e daleku od prazno. Cela edna redica od krvavi presmetki, izvr{eni od nego poslednive godini vo Makedonija vrz hristijanskoto i muslimanskoto naselenie, mu slu`at na toa kako najskrasnore~iv izvor. Imaj}i go ova predvid, kako {to doznavam od eden konfidencijalen izvor, Kne`eвskoto Pravitelstvo vleglo vo tajna spogodba so pretstavnicite na Vnatre{nata Makedonska Organizacija, koja{to go osudi na eden od svoite posledni kongresi vo Bugarija, Sandanski na smrt, taka {to ve}e imale izraboteno plan za zaedni~ki nastap vo uni{tuvaweto na zaedni~kiot neprijatel.

Od edna strana Bugarskoto Pravitelstvo £ odobruva na raspolagawe na Vnatre{nata Makedonska Organizacija 100.000 leva, opremuva dve bandi, im dava rakovoditeli vo licata na oficerite Nikolov i Baltov Voenoto Ministerstvo se obvrzuva da mu dade na Makedonskiot Komitet 400 pu{ki i soodvetna koli~ina municija, za vooru`uvawe na nekolku ~eti vo samata Makedonija. Ovaa kаmpawa protiv Sandanski se pretpostavuva deka }e bide zapo~nata vo najskoro vreme vo predelite na Petri~ko i na Melni~kata kazi. Imaj}i go predvid velikolepnoto poz399

Ibidem, 270.

navawe od Sandanski na ovie mesta, negovata dolgogodi{na razbojni~ka praktika, kako i negovata neobi~na prevrtlivost, zaradi koja{to toj ovde e nare~en lisica, postoi mo`nost za somnevawe deka lovot po nego }e im uspee na onie, {to takviot go prezemaat so lesnina i bez poseben rizik.400 Kaq, 20 juli 1908 godina Kako {to ve}e imav ~est da soop{tam so telegrama do Va{eto Prevashodstvo, na 18 ovoj mesec dojdoa vo Bitola bugarski ~eti od site „okolii“, {to se predadoa, na ~elo so nivnite vojvodi. Vojskata, oficerite, gra|anskite vlasti i naselenieto od gradot im izlegoa vo presret i sve~eno gi pozdravuvaa, kako heroi. Napred nosea gramadno crno zname, so izobrazen ~erep i koski so natpis „Na padnatite borci za sloboda“. Kon znameto be{e pridadena fotografijata na biv{iot glaven na~alnik na Vnatre{nata Makedonska Organizacija – Damjan Gruev. Po nego sleduvaa vooru`enite ~eti od site reoni, sekoja so svoeto zname. – Bidej}i ne bev vo sostojba da doznaam ni od General-Gubernatorot, ni od oficerite-mladoturci pribli`no kolku ~etnici se imaat predadeno, jas se obrativ do na~alnikot na Organizacijata na Bitolskiot okrug, Milan Matov, koj{to ode{e napred. Toj mi soop{ti deka (toa go storile) – 170 du{i ~etnici, 20 okoliski i reonski vojvodi i 50 du{i od narodnata milicija. Na pra{aweto – „site tie li se Bugari? toj odgovori: – „Me|u nas nema Bugari, ima samo dvajca, dojdeni od Bugarija: sive nie sme Makedonci“.

Ovoj odgovor e mnogu karakteristi~en. Sekomu ovde mu e poznato, deka Vnatre{nata Organizacija be{e poddr`uvana od Bugarija, i vo Sofija ima{e svoj glaven centar, a deka edna od prvite nejzini zada~i £ be{e da go razvie me|u naselenieto soznanieto deka tie se Bugari. Odrekuvaj}i ja sega svojata bugarska nacionalnost, Organizacijata poka`uva, deka vrskata so Bugarija se prekinuva, i deka ova predavawe o~igledno proizleguva od nastojuvaweto na mesnoto naselenie, mo`ebi duri i nasproti `elbata na Bugarija.401

400 401

Ibid., 344-345.

Ibid., 377-378.

Izve{taj do Aleksandar I. Nelidov, 23 juli 1908 godina So sekretna telegrama od 20 juli godinava imav ~est da go izvestam V. Prev-stvo za ovde zapo~natite razgovori me|u Bugarite i mladoturcite, zaradi sklu~uvawe dogovor po makedonskite raboti. (...)

Makedonskata Organizacija za izvesno vreme da gi prekine dejstuvawata na svoite bandi i da im dade nim naredba da se vratat po svoite gradovi i sela. Oru`jeto da im bide predadeno na mesnite bugarski komiteti, {to }e se pogri`at za negovoto ~uvawe vo posebni tajni skladovi. Mladoturskiot Komitet od svoja strana se obvrzuva da ja priznae zakonitosta na postoeweto na Vnatre{nata Organizacija, so nejzinite ogranoci po provincijalnite gradovi, i da ne ja spre~uva dejnosta na pooddelnite „rabotnici“. (...)

Po prifa}aweto na prethodnite uslovi, Vnatre{nata Organizacija opredeli vo Solun dvajca svoi ~lenovi, Pavle Hristov, Makedonec, i R. Pan~ev, po poteklo Bugarin. Nim im se dadeni mo{ne {iroki ovlastuvawa. Mesniot bugarski komitet isto taka opredeli nekolku svoi ~lenovi za u~estvo vo pregovorite. Od strana na mladoturskiot Komitet e nazna~en Enver-beg i dvajca drugi. Vo svojstvo na napolno nezavisni od Vnatre{nata Organizacija dejci na sovetuvawata zemaat u~estvo poznatite bugarski vojvodi ^ernopeev i Sandanski so Panica.

Vnatre{nata Organizacija, koja{to go ima osudeno Sandanski na smrt zaradi ubistvoto vo Sofija na Sarafov i na Garvanov, sega na Sandanski mu predlo`i primirje, pod uslov negovo pot~inuvawe na Organizacijata i otka`uvawe od samostojni dejstvija so bandite.

Sandanski zasega ne se soglasi so toa, pretpo~itaj}i da ja za~uva slobodata na dejstvuvawe. Vo osnova na svojata politi~ka programa toj go stava zdru`uvaweto na Makedonskite Bugari so mladoturcite i idejata za zaedni~ka borba so sega{noto Pravitelstvo, zaradi sproveduvawe vo `ivotot na konstitucioniot poredok vrz naj{iroki demokratski na~ela. Sprema Vnatre{nata Organizacija toj se odnesuva so nedoverba i e ubeden, deka zad nejziniot grb stoi Bugarija, koja so svojata dvosmislena politika

ve}e im ima naneseno ne malku zlo na Makedonicite. Kon nego po ubeduvawa se nao|a sosem blisku ^ernopeev.402 N. Kohmanski,403 24 juli 1908 godina Denes se navr{uvaat dve nedeli od provozglasuvaweto na konstitucijata vo Solun. Gradov i celata zemja za seto ova vreme se nao|aat vo neprekinati praznuvawa, nasekade se manifestacii vo ~est na slobodata, na ramnopravnosta i na edinstvoto na Otomanskiot narod. (...) (...)

Ne e mnogu cvrsta ni vnatre{nata sostojba na mladoturskiot komitet. Vlasta vo dadeniov moment se nao|a iscelo vo nivni race, bidej}i tie ja dr`at armijata, no za deloto na obedinuvaweto na neporijatelskite nacionalnosti, verojatno, }e se poka`e deka tie nemaat dostatno sila. Mladoturcite imaa razgovor so glavniot predvodnik na Makedoncite-Bugari Sandanski, koj{to neposredno iska`al nedoverba vo iskrenosta na principot za ravenstvo me|u muslimanite i hristijanite, pa se soglasil da go do~eka negovoto sproveduvawe vo `ivotot, pod uslov ne samo da bidat za~uvani kadrite na postoe~kite bandi, tie da bidat obrazuvani i tamu, kade {to gi nemalo dosega i, samo po sebe se podrazbira, oru`jeto ne mo`e da bide predadeno; pritoa Sandanski ja podvlekol svojata dlaboka nedoverba sprema Bugarija, izdavaj}i eden manifest, {to ovde se priveduva vo prevod – ova predizvika silen vpe~atok kaj Bugarite-vrhovisti, taka {to toj e prisilen da dr`i kraj sebe postojana ohrana od svoi ~etnici.404 Manifest do site narodnosti vo Imperijata, juli 1908 Dragi soote~estvenici.

Tolku o~ekuvaniot zrak na slobodata ogrea. Na{ava izma~ena tatkovina se preporodi. Sramniot apsolutizam e vo agonija.

Protiv nego vostana celiot narod, vo liceto na site nacionalnosti, {to nego go so~inuvaat. Revolucionerniot povik na na{ata bratska mladoturska revolucionerna organizacija naide na Ibid., 380-382.

Upravitel na Ruskiot generalen konzulat vo Solun.

404 Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i dele`ot, {esti tom, 385, 386.

402 403

radosen odziv vo du{ite na tolku mnogu izma~eniot narod. A narodot-rob stana gospodar. I negoviot svet sud e – Smrt na apsolutizmot. Smrt na ugnetuva~ite.

Dragi soote~estvenici.

Sega{niov moment e golem. Vo nego se razre{uva golemoto pra{awe: ]e bide li, ili ne, sloboden na{iot narod? Koj }e bide pobeditelot – toa zavisi isklu~itelno od Vas, od Va{ata spremnost da umrete za slobodata. I zarem, vie gra|ani, {to ve}e gi vkusivte slatkite plodovi na slobodata, }e se raskolebate vo izvr{uvaweto na svojata presuda i da go pogrebete zlostorni~kiot apsolutizam. (...)

Soplemenici.

Vie, {to prinesovte tolku skapi `rtvi pred oltarot na slobodata, mo`ete radosno da vozdivnete. Otsega Vie ne ste sami, poradi {to Va{ata borba stana polesna i ponade`na. So zaedni~ki usilbi na site narodnosti, nie }e ja izvojuvame na{ata sloboda. Ne podavajte ÂŁ se na prestapni~kata agitacija, {to mo`ebi }e ja povedat oficijalnite vlasti vo Bugarija protiv va{ata dru`na borba so turskiot narod i so negovata ustremena sprema slobodata intelegencija.

Sandanski405 Izve{taj do Ivan A. Zinovjev, 30 juli 1908 godina Pregovorite za spogodba me|u pretstavnicite na Vnatre{nata Makedonska Organizacija i ovde{niot mladoturski komitet, za koi imav ~est da izvestam od 23 juli o. g., za â„– 404, ne dovedoa do nikakov pozitiven reultat. Sekoja od stranite zasega ima zazemeno o~ekuva~ko stanovi{te, ne otka`uvaj}i se od ponatamo{nata razmena na mislewa, vo zavisnost od tekot na nastanite.

Mladoturcite mu davaat golemo zna~ewe na sojuzot so Bugarite. Navistina, od site makedonski narodnosti, edinstveno tie se javuvaat kako najorganiziran i politi~ki najrazvien element. Toa osobeno se poka`a sega. Makedonskite Bugari istapija

405

Ibidem, 388-389.

so opredelena politi~ka programa, dodeka nivnite sobra}a, Grcite i Srbite, ne stasaa ni da se dosetat za toa.

Slobodata na zborot Bugarite isto taka ja iskoristija vo nejzinata prakti~na smisla, {to mu e prisu{ta na ovoj narod.

Kako Vnatre{nata Organizacija, taka i pretstavnicite na drugite strui, u{te vedna{ organiziraa javni konferencii po naj`ivotnite politi~ki temi.

So poseben uspeh se odr`uvaat sobranijata, so ~itawe na referati, {to gi organizira partijata na Sandanski, na ^ernopeev i K. Takvi konferencii zasega se odr`aa dve, i tie privlekoa masovna publika. Od strana na Bugarite nastapija gg.

Deliradev, Tomov, Srebren Popov, a od publikata im se obra}aat site, {to go sakaat toa. Ideite, {to gi propovedaat, so svojot ostar demokratski i kosmopolitski karakter, £ se dopa|aat na masata na naselenieto, a vo politi~ki odnos tie mu laskaat na nacionalnoto samoqubie na Makedoncite.

Osnovnite stanovi{ta na politi~koto u~ewe na ovaa partija se vakvi: protest protiv agitacionata dejnost na Grcija, na Bugarija, na Srbija i na Romanija; osuda na oficijalna Bugarija, koja{to dosega go koriste{e makedonskoto pra{awe za sreduvawe na svoite sopstveni raboti; nedopu{taweto na prisoedinuvaweto na Makedonija ni kon Kne`estvoto, niti pak kon drugite balkanski dr`avi; so nedoverba sprema Evropskite dr`avi, {to so svoeto zame{atelstvo vo makedonskite raboti samo prodol`uvaat da si gi gonat svoite li~ni interesi. Pri ova posebno se zasegnuvaat Rusija, Germanija i Avstrija. Rusija se pretstavuva pritoa kako nekakov politi~ki Tartif, {to pod maskata na pokrovitelstvoto na hristijanite, se stremi, so pomo{ta na Bugarija, da se dobere do Konstantinopol. Avstrija i Germanija se pretstaveni kako „pazari{ta za javna rasproda`ba na politi~kata sovest“.

Zaklu~niot akord e sekoga{ eden i ist: Makedonija nema potreba niti od Rusija, niti pak voop{to od Evropa i, dokolku taa ja dobie i ja zakrepne svojata sloboda, toa }e go stori blagodarej}i im samo na svoite sopstveni sili, vo sojuzot so mladoturcite.

Pri sega{nava ovde{na sloboda za iska`uvawe na ~uvstavata i na mislite, osobeno pa|a v o~i edno opstojatelstvo, a toa e – odbivniot odnos sprema Rusija, od strana na rakovodnite makedonsko-bugarski dejci, bez razlika na partijata. Ova raspolo`enie postepeno proniknuva i me|u masata na naselenieto. Vrz

na{ata Tatkovina se nafrlaat najgrdi obvinuvawa za egoisto~na i za dvosmislena politika, dodeka napolno se izmol~uva faktot, deka za poslednite pet godini usilbite na Rusija vo Makedonija bea svrteni glavno kon olesnuvawe na sudbata na Makedonskite Bugari, koga, po neuspe{noto vostanie vo 1903 godina, tie stanaa predmet na posebno represivnite merki od strana na Turskoto Pravitelstvo. Spored silata na sozdadenite opstojatelstva, site organi na kontrolata i na reformite se najdoa vsu{nost vo ulogata na advokati na Makedonskite Bugari, koi{to go koristea toa vo naj{iroki razmeri.

Sega zabele`liviot oster protest protiv nas i Evropa se objasnuva so prakti~niot na~in na razmisluvawe na Makedonskiot Bugarin, koj{to raspolaga, kako {to velat ovde, so „ko`ena du{a“. Vo svoite politi~ki odnesuvawa tie, pove}e od koja i da e druga narodnost, se rakovodat isklu~ivo od realnite pridobivki, pa gi priznavaat samo onie sojuznici, od koi{to bi mo`ele {to bilo da iskoristat. Vo sega{niov mig tie se o~igledno re{eni da odat so mladoturcite, {to sega i ovde se javuvaat kako gospodari na situacijata. ]e si dozvolam da se zadr`am ovde na opstojatelstvoto, {to spored mene, u{te edna{ poka`uva, deka politikata na nekorisnoto blagodetelstvuvawe, ~ij{to predmet sè dosega bea od na{a strana Bugarite, mu se sovr{eno nesfatlivi na ovoj narod, i taa ne gi dava posakuvanite rezultati. So niv se mo`ni odnosi samo vrz stroga prakti~na po~va, spored principot do ut des.

So dlab. po~. itn.406 Kaq, 7 septemvri 1908 godina Slobodniot prestoj vo Bitola na glavatarite na Vnatre{nata bugarska organizacija i doa|aweto od Bugarija na vidnite makedonski dejci mi dade mo`nost da se zapoznaam so mnogumina biv{i rakovoditeli na revolucionernoto dvi`ewe, da gi doznaam nivnite gledawa na Makedonskoto pra{awe, kako i nivniot odnos sprema izvr{eniot prevrat.

Site tie se narekuvaat sebesi „Makedonci“; tie se zalo`uvaat, spored nivnite zborovi, za dobroto na svoite ugneteni bra}a, borej}i se za osloboduvawe na svojata tatkovina od pod neizdr`livoto tursko igo.

406

Ibid., 398-400.

Makedonci tie mo`at da se narekuvaat sebesi bezdrugo samo zatoa, {to se rodeni vo Makedonija; no, spored svoite gledawa, vospitanieto i duhot, tie site bez isklu~ok se osoznaeni Bugari. Kolku se neiskreni nivnite zborovi bi mo`elo da se vidi makar i samo spored toa, {to sega, so provozglasuvaweto na konstitucijata, igoto na stariot re`im e svrgnato, ubistvata i nasilstvata se prekinati, a nivnite bra}a }e gi imaat i slobodata i ramnopravnosta; no, i pokraj toa, me|u glavatarite na revolucionernata organizacija mo`e da se zabele`i edno o~igledno nezadovolstvo, {to bi mo`elo da bide protolkuvano, spored moeto skromno mislewe, so toa, deka izvr{eniot prevrat vo Turcija ne £ odgovara na nivnata vistinska i glavna cel – avtonomija na Makedonija so nejzino prisoedinuvawe kon Bugarija. (...)

Edno od pra{awata {to me interesiraa, be{e da si izjasnam za sebe kolku barawata na kongresot navistina im soodvetsvuvaat na `elbite na naselenieto od ovoj kraj, ~ii{to gledawa vo posledno vreme mi bea nepoznati, bidej}i toa pove}e od dva meseca ne se obra}a do nas so svoite `albi. Denovive posetiv, pod izgovor deka odam na lov, nekolku sela vo Florinskata kaza (Netorak, Popol`ani, Vrbjani, Bore{nica i Neokazi)‌ Kako {to mo`ev li~no da se uveram, selanite se zadovolni i sre}ni so mirot, {to nastapi, pa sega, pove}e od sekoga{, osoznavaat, deka glavnoto zlo za niv bile tokmu nivnite revolucionerni ~eti, koi{to bea prisileni da gi krijat kaj sebe, pred zakanata so smrt, podvrgnuvaj}i se na toj na~in samite na postojanite obiskirawa od vojskata i na napadite od banditite na drugite nacionalnosti. Selskoto naselenie e izmoreno od bratoubistvenite borbi, i toa moli za mir. Otade i izjavite na ~lenovite na Vnatere{nata Organizacija, deka, vo slu~aj na nezadovoluvawe na nivnite barawa, naselenieto }e se fati za oru`je, pretstavuvaat za mene vrz ni{to neosnovana za ova vreme i edvaj deka i vozmo`na da bide realizirana, zakana.407 Petrajev,408 17 dekemvri 1909 godina Sme{anosta na makedonskiot tip Makedonija (termin poskoro politi~ki, otkolku geografski) opfa}a vo sebe del od provincijata na Evropska Turcija; 407 408

Ibid., 419-420.

Ruski diplomatski pretstavnik.

imeno vilaetite: Solunskiot, Monastirskiot i okolu polovina od Kosovskiot. Nejzinoto naselenie bi mo`elo da iznesuva pribli`no do 2.500.000 du{i. Spored op{topro{irenoto mislewe, {to go potvrduva i turskata oficijalna statistika, toa se sostoi od Turci, Albanci, Grci, Bugari, Srbi, Kuco-Vlasi, Evrei i Cigani. Vo samata su{nost, dokolku bidat izdeleni od ovaa klasifikacija napolno opredelnite i samostojni tipovi: Turcite, Evreite i Ciganite, element pridojden, koj{to si ja so~uval svojata individualnost, toga{ ostanatoto naselenie pretstavuva samoto po sebe svoj, napolno poseben, sme{an „makedonski“ tip, koj{to e nemo`no da bide podveden pod nitu edna od poznatite etnografski grupi. Site imenuvawa, {to mu se davaat nemu – Bugari, Grci, Srbi, Albanci i Romanci (Kuco-Vlasi) se javuvaat edinstveno kako politi~ki etiketi, {to mu gi natrapuvaat sosednite so Makedonija balkanski dr`avi, vaka ili inaku zainteresirani za nejzinata sudbina.

Istoriski osvrt Pra{aweto za toa – {to za ne{to se Makedoncite, ostanuva vo naukata dosega otvoreno. Niv edni gi smetaat Pelazgi, drugi drevni Trakijci. Izu~uvaweto na istorijata na mesnostite, {to sega vleguvaat vo sostavot na Makedonija, poka`uva, deka tipot na Makedonecot vo negoviot prvi~en i ~ist vid, ne e dojden do nas, i deka vo tekot na nekolku stoletija, po~nuvaj}i pribli`no od ~etvrtiot vek na na{ava era, toj bil podvrgnuvan na razni izmeni, pod silnite tu|ostrani vlijanija: od zapad – latinskite, od jug – gr~kovizantiskite, od istok i od sever – slavjanskite. Rimjanite, Grcite, a po niv Bugarite i Srbite, se pojavuvale na Balkanskiot Poluostrov i, povremeno gospodarej}i so nego na smeni, se me{ale so korenitoto naselenie i ostavale vrz nego tragi na svojata dr`avnost i kultura, a isto taka i etni~ki osobini. Prirodno deka toa nadvore{no vlijanie se odrazuvalo najsilno vo pograni~nite mesta, {to slu`ele kako eden vid vrati za navleguvawe na tu|incite. (...)

Vlijanieto na Slavjanite Slavjanite, ~ija{to pojava na Balkanskiot Poluostrov se odnesuva kon VIII vek, proniknale posebno vo Makedonija vo IX vek i vo stoletijata, {to sleduvaat potoa. Oformuvaweto na sever na silnoto Srpsko Carstvo, a na istok na Bugarskoto, i

pro{iruvaweto na nivnoto politi~ko zavladuvawe nad Makedonija, i dovelo do toa, severniot i isto~niot del od ovaa oblast da bidat asimilirani kako slavjanski element, {to od nego gi poprimil i slavjanskoto nare~je, i naravite i obi~aite. Vo tekot od IX do XIV vek vo Makedonija se vodi ogor~ena borba, so promenliva sre}a, me|u Bugarite, Srbite i Vizantijcite, koi{to stanuvale naizmeni~no i po nekolkupati vladeteli nad ovaa provincija. Taka traelo toa sè do pojavata na Turcite (XV v.) , koi{to kone~no se zacvrsnale vo ovaa oblast. Voenata okupacija na Turcite, {to vo Makedonija i dosega trae, ja prekina za nekolku stoletija borbata i soperni{tvoto na pogore imenuvanite dr`avi, no ne gi uni{to`i kaj makedonskoto naselenie ni tu|inskite vlijanija, {to mu bea nametnati. Od po~etokot na XX vek tie se iska`uvaat pod vidot na razli~nite nacionalisti~ki propagandi i doveduvaat do onaa u`asna me|usebna borba, ~ii{to svideteli sme denes nie vo Makedonija. Takvi, vo op{ti crti, bea dvi`ewata i razvitokot na plemenskiot sostav vo Makedonija.

Toa e neophodno da se ima predvid za pravilna ocenka na toa kakva e sega sostojbata na rabotite.

Sovremeniot makedonski tip Mojot {estogodi{en prestoj vo Makedonija, ~estite patuvawa po ovaa zemja, op{teweto so nejzinoto naselenie, me doveduvaat do zaklu~okot, deka vo Makedonija nema nitu Grci, nitu Srbi, nitu Bugari, nitu Romanci, vo onakov vid, vo kakov {to gi sre}avame niv vo soodvetnite na ovie nacionalnosti dr`avi. Makedonecot gi nosi vo sebe karakternite crti na raznite nacionalnosti, pove}e ili pomalku jasno izrazeni, vo zavisnost od mestoto – me|utoa, vo najgolemiot broj slu~ai toj sosem mu se pribli`uva na slavjanskiot tip.

Nare~ijata, na koi se zboruva vo Makedonija, sodr`at vo sebesi mnogu slavjano-gr~ki elementi i koreni, taka {to voop{to ne mu soodvetstvuvaat niti na gr~kiot, niti na bugarskiot, niti na srpskiot, niti na romanskiot jazik. Domorodcite od ovie dr`avi, koga }e dojdat vo Makedonija, so te{kotii gi razbiraat, a poednipati i voop{to ne gi razbiraat, svoite makedonski rodnini.

Na toj na~in, vrz osnova na ka`anovo pogore, bi mo`ele da bidat doneseni slednive zaklu~oci: so isklu~ok na periferiite, kaj korenitoto naselenie na samata Makedonija nema jasno opredelen nacionalen tip, poradi {to zada~ata za raspredeluvawe na

naselenieto na Makedonija vo rasni rubriki bi trebalo da se smeta kako krajno nepodatliva da bide izvr{ena. Ako zastaneme vrz glednata to~ka na nacionalisti~kite propagandi i za nivna osnova gi prifatime crkvite i u~ili{tata, so pripadnosta kon Egzarhijata, ili kon Patrijar{ijata, toga{ vo ovaa smisla nie i bi mo`ele da napravime nekakvo raspredeluvawe na Makedonija, spored mesnostite so najra{ireno vlijanie: gr~ko, srpsko, bugarsko, vla{ko i sl.

Samite Makedonci me|utoa prekrasno si davaat pred sebesi za toa smetka. Za vreme na moite propatuvawa po Makedonija, koga se obrnuvav kon naselenieto na ova ili na ona mesto so pra{aweto na koja nacionalnost toa £ pripa|a, toga{, bez izmena go dobivav odgovorot: deka tie se „Makedonci“, i edinstveno `itelite na pograni~nite oblasti, sosedni so balkanskite dr`avi, se narekuvaat sebe si – Bugari, Srbi, ili Grci. Vo sega{-no vreme praktikata na makedonskata `ivea~ka gi ima sozdadeno i svoeobraznite etnografski imenuvawa: grkomani, bugaromani, srbomani i vlahomani, so koi{to se preimenuva sebesi naselenieto, vo zavisnost od pripadnosta kon ednata ili kon drugata od nacionalisti~kite propaganda. Ovie termini, spored moeto gledawe, da ne mo`e podobro £ soodvetstvuvaat na dejstvitelnosta.409 Kaq, 19 fevruari 1910 godina Vo vrska so sekretnoto obra}awe na Departmentot od 5 noemvri minatata godina za No 1.000, imam ~est pri ova da go pretstavam kusiot o~erk „Statisti~ki i etnografski svedo{tva za naselenieto od Bitolskiot vilaet“.

Konzul: G. Kaq STATISTI^KI I ETNOGRAFSKI SVEDENIJA ZA NASELENIETO NA BITOLSKIOT VILAET

Sostavuvaweto na statisti~kata tablica za naselenieto na Bitolskiot vilaet, pri obilnite materijali, {to se sodr`ani vo sovremenite pe~ateni trudovi za Makedonija, se ~ini deka i ne bi trebalo da pretstavuva nekoja osobeno te{ka rabota, me|utoa pretstavuvaweto na to~nite i na bespristrasni etnografski i statisti~ki podatoci za brojot, za plemenskata i za veroispo409 Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i dele`ot, sedmi tom (1909, 1910-1913), Kumanovo, 2007, 61-65.

vednata pripadnost na naselenieto od okrugot, {to mu e doveren na moe nabquduvawe, se javuva, kako {to mo`ev i jas vo toa da se uveram, zada~a voop{to ne lesna. Oficijalnite statisti~ki podatoci na Turskoto pravitelstvo se krajno neto~ni i nepotpolni. (…)

Esenta 1905 godina po naredba na biv{iot GeneralInspektor na Makedonija Hiqmi-pa{a, se pristapi kon popis na naselenieto, koj dade u{te od samiot po~etok tolku skudni rezultati, {to bev prisilen prv da prezemam merki, za kolku {to be{e vozmo`no pobrgu da go zapram. Pretpostavuvaj}i deka ovoj popis }e ima politi~ko zna~ewe, i deka Dr`avite }e se rakovodat spored negovite rezultati pri idnite razgrani~uvawa na ovoj kraj, site narodnosti, {to vo Makedonija vodat me|usebna borba, zaradi zgolemuvawe na brojot na privrzanici po~naa da pribegnuvaat pred popisot kon potkupuvawa, zakanuvawa, nasilstva i ubistva, taka {to se ~ini, deka ni dejnosta na revolucionernite bandi i na pooddelnite teroristi niedna{ ne stasa do tolku zastra{uva~ki razmeri, kako za vremeto na ovoj zlosre}en popis. (…)

Najpove}e dobrosovesen i bespristrasten trud pretstavuva, spored moeto skromno mislewe, etnografskata tablica na naselenieto, sostaven od mojot prethodnik, Konzulot A. A. Rostkovski, vo 1897 godina. (...) (...)

Tablicata, sostavena od Rostkovski, ostanuva i denes, bez ogled na golemiot broj novi pe~ateni trudovi, {to za Makedonija se pojavija ottoga{, najdobra statistika za naselenieto na Bitolskiot vilaet i taa sega mene mi poslu`i kako dragocen materijal za sostavuvawe na prilo`enava pri ova etnografska tablica, za No1. – Od ovaa tablica stanuva o~igledno, deka naselenieto na Bitolskiot vilaet se sostoi od: Slavjani Albanci Grci Turci Vlasi Evrei sè a pak spored veroispovesta: Hristijani Muslimani

- 321.900 - 292.800 - 117.400 - 87.000 - 59.000 - 6.000 - 885.000 - 519.800 - 359.200

Evrei Sè

- 6.000 - 885.000

(...)

Vo nadopolnuvawe – sproti etnografskata i statisti~kata tablica – sega }e se obidam da gi pretstavam kusite podatoci za pominokot na narodnostite od Bitolskiot vilaet, vo mesnostite, {to tie gi naseluvaat sega, i za me|usebnite nivni odnosi.

Zboruvaj}i za Slavjanite, }e se potrudam da go izjasnam i pra{aweto na nivnata nacionalnost… (...)

Slavjanite (...)

Bugarite go smetaat slavjanskoto naselenie na Makedonija bugarsko, potpiraj}i se vrz toa, {to so doa|aweto vo Misija vo 679 godina na bugarskite ordi, pod vodstvo na Isperih (Asparuh), Bugarite go pot~inile slavjanskoto naselenie pod svojata vrhovna vlast, se zbli`ile so nego, go poprimile negoviot jazik, naravite i na~inot na `ivot i, progoltnuvaj}i gi vo sebe pot~inetite Slavjani od Makedonija, so vreme im go dale i svoeto nacionalno ime. – Srbite pak, trudej}i se da doka`at deka slavjanskoto naselenie vo ovoj kraj e srpsko, a ne bugarsko, uka`uvat na toa, deka sè do doa|aweto na ovaa finsko-tatarska orda, Makedonija bila naselena so Srbi i kone~no preminala vo racete na Turcite vo 1370 g. ne od pod bugarsko, tuku od pod srpsko vladeewe.

Po pra{aweto za etnografskoto poteklo na Makedonskite Slavjani postoi cela literatura od bugarski i od srpski avtori, koi{to gi branat ovie dve sprotivstaveni to~ki na gledawe. Ne vpu{taj}i se vo razgleduvaweto na istoriskoto poteklo na Slavjanite vo Makedonija i interesiraj}i se glavno za toa {to tie pretstavuvaat za samite po sebe vo sega{no vreme jas, niz mojot dolgogodi{en prestoj ovde, se obiduvam da si go objasnam pra{aweto za nacionalnoto samosoznanie na slavjanskoto naselenie, za vrskite {to postojat me|u nego i Bugarija i Srbija, i za sli~nosta na negovoto nare~ie so bugarskiot i so srpskiot jazici. I jas se uveriv vo toa, deka selskoto naselenie nema nikakvo soznanie za svojata nacionalnost, nemu mu e sovr{eno seedno dali sebesi }e se nare~e bugarsko, ili srpsko. Vo Bitolskiot vilaet ima mnogu sela, {to se sostojat samo od po nekolku ku}i, vo koi del od naselenieto se narekuvaat sebesi Srbi, a drugiot Bugari; postojat duri i semejstva, vo koi{to

edniot sin se pretstavuva kako Bugarin, a drugiot kako Srbin.

Selanite sebesi se pretstavuvaat za Bugari od strav pred revolucionernite bugarski komitet i pred bandite, {to tolku godini ja teroriziraat zemjata; a kako Srbi se pretstavuvaat tie zaradi materijalna korist, bidej}i srpskata propaganda im pla}a{e za toa pari. Koga Srbite se uverija vo toa deka stravot za `ivotot igra pogolema uloga, otkolku privle~nata sila na parite, tie isto taka zavedoa svoi bandi. Kako posilen i pove}e preovladuva~ki element, Bugarite se javuvaat zatoa, {to bugarskata propaganda ja ima zapo~nato svojata dejnost porano od srpskata. U{te pred poniknuvaweto na egzarhot, Bugarite ovde ve}e imale svoi u~ili{ta. A pak so priznavaweto na Egzarhot vo 1872 godina, Bugarite po~naa slobodno da otvoraat svoi crkvi i uspe{no im prezedoa na Grcite so desetina iljadi Slavjanipatrijar{isti, koi{to so radost ja prifa}aa {izmata i se narekuvaa Bugari, zaradi da ja slu{aat bogoslu`bata i da go dobivaat svoeto obrazovanie na eden rodninski, blizok i razbirliv za niv jazik. – Srbite svojata propaganda ovde ja zapo~naa, duri kon krajot na 80-te godini, koga zagubuvaj}i ja nade`ta deka }e ja zavladeat Bosna i Hercegovina, svoeto vnimanie go soredoto~ija vrz Makedonija, no toga{ ve}e mnogumina Slavjani imaa svoja slavjanska crkva i se smetaa sebesi za Bugari. Vozmo`no e skoro so sigurnost da se ka`e, deka celiot sever od Bitolskiot vilaet bi stanal srpski, dokolku srpskata propaganda se zapo~ne{e ovde porano od bugarskata, i dokolku svojata dejnost bi ja zapo~nale pred vozniknuvaweto na Egzarhatot.

Sprotivno na selskoto naselenie, koe{to nema soznanie za svojata nacionalnost, niti pak nekavi vrski so Bugarija ili so Srbija, gra|anite od pogolemite slavjanski centri, kako Prilep, Ohrid, Bitola i dr. odr`uvaat postojani vrski so Bugarija.

Mnogumina od prvencite se vospituvani vo Bugarija, a tamu gi vospituvaat i svoite deca. Bugarija sekoga{ so zadovolstvo im dodeluvala stipendii na Makedoncite vo svoite u~ebni zavedenija i gi primala kaj sebesi na slu`ba. Nie gledame ne mal broj Makedonci, {to zazemaat visoki op{testveni pozicii vo Bugarija, kako na primer biv{ite ministri Genadiev, Radev, Polinov i dr. Okolu 200 oficeri – Makedonci vleguvaat vo redovite na bugarskata armija, a nekolku stotina ~inovniciMakedonci zazemaat mesta vo bugarskata administracija. Site ovie lu|e ja so~uvale vrskata so svoite rodnini ovde, koi na Bugarija gledaat kako na svoja vtora tatkovina. Ovaa klasa lu|e, {to sebesi soznajno se smetaat Bugari, ja so~inuvaat glavnata

sila na Bugarija vo Makedonija i nejzinata prednost pred Srbite, koi{to nemaat takov svoj element vo Bitolskiot vilaet osven edinstveni u~itelite i u~itelkite, {to se dojdeni od Srbija. [to se odnesuva do slavjanskoto makedonsko nare~je, toa e sli~no i na bugarskiot i na srpskiot jazici. Vo Bitolskiot vilaet ima dva dijalekta: na „Brsjacite“ i na „Mijacite“. Prviot od niv, najpove}e rasprostranet, e sli~en so bugarskiot. Mija~kiot dijalekt pak, koj{to se so~uval samo vo nekolku sela od Bitolskata i Debarskata kaza, potsetuva na srpskiot jazik. No i brsja~kiot dijalekt vo fonetski odnos e sli~en na srpskiot, makar {to po formata i po konstrucijata na zborovite ima pove}e zaedni~ko so bugarskiot jazik. Voop{to, neophodno e da se odbele`i, deka sli~nosta na jazikot na Makedonskite Slavjani so bugarskiot ili so srpskiot zavisi, glavno od vlijanieto na u~ili{teto. Toj e mnogu pove}e blizok so bugarskiot tamu, kade {to bugarskite u~ili{ta so godini nego go rasprostranuvale i go propagirale, a malku se razlikuva od srpskiot vo kruzite, kade {to Srbie imaat otvoreno svoi u~ili{ta i gi istisnale Bugarite. Kako {to se gleda od etnografskata tablica, vo Bitolskiot vilaet ima okolu 321.900 du{i Slavjani, od koi 205.200 se smetaat sebesi Bugari, 90.000 Grci, 14.000 Srbi i okolu 2.600 du{i, {to `iveat vo Debarskiot sanxak – Albanci.410 Neofit,411 25 juni 1910 godina Od nekoe vreme navamu, kako {to ve}e Ve izvestiv nekolku pati, rabotite vo eparhijata, a osobeno tuka (vo Skopje – b. r.) ne odat kako {to treba. Eparhiskiot sovet… re{i da vi isprati pismo vo koe ostro ja osuduva kandidaturata na porane{niot skopski mitropolit Teodosij, i me|u drugoto vo protestot, po moja sugestija, pi{uva: „Revoltirani ~itame po vesnicite deka edna grupa bezo~nici saka po sekoja cena da go natera naselenieto – glasa~ite vo Skopskata eparhija da go vratat tipi~niot inaet~ija Teodosij za mitropolit na Skopskata eparhija. Toa e istiot onoj Teodosij koj pred 17-18 godini saka{e da ja oddeli Skopskata eparhija od Egzarhijata i da se proglasi za nezavisen mitropolit.

Za taa cel toga{ toj napravi poseben pe~at vo koj gi izbri{a svetite za nas zborovi „Bugarska egzarhija“ i nape~ati svoi kr{telni svidetelstva, vuli i drugi dokumenti; ne gi ispolnu410 411

Ibidem, 95-99, 102-105.

Arhimandrit, egzarhiski mitropolit vo Skopje.

va{e okru`nite pisma i rasporedbite na Egzarhijata i drugo. (...)

Nie najostro protestirame protiv postavuvaweto na negovata kandidatura za skopski mitropolit, bidej}i go navreduva bugarskoto ~uvstvo na naselenieto“.

Za `al, Va{e Bla`enstvo, ako Eparhiskiot sovet ima takvi lu|e so zdrav razum, ne e toa slu~aj so nekoi esnafski sredini, koi se pod vlijanie na u~itelot g. Petar Pop Arsov, koj si vnu{il vo glavata deka e voda~ na narodot. Toj postojano zboruva protiv Egzarhijata i nejzinoto na~alstvo, vklu~uvaj}i me i mene, i gi pottiknuva esnafite da ja poddr`at kandidaturata na mitropolitot Teodosij, za{to toj svoevremeno postradal branej}i gi interesite na Makedoncite. (…) Od nekoi ~lenovi na Sovetot razbrav deka Krste Petkov, onoj {to svoevremeno trgna so „misirkov{tinata“, od nekoj svoj rodnina {to `ivee tuka, vo Skopje, pobaral da go povrze so u~itelot Petar Pop Arsov… Toj gospodin Krste Misirkov na svojot rodnina mu iska`al vo pismoto `elba da se vrati vo Makedonija, poto~no da dojde vo Skopje {tom }e se oslobodi Makedonija. Sakal ~ovekot da bide profesor na skopskiot univerzitet(?!). Ako e toa vistina, a nema zo{to da me la`at, toga{ samiot zaklu~ete kakva opasnost £ pretstoi na bugar{tinata vo ovie istoriski vremiwa. Zamislete si da se zdru`at zaedno „misirkov{tinata“ na gospodinot Krste, „separatizmot“ na Negovoto Visokopreosve{tenstvo Teodosij i „avtonom{tinata“ na gospodinot Petar Pop Arsov!

Na mislewe sum… da se otfrli kandidaturata na Negovoto Visokopreosve{tenstvo g. Teodosij, so {to bi se izbegnala edna opasnost od nesetni razmeri za bugarskoto delo vo Makedonija.412 A. Kalmikov, 22 juni 1912 godina Bugarskata partija bara avtonomija na Makedonija. Turcite smetaat deka po nea }e dojde aneksijata. Protiv toa e te{ko da se sprotivstavi. Balkanskata federacija se javuva edvaj li ne kako edinstven izlez od ovaa zapletkana polo`ba na neprijatelskite vlijanija. No, pra{aweto za federacija izleguva od grani-

412

Dokumenti za borbata, tom prvi, 468-469.

cite na makedonskiot `ivot, koj{to ja nosi vrz sebe sevkupnata te`ina na politi~kite uslo`nuvawa.413 Programsko pismo od Bitola, 15 avgust 1912 godina Petstotini godini Slovenomakedoncite `iveat pod turskata vlast, no nikoga{ gonewata i sistematskoto istrebuvawe na ovoj nesre}en i trudoqubiv narod ne doa|ale do takvi ~udovi{ni razmeri kako vo dene{no vreme. Po osloboduvaweto na Bugarija so ruska krv i so ruski pari, mnozina Makedonci po~naa da u~at po bugarski (vo Makedonija i vo Bugarija) i za kuso vreme se obrazuva silen inteligenten proleterijat. Tie po~naa da mislat i da razmisluvaat po bugarski i besprekorno da gi ispolnuvaat site barawa na bugarskata vlada i na Egzarhijata, da bidat u~iteli i sve{tenici vo Makedonija, da mu objavuvaat na celiot svet deka vo Makedonija `iveat samo Bugari. Tie bea prvite lastovi~ki na bugarizmot, tie se javuvaat i prvi vinovnici za razdrobuvaweto na slovenskoto naselenie. Ovie pioneri na bugarizmot otprvin rabotea po miren pat (preku u~ili{tata i crkvite), no koga Bugarija stana gore-dolu samostojna dr`ava slikata na mirnata propaganda vedna{ se izmeni: bugarskite agenti od Makedoncite i od Bugarite po~naa da se odnesuvaat vo Makedonija kako kaj sebe vo Bugarija. Tamu, kade {to potkupot na turskite ~inovnici ne pomaga{e, tie nasilno, so ogin i me~, go teraa slovenskoto naselenie da ~ita po bugarski i da se vika Bugari. Za ovaa cel vo Sofija be{e obrazuvan Makedonski komitet (poto~no – bugarski) {to so bugarski pari, so dozvola od bugarskata vlada, ja ispolnuva{e smrtnata kazna… nad onie Makedonci {to ne sakaa da ~itaat na za niv nerazbirliviot bugarski jazik i ne sakaa da se narekuvaat Bugari.

Srbija, nao|aj}i se pod presata na ekonomskiot gnet od Avstro-Ungarija, po silata na zakonot za samoodr`uvawe (izlez na moreto – Solun), isto taka po~na da propoveda srbizam vo Makedonija…

Grcite u{te odamna ne dremea i dejstvuvaa pred turskite vlasti po site pravila na vizantiskata zloba i lukavost.

I taka, vo Makedonija ve{ta~ki se sozdadoa, pokraj gr~kata propaganda, u{te dve – bugarskata i srpskata. Vo posled413

tom, 298.

Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i dele`ot, sedmi

no vreme vo Makedonija dobi pravo na gra|anstvo i romanskata propaganda. Do pojavuvaweto na bugarskata i srpskata propaganda Slovenomakedoncite sekoga{ velea deka tie se – Sloveni i nikoga{ ne se nare~uvaa Bugari, Srbi ili Grci; u~ea tie po gr~ki i po slovenski, no si zboruvaa na ~ist slove-nomakedonski jazik. Sega se pojavuva pra{aweto: kako Makedon-cite, koi{to porano se vikaa Sloveni, sega se nare~uvaat Srbi, Grci i Bugari? Za da odgovori ~ovek na ova pra{awe, treba, prvo, da bide vistinski Makedonec, vtoro, sovesta i ~esta da ne mu se na izdr{ka kaj Bugarite, Srbite i Grcite… Turskata administracija, do pojavuvaweto na Mladoturskata konstitucija, `ivee{e kako parazit na makedonskoto telo… Pokraj toa, ovaa proda`na administracija `ivee{e {iroko od mitoto na bugarskata, gr~kata i srpskata propaganda. Na primer, vo Bitolskiot vilaet vo edno od selata Makedoncite u~ea na gr~ki, no si zboruvaat na slovenomakedonski (Turcite gi nare~uvaat Urum-mileti – „Grci“). Se pojavuvaat kaj turskiot ~inovnik egzarhistite i mu davaat potkup; turskiot ~inovnik gi proglasuva Makedoncite deka ne se Grci, ami Bugari i deka se dol`ni da u~at na bugarski. Gr~kiot u~itel mora da si odi, na negovo mesto doa|a bugarski u~itel. Ako po~nat Makedoncite da se protivat, na pomo{ na bugarskiot u~itel mu doa|a tajniot bugarski komitet; }e isfa}a no}e nekolku vidni i nevooru`eni Makedonci, }e gi odnese v planina i tamu bespo{tedno gi ubiva; istoto toa potoa se povtoruva so Srbite. Grcite, Bugarite i Srbite mo`e da se sporedat so „mrtvite du{i“ na Gogoq, no so taa razlika {to ^i~ikov gi kupuval imiwata na umrenite selani i ne gi prepraval, a Bugarite, Srbite i Grcite gi kupuvaat od Turcite imiwata na `ivite Makedonci, no so pravo makedonskoto - ski da go izmenuvaat na -ov, -i} i -idis… Drugiot na~in za zgolemuvawe na hartija na srpskata, bugarskata i gr~kata nacija (za smetka na Makedoncite), kako {to ve}e spomenav gore, toa e ekonomskata zavisnost od sosednite dr`avi. Desetici iljadi makedonski rabotnici sekoja godina odat na pe~alba vo Bugarija, Srbija i Grcija. Koj vo Grcija ne saka da se vika Grk, vo Srbija Srbin, vo Bugarija Bugarin, toj ne mo`e da go zaraboti par~eto leb vo ovie „bratski“ zemji. Ima slu~ai, koga od trojca ednokrvni bra}a edniot mora da se vika Grk, drugiot Srbin, tretiot Bugarin, spored toa kade odat tie na pe~alba. Koga ve}e spomenatite metodi ne gi postignuvaat celite, toga{ vo Makedonija se pojavuvaat vooru`enite bugarski, gr~ki i srpski ~eti i so gruba sila i so oru`je v race gi teraat Makedoncite da preminuvaat od edna nacija vo druga. I toga{ zapo~nuva vistinsko bratoubistveno istrebuvawe na Makedoncite…

Da £ se pomogne na ovaa nesre}a mo`e samo na sledniot na~in: 1) Energi~no zastapuvawe na bratska Rusija vo polza na Makedoncite.

2) Uni{tuvawe na bugarskata, srpskata i gr~kata propaganda vo Makedonija.

3) Otvorawe u~ili{ta na slovenomakedonski jazik.

4) Obnovuvawe na crkovnata nezavisnost (aftokefalnata slovenomakedonska crkva vo g. Ohrid).

5) Sloboden razvitok na nacionalnata svest, t. e. na svesta deka Slovenomakedoncite se eden i nedeliv narod…

6) Vo imeto na humanosta, ~ove~koto dostoinstvo i qubovta kon svojata tatkovina, makedonskata inteligencija treba edna{ za sekoga{ da ja prekine sramnata proda`ba na svojata sovest i ~est na bugarskite, srpskite i gr~kite pazari.

7) [iroka vnatre{na samouprava na Makedonija...414 Aleksandar V. Amfiteatrov, 1912 godina Po ruskata vojna, Turcija na stariot re`im definitivno se pretvori vo „bolen ~ovek“, a okolu smrtniot odar nejzin se naslednicite na izvr{itelite na o~ekuvaniot testament. Idnite sudbini na Makedonija po~naa da zavisat ne samo od voljata na samata Turcija, kolku od presretlivosta na evropskoto staratelstvo. Poslednava XIX vek ja nau~i preku Germanija, Italija, Grcija, barem donekade da smeta na pravoto na nacionalno samoopredeluvawe. I ete - site dr`avi i zemji {to grani~at so Makedonija po~nuvaat vo nea – bo`em tr~awe za nagrada ili skokawe preku – zasilena propaganda na svoite narodnosti. Se gri`at, kolku {to imaat sredstva i mo}, da ja ubedat Evropa so vistina i laga deka bo`em nacionalnoto samoopredeluvawe na Makedoncite nadviva vo nivna korist, a ne na sosedniot narod.

Bugarite, vo toj odnos, gi isprevarija site svoi sopernici.

Za da stane Makedonija bugarska, treba{e da gi pobugarat Makedoncite. I ete, po Bugarsko-srpskata vojna od 1885 g., najgolemite sili i zna~itelni `rtvi na bugarskiot dr`aven organizam se svrtuvaat kon bugarizacija na makedonskite Sloveni. Bugarski 414

Bla`e Ristovski, Istorija na makedonskata nacija, 378-381.

agent e sve{tenikot, u~itelot, komitata, ~etnikot stanuva tajna vlada na zemjata i bo`em nejzina du{a.

Vo po~etokot propagandata ode{e izvonredno uspe{no.

Miqukov, koj ja poseti Makedonija kon krajot na devedesettite godini, gleda na nea premnogu niz bugarski o~ila i – kako {to veli – gi proglasi site Makedonci za krvni Bugari. Toj ja zatekol Makedonija tolku dlaboko i bleskavo bugarizirana, {to ne e ~udno oblekata da ja primil kako telo – kulturata za narodnost. (...)

Statistikite za Makedonija se zbunuva~ki, tendenciozni, fantasti~ni. Pa i pokraj toa, duri i spored gr~ki izvori lesno e da se vidi deka Elinite vo makedonskite vilaeti se malcinstvo.

Poradi toa {to, za da nametnat mnozinstvo, Grcite morale da pribegnat kon dovolno bezobyirno falsifikuvawe, zapi{uvaj}i gi kako svoi site patrijar{isti-slavenofili. To est Slovenite {to ne go primile egzarhatot i koi ostanale verni na konstantinopolskiot patrijarhat, iako govorat samo po slovenski. Na toj na~in Grcite go primile sfa}aweto na nacionalnosta isto kako Turcite: veroispovedta e narodnost. Patrijar{ist – zna~i Grk.415 Ivan Me{trovi},416 1912 godina Mi raska`uva{e deka Makedoncite, tuku govorej}i ja objektivnata vistina, ne se ni Bugari, ni Srbi, tuku makedonski Sloveni, koi govorat na svoj poseben makedonski jazik ili nare~je. …Na{iot svet, re~e, be{e samo „Makedonski hristijani“, potoa stana, koga se razvi gr~kata propaganda, „Makedonski hristijani Slavjani“. Nam ni be{e seedno koja hristijanska zemja }e ni pomogne da se oslobodime od Turcite. Jas sum roden vo Bitola. Vo Bitola ima{e nekolku gimnazii: turska, gr~ka, srpska i bugarska. Nam, na Slovenite, ni be{e seedno vo koja slovenska gimnazija (}e u~ime). Jas, na primer, so mnogumina svoi drugari, koi{to posle stanaa Bugari, u~ev vo srpska gimnazija.

Vistina e deka profesorite vo gimnazijata ni zboruvaa oti sme Dokumenti za borbata, tom prvi, 525-526.

Ivan Me{trovi} (1883-1962) – poznat hrvatski i jugoslovenski skulptor. Se raboti za izvadok od se}avawata na umetnikot za razgovorite so Dimitar Rizov, op{testven deec, novinar i diplomat po poteklo od Makedonija.

415 416

Srbi, kako i na onie vo bugarskata gimnazija oti sme Bugari, no nie vo sebe si mislevme, a toa i doma ni go zboruvaa: seedno, neka prika`uvaat tie, no nie sme si makedonski Sloveni hristijani...417 Nace Dimov,418 1913 godina Razgleduvaj}i go makedonskoto pra{awe od politi~koto gledi{te, jas nema da gi ~epkam starite vremiwa, a }e gi zemam samo onie momenti koga slovenstvoto tolku se ra{irilo i gi naselile ne samo Makedonija, Bugarija i Srbija tuku i cela Elada duri do Jadranskoto More. (‌) Vo ovoj moment gledame deka Srbite, blagodarej}i na geografskata polo`ba i politi~kite kombinacii so poddr{ka na bratska Rusija, si imaat kralstvo.

Bugarite si imaat carstvo, izvojuvano so ruska krv, a Makedoncite, blagodarej}i na konkurentite, si ostanuvaat pod turskoto ropstvo. Osven toa, nesre}nite Makedonci nastradaa u{te i poradi toa {to, nao|aj}i se pod turskoto ropstvo, tie bea obikoleni od site strani ekonomski i nemaa dr`avna organizacija za pomo{ na u~ili{ta i u~ebni institucii. Osuden otprvin pod rimskoto vladeewe, a potoa vizantiskiot pritisok i najposle turskoto ropstvo, stra{noto ime M a k e d o n e c s i nao|a{e pribe`i{te od pokolenie vo pokolen i e s a m o v o m a k e d o n s k i t e s r c a. [to se odnesuva za makedonskiot jazik, Turcite nego otprvin go narekuvaa gr~ki i gi poddr`uvaa gr~kite u~ili{ta i crkvi, a koga pri prerodbata na Slovenskata egzarhija be{e priznata bugarskata narodnost, Turcite mislea deka so delewe na makedonskiot narod vo {kolski i crkoven odnos }e im dade mo`nost da ja odr`at svojata vlast vo Evropa, ne {tedea sredstva i pravea sè {to slu`e{e kako materijal za odzemawe na jazikot i kulturata na makedonskiot narod. Ete zo{to Makedoncite bea prisileni da se pot~inat i da gi davaat svoite deca vo gr~kite, srpskite i bugarskite u~ili{ta. Poradi toa vo Makedonija nastana takva polo`ba {to eden i ist makedonski narod go narekuvaat Grk, Srbin i Bugarin samo zatoa {to eden go priznava gr~kiot patrijarh i mu se moli na Boga vo gr~kite crkvi, a drug odi vo Dokumenti za borbata, tom prvi, 539.

Nace Dimov (1876-1916) ‥ kulturno-nacionalen deec, brat na Dimitrija ^upovski, ~len na MNLD vo Sankt Peterburg.

417 418

slovenska crkva. V o e d n i i i s t i g r a d o v i i s e l a s v e {tenicite {to dobivaat plata od Bugarskata e g z a r h i j a s e n a r e k u v a a t B u g a r i, onie pak {to d o bivaat plata od Srpskata mitropolija se nar e k u v a a t s e b e S r b i, i slovenskoto makedonsko naselenie {to odi vo edno ili drugo u~ili{te ili crkva se narekuva sebesi Grk, Srbin ili Bugarin...

Turskite diplomati si mislea deka za spasot na Turskata Imperija e neophodno da se poddr`uva razedinuvawe pome|u Makedoncite. (...)

Od sevo ova {to go iska`av smeam da re~am deka Makedoncite imaat stoprocentno pravo na samostojnost i na toa da ne bidat podlo`eni na raspar~uvawe pome|u Grcite, Srbite i Bugarite. Ne obyiraj}i se na toa, srpskata, gr~kata i bugarskata vlada, zaradi pro{iruvawe na svoite granici na makedonska teritorija, ne {tedat sredstva i gi istrebuvaat Makedoncite {to ne sakaat da se narekuvaat Srbi, Grci i Bugari i onie {to ne znaat da zboruvaat srpski i gr~ki. (…)

Makedonskiot narod nema da se pomiri ni so onie {to se stremat da mu go odzemat jazikot, obi~aite i prirodniot streme` da bide sloboden stopan vo svojata ku}a.419 Memorandum na Makedoncite od Sankt Peterburg, 7 juni 1913 godina Makedoncite postojano vo tekot na vekovite vostanuvaa i se borea za nezavisnot i sloboda i so svojata uporna borba pomognaa na osloboduvaweto na Srbija, Grcija i Bugarija…

Namesto taa Makedonija, proslavena od Aleksandar Makedonski, osvetena od apostolot Pavle, oblagorodena od dejnosta na svetite bra}a Kiril i Metodija, obedineta od slavniot car Samuil, braneta od hrabriot Dobromir Strez, ovekove~ena od Marko Krale, obleana od krvta na milioni ma~enici za slobo419 N. D. Dimov†, Glava I. Istori~eskій o~erkъ Makedonіi i makedonskihъ slavяnъ. Glava II. Pri~inì vozniknoveniя ~etni~eskago dvi`enія vъ Makedonіi. Glava III. Politi~eskій obzorъ Makedonii i makedoncevъ.

Dokladъ, pro~itannый vъ S.-Peterburgskomъ Slavяnskomъ blagotvoritelьnomъ Obщestvø 8 fevralя 1913 goda. S.-Peterburgъ, 1913, 12-13, 15-16.

Prevodot e na prireduva~ite.

data, namesto Makedonija edinstvena, celokupna, slobodna, evropskata diplomatija i so nea i vie, na{i bra}a – sojuznici i osloboditeli, nè raskinuvate na par~iwa i gi gazite na{ite sveti ideali… (...)

Setete se deka raskinata Makedonija }e bide me|u vas ve~no jabolko na razdorot… (...)

Vo imeto na prirodnoto pravo, vo imeto na istorijata, vo imeto na prakti~nata celesoobraznost nie ve molime vas, bra}a, da go primite na znaewe slednovo: 1. Makedonija e naselena so ednorodno slovensko pleme {to si ima svoja istorija, svoj bit, svoja nekoga{na dr`avnost, svoi ideali, pa poradi toa i svoe pravo na samoopredeluvawe.

2. Makedonija vo svoite etnografski, geografski i kulturno-istoriski granici mora da bide samostojna dr`ava so vlada odgovorna pred narodnoto sobranie.

3. Makedonskata dr`ava treba da pretstavuva oddelna ramnopravna edinica vo balkanskiot sojuz pri zaedni~kite carinski granici.

4. Vo crkoven odnos neophodno e da se obnovi vo Makedonija drevnata Ohridska avtokefalna crkva koja bi bila vo kanonska vrska so drugite pravoslavni crkvi: gr~kata, ruskata, bugarskata, srpskata, romanskata i sirisko-arapskata.

5. Zaradi podrobno razrabotuvawe na vnatre{nata uredba na makedonskata dr`ava treba vo najskoro vreme, pod pokrovitelstvo na dr`avite, vo gradot Solun da bide svikano narodno pretstavni{tvo (nacionalno osnova~ko sobranie), izbrano so op{to glasawe.420

420 „Makedonskій golosÍ“, I, № 1, S.-PeterburgÍ, 9 Юniя, 1913, 17-19.

Prevodot e na prireduva~ite.

Dimitrija ^upovski421, 27 juni 1913 godina V~era{nite sre}ni sojuznici–bra}a po krv, sega se svirepi yverovi, neprijateli, vo `estoki sudiri se ma~at, se tepaat, se ubivaat me|usebno…

Vo {to e pri~inata na vakvata promena?...

Pri~inata na zlostorni~kite krvavi borbi – za `al, toa si ti, tatkovino – majko!

Ako sojuznicite–bra}a vojuvaa pred toa za osloboduvaweto na nas – Makedoncite od pod turskoto ropstvo. Kako {to tie zboruvaa – sega, otkako nè oslobodija nas, bra}ata vojuvaat me|u sebe poradi toa {to sekoj od niv saka da ja prostre svojata raka vrz pogolemiot del od na{ata zemja – Makedonija.

Ne se spogodija za podelbata na na{ata zemja, na na{iot imot, na na{iot `ivot, Bugarite, Srbite i Grcite se tepaat za da nè razdelat i pot~inat zasekoga{ pod svoja vlast. (...)

Odamna, odamna ti tvrdat tebe deka tvojata du{a – ne e tvoja, tuku na tvojot sosed, deka tvojot lik mora da se odrazuva vo tu|oto, a ne vo tvoeto `ivotno ogledalo. Kogo od nas, Makedoncite, ne nè uveruvale deka sme tu Bugari, Srbi ili Grci…

No nie ne sme toa, tuku sme oddelen narod so svoe sopstveno ime – S l o v e n o-M a k e d o n c i. (...)

Deca na Makedonija! Go slu{ate li `alniot glas na va{ata majka, na tatkovinata? Slu{ate li za {to taa pla~e? Za vas, za zlatnata sloboda na va{iot duh, na va{iot jazik i na narodniot `ivot – za slobodata koja stoi povisoko od site slobodi politi~ki i ekonomski. Pla~e taa zatoa {to saka vo va{ata ku}a da si bide va{ata pravda. (...)

Dimitrija ^upovski (1878-1940) – poet, publicist, redaktor, kartograf, istori~ar, leksikograf, osnova~ i pretsedatel na MNLD vo Petrograd.

421

Makedonci! Na{a dol`nost i na{a sveta obvrska e da im izjavime na bra}ata Rusi, Bugari, Srbi, Grci – i na celiot svet deka nie sme oddelen od niv slovenomakedonski narod, koj niv gi saka so ednakva qubov!

Makedonci! – Zaedno so verigite na turskoto ropstvo, koe go okovuva{e na{eto telo, nie sme dol`ni da gi otfrlime i bugarskite, i srpskite, i gr~kite okovi {to ja ubivaat na{ata du{a!

Makedonci! Sega nastapuva na{iot Veligden, na{eto posledno voskresenie, - toga{ toa voskresnuvawe neka bide i na teloto i na na{iot duh, zo{to Hristos voskresnal ne samo so duhot tuku i so teloto.

Makedonci! – Da bideme dostojni na svoite pradedovci i da si go zaslu`ime priznanieto od potomstvoto, koe vo sprotivno }e nè prokolne, ako nie sega staneme jani~ari na svojata rodna zemja, na na{ata mila Majka – Makedonija.422 Pismo od Debar, 10 oktomvri 1913 godina Nie go pre`ivuvame sega ona {to ne stana vo niedna od minatite vojni. Za vreme na vojnata me|u Srbite i Turcite, nie im pomagavme na Srbite i poradi toa vo po~etokot nivnite odnosi sprema nas bea podnoslivi. Vo momentot na srpsko-bugarskata vojna nie stoevme nastrana. No vo tekot na nekolkute dena na albanskoto navleguvawe vo Makedonija, vedna{ nas nè stavija me|u dva ogna; nie po~navme da trpime nesre}i i napadi od dve strani.

Koga Albancite vlegoa vo Debar, koj, od nepoznati pri~ini, nabrzina, be{e napu{ten od srpskite vojski, toga{ nekoi Makedonci, naivno poveruvaa, deka Albancite ni go nosat dolgoo~ekuvanoto osloboduvawe. No naskoro, ovie optimisti, treba{e da se razo~araat. Albancite po~naa da gi ograbuvaat makedonskite ku}i, i so svoeto nadmeno dr`ewe na pobediteli, koi go preziraat mirnoto naselenie, poka`aa deka tie se isti takvi neprijateli na Makedonija, kako i drugite. Osven toa, Albancite so sila ja vrbuvaa na{ata mladina vo svoite odredi za borba protiv Srbite, so neposlu{nite pak, se raspravaa na svoj

Upravda, Kъ Makedonskomu narodu, „Makedonskій golosÍ (Makedonski glas)“, I, № 2, S.-PeterburgÍ, 27 Юniя, 1913, 25-28. Prevodot e na prireduva~ite.

422

na~in. Naskoro potoa, pogolemiot del od niv se povele~e kon sever.

No samo po edna nedela, zapo~naa da se vra}aat srpskite vojski, i razbienite Albanci, se svrtea kon doma, nazad. Na Srbite {to vlegoa vo Debar (delovi od polkovite 7, 13, 19 i 20), kako prva dol`nost im be{e da se pozanimavaat so nesre}noto mesno naselenie. Formiraa voen sud i po~naa da baraat i da mu predavaat lu|e, koi, bo`em, im pomagale na Albancite, a vsu{nost gi fa}aa i im se odmazduvaa, poradi svojata omraza sprema beaza{titnite Makedonci, koi im se neprijatni na Srbite, poradi baraweto na svoite prava i avtonomija.

Sega rascuteniot na{ grad Debar e pretvoren vo urnatini.

Naselenieto delumno e istepano, delumno se razbega na razni strani). Mijacite koi ostanaa, se o~ajani. Nikoj ne znae {to }e stane ponatamu, i kakvi u{te u`asi }e do~ekame nie od na{ite bra}a – osloboditeli Srbi, koi se ~uvstvuvaat napolno neodgovorni.

Debranec423 Dimitrija ^upovski, 1913 godina Vo vreme na turskoto gospodstvo makedonskite Sloveni za seto vreme ne prestanuvaa da vodat svesna i uporna borba, otprvin za svojata nezavisnost, a otkako kone~no bile pokoreni od Turcite, za svoeto osloboduvawe od turskiot jarem… Tie zemale u~estvo i vo osloboditelnite borbi na svoite sosedi – Srbite, Grcite i Bugarite - ~ija{to sloboda bila izvojuvana so usilbite i so pomo{ta i od Makedoncite…

Berlinskiot kongres koj go predade makedonskiot narod kako `rtva na odmazdata na razbienite Turci, koi znaeja kakva uloga igraa makedonskite odredi vo za niv nesre}nata vojna, predizvika eksplozija na o~ajnost i negoduvawe po cela Makedonija.

Celiot narod, kako eden ~ovek, se krena i zapo~na neramna borba protiv Turcite za svoeto osloboduvawe. Vostanieto trae{e pove}e od edna godina i zavr{i, se razbira, so pobeda na ozlobenite Turci, koi najsposle, ja razurnaa taa nesre}na zemja…

Makedonski glas /Makedonskій Golosъ/. Organ na privrzanicite na nezavisna Makedonija 1913-1914. Prevod od ruski jazik, Skopje, 1968, 169170.

423

Bez ogled na vakvoto krvavo zadu{uvawe na vostanieto, osloboditelnata ideja ne gi napu{ti Makedoncite. Site 35 godini, kolku {to izminaa od Berlinskiot kongres, pa sè do sega{nava vojna, se edna krvava stranica na neprekinata gigantska borba na makedonskiot narod za svoeto osloboduvawe…

Samo za edno petletje – 1898 do 1903 godina – ima{e pove}e od 400 sudiri me|u Makedoncite i Turcite. (...)

Vnatre{nata organizacija i ponatamu usileno se podgotvuva{e za novo vostanie pod parolata „Makedonija na Makedoncite“, a narodot, izma~en od turskite yverstva, so zadovolstvo stapuva{e vo revolucionernoto dvi`ewe... (...)

Na toj na~in Makedoncite, po odnos na Bugarija, Srbija i Grcija i Crna Gora, se pojavija kako sojuznici vo sega{nata balkanska vojna. Voop{to, vo taa vojna u~estvuvaa pove}e od 100.000 Makedonci, ne zemaj}i ja predvid pomo{ta od celoto naselenie {to toa im ja uka`uva{e na sojuznicite za svoeto osloboduvawe.

Pravdata bara, koga ve}e Makedoncite se borea protiv Turcite za svojata sloboda pod parolata „Makedonija na Makedoncite“ i im pomognaa vo vojnata na sojuznicite, toga{ treba i od Balkanskiot sojuz interesite na Makedonija da se priznaat i zadol`itelno da dobijat svoe zadovoluvawe vo vid na avtonomija.

Vo tekot na re~isi 20 vekovi makedonskiot narod sekoga{ i pri site okolnosti se stremel kon sloboda i kon samostojnost…

No ovoj slobodoqubiv narod ne misle{e samo na svojata sloboda: site revolucii, site vojni za osloboduvawe na slovenskite sosedi ili duri samo na istovernicite kako, na primer, Grcite, nao|aa vo nego plamen odziv. Makedoncite toga{ gi napu{taa svoite nivi, svoite ku}i, svoite `eni i deca i odea da umiraat za tu|oto delo kako za svoe… Koj od Bugarite, Srbite, Grcite }e se osmeli da go odre~e ovoj fakt? (...)

Najva`en centar na hristijansko-nacionalnata kultura na Makedonija stanal gradot Ohrid, so svojata pro~uena Ohridska arhiepiskopija, koja{to vrz urnatinite na Justinijana ja obnovil golemiot makedonski car Samuil, so istite prava {to gi imala i poslednata... (...)

Pobedni~kiot elinizam, ugasnuvaj}i go posledniot plamen na narodniot crkoven `ivot, vo liceto na spomenatata arhiepiskopija, gi vlo`i site sili za obezli~uvawe i elinizirawe na makedonskiot narod...

Seto toa predizvika silen otpor od strana na makedonskite Sloveni, koi{to zapo~naa dolga borba za obnovuvawe na svojata nacionalna crkva, borba na slovenstvoto so elinizmot, koja dovede do toa, {to Bugarite vo 1872 godina uspeaja da obrazuvaat egzarhija (avtonomna crkva). Kon nea se priklu~ija i mnogumina Makedonci, bidej}i na Bugarite im be{e dozvoleno po cela Makedonija da osnovaat crkvi i u~ili{ta i Makedoncite moraa da go izbiraat od dvete zla pomaloto: makar i tu|a, no slovenska crkva. Makedoncite ne uspeaja i do denes da ja obnovat svojata ohridska avtonomna crkva.

Na toj na~in, kon pogubnoto vlijanie na gr~kata patrijar{ija se nadovrza, ne pomalku pogubnoto vlijanie na egzarhijata, koja gi vlo`uva{e site usilbi za pobugaruvawe na makedonskite Sloveni. Preku toj svoj organ (egzarhijata) bugarskata vlada cvrsto gi sproveduva{e svoite {ovinisti~ki idei, ne zapiraj}i se pred nikakvi sredstva.

Naselenieto na nesre}nata zemja po~na da trpi pritisoci od dve strani. No i toa ne be{e dosta… Borbata na Grcite i Bugarite za zavladuvawe na Makedonija ja predizvika na borba i tretata strana – Srbite, koi, gledaj}i deka nikoj ne se zastapuva za Makedoncite, izdejstuvaa od Turcite pravo da {irat vo zemjata i svoja propaganda, sozdavaj}i „srpski“ narod tamu kade {to nikoga{ go nemalo. (...)

Site ovie bugarsko-srpsko-gr~ki nacionalnosti bea sozdavani iskustveno so pomo{ta na celi reki zlato, koi{to te~ea od zainteresiranite dr`avi vo xebovite kako na turskite ~inovnici, taka i na oddelni Makedonci koi za pari ja prodavaa svojata tatkovina ili rabotea nekoristoqubivo kako slepi orudija vo polza na tu|i dr`avi, pod vlijanieto na tamu dobienoto vospitanie i obrazovanie.424

D. ^upovskій, Makedoniя i Makedoncы. (Kulьturno-istori~eskій obzorъ Makedonii, „Makedonskій golosÍ (Makedonski glas)“, I, № 1, S.PeterburgÍ, 9 Юniя, 1913, 3-13. Prevodot e na prireduva~ite.

424

Dimitrija ^upovski i Krste Misirkov, 14 avgust 1914 godina Od polovinata na minatiot vek ruskata vlada i ruskoto op{testvo po~naa zasileno da pomagaat za kulturno-nacionalnata prerodba na ju`nite Sloveni. Pokraj drugite balkanski zemji, ne be{e zaboravena i na{ata tatkovina Makedonija. Mnogu Makedonci dobija obrazovanie vo Rusija i se vratija doma za da se borat za slovenska bogoslu`ba i za nacionalno osvestuvawe.

Rusija im pomogna na Makedoncite vo borbata za nacionalna crkva; taa ja oslobodi Makedonija vo 1878 godina, no Sanstefanskiot dogovor be{e poni{ten vo Berlin i na{ata tatkovina, poradi intrigite na neprijatelite na slovenstvoto, povtorno potpadna pod tursko ropstvo. Od vremeto na Berlinskiot kongres po~nuva edna od najte{kite epohi vo `ivotot na Makedonija. (…)

Vo tekot na poslednite dvaeset godini, celosno obzemeni so borbata so Grcite i Turcite, nie, za `al, premnogu im veruvavme na uveruvawata na Bugarite i Srbite za nivnata bratska pomo{ vo na{ata borba za kulturna i nacionalna sloboda na Makedonija. Pod izgovor za bratska pomo{, simpatija i poddr{ka na na{ite streme`i, Bugarite i Srbite, kako {to se poka`a, samo podgotvuvale teren za da si ja pot~inat Makedonija, cela ili eden nejzin del. (…)

Dodeka nie bevme zafateni so borbata si Grcite i Turcite, Srbite i Bugarite bez prekin rabotea vrz sozdavawe privrzanici na srpskite i bugarskite nacionalni interesi kako vnatre vo Makedonija, taka i vo stranstvo, a glavno vo Rusija. Srpskobugarskoto soperni{tvo vo Makedonija sozdade iluzija deka vo Makedonija postojat barem dve slovenski nacionalnosti – bugarska i srpska, {to treba{e da poslu`i kako osnova za srpskobugarski pazarewa i podelba na Makedonija me|u Bugarija i Srbija. Koga stanaa o~igled-ni vistinskite celi na „bratskata“ gri`a na Bugarite i Srbite za Makedonija, voda~ite na makedonskiot narod po~naa gromo-glasno da izjavuvaat za neubedlivosta na srpskite i bugarskite pretenzii sprema Makedonija i za postoeweto edinstvena, nasekade vo Makedonija rasprostraneta slovenska makedonska nacionalnost kako oddelna etnografska i istoriska individual-nost. Voda~ite na Makedoncite, protestiraj}i protiv iskrivuva-weto od Srbite i od Bugarite na vistinata za etnografijata i istorijata na Makedonija, izjavuvaa deka makedonskata nacio-nalna svest e samo

eksploatirana od bugarskata i od srpskata nacionalna propaganda, koi so pomo{ na potkupuvawa sozdavaat svoi privrzanici vo Makedonija, a so pomo{ na srpskite i bugar-skite zdru`enija i so pomo{ na intrigi vo stranstvo sozdavaat privrzanici na podelbata na Makedonija me|u Srbija i Bugarija.

Na{ite protesti ne pomognaa, bidej}i celosno zafateni so borbata so Turcite i Grcite, nie ne mo`evme so ista energija da vodime borba so srpskite i bugarskite intrigi, a i nemaj}i sopstvena dr`ava, ne raspolagame so neophodnite materijalni i politi~ki sredstva za borba so srpsko-bugarskite intrigi vo stranstvo.

Taka, srpsko-bugarskiot spor za Makedonija im pomogna na Turcite i Grcite vo nivnoto ugnetuvawe i navreduvawe na Makedoncite. (…)

Nie se borevme so Turcite i ja dovedovme borbata do kraj, i toa do pobedonosen kraj. Me|utoa, na{ata 20-godi{na borba za sloboda zavr{i so podelba i so novo, u{te polo{o porobuvawe na Makedonija, za koe vinovnici se na{ite bra}a Srbi i Bugari.

Rusija i slovenstvoto ne mo`ea da im se naraduvaat na uspesite na slovenskoto oru`je vo borbata so Turcija. Me|utoa, po pobedata na slovenskoto oru`je sleduvaa golemi razo~aruvawa. Po~naa raspravii me|u sojuznicite za podelba na plenot, a plenot bevme nie, Makedoncite, i na{ata nesre}na tatkovina Makedonija. (…)

Verojatno ne treba dolgo da se doka`uva deka glaven vinovnik za razdrobuvaweto i za novoto porobuvawe na Makedonija ne be{e nikoj drug tuku Bugarite i Srbite... Nie ne mo`evme navreme da go ubedime ruskoto op{testvo deka e prisutno sè {to e potrebno za sozdavawe nezavisna makedonska dr`ava, a imeno: 1) deka raznoobraznosta na naselenieto vo Makedonija voop{to ne e pogolema odo{to raznoobraznosta na naselenieto vo Srbija i Bugarija pred nivnoto osloboduvawe od turskoto ropstvo; 2) deka postoi edna nacionalnost {to go so~inuva mnozinstvoto na naselenieto na Makedonija i koja mu dava etnografsko edinstvo na zemjata – toa e slovenskiot narod – Makedonci, koi vo cela Makedonija pretstavuvaat edna ista, a ne dve ili nekolku nacionalnosti, kako {to tvrdat Bugarite i Srbite; 3) deka Makedoncite voop{to ne se takvi bezvolni i nesvesni slovenski divjaci, koi, spored uveruvaweto na Srbite i Bugarite, vo srpskite i bugarskite u~ili{ta mnogu lesno mo`e da se pretvorat vo Srbi i Bugari. Naprotiv, nie sme sosema oformena nacija, raspolagame

so inteligencija nesporedlivo pogolema i pove}estrana otkolku taa {to ja imaa Srbija i Bugarija pred nivnoto osloboduvawe.

Nie poseduvame mnogu imiwa na op{testveni i kulturni dejci, koi go dadoa `ivotot za slobodata i za kulturata na svojata tatkovina Makedonija. Nie imame drevna i visoka mesna – makedonska kultura, po~nuvaj}i od vremiwata na svetite Kiril i Metodij i nivnite u~enici svetite Kliment, Naum i Gorazd, osnova~i na makedonskata slovenska prosveta, isto taka i od vremiwata na prvata slovenska makedonska dr`ava – carot Samuil, vtorata dr`ava na Dobromir Strez i tretata – na kralot Volka{in i Marko, a i od celiot XIX vek, osobeno od negovata vtora polovina. Na{iot narod, koj ja izdr`a vekovnata borba so Vizantija i so Turcija i so pritisocite na gr~koto sve{tenstvo i na Turcija, e zakalen vo taa nacionalna borba, zatoa toj ne mo`e da bide takov bezvolen, nesvesen i div narod, kakov {to na{ite protivnici se trudea da mu go pretstavat na ruskoto op{testvo.

Srbite, Grcite i Bugarite, otkako ja zavladeaja Makedonija, u{te pove}e se ubedija vo postoeweto na nepokolebliva makedonska nacionalna samosvest zakalena vo borbata, zatoa tie £ objavija naj`estoka vojna na taa makedonska nacionalna samosvest, i voop{to, na makedonskata nacionalna kultura. Srpskata, gr~kata i bugarskata politika vo Makedonija gi naso~ija site usilbi i sredstva na dr`avata vo borba so makedonskiot nacionalizam, so makedonskata prosveta, so makedonskata kultura. Tie gi upotrebuvaat site sredstva, i dozvoleni i nedozvoleni, za da gi pretvorat od niv zavladeanite delovi na Makedonija vo kulturni pustini i na urnatinite na starinskata mesna kultura da ja razvivaat svojata. (…)

Taka, srpsko-bugarskiot spor za Makedonija pretstavuva ve~na zakana za mirot na Balkanot i za interesite na balkan-skoto slovenstvo. Eve zo{to nie, Makedoncite smetame deka sega{nata op{toevropska vojna, koja treba da ja re{i sudbinata na celoto slovenstvo, nema da zaboravi da ja uredi sudbinata i na na{ata tatkovina. (…)

Najpravilno re{enie na makedonskoto pra{awe nesomneno e sozdavawe na nezavisno makedonsko kralstvo, na ~ie ~elo bi bil monarh od slovensko poteklo i so pravoslavna veroispoved.

Nie sakame makedonski kral od Velika Rusija. Nie treba da gi ispravime svoite gre{ki od minatoto, i namesto vo balkanskite dr`avi, potpora treba da barame, i nesomneno }e ja najdeme, kaj velikata osloboditelka na site pravoslavni Sloveni – pravo-

slavna slovenska Rusija. Nie smetame deka najdobro i najpravedno re{enie na makedonskoto pra{awe }e bide da im se odzemat na Srbite, Grcite i Bugarite site makedonski zemji {to gi so~inuvaat porane{nite tri makedonski vilaeti i od niv da se formira novo slovensko, sosema nezavisno balkansko kralstvo – Makedonija, na ~elo na koe bi bil eden od velikite knezovi na ruskiot CARSKI dom, spored NAJVISOKIOT izbor na NEGOVOTO CARSKO VELI^ESTVO CAROT IMPERATOR… So formiraweto vo srceto na Balkanskiot Poluostrov i na granicata na Bugarija, Srbija, Crna Gora, Albanija i Grcija nezavisno makedonsko kralstvo na ~elo so kral od ruskiot CARSKI dom }e bide zavr{eno osloboduvaweto od Rusija na site balkanski narodi i }e mo`e da po~ne sobiraweto na site balkanski pravoslavni zemji vo edna pod `ezolot na balkanska granka na carskata dinastija Romanovi…

Pretstavnik na S. Peterbur{kata makedonska kolonija, koj ja zavr{i S. Peterbur{kata duhovna akademija, urednik-izdava~ na „Makedonski golos“ D. Pavle ^upovski Pretstavnik na Odeskata i Ju`noruska makedonska kolonija, predava~ po istorija i geografija vo Ki{inevskata ma{ka gimnazija na CAROT ALEKSANDAR I Blagosloven, kole{ki sovetnik K. Misirkov425 Krste P. Misirkov, 1914 godina Neka si me~tae Bugarija za svoeto pro{iruvawe. Makedoncite toa ne gi interesira. Na Makedoncite im e potrebno povtorno obedinuvawe i nezavisnost. Na Makedoncite im treba ne golema Bugarija, tuku obedineta i slobodna Makedonija. ]e pra{a nekoj: na kogo, na kakvi toa Makedonci im e potrebno osloboduvawe i obedinuvawe na Makedonija? – Na site Makedonci, i na onie {to `iveat vnatre i na onie {to se nadvor od Makedonija, za{to nositelite na ovaa ideja se plot od plotta na Makedonija, se nao|aat vo tesna vrska so makedonskiot narod, so negovite tradicii, potrebi i ideali.426 425

Krste Misirkov, Pisma 1911-1917. Predgovor i redakcija d-r Rastislav Terzioski. Voved prof. d-r Atanas Vangelov, Skopje, 2007, 83-101.

426 Krste P. Misirkov, Makedonskiot i bugarskiot nacionalen ideal, Sobrani dela, III. Nacionalno-politi~ka publicistika (1910-1926),

Krste P. Misirkov, 1914 godina Ako se zeme predvid deka 1903 godina stoi tokmu na sredinata pome|u po~etokot na makedonskoto ~etni~ko dvi`ewe i negoviot kraj, predizvikan so sojuzni~kata vojna protiv Turcija za osloboduvawe na Makedonija, vo koja zedoa najaktivno u~estvo samite Makedonci, toga{ izleguva deka Makedoncite vo tekot na celi dve decenii vodea ricarska postojana i neprekinata te{ka borba protiv silnata Turcija za osloboduvawe na svojata tatkovina od turskoto ropstvo. I borbava ne be{e bespolezna.

Postepeno taa vode{e kon re{enie na makedonskoto pra{awe vo interes na samite Makedonci: Mirc{tegskata programa, Finansiskata kontrola nad makedonskite vilaeti, Revelskite reformi i dr.

Koga se pojavija Bugarsko-srpskiot, Bugarsko-crnogorskiot i Bugarsko-gr~kiot sojuz i zapo~na Prvata balkanska vojna, na{eto odu{evuvawe be{e beskrajno. Makedoncite od site strani na svetot pobrzaa da zemat u~estvo vo vojnata protiv vekovniot neprijatel. Tie se borea hrabro i im uka`aa su{testveni uslugi na sojuzni~kite armii.

No... skoro stana jasno deka na{ata tatkovina }e bide razdrobena i porobena od sojuznicite. Osloboditelnata vojna skoro se pretvori vo zavojuva~ka vojna i namesto osloboduvawe od ropstvoto, Makedonija be{e razdrobena i potpadna pod novo, polo{o, trojno ropstvo na Srbite, Grcite i Bugarite.427 Voen agent vo Bugarija, 28 avgust 1915 godina Za 4 septemvri e odredeno svikuvawe na site Makedonci na vozrast od 20 do 40 godini za obuka. Makedoncite {to zele u~estvo vo minatata vojna vo makedonsko-odrinskata dobrovole~ka vojska, kako i Serskata i Dramskata brigada, se svikuvaat na trinedelna obuka; tie {to ne u~estvuvale vo vojnata i tie {to bile sosema oslobodeni od voenata slu`ba, se povikuvaat na 45dnevna obuka. Toa predizvikuva golemo nezadovolstvo kaj tuka{-

Podgotovka Bla`e Ristovski. Sorabotnik Biljana Ristovska-Josifovska, Skopje, 2008, 200 (ponatamu: Krste P. Misirkov, Sobrani dela, III).

427 Krste P. Misirkov, Borbata za avtonomija, Sobrani dela, III, 204205.

nite makedonski krugovi i verojatno pogolemiot del od niv nema da se javat na obuka.

Savinski,428 5/18 septemvri 1915 godina Go povikav Vladov i mu soop{tiv deka dvete negovi `elbi iska`ani na 27 avgust se ostvareni i deka jas sega imam pravo da o~ekuvam od nego Makedoncite, i voop{to javnoto mislewe, da ni izlezat vo presret. Smetaj}i gi na{ite ~ekori za navremeni i povolni za Bugarija, toj, kako i Genadiev, prizna deka bilo gre{ka da se nare~e Zadvardarskiot del na Makedonija, deka toa vo o~ite na narodot }e ostavi vpe~atok deka sojuznicite sakaat na Vardar da sozdadat tampon za vo idnina Zadvardarska Makedonija da se oddeli od Bugarija. Jas mu zabele`av deka tokmu toj i negovite drugari se obvrzani da ja objasnat osnovanosta na takvoto tolkuvawe i iskrenosta na namerite na dr`avite, koi so zazemaweto na del od Makedonija dadoa najdobra garancija. Toj go razbra toa i veti deka kontaktite so Makedoncite vo vrska so svikuvaweto na Makedonsko-odrinskata dobrovole~ka vojska }e gi koristi za da gi ubeduva onie {to se somnevaat.429 D-r Abraham Xonston,430 1915 godina Nosiite {to gi nosat makedonskite selanki se najatraktivni. Vo dolgite zimski no}i tie ja predat volnata od svoite sopstveni ovci i tkaat {ajak. (...) Odevme gore dolu, vnatre nadvor, me|u Albanci so beli ke~iwa, Turci so turbani, tvrdokorni Makedonci so izvezeni dolami, Cigani so piratski izgled, Evrei so fesovi, Bugari so nizok rast vo kafeavi doma{no tkaeni objala, visoki Rumunci (verojatno Vlasi) so visoki astraganski {ubari, Srbi so pleteni {apki od doma{na slama...

Barkli i jas i eden zalutan Angli~anec, rudarski in`iner od gorniot del na zemjata, taa ve~er ve~eravme so Konzulot. „Ona {to treba da go zapameti{, kako odgovor, e deka nivniot Bo`i} e slednata nedela, a nivnata Nova godina po edna nedela“ re~e toj. „O~ekuvam neprijatnosti vo Novata godina“, dodade seriozno.

Ruski pratenik vo Sofija.

Ruski dokumenti za Makedonija, 420.

430 ^len na medicinskata hirur{ka ekipa ispratena od Britanskiot crven krst vo Makedonija.

428 429

„Zo{to?“ rekov jas. „Zatoa {to Severna Makedonija treba da stane del od Srbija, zvani~no na prvi januari. Narodot }e izleze na izbori za da izberat ~lenovi na ’Skup{tinata‘“. „No zo{to toa bi predizvikalo neprijatnosti?“ Konzulot se nasmevna i prodol`i da mol~i; no in`inerot, koj{to ima{e oficijalna vozdr`anost, odgovori: „Zo{to! Bidej}i tie }e bidat obvrzani za regrutacija. ]e gi povikaat mladite za da ja zajaknat sogolenata srpska vojska, a tie ne go sakaat toa. Mnogumina od niv se bugarski simpatizeri... prose~niot Makedonec ne e nitu Srbin, nitu Grk, nitu Bugarin.

Toj e ona {to mu odgovara na vremeto. Bo`e! Makedonskoto pra{awe! ]e nastane ’mal pekol‘ koga }e po~nat da se molknat kako regruti vo Skopje. ^ar{ijata ve}e vrie od revolt“.

Konzulot se nasmevna seriozno. „Nacionalnosta vo Makedonija vo golema mera e pra{awe povrzano so verata. Edno vreme sive ovie lu|e pripa|aa kon gr~kata crkva, pa taka bea klasirani kako Grci, iako naj~esto tie ne umeeja da ka`at nitu zbor na gr~ki! Potoa srpskata pravoslavna crkva be{e priznata od slo`niot Tur~in, koj{to saka{e da gi razdvoi hristijanite, pa taka lu|eto {to £ pripa|aa na ovaa crkva bea smetani za Srbi. Se rabira, Srbite nabrgu po~naa so propaganda za da ja pro{irat svojata crkva; i sve{tenicite od obete sekti po~naa da se tepaat za telata na novoroden~iwata, zapi{uvaj}i gi nivnite oddelni u~ili{ta. Potem Bugarinot zame{a raka. Nivnata crkva – Egzarhijata – e ne{to poinakva, i lu|eto {to se ’egzarsi‘ gi smetaat za Bugari. Grcite i Srbite ne ja priznavaat Egzarhijata, pa taka obete crkvi me|usebno se ekskomuniciraat edna so druga“.

In`enerot se podnasmevna na nekoi se}avawa. „Si spomnuvam za vo staro vreme, ne{to kako pred petdeset godini, skita~ki bandi Komiti preobra}ale celi sela kon gr~kata, srpskata ili kon bugarskata crkva so pomo{ na me~ot“.

Zabele`uvaj}i go mojot za~uden izgled, toj prodol`i. „Znam. Zvu~i neverojatno. No vistina e. Onie koi ne se preobratile ednostavno bile ograbeni, a ponekoga{ i ispoklani od nivnite so`iteli hristijani. Turcite posmatrale i se potsmevnuvale. Toa izvonredno im odgovaralo na nivnata politika

ovie hristijani da se qubat na vakov na~in. Po pravilo na vakvite slu~uvawa od ednata ili od drugata strana tie im gledale niz prsti, kako {to im odgovaralo; no koga ne{tata stanuvale premnogu `estoki tie navaluvale vrz obete strani bezrezervno, i taka se slu~uva{e u{te eden makedonski masakar da ja zgrozi Evropa. Kako li samo Turcite mora da se smeele!“ „No dali ovoj makedonski narod navistina se razlikuva?“ pra{av jas. „Na izvesen na~in da, ili ne. Ednostavno, tie se Makedonci. Pravite Srbi i pravite Bugari se sosema razli~ni rai.

Bugarinot ne e Sloven, iako zboruva slovenski jazik. Makedonskiot e me{avina od albanski, srpski i bugarski, so gr~ki vo krajbre`jeto. Dijalektot e podednakvo razbirliv i za Srbinot i za Bugarinot. Vo nego ima malku od gr~kiot. Lu|eto ovde sega velat deka se Srbi; no ako slednata nedela dojde Bugarinot, tie }e bidat Bugari. Vo minatoto obete zemji imale prevlast, i obete polagaat istorisko pravo, no ne i rasno eden na drug. Verojatno praviot sopstvenik e ’Vlavot‘, kogo voop{to nikoj ne go zema predvid, zatoa nemu voop{to ne mu e do toa“. „Bo`e! Kakva ka{a“, re~e Barkli, podzevaj}i malku, dodeka stanuvavme da si odime.431 Dimitrija ^upovski za svojot brat Nace Dimov, 1916 godina Makedonski deec Nace Dimitrievi~ Dimov. Umren na 15 juli 1916 godina, na 40 godini od ra|aweto. @ivee{e toj i se bore{e za pravoto i slobodata na makedonskiot narod. Umre Toj daleku od krajot roden bez da go vidi sloboden.432 Viktor I. Lebedev,433 1917 godina Tamu imam prijateli. Prvo, maliot Petro, potoa Boris, najposle \or|i i prekrasnata mala Lenka. Posledniot pat koga dojdov, decata se turkaa okolu edna tabla, gledaj}i nè so qubopitnost Surkuf i mene.

X. Xonston Abraham, Mojot balkanski dnevnik. Izbor i prevod od angliski jazik d-r Vladimir Cvetkovski, Skopje, 2009.

432 Ovie zborovi gi ispi{al D. ^upovski na nadgrobniot spomenik na svojot brat Nace Dimov na peterbur{kite Boq{eoktenski grobi{ta.

433 Ruski dobrovolec vo francuskata armija.

431

Tie zboruvaa eden nerazbirliv jazik, se smeeja i se sobiraa pred kowot. Za da gi zabavuvam, jas mu rekov na Surkuf: – Daj nogu! (Daj ja nogata!)

Kowot ja digna visoko ednata noga. Se krenaa izvici na v~udonevidenost. Predizvikaniot efekt be{e nepredviden, zatoa {to decata vedna{ po~naa da go voznemiruvaat mojot kutar Surkuf so nametlivi i silni povici: – Daj nogu, daj nogu...

Po~nav mnogu da se ~udam, koga odedna{ Petro mu ka`a na Surkof, koj ja frla{e svojata noga vo site nasoki: – Dobr den! (Dobar den.)

Potoa, obra}aj}i mi se mene: – Dobar kon! (Toa e dobar kow.)

– [to si ti? Bugar? pra{av jas.

– Ne. – Srbin?

– Ne. – Grk? – Ne. – Pa {to si ti toga{?

Deteto gi pogledna svoite drugari, po~na da se smee i odgovori na gr~ki: – Jas sum Makedonec, jas sum Grk. – A tie? rekov poso~uvaj}i gi drugite deca {to nè opkru`uvaa.

– Tie isto taka se Makedonci.

I toj dodade smeej}i se: – \or|i, toj e Bugarin.

– Ne, ne – vikna \or|i – jas sum Makedonec!434 Viktor I. Lebedev, 1917 godina Tamu ima eden starec, mnogu, mnogu star, koj ne zboruva ni gr~ki, ni bugarski. Mojot drugar go ispra{uva{e na turski, starecot o`ive i odgovori: – Nie ne mo`eme ni{to da prodademe, gr~kata vlada ni zabrani.

– No koi ste vie toga{? (Jas sakav najposle da doznaam od ovoj starec.)

434 V. Lebedev, Souvenirs d’un volontaire Russe dans l’armée française 19141916, Paris, 1917, 136-137. Prevodot e na prireduva~ite.

– Nie sme hristijani, hristijani-Makedonci.

– Tie se |avoli, demoni – dodade eden gr~ki vojnik. – Ako Turcite pristignat deneska, tie }e bidat Turci; utre Bugarite, tie }e stanat Bugari; Srbite, tie }e stanat Srbi; deneska, tie se Grci. No spored moe mislewe, tie se samo |avoli. Tie `iveat tuka od sekoga{ i zboruvaat eden nepoznat jazik, koj nikoj ne go razbira, ima srpski zborovi, i gr~ki, i bugarski, no toa ne e jazik! Tie se vistinski demoni.

- Dobro, dobro – re~e starecot smiruva~ki – nie sme Makedonci-hristijani.

Jas poglednav okolu mene vo nade` deka }e ja zabele`am Lenka. Taa dotr~a pravo do nas; nejzinite mali stapala svetea na sonceto; no odedna{ taa zastana i izbega. ^udno malo devoj~e...

Starecot se oddale~i. Nie zaminavme isto taka. Samo u{te na krajot na Afrika o~ekuvame da sretneme sli~ni selca; vo edno dale~no vreme tamu pristignale i se naselile plemiwa koi od toga{ `iveat tuka na nivni na~in, zboruvaj}i poseben jazik vo sredina na kompaktni masi na domorodno naselenie. Koga se dojdeni tie tamu? Mo`ebi vo vremeto na Rim, mo`ebi duri pred toa.

Istoto e i tuka. Silni branovi na ~ove~ki do`d vo pove}e navrati gi poplavile planinite i dolinite vo Makedonija; nivnata melanholija sozdala eden nov narod, koj go `ivee sam svojot ma~en `ivot. Eden den toj e Tur~in, drugiot den Srbin, Grk, Bugar... A nie pi{uvame za niv tomovi na istra`uvawa i prou~uvawa. Gledame kako te~at reki krv, kako se razbesnuvaat uragani na stradawa. I sekoj tvrdi: Makedoncite se Grci, Makedoncite se Bugari, Makedoncite se Srbi.

Sepak, vo violetovite planini, pokraj edna bela crkva, eden starec ni odgovora na turski: – Nie sme Makedonci-hristijani.

Ima li toj pravo? Nema li Makedonci-muslimani? Sre}avame drugi starci vo Makedonija koi, na prokolnatoto pra{awe, bi odgovorile mo`ebi na bugarski ili na srpski, navednuvaj}i ja so po~ituvawe glavata: - Nie sme Makedonci, Makedonci-muslimani...435

435

Ibidem, 140-141.

Programa na Makedonskiot revolucionernen komitet vo S. Peterburg, 1917 godina Sega{nava svetska vojna na mnogu porobeni narodi im nosi sloboda i samoopredeluvawe. Makedonija so vekovi se borela i prolevala potoci krv za ovaa sloboda i nezavisnost, no taa predavni~ki, nepravedno be{e raskinata od zlostorniot {ovinizam i od al~nosta na krvavite dinastii na dr`avite {to ja opkru`uvaat. Rezultatite od ovoj besprimeren grabe` vo istorijata predizvikaa ne samo zaemno istrebuvawe na balkanskite narodi, no potoa i dosega nevidenata svetska vojna. Sega, koga golemiot del od Balkanskiot Poluostrov e vo urnatini, a ostatocite od negovite narodi se nao|aat pod te{ko avstro-germansko ropstvo, nie, Makedoncite, nastradani pove}e od koj i da e drug, ve povikuvame site vas, balkanskite narodi, da gi zaboravite minatite raspravii, da se obedinite i da se priklu~ite kon na{ata op{tobalkanska revolucionerna programa za zaedni~ka uporna borba i za sozdavawe Balkanska Federativna Demokratska Republika.

Programata na na{iot Revolucioneren komitet se sostoi od slednive osnovni punktovi: 1. Site balkanski narodi se dol`ni da gi sru{at postojnite dinastii i da vovedat kaj sebe republikanski na~in na upravuvawe.

2. Sekoja balkanska republika vo svojot vnatre{en `ivot treba da bide napolno samostojna.

3. Site balkanski republiki sostavuvaat edna op{ta Balkanska Federativna Demokratska Republika.

4. Vo sostavot na Balkanskata Federativna Demokratska Republika vleguvaat slednive republiki: Makedonskata, Albanskata, Crnogorskata, Gr~kata, Srpskata, Bugarskata, Hrvatskata, Bosansko-Hercegovinskata, Slovene~kata i Trakiskata.

5. Samostojni republiki na Balkanot se priznavaat ne samo ednoplemenskite dr`avi, tuku i onie oblasti, so me{ano naselenie, ~ii `ivotni interesi tesno se povrzani so geografskite, istoriskite, politi~kite i kulturno-ekonomskite uslovi.

6. Vo republikite so me{ano naselenie mo`e da se obrazuvaat avtonomni okruzi i op{tini, kade {to sekoja narodnost }e ima polna sloboda na rodniot jazik, verata i obi~aite.

7. Oficijalen jazik na sekoja oddelna republika e jazikot na mnozinstvoto.

8. Sekoja oddelna republika ispra}a svoi polnomo{teni narodni pratenici vo op{tiot Sojuzen parlament na Balkanskata Federatvna Demokratska Republika.

9. Od sostavot na opolnomo{tenite narodni pratenici se formira Sojuzna vlada i Sovet {to go zamenuva pretsedatelot na Federativnata Republika.

10. Vo sostavot na Sojuznata vlada i vo Sovetot vleguvaat po ednakov broj lica od sekoja republika-federacija.

11. Federativnata vlada i Sovetot gi rakovodat site op{to-federativni vnatre{ni i nadvore{ni me|unarodni raboti na Balkanskata Republika.436 Etjen Burne,437 ok. 1917 godina Eden preveduva~ na armijata – crnogorski gra|anin – mi ja dade negovata teorija za makedonskiot narod. Toj se vra}a na slovenskite preselbi vo 9 vek. Makedonskata zemja ostavi vrz ovie naselenija eden zaedni~ki beleg, so lokalni varijanti. Za da gi pridobie, na edna evropska sila bi £ bile dovolni dvaeset godini. Oslobodeni od Turcite, koi gi dr`ea vo pokornost prigrabuvaj}i ja dobrata zemja, tie sega baraat samo da bidat upravuvani od edna bogata za{titni~ka, koja }e donese pari.

Toj mo`ebi ima pravo. Vo dolna Makedonija, najmalku, koga pra{uva{ edno dete od ulica: „[to si ti? Grk? Srbin?

Bugar?“, toa odgovara gordo kako Aleksandar: „Jas sum Makedonec“.438

Bla`e Ristovski, Dimitrija ^upovski (1878-1940) i Makedonskoto nau~no-literaturno drugarstvo vo Petrograd. Prilozi kon prou~uvaweto na makedonsko-ruskite vrski i razvitokot na makedonskata nacionalna svest, II, Skopje, 1978, 266-269.

437 Doktor vo francuskata armija.

438 Etienne Burnet, La Tour blanche: Armée d’Orient 1916-1917, Paris, 1921, 80. Prevodot e na prireduva~ite.

436

D-r ^edo \uri},439 juli 1918 godina Od imeto na Makedoncite (makedonskite Sloveni) – kako onie vo granicite na Srbija, taka i na onie nadvor od nea – ja davame slednava deklaracija: 1. Nikoj ne osporuva deka Makedoncite (makedonskite Sloveni) se jugoslovensko pleme, a takvo e i ~uvstvoto i misleweto na site Makedonci bez razlika.

2. Kako jugoslovensko pleme, nie sme solidarni so site jugoslovenski streme`i i ja primame Krfskata deklaracija od 1917 god. Sakame i molime da se dopolni Krfskata deklaracija so toa da ja opfati cela Makedonija i site Makedonci.

3. Za toa go prifa}ame edinstvoto so drugite Jugosloveni vrz osnova na demokratskoto ureduvawe na ~elo so Kara|or|evata dinastija.

4. Spored toa, sakame i nie Makedoncite da imame svoi pretstavnici vo Jugoslovenskiot odbor, poradi {to mu se primoluvame na Odborot da go pro{iri svojot obem so primaweto na pretstavnici od Makedoncite nadvor od granicite na Srbija, kako {to se vlezeni vo Odborot i pretstavnici na drugite jugoslovenski oblasti {to se nadvor od granicite na Srbija.440 Rudolf Ar~ibald Rajs,4411918 godina Rekov deka va{ite bugarofoni porado bi gi narekol Makedonci. Vie gi narekuvate tie lu|e bugarofoni poradi nivniot jazik koj{to li~i na bugarskiot. No, dali e toa bugarski, dali e toa istiot jazik {to se zboruva vo Sofija? Ne. Makedonskiot li~i isto tolku na srpskiot kolku i na bugarskiot. Ne sum lingvist i nema da si dozvolam sopstven sud, no nezainteresiranite balkanolozi mi tvrdea deka makedonskiot li~i pove}e na srpskiot otkolku na bugarskiot. Mo`no e da ima lingvisti {to go tvrdat i sprotivnoto. No fakt e deka makedonskiot ne se Sanitetski polkovnik, koj sostavuva Deklaracija so cel da gi vklu~i Makedoncite vo Jugoslovenskiot odbor.

440 Dokumenti za borbata, tom prvi, 593.

441 Istaknat {vajcarski pravnik i profesor na Univerzitetot vo Lozana.

439

zboruva ni vo Sofija, ni vo Belgrad. Toj e poseben slovenski jazik, kako {to e toa, kaj nas vo [vajcarija, romankiot, {to se zboruva vo Grizo, pokraj italijanskiot.

Spored mene, Makedonecot ne mo`e da se nare~e ni Bugarin ni Srbin, tuku prosto Makedonec.442 Apel na Makedoncite od [vajcarija, 1918 godina Vo momentot koga site nacii mislat da gi organiziraat osnovite na edna federacija {to vodi kon edno sveto univerzalno edinstvo, so uva`uvawe na nacionalnite razliki, nie {totuku formiravme edno makedonsko dru{tvo za nezavisnost na Makedonija i nejzinata prerodba vrz federativna osnova, vo soglasnost so Dru{tvoto na narodite. (...)

Sekoj narod ima pravo da `ivee, da bide sloboden i da raspolaga so sebesi. Toa e prirodno ~ove~ko pravo.

Makedonija so svojot narod pretstavuva edno edinstvo, nesre}no rascepeno od nepravednite natprevari na sosedite. (‌) Nie sakame da bideme slobodni!

Nie sakame da gi ureduvame na{ite raboti sami, za nas samite!

Zo{to da gi pu{tame ambicioznite vladi da raspravaat za na{ata sudbina, koja ni pripa|a samo nam: da ja zememe energi~no vo svoi race!

Nie se obrnuvame do site Makedonci, bez razlika na vera i rasa, i gi kolneme da gi zaboravat svoite stari omrazi, inspirirani odnadvor, i li~nite raspravii za da se zdru`ime i da sozdademe cvrsta jatka za edinstvoto i nezavisnosta na na{ata zemja.

Makedonija ne im pripa|a ni na Bugarite, ni na Grcite, ni na Srbite, taa im pripa|a na Makedoncite. Makedonija na Makedoncite!443

442 443

Dokumenti za borbata, tom prvi, 595.

Ibidem, 603.

Edmond Bu{ie de Bel,444 1918 godina Makedonija ja naseluvaat tri grupi narodnosti. Ednata e osporuvanata narodnost Makedonskite Sloveni, ili, kratko re~eno Makedonci, koi ja obrazuvaat jatkata na selskoto naselenie. Potoa se javuvaat tri drugi narodnosti koi se stremat za gospodstvo na Makedoncite: Bugarite, Srbite i Grcite i tri od sporot dale~ni narodnosti: Vlasi, Turci i Evrei. (...) Po site poliwa na Makedonija se sre}ava edna narodnost od selani so slovenski jazik od isto~nopravoslavna veroispoved. Niv Bugarite gi smetaat za svoi „po jazik i srce“… Srbite gi smetaat za „Srbi“ – bidej}i Du{anovata dr`ava ja vklu~uvala nekoga{ i „cela Makedonija“… i deka jazikot bil „starosrpski“ i zatoa {to i Makedoncite slavele „slava“. Na krajot doa|aat i Grcite, za koi nemalo re{ava~ko zna~ewe potekloto, nitu jazikot, tuku samo „duhot“ i kulturata, koja bila gr~ka…

O~evidno e deka Makedonskite Sloveni ne se Grci. No i pokraj faktot {to imaat nekoi sli~nosti vo naravite, verata i jazikot so Bugarite i Srbite, tie se odlikuvaat i od ednite i od drugite. Pra{ajte eden selanec od Ostrovska okolija, ili od Bitolsko, kako se ~uvstvuva, toj }e vi odgovori devet od deset pati: Makedonec. Zatoa slovenskoto naselenie vo Makedonija treba da bide oddelno kako posebna narodnost ~ie{to ime bi bilo Makedonski Sloveni ili, skrateno, Makedonci...445 D-r Vlatko Ma~ek,446 1 dekemvri 1918 godina Spored moeto mislewe, prva i glavna pri~ina za seto toa e vo celiot svet vre`anata zabluda za bo`emnoto narodno edinstvo na Ju`nite Sloveni. Vistina e deka Ju`nite Sloveni, kako vpro~em i site Sloveni voop{to zboruvaat na tolku srodni jazici {to, vsu{nost, site slovenski jazici mo`at da se smetaat za dijalekti na eden i ista jazik, osobeno ako se uvidi, osobeno ako se uva`i deka na jazi~nite granici e tolku lesen preminot {to ne mo`e{ da znae{ kade, na primer, prestanuva ~e{kiot, a po~nuva polskiot, kade prestanuva polskiot, a po~nuva maloruskiot, kade prestanuva maloruskiot, a po~nuva golemoruskiot, pa e Francuzin, doktor po pravo, koj{to vo tekot na Prvata svetska vojna prestojuval vo Makedonija.

445 Dokumenti za borbata, tom prvi, 596.

446 Pretsedatel na Vladata na Kralstvoto Jugoslavija 444

taka i te{ko da se opredeli granicata kade prestanuva slovene~kiot, a po~nuva hrvatskiot, kade prestanuva hrvatskiot, a po~nuva srpskiot, kade prestanuva srpskiot, a ponuva bugarskiot. I zatoa, na primer, Srbite gi prika`uvaat Makedoncite za naj~isti Srbi, a Bugarite za naj~isti Bugari, iako makedonskoto nare~je napolno se razlikuva i od srpskiot i od bugarskiot literaturen jazik.447 \or~e Petrov, 1919 godina Makedonskoto osloboditelno delo ima{e postignato eden krupen uspeh so istorisko zna~ewe, koj{to ne mo`e{e da bide odbele`an na vremeto, poradi brzoste~enite zamelu{uva~ki nastani. Vo tekot na poslednite godini od turskoto vladeewe vo Makedonija, taa zaprilega pred evropskata op{testvena i politi~ka sovest kako golemina so ogromno moralno zna~ewe i ÂŁ se nalo`i na vnimanieto kako oddelna edinica so specifi~en lik, so svoi politi~ki te`neewa i streme`i, iako be{e nerazdelen del od Turcija. (...) (...) (...) Makedonija po svoja inicijativa i po silata na svojot sopstven `ivot, se izdvoi samata sebesi vo oddelna moralna edinica, so svoja specifi~na ideologija i so svoj politi~ki lozung - oblasna samouprava, koja se ma~e{e da ja realizira so svoi sopstveni sili i sredstva. Dolgata i uporna neramna borba protiv turskoto politi~ko vladeewe pod znameto na gorniot lozung, epskite podvizi na bezbroj bezimeni dejci vo redovite na vnatre{nata revolucionerna organizacija, nejzina ro`ba, koi{to reklamiraat visoko eden vozvi{en idealizam, golem duhoven podem i silno politi~ka svest na naselenieto, }e si go so~uvaat zasekoga{ svoeto vospitno zna~ewe za pokolenijata i }e bidat za niv skapoceni istoriski spomeni, koi }e im go krepat duhot pri eventualni nesre}i. [to pretstavuva Makedonija denes?

Makedonija denes obezli~ena pred nadvore{niot svet, obeznade`ena, opusto{ena i obezlu|ena, vnatre{no dovedena od vrvot na nekoga{nata moralna veli~ina do polo`bata na edna ni{to`nost, pretstavuva od sebesi ~isto i prosto edna 447 Trajko Stamatoski, Dokumenti na MANAPO na makedonski jazik, Kontinuitet na makedonskiot jazik, Skopje, 1998, 110.

bezstopanstvena zemja, predodredena za obirawe i za grabe` na sosedite, kako sekoja afrikanska oblast, nejzinata sudbina e predmet na sevozmo`ni politi~ki kombinacii, pregovori i dogovori od 1912 godina navamu edni od drugi ponemoralni vo koi se napolno ignorirani nejzinite lokalni interesi i `elbite na nejzinoto naselenie.

Na toj na~in, Makedonskoto naselenie, koe{to bilo sokrovi{teto na naj~istiot nacionalizam i za za~uvuvawe na narodnoto ime trpelo so vekovi fizi~ki i moralni izma~uvawa; ona naselenie, koe so desetletija bilo nositel na vozmo`niot naj~ist politi~ki idealizam i be{e stanalo klasi~no so svoite borbi za pravda i za sloboda, pri doka`anata politi~ka svest i neskr{liv poriv kon sloboden politi~ki `ivot – toa naselenie denes, vo vekot na nacionalizmot i vo momentot na politi~koto samoopredeluvawe na narodite, se tretira kako bez~uvstvitelna i nesvesna masa vo nacionalen odnos, koja so edno ~krtawe na peroto na nekoi dr`avnici, mo`e da bide osudena na nacionalno pretopuvawe, na toa naselenie denes mu se odrekuva pravoto na sloboden politi~ki `ivot; koga Ermenci, Arnauti i duri Evrei dobivaat politi~ka sloboda, nad nego visi seni{teto na politi~koto i nacionalnoto potisni{tvo, kako prodol`enie na negovoto staro ropstvo?448 Avgustina Bevike, 4 januari 1919 godina Jas sum 33 godini vo ovaa Misija, Unijatskata katoli~ka misija, koja vo po~etokot na Vtorata balkanska vojna broe{e okolu 10 000 katolici. Bukure{kiot dogovor, koj ja razdeli Makedonija bez nekoja po~it kon pravdata, be{e pri~ina ovie siroma{ni lu|e da bidat rasprsnati poradi nivniot slovenski jazik, koj be{e zabranet vo crkvite i vo u~ili{tata‌ Grcite nema da dozvolat upotreba na slovenskiot jazik vo crkvite ili vo u~ili{tata; `itelite na Makedonija se vo golemo mnozinstvo Sloveni; tie samite sega se narekuvaat Makedonci i ona {to tie go posakuvaat, a i ona {to nie plameno go posakuvame za niv, e avtonomija pod evropska kontrola. Ako na koj bilo na~in Makedonija mo`e da bide podelena, narodot sekoga{ }e ostane nezadovolen i povtorno }e se bori {to e mo`no pobrgu. Negovata edinstvena nade` {to mo`am da ja sogledam, e vo edna silna avtonomija, koja ni Grcite, ni Bugarite, ni Srbite ne }e se osudat 448

Makedonskoto osloboditelno delo od \or~e Petrov, 163-165.

da ja napadnat; toga{ Makedoncite, koi se navistina inteligentni i poslu{ni koga so niv dobro se postapuva, }e mo`at mirno da ja razvivaat svojata ubava plodorodna zemja i }e mo`at da nau~at da se civiliziraat. Sigurno Evropa nema da ja ostavi Makedonija pod narod {to Makedoncite go mrazat i protiv koj tie }e prodol`at da se borat.449 Italijanski visok komesar, 7 januari 1919 godina Kako {to se ~ini, srpskite vlasti po pravilo Makedoncite gi spre~uvaat da izbegaat na bugarska teritorija. Od druga strana, rezervistite, porano vklu~eni vo bugarskata vojska i demobilizirani, navodno ne se osmeluvaat da se vratat vo svoite sela vo Makedonija znaej}i deka tamu go rizikuvaat `ivotot.450 Dru{tvoto „Makedonija na Makedoncite“ do @or` Klemanso, 14 fevruari 1919 godina Sobranieto na pretstavnicite Makedonci nadvor od nivnoto ogni{te Ve moli da intervenirate pred Konferencijata na mirot, za da stori sè {to e mo`no da im se priznae na Makedoncite pravoto slobodno da raspolagaat so svojata vlast po primerot na site drugi narodi, so potvrduvawe na Va{ite ~ove~ki principi, koi na toj na~in }e go obezbedat mirot na Balkanot, kako pridones kon garancijata na op{tiot mir.451 Xems Bau~er,452 26 fevruari 1919 godina (1) Vo interes na pravdata i na idniot mir na Balkanskiot Poluostrov e potrebno novite granici na balkanskite dr`avi po mo`nost da bidat postaveni vo soglasnost so granicite na nacionalnostite. (‌)

PRO FO 608/44/278. Prevodot e na prireduva~ite.

Italijanski diplomatski dokumenti za Makedonija, tom 1, kniga 1, 1918-1924. Izbor, redakcija i komentar d-r Ivan Katarxiev i Alenka Lape, Skopje, 2001, 84 (ponatamu: Italijanski diplomatski dokumenti za Makedonija, tom 1, kniga 1).

451 Dokumenti za borbata, tom prvi, 605-606.

452 Istaknat britanski javen rabotnik, novinar i publicist.

449 450

(3) Vo slu~ajov osobeno e po`elno primenuvaweto na ovoj princip vrz Makedonija, a vo vrska so rivalskite barawa na sosednite zemji, koi bea pri~ina za beskrajnata mizerija na naselenieto blizu polovina vek. (…)

(4) Ako ja prifatime teorijata izlo`ena od Srbite i Grcite, deka nacionalnata svest na Makedoncite e „fluidna“ i e izlo`ena na naklonosta na sekoja stranska propaganda, prirodniot zaklu~ok e deka tie traba sami da se upravuvaat i deka principot „Makedonija na Makedoncite“ treba da se prifati.

(5) Avtonomnata makedonska dr`ava }e se prostira od [ar-Planina (srpskata etni~ka granica) na sever do Egejskoto More na jug i od bugarskata granica na istok do albanskata na zapad. Ju`nata granica, koja{to se protega od Kosturskoto Ezero do utokata na Vardar, }e £ go ostavi Ber na Grcija, koja isto taka }e gi zadr`i Nigrita i Halkidi~kiot Poluostrov.

(6) ]e bide po`elno avtonomnata dr`ava da se nadgleduva od edna golema sila, na primer od Amerika, vo prvite godini od nejzinoto postoewe. (…)

(8) Solun, koj{to e trgovski neoddeliv od vnatre{nosta, }e mo`e da stane, prirodno, prestolnina na novata dr`ava.453 Analiza na Komandata na grani~nite trupi na jugoslovenskata vojska, 7 mart 1919 godina Avtonomijata na Makedonija treba da gi opfati celiot srpski, gr~ki i bugarski del na Makedonija – od Ka~anik i [arPlanina do rekata Struma. Centarot bi bil Solun. Se veruva deka Amerika sesrdno }e ja pomogne taa akcija. Sprema spogodbata so Amerika vo avtonomna Makedonija tri godini }e se nao|a amerikanska vojska i policija so centar vo Solun, a potoa Amerikancite }e se povle~at, i Makedoncite }e formiraat svoja vojska, policija i ostanatata vlast. (...)

Akcijata za avtonomna Makedonija }e se sostoi, prvo, vo to~noto zapoznavawe na narodot so idejata za da se ubedi vo nejzinoto ostvaruvawe, a potoa sekoj kraj na Makedonija }e isprati peticija do Kongresot454 i do Vilson455 baraj}i vrz osnova na proDokumenti za borbata, tom prvi, 606-607.

Se odnesuva na mirovnata konferencija koja trebalo da se odr`i vo 1919 godina.

453 454

klamiranite Vilsonovi principi da im se garantira na Makedoncite pravoto na samoupravuvawe. Vo tie peticii {to bile potkrepeni so dovolen broj potpisi }e se bara avtonomna Makedonija pod protektoratot na golemite sili. (…)

Potrezvenite lu|e velat deka ako slu~ajno Makedonija ne dobie svoja avtonomija, kako minimum na svoite barawa }e pobaraat da im se garantira po~ituvaweto na pravoto na malcinstva, pravo proklamirano vo Proklamacijata na Prestolonaslednikot od mesec dekemvri. Toa po~ituvawe na pravoto na malcinstvo treba da go garantira kongresot vo Pariz. Po toa pravo tie bi imale svoi u~ili{tai svoj jazik vo administracijata. Nekoi od niv duri velat: „nie so onie {to }e ni dojdat od Srbija }e povedeme kulturna borba, pa ako se tie posilni, postepeno }e iz~ezne makedonskiot jazik, a zaedno so toa i makedonskoto pra{awe; me|utoa ako ne bidat silni, tie sami }e go primat na{iot jazik i }e se pretopat vo Makedonci“.

Analizata e izrabotena od Komandata na grani~nite trupi na jugoslovenskata vojska vo dekemvri 1918 god.456 Nikola Pu{karov,457 juli 1919 godina Site sosedi na Makedonija se nejzini dobro`elnici. Sekoj oddelno so site sredstva nastojuva da im go vnu{i na Makedoncite svoeto zna~ewe na spasitel. (…)

I sekoj od sosedite go osporuva pravoto na drugiot da bide osloboditel.

I vo ovoj spor povedoa vojni, so godini vojuvaa sosedite pome|u sebe za da go izborat pravoto na osloboditeli na Makedonija. Gi zamorija trite sosedni narodi, a makedonskiot narod skoro go istrebija. (…)

Denes umornite narodi, nae`eni od stra{nite patriotski dela na patriotite baraat naplatuvawe na lagata, za stra{nata 455

Tomas Vudro Vilson (1856-1924) – amerikanski politi~ar, poznat po svojata programa od 14 to~ki.

456 Dokumenti za borbata na makedonskiot narod za samostojnost i za nacionalna dr`ava. Od krajot na Prvata svetska vojna do sozdavaweto na nacionalna dr`ava, tom vtori, Skopje, 1981, 83-84 (ponatamu: Dokumenti za borbata, tom vtori).

457 Сkopski vojvoda od ilindenskiot period, po poteklo Bugarin, a po profesija biolog.

laga {to gi frli vo krvavi raspravii. No, patriotarite na sosedite ne se o~ajuvaat, tie sozdadoa biroa od plateni lu|e koi gi zadol`ija so prosteni i neprosteni sredstva da ja doka`uvaat najtesnata pripadnost na Makedonija kon „tatkovinata“ na nivnite patroni. Tie go narekoa naselenieto na ovaa nesre}na zemja tu „bugaroglasni Grci“, tu „Makedonski Sloveno-Srbi“, tu „bra}a od zad Rila“. (…) So site svoi dela tie najkategori~ki doka`aa deka nivnata cel ne e slobodata na Makedonija. Neodamna pogrebaniot Balkanski sojuz javno be{e sklu~en za raspar~uvaweto na Makedonija, za trajnoto zarobuvawe na Makedonecot. Denes Srbi i Grci (Bugarite ja nemaat taa mo`nost) potkupuvaat, la`at, prosat, zapla{uvaat samo za da mo`at da zemat pogolemo par~e od teloto na Makedonija. Dali takvi treba da bidat vistinskite dobro`elnici? Ne, setete se na vistinskata majka pred sudot na Solomon – koj od niv }e re~e: „Se otka`uvam od Makedonija, samo ostavete go nejziniot narod celosen, neraspar~en na delovi, da `ivee svoj samostoen `ivot?“ (...)

Bogatstvata na Makedonija se tie {to pravat patriotite na nejzinite sosedi da luduvaat od „patriotizam“, da gorat od `elba kolku {to mo`e pogolem del od `ivoto delo na Makedonija da otkinat za sebe, da go „oslobodat“, t.e. da mu ja odzemat mo`nosta na Makedonecot sam sebe da se upravuva.

No ti ~uvaj ja zemjata svoja, Makedon~e, od la`nite dobri `elbi na tie lu|e. Tie ti nosat novo ropstvo, pote{ko od staroto. Tvojata zemja e napolno sposobna za samostojno postoewe.

Taa ima sè, i toa vo najgolem razmer, za da obrazuva oddelna dr`ava. Sploti se okolu znameto na avtonomijata na tvojata tatkovina, za{to samo pod toa zname nema da te tepaat oti ne si bil Grk, Srbin ili Bugarin, tuku prosto Makedonec.458 Generalen sovet na makedonskite dru{tva vo [vajcarija, 16 avgust 1919 godina Vo momentot koga Konferencijata na mirot e zafatena so re{avaweto na balkanskite problemi, nie, dva miliona Makedonci, nespokojno go o~ekuvame pravi~noto i pravedno re{enie na makedonskoto pra{awe.

458

Dokumenti za borbata, tom prvi, 616-618.

(...)

Nie seriozno molime Mirovnata konferencija da ne im obrnuva vnimanie na intrigite na balkanskata diplomatija i da ne dozvoli da se raspar~uva na{ata zemja; se nadevame deka }e go anulira fatalniot Bukure{ki dogovor od 1913 godina i }e ja ustanovi Makedonija kako nezavisna dr`ava pod nezainteresiran protektorat na edna od golemite sili. (‌) Potpiraj}i se na sovr{enstvoto na blagorodnite principi na golemite sili na Antantata, Generalniot sovet na makedonskite dru{tva vo [vajcarija, koj go pretstavuvaat Makedoncite vo [vajcarija i tie vo Soedinetite Dr`avi na Amerika‌ go moli Visokiot miroven tribunal da donese pravilno i definitivno re{enie po makedonskoto pra{awe.

Za realizacija na edna takva solucija nie ja molime Konferencijata: 1. Bidej}i sostojbata na rabotite vo Makedonija deneska e nepodnosliva, zemjata vedna{ da se okupira od trupite na golemite (i nezainteresiranite) sojuzni~ki sili, so {to da im se stavi kraj na ubistvata na na{ite bra}a i sestri, koi stenkaat pod tu|o ropstvo i so toa da se primeni principot na samoopredeluvawe, a da se garantira so plebiscit.

2. Da se dozvoli delegati na Makedoncite da dojdat vo Pariz, so cel da gi formuliraat pred Mirovnata konferencija `elbite na makedonskiot narod.

3. Da im se dozvoli na makedonskite begalci, zaminati vo stranstvo da se vratat vo svoite ku}i i da ne bidat podlo`eni na progonuvawa.459 Glaven odbor na makedonskite dru{tva vo [vajcarija, 18 noemvri 1919 godina Glavniot odbor na makedonskite dru{tva vo [vajcarija sobrani na svoeto plenarno zasedanie i rabotej}i vo imeto na celiot makedonski narod, bez da bide vo slu`ba na kakva i da bilo stranska politika, energi~no protestira protiv odredbite {to im davaat na Makedoncite pravo da se opredelat za bugarskata nacionalnost.

459

Dokumenti za borbata, tom prvi, 618-619.

Nie ne sakame da staneme orudie na bugarskiot iredentizam vo Makedonija. Makedonija nikoga{ ne bila del na sega{noto Kralstvo Bugarija. Bugarskite diplomati, koi nosat del od odgovornosta za nesre}ite na makedonskoto naselenie, ne se nikako okvalifikuvani da se zastapuvaat za na{eto delo i nemaat nikakvo pravo na toa.

Baziraj}i se vrz principite {to ja inspiriraat Mirovnata konferencija, za ~esta na samata nea, nie barame, nie pokorno ja molime da ja vospostavi Makedonija kako avtonomna edinica i da ja priklu~i kon Jugoslavija.460 [arl Nobis,461 1919 godina Ako pra{ame nekoj selanec za negovata nacionalnost, toj bez kolebawe vi odgovara deka e „Makedon“; Makedonec, etimolo{ki zna~i ~ovek so golema viso~ina, fakt e deka retkite selani koi gi sre}avame vo dolinite ili na planinite imaat silen stas, velam retki, bidej}i vojnata u`asno ja opusto{i Makedonija: edni se borat vo redovite na srpskata armija, drugi bea odvedeni od Bugarite, koga se povlekuvaa, mnogumina, me|u drugoto, se vo Amerika.462 Mesna organizacija na RPJ (komunisti) vo Veles, 8 fevruari 1920 godina Istorijata na makedonskiot narod e polna so tagi i bolki.

Taa e istorija na trajno robuvawe. Porobeni ekonomski, politi~ki i nacionalno, Makedoncite odamna se predmet na najgruba eksploatacija. (‌) Mesto svojata sila da ja koncentrira vo borbata za ekonomsko i politi~ko osloboduvawe, makedonskiot narod gi dava{e svoite dragoceni `ivoti za toa da popadne vo kanxite na bugarskiot, srpskiot i gr~kiot kapitalizam. (‌) Treba{e da se zapali Evropa, treba{e da se po~uvstvuva vladeeweto na bugarskiot i srpskiot kapitalizam, pa Makedoncite da po~nat po`ivo da se budat i da otfrlat sekakva {ovinisti~ka 460

Ibidem, 619-620. [arl Nobis bil lekar vo francuskata armija vo tekot na Prvata svetska vojna, koga prestojuval vo Makedonija na delot od frontot kaj Bitola.

462 Charles Nobis, Lettre de Macedoine, Paris, 1919, 95-96. Prevodot e na prireduva~ite.

461

propaganda. So radost konstatirame deka makedonskiot narod sestrano ja prifa}a idejata deka negoviot stav le`i vo organizaciite na internacionalniot proleterijat, koj edinstveno e vo mo`nost da gi izramni site nacionalni diferencijacii i da sozdade op{testvo na trudot.463 Italijansko prateni{tvo vo Berlin, 21 oktomvri 1920 godina G. To~kov464 ne se soglasuva so aktuelnata bugarska vlada sklona kon sklu~uvawe dogovor so belgradskata. G. To~kov smeta deka ne treba da se {tedat napori za da se spre~i Jugoslavija da vladee na Balkanot. Mi ka`a deka razgovaral so {efot na kabinetot na N.E., od koj e mnogu zadovolen. Se slo`uva deka vremeto ne e povolno za aktuelizirawe na pra{aweto na Makedonija, no sepak navistina saka da ostane vo kontakt so Kralskata vlada. Mi go soop{ti toa {to ve}e go ka`al vo Ministerstvoto, deka zasega negovata organizacija bi mo`ela da se ograni~i na zasiluvawe na odnosite so Albanija, {to spored nego e mnogu lesno. Toj smeta deka Makedoncite }e mo`at da bidat mnogu polezni za Italija pri organizirawe na Albanija.465 Glaven {tab na italijanskata kralska vojska, 6 dekemvri 1920 godina Predmet: Makedonski iredentizam i negovite kontakti so Albancite.

Od neposredni verodostojni izvori na 29 noemvri sme izvesteni: „Vnatre{nata revolucionerna organizacija“ vo Makedonija, osobeno vo srpskiot del, vr{i tajna propaganda i organizaciona dejnost.

Programata na „Vnatre{nata organizacija“ e polna avtonomija na cela Makedonija.

Nezna~itelno malcinstvo se odvoi od „Organizacijata“ i vo polza na Jugoslavija se zalaga za federalisti~ka ideja i za 463

Dokumenti za borbata, tom vtori, 84.

Se misli na d-r Dimitar To~kov, ~len na Makedonskiot centralen revolucioneren komitet, sorabotnik na Aleksandar Protogerov.

465 Italijanski diplomatski dokumenti za Makedonija, tom 1, kniga 1, 142.

464

sozdavawe na avtonomna srpska Makedonija pod Jugoslovensko vlijanie; me|u propagatorite na takvata ideja se spomenuva imeto na Makedoncite Nikola Rizov i na d-r Burev.

Barem zasega ne se zboruva za priklu~uvawe na Makedonija kon Bugarija; zatoa „Organizacijata“ mo`e{e da gi privle~e makedonskite elementi bez ogled na narodnost i vera.466 Italijansko Ministerstvo za nadvore{ni raboti, 15 april 1921 godina Do pretsedatelot na Ministerskiot sovet – Rim Ekselencijo, Dodeka nie, Makedoncite, iseleni ili izbegani vo Bugarija, vo memorandumite i barawata upateni do Vladite na parlamentite na golemite civilizirani nacii i do Dru{tvoto na narodite gi iznesuvame na{ite maki i tie na na{ata nesre}na tatkovina Makedonija i se zazemame za sozdavawe na avtonomna Makedonska dr`ava pod pokrovitelstvo na Dru{tvoto na narodite ili nekoja druga golema sila koja }e ja opredeli, polo`bata tamu stanuva se poneizdr`liva i sega do nas stignuva odglas na novi maki i novi u`asi.467 Bo`il Rajnov,468 22 juli 1921 godina I sega Makedoncite neka se poka`at dostojni i vistinski sinovi {to mo`at i treba da gi za~uvaat svetite zaveti na svoite u~iteli i prosvetiteli… Nikoga{ nemalo tolku pogoden, neophoden i nalo`otelen moment za pi{uvawe, ~itawe i zboruvawe na makedonskiot dijalekt, kako dene{niov.

Edinstvenata nade` na Makedoncite za obedinuvawe i avtonomnost se sostoi vo strogoto pazewe na jazikot ‒ vo ni{to drugo. Da ne se zaborava deka i mali i golemi slovenski narodnosti si go za~uvaa svoeto ime i pravoto za oddelno postoewe samo preku svojot jazik i bit. Takvi se ^esite i

466 467

Ibidem, 145.

Ibid., 148.

468 Bugarin od Kotel, nekoga{en direktor na Solunskata bugarska gimnazija.

Slovacite, Rusite i Ukraincite, Srbite i Hrvatite i dr.

Pi{uvajte go, vpro~em, svojot vesnik na makedonski jazik!469 Luixi Androvandi Mareskoti,470 4 juli 1921 godina Do Ministerstvoto za nadvore{ni raboti – Rim Na 28 juni o.g. na javno mesto vo Sofija e ubien \or~e Petrov, Makedonec, pretsedatel na Komisjata za begalci vo Ministerstvoto za vnatre{ni raboti.

Ubiecot sè u{te ne e faten od strana na bugarskata policija.

Se veli pri~inite za ubistvoto se politi~ki, a izr{itel e nekoj Makedonec-zastapnik na makedonskite ekstremisti koi ne se zadovolni so zadol`enijata na Petrov.

Isto taka kru`at glasini deka Makedoncite podgotvuvaat sli~en napad na Stamboliski.471 Italijansko prateni{tvo vo Bukure{t, 29 noemvri 1921 godina ...Bugarite se nadevaat deka }e ja prezemat kontrolata vrz celata Makedonija i na krajot tie da stanat vode~ki narod na ju`nite Sloveni. Vo Srbija dobro ja razbaa ovaa bugarska tendencija i postoi dlaboka nedoverba. Novoto Jugoslovensko Kralstvo ve}e ima premnogu pote{kotii so napori za reorganizacija i asimilirawe na svoite narodi so tolku razli~iti civilizacii.

Vleguvaweto na Bugarite vo ovaa sè u{te amorfna masa sudbonosno bi vodelo kon otcepuvawe ili celosno potisnuvawe na Hrvatite i Slovencite, no dali potoa Srbite bi mo`ele da im davaat otpor na Bugarite i Makedoncite? Mislam deka nikoj vo Srbija ne mo`e da si pravi iluzii deka mo`e navistina da sozdade dr`ava koja bi se protegala od Kvarner do Crnoto More.472

469

Bla`e Ristovski, Istorija na makedonskata nacija, 536-537.

Luixi Androvandi Mareskoti, grof Vijano (1876–1945), diplomat vo Carigrad, Sao Paolo, Wujork, Wu Orleans, Karakas, Filadelfija, Pariz, Va{ington, Viena, Hag, Sofija (1920-1923) itn.

471 Italijanski diplomatski dokumenti za Makedonija, tom 1, kniga 1, 152.

472 Ibidem, 160.

470

Gaetano Manconi473, 14 dekemvri 1921 godina Bugarsko-makedonskite ~eti koi doa|aat od Bugarija se sekoj den sè pomnogubrojni; mo`e da se ka`e deka sega tie se pojavija vo site podra~ja na Makedonija. Spomenatite revolucioneri aktivno se zanimavaat so mesniot bugarsko-makedonski element, snabduvaj}i go so oru`je, municija, eksploziv, likvidiraj}i gi Makedoncite koi vr{at srpska propaganda, kako {to e slu~aj so Strumi~ko i na drugi mesta, a na kraj da mo`at da se spogodat so Albancite od tie krai{ta za seriozna i zaedni~ka akcija protiv srpskata vlada. Sojuzot bi zapo~nal na prolet 1922 g., a cel bi bila avtonomna Makeodnija.474 V. „Ilinden“, 10 fevruari 1922 godina Redakcijata na vesnikot „Ilinden“ vo svojot streme` da dade objektivna i iscrpna ocena na makedonskata revolucionerna epopeja, vo svojot streme` da ja poddr`i neraskinlivata vrska so toa veli~estveno minato i preku nego da gi kultivira borbenosta i gra|anskata ~esnost – gi moli site sojuzni dru{tva i somislenici da dadat podatoci i materijali od makedonskata revolucija, kako i kratki biografii i karakteristiki na zaslu`ni za makedonskata sloboda dejci.475 Arseni Jovkov,476 juni 1922 godina I zatoa mo`eme da im ka`eme na g. Stamboliski i na negovata vlada: ostavete nè spokojno da si gi gledame na{ite emigrantski bolki i rani, ostavete nè da barame drugi pova`ni legalni faktori za osloboduvawe na na{ata tatkovina, ne pre~ete ni makedonskoto pra{awe od bugarsko da go napravime

Grof Gaetano Manconi (1871–1937) – italijanski pretstavnik vo Belgrad i diplomat. Slu`buval vo Solun, Aleksandrija, Kairo, Carigrad, Pariz, London, Belgrad i na drugi mesta.

474 Italijanski diplomatski dokumenti za Makedonija, tom 1, kniga 1, 164.

475 Za istoriÔta na makedonskata revoluciÔ, „Ilinden†“, g. II, br. 67, Sofiя, 10 februari 1922, 4. Prevodot e na prireduva~ite.

476 Arseni Jovkov (1882-1924) ‡ poet, publicist, preveduva~, filmolog, revolucioner i u~esnik vo Ilindenskoto vostanie.

473

me|unarodno, ne me{ajte nè vo va{ite borbi zatoa {to tie nas ne nè interesiraat.477 V. „Ilinden“, juli 1922 godina Samo denes, po 19 godini, nad tolku mnogu pepeli{ta po na{ata rodna zemja, po iljadnici razo~aruvawa, maki i solzi, po mnogu politi~ki zabludi, pod novoto ropstvo pod koe stenka na{ata sveta zemja, koga na{ite bra}a vo Makedonija, podavaj}i si raka povtorno se vra}aat pod edinstvenoto zname na ilindenskite lozunzi – samo denes nie mo`eme da ja vidime celata idejna ~istota, celokupnata moralna veli~ina na Ilindenskoto vostanie. Ideite {to gi sozdade toa vostanie pominaa pod tresokot na mnogu krv, vojni i prangi, no nakraj tie ja pobedija istorijata za da triumfiraat kone~no utre so kratkata deviza: MAKEDONIJA NA MAKEDONCITE. Ete zo{to denot 2 Avgust, koj e simbol na makedonskata borbenost, vo isto vreme e i simbol na makedonskata izma~ena Pravda.478 Aleksandar Stamboliski, 479 noemvri 1922 godina Eden va{ vesnik objavi deka uslov za dobrite odnosi so va{ata zemja e nie da se otka`eme od Makedonija. Od 1918 god. navamu nikoj i ne zboruva za Makedonija, nie ne sakame vojna so vas... Nie ne zboruvame i ne mislime za Makedonija. Makedoncite sami mislat za Makedonija. Tie se i protiv nas i protiv vas. Koga }e ja zemate Makedonija, zemete gi i Makedoncite. Makedoncite se slovenski Irci. Mene i koga bi mi ja ponudile Makedonija, jas ne bi ja primil. Napravete Makedoncite da bidat va{i lojalni i ~esni gra|ani.480

A. Йovkov†, Na{iÔt† otgovor† na g. StamboliŸski i na politi~eski partii, „Ilindenь“, g. II, br. 22, Sofiя, 3 Áni 1922, 1. Prevodot e na prireduva~ite.

478 Manifestь, „Ilindenь“, Sofiя, g. II, br. 30, Sofiя, 31 Áli 1922, 1. Prevodot e na prireduva~ite.

479 Premier na Bugarija.

480 Živko Avramovski, O stavu jugoslovenske vlade prema devetojunskom prevratu u Bugarskoj 1923 godine, Istorija XX veka, Zbrornik radova, t. IX, Beograd 1968, 140. Prevodot e na prireduva~ite.

477

Hristo Tatar~ev, 1922 godina 481 I navistina ovaa organizacija482 podocna se pretvori kako dr`ava vo dr`ava. Taa pred op{testvenata svest i pred diplomatskiot aeropag ja iznese makedonskata osloboditelna kauza, nejzinoto moralno i politi~ko zna~ewe, ja sozdade i istorijata i tradicijata na makedonskiot narod i mo`ebi epskoto Ilindensko vostanie od 1903 g. na ovoj poroben narod pak so golema sila }e voskresne, za{to duhot na padnatite borci u{te `ivee vo ovoj zaboraven kraj.483 Arseni Jovkov, mart 1923 godina Otkako nesre}nata makedonska zemja e razdelena na tri dela, sekoj od niv stana arena na koja se natprevaruvaat politi~kite partii na soodvetnite dr`avi. U{te pri zagrabuvaweto na tie delovi, politi~kite {tabovi na balkanskite prestolnini koi ni za moment ne se zapirale pred gorkite solzi na Makedonecot, tuku so onoj streme` koj e svojstven na vlastoqubieto, {to gi karakterizira balkanskite koristoqubivi re`imi, jurnaa strmoglavo kon sè po{iroko i po{iroko za~uvawe na partiskite parametri koi imaa za cel da gi ~uvaat ne interesite na „oslobodenite“, ne vniknuvawe vo nivnite bolki, tuku rastrgnuvaweto na i bez toa ranetata makedonska grada kako i vsaduvawe na onaa partiska gangrena od koja ne se uste}ija ni nejzinite nositeli – balkanskite dr`avi. ^etiri godini kako Makedonecot vnimatelno se vslu{uva vo krasnore~ivite predizborni zborovi, poslanici, pozivi i manifesti, koi mu go primamuvaat glasot so ubavite perspektivi za podobruvawe na negovata polo`ba. ]e nabli`at li izbori – srpskite partii mu vetuvaat i decentralizacija i priznavawe na negovata bugarska narodnost, Grcite mu vetuvaat crkovno-u~ili{ni slobodi i prekin na vojnata, a bugarskite partii, prodol`uvaj}i da se falat {to koja napravila za Makedonija, ne prestanuvaat da uveruvaat deka slobodata na Makedonija }e do{la samo dokolku nivnata partija dojde na vlast.

Prazni iluzii, koi is~eznuvaat u{te vtoriot den otkako }e se ograbat glasovite!...

Stavena e godinata koga H. Tatar~ev gi objavuva svoite se}avawa.

Se odnesuva na MRO. 483 Spomeni. I. H. Nikolov, D. Gruev, B. Sarafov, J. Sandanski, M. Gerxikov, d-r H. Tatar~ev, 345.

481 482

(...) (‌) Ako parlamentite se vrvno mesto kade {to se sozdavaat sudbini, ako tamu e najvisokata tribina od kade {to se ispoveduvaat bolkite i se `igosuvaat nepravdite, – koj drug natrapen polnomo{nik bi mo`el da gi {titi makedonskite interesi, da pridonese za menuvawe na negovata sudbina, osven samiot Makedonec?

Ete zo{to nie smetame deka vo Makedonija ne treba da imaat teren ve}e partiite na balkanskite dr`avi, bidej}i e Makedonija predopredelena da bide samostojna, treba da ja stavi i osnovata na edinstvenata za sega svoja o s l o b o d i t e l n a p a rt i j a. (...)

A vo bugarska Makedonija? Ako ovde svesta za makedonskata nezavisnot izrasnala povisoko do stepen {to ottamu da se kultivira i kon zapad i kon jug, ako ovde i denes u{te se zabele`at projavi na nezavisnost – nie smetame deka tamo{niot Makedonec od vrvot na toa svoe stojali{te treba sekoj pat da se pameti deka kaj Ko~erinovo ima edna granica na negovata tatkovina, taka {to za Makedonecot od [tip ima granica kaj Zibev~e.

Niz taa granica toj ne treba da slu{a nikakvi bugarski partiski programi i platformi‌ Zo{to tamu Makedonecot }e ~lenuva vo taa ili onaa partija koga toa ne se partii na idnata nezavisna Makedonija, tuku na Bugarija?484 Italijansko prateni{tvo vo Sofija, 16 april 1923 godina Vo Bugarija `iveat okolu 300 iljadi makedonski emigranti, tesno organizirani vo dru{tva koi gi narekuvaat spored mestoto na potekloto na ~lenovite. (...)

Makedoncite se nadevaa deka na Pariskata mirovna konferencija }e ja dobijat baranata avtonomija vrz osnova na pro~uenite 14 to~ki na Vilson, no nade`ite propadnaa zaradi francuskoto sprotivstavuvawe, dodeka SAD i Italija se iska`aa pozitivno. (...)

484

Dokumenti za borbata, tom vtori, 264-265.

Stamboliski vedna{ go iska`a svoeto sprotivstavuvawe i uspea da go zatvorat Aleksandrov, koj pak uspea da izbega. Potoa voeniot minister Dimirov se obide da vnese rascep me|u Makedoncite i isprati emisari za da go ubijat Aleksandrov, no odgovorot na Makedoncite be{e poostar od koga da e bidej}i samiot minister samo malku podocna be{e ubien.

Rasprostranetosta, silata i vlasta koja gi postigna organizacijata blagodarenie na `eleznata disciplina i seriozno ja zagri`uvaat jugoslovenskata vlada koja pri sekoj obid ili somne` vr{i masovni strelawa zgolemuvaj}i go duhot na `rtvuvawe i entuzijazam kaj Makedoncite.485 Makedonec, 22 april 1923 godina Smetaj}i se za Makedonec i kako takov ne ispu{taj}i gi nepro~itani vesnicite ‒ organi na dvete makedonski organizacii, so nezadovolstvo Vi go obrnuvam vnimanieto, g-ne Pretsedatele, na slednovo: na mnogu mesta vo vesnicite se sre}ava zborot „Bugari od Makedonija“ ili „Makedonski Bugari“. Sledej}i gi nastanite od pred vojnite, vo vremeto na vojnite i od vremeto koga se sozdade Egzarhijata, dojdov do zaklu~ok deka site stradawa i pri~inite za da ne mo`eme da se zdobieme so sloboda vo na{ata izma~ena tatkovina e {to I-vo, pokraj toa {to imame razlika so Carstvoto Bugarija i II-ro, imaj}i potreba od takva razli~nost, izjavuvam deka nie ‒ Makedoncite vo minatoto sme pravele gre{ki za izvojuvawe na slobodata, a vo posledno vreme nekoi od tie gre{ki se premavnati, no glavnata u{te ne e premavnata, a imeno „Bugari“, ne bi trebalo nikako i nikade da se spomnuva toj zbor, koga i samite Vie mnogu dobro znaete od kade proizleguva toj zbor i deka ne sme nikakvi Bugari, a mo`eme so gordost da se nare~eme „Makedonski Sloveni“.

Isto taka i za istepanite vo s. Garvan (Radovi{ko) 22 du{i nevini selani se nare~uvaat „Bugari“, koga vsu{nost site bea Makedonski Sloveni.

Povtorno Vi obrnuvam vnimanie, g-ne Pretsedatele, deka dodeka se spomnuva ovoj zbor „Bugari“ ‒ nikako nema da vidime sloboda na na{ata mnogustradalna zemja ‒ Makedonija.

485

1, 212-213.

Italijanski diplomatski dokumenti za Makedonija, tom 1, kniga

Na ova da mu se dade glasnost u{te vo sledniot broj na vesnikot vo organot na Makedonskata emigracija.

Smetaj}i deka }e go zemete pod vnimanie gornoto, ostanuvam so po~it: Makedonec.486 Italijansko prateni{tvo vo Sofija, 17 maj 1923 godina Borba na Stamboliski protiv Makedoncite.

Stamboliski ja potvrdi svojata namera da ja prodol`i `estokata i bezmilosna borba protiv Makedoncite do nivno celosno pot~inuvawe. O~evidno kampawata se vodi vo dogovor so Srbija, koja gi dostavi spisocite vrz osnova na koi se vr{at apsewa. Sega{noto odnesuvawe na Vladata ne mo`e da naide na soglasnost na javnoto mislewe vo zemjata koja od vreme Makedoncite gi smeta za bugarski bra}a i makedonskata kauza za nacionalna i za koja pred toa se soo~i so dve u`asni vojni.487 Italijansko prateni{tvo vo Dra~, 2 avgust 1923 godina Predmet: Makedonski sela vo Albanija. (...)

Pri karakteriziraweto na ovie sela naro~no go koristev op{tiot apelativ makedonski ne bugarski bidej}i nasekade, koga `itelite gi pra{av za nivnata nacionalnost, tie site ednakvo odgovaraa so zborot Makedon i koga }e dodadev Bugar?, tie pak odgovaraa Makedon. Jazikot koi tie go govorat vo semejstvoto i koj, osven zanemarlivi isklu~oci, e edinstveniot koj tie go razbiraat, e toj {to e poznat pod imeto makedonsko nare~je i koj, kako {to tvrdat kompetentnite, ima izvesna bliskost (srodnost) so bugarskoto naselenie. No, dali stanuva zbor za vistinskite Bugari, ne e lesno da se ka`e.

Sega preminuvam da odgovaram na pra{awata postaveni vo vrska so ovie sela koi site gi posetiv.

1, 216.

486

Bla`e Ristovski, Istorija na makedonskata nacija, 543-544.

487

Italijanski diplomatski dokumenti za Makedonija, tom 1, kniga

1. Brojot na ku}i vo sekoe selo (potcrtani so crveno na skicata) e pribli`no sleden (brojot na naselenieto ne mo`e da se pribere): Qubani{te - 15 ku}i: makedonski selani koi obrabotuvaat ~iflici na albanski begovi Konsko - 7, Bezimi{te - 40, Gorica - 30, Glombok - 32, Sulim - 30, Pustec - 50, Lajsika - 10, Crnov~a - 10 ku}i: bedni sela na zapadniot breg na Prespanskoto Ezero naseleno so makedonski selani koi glavno rabotat na imotite na albanskite begovi, a delumno svoja zemja.

Rahova - 53, Grazden - 55 ku}i: vo osnova makedonski sela, no kade {to u~ili{tata i gr~koto vlijanie imaa zna~ajno vlijanie, taka {to tie sega se smetaat predimno gr~ki.

Cera - 10 ku}i, Trahovo - 12 ku}i: bedni sela od vidot na osumte na zapadniot breg na Prespanskoto Ezero.

Vrnik - 30 ku}i: albanskoto i gr~koto vlijanie se nametnaa na prvobitniot makedonski karakter.

Labanica - 90, Kostenec - 110, Pelikat - 73, Slimica - 75 ku}i: kako za prethodnite dve od poluostrovot Suva Gora, gr~koto vlijanie preovladuva nad prvobitnata makedonska osnova.488 Italijansko prateni{tvo vo Sofija, 11 avgust 1923 godina Predmet: Makedonska komemoracija Gospodine minister, Na 5 o.m. vo Sofija i vo pozna~ajnite gradovi vo Bugarija se odr`a sve~ana komemoracija na 20-godi{ninata na makedonskoto vostanie od 1903 g., t.n. Ilindensko vostanie. Po verskiot obred vo katedralata, vo ~est na brojnite `rtvi na silnata turska represija, tolpa od okolu 25 iljadi Makedonci od razni dobrotvorni organizacii prodefiliraa me|u brojniot nasobran narod i se upati kon grobi{tata.489

488 489

Ibidem, 229.

Ibid., 237-239.

Italijanski visok komesar vo Carigrad, 18 septemvri 1923 godina Predmet: Bugarski sela vo Albanija Vo vrska so mojot akt br. 4337/616 od 15 april o.g. i telegrama br. 236237/258 od 22 avgust o.g. na Ministerstvoto, ~est mi e da ja izvestam V.E. deka so posredstvo na Kr(alskiot) voen ata{e na gen. Markov mu gi prenesov informaciite koi toj gi pobaral vo vrska so bugarskite sela na albanskata teritorija.

Spored moite upatstva, Kr. voeno ata{e usmeno gi dal baranite informacii za da izbegne na gen. Markov da mu ostavi primerok ili izvodi od dokumentite koi gi dobiv od Minsterstvoto. Istakna deka selata za koi navedeniot general se interesira i od samite `iteli se narekuvaat „makedonski“ a ne bugarski.490 Italijansko Ministerstvo za kolonii, 27 oktomvri 1923 godina ...Bugarite i Makedoncite koi `iveat vo Viena ili koi pristignale denovive uvereni se deka komunisti~koto dvi`ewe vo Bugarija e rezultat na dogovorot pome|u Jugoslavija i Sovetite... [to se odnesuva na simpatiite na Italija i siot italijanski narod za Makedoncite, Crnogorcite i Bugarite, tie se tolku poznati i tolku damne{ni {to bi bilo izli{no da se povtoruvaat izjavite vo vrska so toa.

Ne krijam deka ^aulev voop{to ne poka`a zadovolstvo od moite neodredeni izjavi.491 Stratis Mirivilis,4921924 godina Ovie selani zboruvaat eden jazik koj Srbite i Bugarite go razbiraat podednakvo. Tie gi mrazat prvite, bidej}i gi tretiraat 490

Ibid., 258-260.

Ibid., 269, 270.

492 Pisatelot Stratis Mirivilis napi{al roman vrz osnova na dnevnikot na gr~kiot narednik Andonis Kostulas, u~esnik vo Prvata svetska vojna.

491

kako neprijateli. Gi mrazat i Bugarite isto taka, bidej}i tie gi odvedoa nivnite deca vo vojna. Nas, Grcite, tie nè gledaat so izvesna simpati~na qubopitnost edinstveno zatoa {to nie sme avtenti~ni duhovni podanici na patrikot, t.e. na Ekumenskata patrijar{ija. Patrijarhot sè u{te go rasprostranuva svojot presti`, obvitkan od eden mo{ne qubopiten misticizam, vrz ovie ednostavni i verni du{i. Isto taka, ima grobovi na nivnite ugledni lu|e i na nivnite sve{tenici koi se ispi{ani, tainstveno i sveto, so gr~ki bukvi. Ovie isti bukvi se ispi{ani i na nivnite stari ikoni na izvitkani {tici, okolu asketskite glavi so zdrven izraz na vizantiskite svetci i vo po`oltenite evangelija.

Seto ova ni dava edno privilegirano mesto vo nivnite o~i. Sepak, tie ne sakaat da bidat ni Bugari, ni Srbi, ni Grci tuku edinstveno „Makedonci pravoslavni“.493 Italijansko prateni{tvo vo Sofija, 26 januari 1924 godina Za da se dobie pretstava za vrieweto koe vladee me|u makedonskiot element emigriran vo Bugarija dovolno e da se navede senzacionalnata izjava objavena vo „Nezavisna Makedonija“, organot na emigracijata: „Makedonija }e se bori do kraj. Makedonskite nade`i le`at vo nejziniot borben narod i vo patriotskiot duh na emigracijata. Ovoj narod nema da zagine: toj gi poseduva skapocenite kvaliteti od sosedite, kvaliteti koi porano ili podocna }e vrodat so plod. Makedonija pred sè }e bide oslobodena. Makedonskiot narod so seta svoja emigracija re{il da se bori do kraj za svetata kauza na tatkovinata i borbata }e bide bezmilosna.

Ili Makedonija }e bide slobodna ili pak borbata }e stanuva sè pokrvava dodeka da gi urne poziciite na novite balkanski osvojuva~i“.

Ovie izjavi pe~ateni so golemi bukvi se predmet na `ivi komentari vo site politi~ki krugovi. Se pretpostavuva deka spomenatite fakti }e ja zaostrat nedoverbata i predrasudite na Belgrad...494

Στρατης Μυριβηλης, Ζωη εν ταφω, Αθηνα, 1924, 124. Prevodot e na prireduva~ite.

494 Italijanski diplomatski dokumenti za Makedonija, tom 1, kniga 1, 292.

493

Arseni Jovkov, fevruari 1924 godina Dodeka ulogata na politi~kite organizacii e da ostvarat politi~ki vrski so drugi emigracii, so raznite op{testveni sili od Evropa, so raznite kulturni instituti i so odgovorni politi~ki faktori, ulogata na kulturno-prosvetnite makedonski organizacii, po primerot na site kulturni nepoliti~ki korporacii od svetot, e da se popularizira vo {irokite masi makedonskata istorija, makedonskiot heroizam, makedonskoto samosoznanie. (...) ...Ilindenskite sobranija koi se odr`aa vo cela Bugarija poka`aa kolku provincijata imala potreba da go ~ue makedonskiot zbor.495 Rakovodno telo na Ilindenskata organizacija, april 1924 godina ...jasno be{e deka bugarskata dr`ava, koja rabotela to~no vo sprotivnata nasoka – nasokata na sferi i delbi – ne mo`e ponatamu vo na{ite o~i da pominuva kako nositelka na toa pra{awe. Jasno e, so drugi zborovi, deka MAKEDONSKOTO PRA[AWE E ME\UNARODNO PRA[AWE. Toa e pra{awe na Bugarija, na Srbija, na Grcija, dokolku negoviot razvoj ja zasega vnatre{nata polo`ba na tie dr`avi i dokolku op{tetstvata i narodnostite, kako Bugarite vo Bugarija, Hrvatite, Slovencite i Crnogorcite vo Jugoslavija i naprednite te~enija vo Grcija, go potpomognat i go pottiknuvaat napred kon me|unarodnata scena.

Vrz osnova na toj princip, emigracijata na Makedonija, rasprsnata po Bugarija, Romanija, Turcija i po Amerika, ako i nekade e ednoplemeno telo, politi~ki ne mo`e da odi po nasokite na respektivnata dr`ava, tuku e nositelka na sopstven politi~ki ideal, koj otstojuva so site svoi zakonski sredstva.

A {tom e toa taka, neka edna{ zasekoga{ se razbere, deka emigracijata vo Bugarija, koja e aktivna vo ramkite na legalnata sostojba vo dr`avata, koja pru`ila gostoprimstvo, nitu mo`e da odi po politi~kite zada~i na bugarskata dr`ava, nitu mo`e da da-

495 A. Йovkov†, MakedonskitÛ' organizacii, „Pirinъ“, g. II, br. 19, Sofiя, 17 februari 1924, 1. Prevodot e na prireduva~ite.

va `rtvi vo imeto na „dr`avnite interesi“ koga tie `rtvi se na smetka na razvojot na makedonskoto pra{awe.

Neka edna{ zasekoga{ se razbere deka bugarskiot dr`aven patriotizam, so koj ~esto sakaat da se gordeat bugarskite dr`avnici od 1890 g. do denes, i makedonskiot patriotizam se dve ne{ta me|u koi ne samo {to nema ni{to zaedni~ko, tuku koi se vo direktna sprotivstavenost, i ete zo{to site aktivnosti na bugarskite vladi, naso~uvani protiv samostojnosta na makedonskoto pra{awe i protiv samostojnoto dvi`ewe na emigracijata, iako sokrivani zad paravanot „bugarski dr`avni interesi“, za nas, Makedoncite, bile i se samo novi i novi grevovi kon nesre}nata Makedonija.

I ete: otkako Bugarija be{e poni`ena, edna od prvite nejzini gri`i e da bara zbli`uvawe so Srbija i bidej}i edna od `ivotnite potrebi na Bugarija e izlezot na Belo More – jasno e za sekogo deka toa zbli`uvawe so Srbija, koja ja prosleduvala istata cel za Solun – e ne samo nalo`eno tuku i posakuvano. No, istovremeno so toa stanuva jasno za nas, Makedoncite, deka vo imeto na tie „dr`avni interesi“, bugarskite vladi povtorno odat kon novi delbi na Balkanot, odat sledstveno dijametralno sprotivno na makedonskiot princip: Nezavisna Makedonija. A tokmu samo preku taa nezavisna Makedonija, Bugarija i Srbija mo`at da go imaat sakaniot izlez na Belo More, i toa bez da gi o{tetat plemenskite i nacionalnite interesi.

Toj mal istoriski osvrt ni be{e neophoden, g. premiere, za da gi nare~eme so nivnoto vistinsko ime site onie merki {to se isturaat vrz nas od 1918 g. do denes, merki koi sekoj nov den dobivaat novi i novi formi: internirawa, apsewa, zatvori, suspendirawe vesnici, zabrana na filmovi, zapirawe sobranija, panahidi i kongresi – merki koi neosporno vo imeto na „dr`avnite interesi“ eden den }e otidat do rasturawe na makedonskite organizacii i, na prvo mesto – na na{ata, kako {to stana edna{ za vreme na kabinetot na Stamboliski.

Vpro~em, koga }e se pogledne osnovnoto, jasno e za nas deka tie merki ne se samo seriozni, tuku go sledat svojot zacrtan pat, ZA DA GO OTSTRANAT OD LICETO NA MAKEDONSKATA AKTIVNOST seto ona {to se ispre~uva pred bugarskata dr`ava na patot na nejzinoto zbli`uvawe so Srbija i }e se sledat tie merki ili dodeka makedonskite organizacii stanat sprotivni na svoite ideali, avangarda na bugarskata dr`avna politika, ili dodeka tie ne se uni{tat. Razlikata vo primenata na tie tendencii pri edna ili druga vlada se sostoi samo vo taktikata: dodeka

kabinetot na Stamboliski dejstvuva{e brutalno, Va{iot kabinet, so koj vie pretsedatelstvuvate, dejstvuva ili preku potkopuvawe na avtoritetot na organizaciite, koga ~esto gi prefrla svoite grevovi na Makedonci, ili preku eden sistem na postepeni merki. Malku zna~i {to sme nie legalna organizacija, malku zna~i {to so suspendirawe na vesnici se suspendira sopstvenata zakonska polo`ba... Da, malku zna~ewe imaat site tie protivre~nosti, za{to va`na e celta. A taa cel – POT^INUVAWE NA MAKEDONSKOTO PRA[AWE I MAKEDONSKATA EMIGRACISKA DEJNOST NA BUGARSKITE DR@AVNI INTERESI – E ISTORISKIOT PAT NA BUGARSKATA DR@AVA. Iako denes, po povod zabranata na na{iot organ, vesnikot „Pirin“, vi go ka`uvame javno, toa e za{to mislime deka iznesuvaweto na vistinata e najsilniot protest.

Istovremeno so toa sme dol`ni da vi izjavime deka vo imeto na na{iot samostoen ideal, koj nie ne mo`eme da go podnesuvame kako `rtva na va{ite dr`avni tendencii, nie edna{ zasekoga{ treba da bideme tretirani ne kako del od bugarskata dr`ava, tuku kako nezavisen politi~ki element, makar i da sme ednoplemenici i dobri Bugari. Vo imeto na taa nezavisnost, nie imame samostojni prava, kakvi {to imaat site gosti na bugarskata dr`ava: Turci, Ermenci, Rusi, Grci i dr. Zaradi istata pri~ina nie uspeavme da si go za~uvame makedonskiot pravopis od posegnuvawata na biv{iot kabinet, od istite pri~ini nie sakame da go za~uvame od va{ite sega{ni posegnuvawa vrz makedonskiot pe~at, vrz makedonskiot organiziran `ivot, za{to ako Nejskiot dogovor im go garantira toa pravo na na{ite bra}a vo Srbija i vo Grcija, kakva ironija na sudbinata e da ni se odzema ovde!496 VMRO (Ob.), 6 maj 1924 godina MANIFEST kon makedonskiot narod, kon organiziranoto revolucionerno naselenie vo Makedonija i kon makedonskite revolucioneri Bra}a Makedonci!

Makedonija vo svoite prirodni geografski granici me|u rekata Mesta, planinite Rodopi, Rila i [ar, rekata Drim, Oh496 Memorandum†, „20 ÁliŸ“, g. I, br. 2, SofiÔ, 20 April†, 1.

Prevodot e na prireduva~ite.

ridskoto Ezero, planinata Gramos, rekata Bistrica i Egejskoto More, so edno prostranstvo od 65.000 kv. kilometri, prese~ena od rekite Mesta, Struma, Vardar, Drim, Bistrica i nadarena so najraznoobrazni prirodni bogatstva i blagoprijatni klimatski uslovi: so svoeto naselenie od 2.302.000 du{i, raznoobrazno po svojot etnografski sostav, so svojata centralna ekonomska i strategiska polo`ba na Balkanite, me|u basenite na rekata Dunav, Egejskoto More i Jadranskoto More – gi ima site uslovi i prava za samostojno politi~ko postoewe kako nezavisna dr`ava koja{to se upravuva samostojno, koja }e poslu`i kako obedinuva~ka, politi~ka i ekonomska alka me|u narodite i dr`avite na Balkanskiot Poluostrov.497 Arseni Jovkov, maj 1924 godina Barem ilindencite ne mo`at da go storat toa obes~estuvawe za zadovoluvawe na nekolkute Makedonci {to go nosat deloto samo po partiski pazari, onie Makedonci vo Bugarija od koi nekoi ne ja videle Makedonija, no od po~etokot imaat za zada~a da ja korumpiraat ili da ja ograni~uvaat ~esnata makedonska misla, da go rasipat revolucionernoto delo vo Makedonija, da go cepat, da go uni{tuvaat i nad seto toa, tie da se smetaat za najgolemi „patrioti“ i „nacionalisti“, dodeka site Makedonci koi ~esno razmisluvaat, site skromni i bedni do sr` borci, site onie {to koga svetodejstvuvaat vo makedonskiot hram go istresuvaat duri i pravot od obuvkite – da, site tie da se smetaat za „nekoi {to nemaat tatkovina“, „predavnici“ i dr. ]e razberat li ilindencite deka site tie intrigi se samo povtoruvawe na starite na~ini na korumpirawe, deka zad seto toa se krie samoto razru{uvawe na Ilindenskata organizacija, koja tolku mnogu ja sakaat nekoi emigrantski sredini, koi znaat da pravat „golema politika“, no se na smetka na Makedonija? ]e razberat li deka tuka ne stanuva pra{awe za li~nosti, tuku za ~esnoto postoewe na Ilindenskata organizacija, koja mnogumina imaat smetka da ja vidat neaktivna, bezidejna, koja pluka na svoeto minato, koja ja ubiva svojata idnina, v~era – Zemjodelska, denes –Zgovoristi~ka, utre – Gospod znae kakva.498

Dokumenti za borbata, tom vtori, 88-89.

Ar. Йovkov†, Zabludi i istini, „20 ÁliŸ“, g. I, br. 5, SofiÔ, 11 MaŸ 1924, 1. Prevodot e na prireduva~ite.

497 498

V. „20 julij“, maj 1924 godina Ete tie pra{awa, koi se sveduvaat na edinstvenoto pra{awe – da bideme li pove}e partizani ili pove}e Makedonci, da bideme li samo ednoto ili samo drugoto – sega ve}e, koga makedonskoto delo se orientira sè pove}e i pove}e kon samostojnost, koga i strancite ve}e go narekuvaat kako me|unarodno delo i zatoa mu davat pove}e va`nost499 – sega, imeno, e krajno vreme za onie Makedonci {to imat vidni mesta po vladeja~kite partii da prestanat so svoeto prisustvo na makedonski mesta da ja podmetnuvaat na{ata kauza na somnevawata na drugite narodnosti i na inorodnata emigracija vo Carigrad, Bukure{t i vo Albanija, so koi makedonskoto delo ima i }e ima kontakt, kako i da prestanat povtorno da go vle~at toa delo kon starite i zasekoga{ zatvoreni pati{ta.500 Kosta Novakovi},501 23 juni 1924 godina Nie ovde nema da zboruvame dali Makedonija e srpska ili bugarska ili gr~ka. Nie ja spomnuvame samo oficijalnata statistika od 1921 godina, koja veli deka vo Makedonija pod Jugoslavija ima: 100.000 Srbi; 141.453 Turci; 165.704 Muslimani (so slovensko poteklo); 461.118 Arnauti i 630.000 Makedonci.

A {to se Makedoncite – toa tie samite }e go ka`at koga }e mo`at slobodno da zboruvaat i da se opredeluvaat. Zatoa na{ata partija se bori za polno i neograni~eno pravo na samoopredeluvawe na Makedoncite. Zo{to toa pravo ne im go dadat i srpskite dr`avnici i srpskite vladea~ki krugovi, koga velat deka £ sakaat dobro na Makedonija? Da odgovorime nie zo{to. Zatoa {to Makedoncite bi odgovorile: deka pod re`imot na `ilata i kundakot, pod re`imot na krvaviot teror kakov {to e zaveden vo Makedonija ne sakaat da `iveat, deka sakaat Makedonija da im pripa|a na Makedoncite.

Srpskata vladea~ka bur`oazija se odnesuva kon Makedoncite kako kon nacionalno pot~inet, poroben narod. A sekoj pot-

Vo originalot stoi: kredit.

Edin† nazr'l† v†pros†, „20 ÁliŸ“, g. I, br. 5, SofiÔ, 11 MaŸ 1924, 3. Prevodot e na prireduva~ite.

501 Srpski revolucioner, ~len na SSP i na KPJ. 499 500

~inet narod ima za svoja sveta dol`nost da se bori za svoeto nacionalno osloboduvawe...502 Kosta Novakovi}, 8 septemvri 1924 godina Jas se boram za toa i srpskiot narod da se zdru`i so site revolucionerni rabotni masi vo Makedonija, site narodi da dobijat sloboda, ednakvost i da `iveat vo bratska federacija. Ni nie ne sme slobodni i }e do`iveeme Makedonija i nas da nè oslobodi. Sopstvenicite ~esto izjavuvaat deka Makedonija e zemena so me~ i deka mora da ostane srpska. Toa e najopasniot argument.

Daleku }e se otide so povikuvaweto na pravoto na osvojuva~ot.

Nie toj argument go pobivame i se borime protiv nego makar postojano da izleguvame na sud. Ako Makedonija ostane pod koja i da e dr`ava, nema da ima mir na Balkanot. Mir na Balkanot }e ima koga taa }e bide nezavisna. Ako taa spasonosna ideja ja pravi vinata, toga{ mirno ja o~ekuvam kaznata...503 Petar ^aulev,504 1924 godina Ve}e dvaesetina godini nanazad, vladata ne prestanala da pretstavuva najopasen neprijatel na VMRO. Taa nikoga{ ne propu{tila ni edno sredstvo za da gi privlekuva na svoja strana, za svoite aneksionisti~ki celi, najkorumpiranite i najpotkuplivite elementi pome|u Makedoncite, organiziraj}i gi pod razni imiwa po ugledot na atinskata i belgradskata vlada, za da gi frli protiv pretstavnicite na edna nezavisna makedonska politika. Ovaa cel na bugarskata vlada, koja{to i ponatamu uporno saka makedonskoto pra{awe da go smeta kako prosto oru`je za celite na svojata vnatre{na i nadvore{na politika, vo posledno vreme dobi svoj izraz vo ne~uenite yverstva i vo bespo{tednoto ubivawe na site onie Makedonci {to iskreno ja sakaat nezavisnosta na svojata tatkovina. (‌) Vo imeto na pravdata i ~ove~nosta apeliram do intelektualcite i civiliziranite lu|e vo Evropa, do rabotnicite i selaKosta Novakoviћ, Makedonija Makedoncima! Zemqa zemqoradnicima! Pogovor Dr Dan~o Zografski, ^a~ak, 1966, 52. Prevodot e na prireduva~ite.

503 Ibidem, 8. Prevodot e na prireduva~ite.

504 Petar ^aulev (1880-1924) – u~itel i revolucioner.

502

nite od celiot svet, da go krenat svojot mo}en glas na protest vo odbrana na Makedoncite maltretirani i kasapeni od edna vlada koja samo vo tekot na edna godina gi desetkuva bugarskite intelektualci i koja besnee protiv bugarskiot narod na na~in poyverski od nekoga{nite carigradski sultani. Edna vlada {to e sostavena od krvolo~ni sadisti – ~ii{to podvizi ja vozbuduvaat sekoja ~ove~ka sovest.505 Krste P. Misirkov, 1924 godina Nie Makedoncite ne sme od stra{livite: nie znaeme deka nikakvi zapla{uvawa ne se vo sostojba da im go zabranat na nau~nicite slobodnoto nau~no istra`uvawe i izlagawe na nau~nite etnografski, lingvisti~ki i istoriski pra{awa, kako {to ne se vo sostojba da go izmenat narodnoto samo~uvstvo vo Makedonija.506 Krste P. Misirkov, 1924 godina Bez pravilnoto razre{uvawe na makedonskoto pra{awe nema da ima mir me|u Slovenite, na Balkanot i vo celiot svet.

Toa vi go velime nie Makedoncite, kako Makedonci, a ne kako Bugari, Vlasi, Turci ili Albanci. Vie Slovenite mo`ete da si vodite najprijatni razgovori so Bugarite, da si skulu~uvate kakvi {to si sakate dogovori, da si pravite kakvi {to si sakate zaklu~oci za va{a smetka – seto toa za nas ne va`i. Ako vie so va{ata solidarnost se poma~ite da si gi zajaknete okovite {to ste ni gi turile i da ni nalo`ite u{te i novi takvi, znajte deka nie }e najdeme pati{ta i sredstva da gi uni{time „plodovite“ na va{ata slovenska solidarnost. 507 Krste P. Misirkov, 1924 godina No }e pra{a nekoj: „ima li navistina makedonska nacionalna kultura i makedonska nacionalna istorija {to bi mo`ele da im bidat sprotistaveni na Srbite i da go obosnovat makedonskiot ideal za nezavisna Makedonija?“

Dokumenti za borbata, tom vtori, 98-99.

Krste P. Misirkov, Srpskite zakani, Sobrani dela, III, 313.

507 Krste P. Misirkov, Makedoncite i Pra{kiot kongres, Sobrani dela, III, 311.

505 506

Za sre}a, mo`eme da dademe potvrden odgovor: da, makedonska nacionalna kultura i makedonska nacionalna istorija, oddelni od onie na Srbite i na Bugarite, ima, i pokraj seto toa {to i ednata i drugata dosega ne bile predmet za opstojno i nepristrasno prou~uvawe: Srbite i Bugarite ednostrano i so golema pristrasnost go izbirale od makedonskata kultura i istorija samo ona {to go proslavuva nivnoto nacionalno ime, ignoririraj}i pra{awa od kapitalna va`nost samo zatoa {to tie ne gi zasegnuvaat ili im protivre~at na nacionalnite streme`i na odbira~ite i na nivnite soplemenici.

Velam, za sre}a, ima makedonskata nacionalna kultura i istorija, za{to toj fakt go vooru`uva makedonskiot narod so nepobedlivo oru`je vo negovata borba za ~ove~ki prava i za sloboden nacionalen `ivot kako ramnopraven ~len vo brojot na kulturnite narodi.508 Pandelis Puljopulos509, dekemvri 1924 godina Dojdoa balkanskite vojni. Makedonija be{e raspar~ena na tri dela, t.e. podelena me|u trite pobednici. Idnata istorija na trite dela na Makedonija poka`a deka solzite na gr~kata, srpskata i bugarskata bur`uazija za „osloboduvawe“ na porobenite bra}a bile samo krokodilski solzi.510 Za aktivnostite na sovetskata vlada na Balkanot, 3 april 1925 godina Ova pra{awe i toa za malcinskite prava na Bugarite vo Grcija, so strav deka Turcija }e go protera bugarskoto naselenie od Isto~na Trakija, ja objasnuva `elbata na bugarskata vlada deka Ligata na naciite bi trebalo da prezeme ~ekori za da spre~i nadoa|awe na novi begalci, od koi pove}eto, koga bi pristignale vo Bugarija, bi im se priklu~ile na revolucionernite organizacii vo golem o~aj.

Od 400 000 {to se ve}e vo dr`avata, re~isi 70 procenti se Makedonci, koi nekoi Bugari gi sakaat, drugi gi obo`avaat i Krste P. Misirkov, Makedonska kultura, Sobrani dela, III, 286.

Sekretar na CK na KPG. 510 Risto Kirjazovski, Ocenki na komunisti~kata partija na Grcija za karakterot na balkanskite vojni, Makedonija vo vojnite 1912-1918, Skopje, 1991, 232.

508 509

mnogu se pla{at. Najmalku tretina od lu|eto vo Sofija se Makedonci po rod ili po poteklo i vlijanieto na ovoj tvrd, aktiven i ~estopati nezakonski element e sè u{te primenuvan protiv koe bilo naseluvawe na Balkanot na sega{nite teritorijalni linii.511 Memorandum od Aretas Akers Daglas512 vo Viena, 8 maj 1925 godina Vo prvata polovina na 1924 godina komunisti~kata Internacionala se obide da sozdade Emigrantski komitet vo Viena pod imeto „Balkanska federacija“, koj treba{e da sozdade avtonomna dr`ava na Balkanot. Silite vo Moskva bea osobeno zainteresirani za Makedoncite i se obidoa da gi privle~at kon sebe prepravaj}i se deka gi poddr`uvaat nivnite napori za avtonomija. Vo maj 1924 godina tie uspeaja vo sobiraweto na pretstavnicite na „Makedonskata revolucionerna organizacija“ i onie na takanare~enite „federalisti-Makedonci“, koi dolgo vreme bea vo konflikt pome|u sebe, da sozdadat zaedni~ki komitet, koj isprati delegati vo „Balkanskata federacija“. Ovoj ~ekor na emigrantite, sekako pottiknat od komunisti~kite krugovi, predizvika policijata, koja vo princip im dozvoluva na takvite emigranti samo pravo na azil dokolku napi{at izjava deka }e se vozdr`at od site politi~ki aktivnosti vo Avstrija i }e se pridr`uvaat strogo kon ovaa obvrska, da intervenira brgu i energi~no. Federalistite koi `iveeja vo Viena, d-r Filip Atanasov i Dimitri Vlahov, bea prinudeni da ja napu{tat Viena, a preostanatite Bugari i Makedonci koi pretstojuvaat vo Viena bea informirani deka idnata zloupotreba na pravoto na azil }e vodi kon nivna deportacija.

Preku ovie energi~ni policiski merki aktivnostite na „Balkanskata federacija“ bea brgu zavr{eni. Ottoga{ d-r Atanasov ja napu{ti grupata na „federalistite-Makedonci“. So ova, grupata makedonski politi~ari, koi edno vreme bea vo dopir so ruskite krugovi, ja izgubi seta svoja va`nost...513

511

PRO FO 371/10694 HP 00261 R C 4916/251/62. Prevodot e na prire-

duva~ite.

512 513

va~ite.

Britanskiot ambasador vo Avstrija od 1921 do 1928 godina.

PRO FO 371/10694 HP 00261 R C 6414/251/62. Prevodot e na priredu-

Italijanska ambasada vo Belgrad, 9 dekemvri 1925 godina Zatoa, se razbira, Ju`na Srbija, ~ie naselenie – kako {to e poznato – vo golemo mnozinstvo se Makedonci i Albanci, ne e sredina mnogu podgotvena za taa propaganda. Krugovite vo koi taa se razviva se tie na vladinite slu`benci, na srpskoto malcinstvo i, pred sè, na malkumina Slovenci i Hrvati koi `iveat tuka. (...)

So ogled na toa {to Makedoncite vo odnos na idealite poka`uvaat bugarofilski tendencii a, kako {to ve}e ka`av, tie se otporni na spomenatata propaganda, pa duri se op{to blagonakloneti kon Italija, iako edinstvena na{a manifestacija vo ovie krai{ta, pokraj klevetni~kata italofobska kampawa koja postojano ja pothranuvaat re~isi site balkanski zemji (i nivnite za{titnici), be{e, i navistina efikasno, pominuvaweto na na{ata vojska vo ovie krai{ta (vo 1918 godina) i nejzinoto odnesuvawe ostavi navistina laskav vpe~atok.

No, antiitalijanskoto ~uvstvo, svrzano so op{tite idei na dr`aven nacionalizam, prestavuva element koj slovenskoto naselenie lesno go prifa}a, a taa lesnotija se odnesuva osobeno na Makedoncite vo nivnite aktuelni uslovi, vo srazmer diktiran od stepenot na perdispozicii kaj nivni poedina~ni socijalni elementi koi svoevremeno se sovpa|aa so dominantniot etni~ki element; ili von toa, od oportunisti~ki pri~ini.514 Krste P. Misirkov, 1925 godina Nie, makedonskata inteligencija, bez somnenie ja nosime najgolemata odgovornost za polo`bata vo koja deneska se nao|a na{ata tatkovina. (...) (...)

Neka mi bide prosteno, no jas, kako Makedonec, na prvo mesto gi postavuvam interesite na mojata tatkovina i na moite sonarodnici i samo potoa interesite na Bugarija i Jugoslavija.

Jas sum Makedonec, so makedonska svest, i kako takov imam svoe makedonsko gledi{te vrz minatoto, sega{nosta i idninata i na Italijanski diplomatski dokumenti za Makedonija, tom I, kniga 2, 1925-1927. Izbor, prevod, voved i redakcija Alenka Lape. Predgovor i komentar akad. Gane Todorovski, Skopje, 2005, 175 (ponatamu: Italijanski diplomatski dokumenti za Makedonija, tom I, kniga 2).

514

mojata tatkovina i na celoto ju`no slovenstvo i zatoa sakam i nas Makedoncite da nè pra{aat za site pra{awa {to nè zasegnuvaat nas i na{ite sosedi, a ne da se svr{uva sè samo so spogodbi pome|u Bugarija i Srbija za nas, no bez nas. 515 Krste P. Misirkov, 1925 godina Dajte ni da si imame svoi, makedonski nacionalni ~uvstva i da sozdavame makedonska kultura, kako {to sme pravele toa so vekovi i koga na{ata tatkovina ne vleguvala vo edna dr`ava so va{ata. (...)

Svesta i ~uvstvoto deka sum Makedonec treba da stojat povisoko od sè drugo na svetov. (...)

Bezzavetnata i bezgrani~na qubov kon Makedonija, postojanoto mislewe i rabotewe za interesite na Makedonija i poln konzervatizam vo projavite na makedonskiot duh: jazikot, narodnata poezija, naravite, obi~aite – ete gi glavnite crti na makedonskiot nacionalizam...516 Italijanski konzulat, 19 mart 1926 godina Gospodine minister, ^est mi e da ja izvestam V.E. deka na 15 fevruari o.g. izvesen broj na povidni Makedonci od ovoj grad imaa sredba (vo Skopje) ~ii dvigateli u{te se privrzanici na Vnatre{niot makedonski revolucioneren komitet, zaradi pregovarawe vo vrska so sozdavawe na edna makedonska organizacija so sli~en karakter kako na nekoi ve}e postojni na Crnogorcite, so apoliti~ki celi, za odbrana na sopstvenite interesi i zaemna solidarnost.

Ovaa manifestacija, iako se pretstavi kako gorenavedenite organizacii, e predmet na poseben interes na ovde{nite politi~ki krugovi zaradi nejzinata povrzanost so makedonskoto pra{awe.

Krste P. Misirkov, Makedonski nacionalizam, Sobrani dela, III, 338, 340-341.

516 Krste P. Misirkov, Samoopredeluvaweto na Makedoncite, Sobrani dela, III, 345, 346.

515

Imeno, manifestacijata kako podmolen obid, koja ima za cel sozdavawe makedonski politi~ki blok, se nadovrzuva na pove}e pati povtorenite obidi na Makedoncite vo okolnosti na pogolemi politi~ki mo`nosti; me|u niv, periodot na razvojot na komunizmot i potoa na demokratite (osobeno vo periodot na nivnata sorabotka so Radi}). Toga{, tie masovno vlegoa vo tie dve partii.

Najgolem obid na Makedoncite be{e vo 1925 godina koga g.

Trajko Pop Arsi}, pratenik od Kumanovo i g. Gligor Anastasijevi}, pratenik od Kavadarci, eksplicitno se obidoa da formiraat edna makedonska partija. No, g. Trajko Pop Arsi} potoa premina vo radikalnata partija. G. Anastasijevi}, za koj se smeta deka sega ne pripa|a na niedna partija, navodno svojata aktivnost ja naso~uva kon svojata stara cel – makedonska partija.

Sega, Makedoncite imaat namera povtorno da se obidat da konstituiraat oddelna (makedonska) partija. No, ako ne uspeat vo toa, tie se podgotveni da vlezat (kako {to vo doverba soop{tuvaat povidnite li~nosti od ovoj grad), masovno, vo edna, koja i da e, aktuelna partija vo ~ii ramki smetaaat deka }e mo`at – zaradi nivniot broj – podobro da gi branat svoite prava, a potoa da se izdvojat vo oddelna partija.517 Bugarsko-makedonski komunisti~ki grupi vo Amerika, mart 1926 godina 5. Edinstveniot izlez na makedonskiot narod za negovata nezavisnost le`i vo revolucionernoto dejstvuvawe na samiot makedonski narod vo soglasnost so revolucionernite rabotnici i selani vo sekoj balkanska zemja. (...)

14. Gi osuduva i smeta za predavnici site Makedonci {to se stavile i se stavaat vo usluga na fa{isti~kata vlada na Bugarija, kako Protogerov, Mihajlov i drugi, koi{to gi ubivaat bugarskite rabotnici i selani, t. e. onie {to fakti~ki se sojuznici na makedonskiot revolucioneren narod i iskreno raboti za nezavisnosta na Makedonija.

517

2, 201-202.

Italijanski diplomatski dokumenti za Makedonija, tom I, kniga

15. Konferencijata visoko izjavuva deka se odnesuva blagonaklono sprema organizaciite i Makedoncite {to imaat za cel nacionalno osloboduvawe na Makedonija.518 Anri Barbis, 519 1926 godina Stanuva navistina zbor za eden narod. Narod {to ima svoj originalen etni~ki karakter, svoi tradicii, svoi streme`i, svoja edinstvena i specifi~na li~nost.

Ovoj narod na samata po~va kade {to se razvil i trael, kade {to istorijata go posadila, za koja e svrzan so svoite korewe i svojata kultura, se tretira kako zbir na robovi i zlostornici.520 Italijanska ambasada vo Belgrad, 11 januari 1927 godina Vo Prilep, maloto grad~e od okolu 12 iljadi `iteli, vo koe `iveat isklu~ivo Makedonci i malubrojni Turci, se nao|a eden pe{adiski bataljon koj pripa|a na 46-tiot pe{adiski polk, kako i edna planinska artileriska baterija. (...) (...) Koga Bugarite vlegoa vo Makedonija, formiraa 3 divizii na bugaro-makedonci (120 iljadi lu|e), site organizirani od strana na makedonskite oficeri. Bugaro-Makedoncite sè u{te se falat deka na Bugarija £ gi dale najvidnite lu|e kako {to se Qap~ev i bezbroj drugi. Tie smetaat deka najdobrite oficeri vo bugarskata vojska se Makedonci. Glavno imaat isti ~uvstva i pogledi kako Bugarite bidej}i do Balkanskata vojna u~ele vo mo{ne ra{irenite bugarski u~ili{ta. Duri i najmaloto selo ima{e svoj u~itel i svoj pop.521

Dokumenti za borbata, tom vtori, 267-268.

Anri Barbis (1873-1935) – francuski pisatel i humanist.

520 Za makedonskiot jazik, 31.

521 Italijanski diplomatski dokumenti za Makedonija, tom I, kniga 2, 301-302.

518 519

Gligor Atanasov,522 29 januari 1927 godina DOVERLIVO Do Kralskiot konzulat na Italija – Skopje Borbata za sloboda koja Makedoncite desetina godini ja vodea so najgolem samopregor, vo Balkanskata i svetskata vojna, za `al, zavr{i so podelba na Makedonija, dodeka na narodot mu e nametnato novo ropstvo.

Ovaa nova polo`ba nas Makedoncite nè pottiknuva na nova borba, ne samo za sloboda koja ja u`ivaat site civilizirani i kulturni narodi vo Evropa, tuku i za za~uvuvawe na na{iot nacionalen karakter kako narod.

Koga Srbite ja osvoija Makedonija, vo nea vovedoa u`asen re`im. Tie se slu`at so site sredstva: teroristi~ki, nasilni, so korupcija, so cel srbizacija na Makedoncite.

Navistina zasega ne postignale pozna~ajni uspesi, bidej}i energijata na narodot e sè u{te `iva i otporna, no nivnite napori i nivnata rabota na denacionalizacija na Makedoncite e sè pointenzivna.

Glavno, srpskata politika vo Makedonija, bez ogled na partiskata pripadnost, ja karakterizira slednava tendencija: uni{tuvawe na nacionalniot duh na Makedoncite, ekonomsko uni{tuvawe na Makedoncite koi pred toa `iveeja tuka, naseluvawe vo Makedonija na {to pogolem broj Srbi na koi im davaat sekakov vid olesnuvawa, taka {to za ne mnogu dolg period, Makedonija mo`e da ja izmeni svojata fizionomija od nacionalen aspekt.

Pred takvata opasna namera na Srbite, mo`e da se spasime samo so re{itelna borba, so cvrsta i silna organizacija. Borbata za sloboda i za za~uvuvawe na na{ata nacionalna svest ja vodime od 1913 godina navamu, so najgolema energija i najgolemi `rtvi od strana na na{ata emigracija, t.e. na Makedonskata revolucionerna organizacija.

Vo poslednive godini, organizacijata ja izvr{i svojata istoriska zada~a, prevashodna za nas Makedoncite: taa go za~uva od celosno uni{tuvawe organizmot na makedonskiot narod, 522

Advokat i pratenik vo Sobranieto na Kralstvoto SHS.

umoren od dolgi godini borba so Turcite, od nekolku godini vojna i silno ugnetuvan so sekakov vid teror.

Taa uspea da go za~uva nacionalniot duh i da go odr`i vo `ivot borbeniot duh na Makedoncite, osobeno kaj novata generacija. A denes me|u nas Makedoncite, vo Makedonija, kako i me|u emigracijata, postojat dovolno sili za borba.

Treba samo tie sili vo Makedonija da se organiziraat vrz cvrsti temeli i da se ovozmo`i, vo aktuelnite okolnosti, legalna borba protiv vladata i nelegalnata borba vo povolni politi~ki migovi.

Ve}e podolgo vreme neumorno rabotime vo taa smisla. Za taa cel jas kako pratenik vo parlamentot od 1919 do 1925 godina javno se zalagav za sozdavawe na nezavisna Makedonska politi~ka partija bidej}i jas i nekoi moi politi~ki prijateli od razni delovi na Makedonija zabele`avme deka na{iot narod e mnogu opasno sopstvenite sili da gi tro{i vo borbata me|u srpskite politi~ki partii bidej}i site, bez razlika, vodat sli~na politika {to se odnesuva do Makedoncite.

Na{ata cel, pred sè, e mobilizirawe na silite na narodot i obedinuvawe na site Makedonci vo edna silna i kompaktna nacionalna organizacija koja bi bila slobodna – kako {to i ve}e ka`av pogore – za legalna i nelegalna borba za odbrana na svoite lu|e, na nacionalnite i politi~ki prava i za steknuvawe na na{ata sloboda i nezavisnost. (...)

Veruvame deka vo na{ata dejnost }e ni pomogne golemiot italijanski narod koj, isto taka, vo minatoto, se borel za svoja sloboda i nezavisnost. Ovaa nade` e dotolku posilna kaj nas od koga na ~elo na Golemata Italija se nao|aat lu|eto koi imaat simpatii kon ugnetenite narodi na Balkanot.

Zatoa si dozvoluvam da go zamolam V. G. od va{ata slavna Vlada da ni obezbedi finansiska pomo{ od 700 iljadi (sedumstotini iljadi) dinari koi }e gi upotrebime za organizirawe na naselenieto i za osnovawe na na{ vesnik vo Skopje, bidej}i zasega nemame javen organ koj bi mo`el da im poslu`i na na{ite nacionalni interesi.

Pokraj navedenite finansiski sredstva, smetam deka za zasiluvawe na vrskite me|u italijanskiot i makedonskiot narod bi

bilo polezno da gi vospituvame i obrazuvame mladite kadri na italijanskite univerziteti.523 Italijansko Ministerstvo za vnatre{ni raboti, 11 fevruari 1927 godina Makedoncite vo izminative denovi gi povika vo Viena komunisti~kiot agitator Vlahov, glaven organizartor na komunisti~koto dvi`ewe na Dobruxa, Trakija, Makedonija i Bugarija.

Vlahov ima neposredni kontakti so moskovskata komunisti~ka organizacija od koja mese~no dobiva zna~itelni iznosi za odr`uvawe vo `ivot – vo zemjite vo negova nadle`nost – na bol{evi~koto antivladino dvi`ewe.

Na sredbata na koja pretsedava{e Vlahov, koj voobi~aeno ne `ivee vo Viena tuku vo okolinata na Grac (adresata e nepoznata, za da gi izbegne teroristi~kite akcii), u~estvuvaa i dvajca makedonski federalisti, Atanasov i Ivanov, koi neodamna bea predmet na atentat od strana na vnukot na prviot, po zada~a na bugarofilskiot general Protogerov. Na sostanokot, Vlahov go zastapuva{e na~eloto makedonskata federalisti~ka organizacija celosno da premine vo komunizam od kade {to dobiva pomo{, no zaradi jasniot stav na dvajcata Makedonci koi insistiraa nivnata organizacija da go zadr`i nacionalniot karakter, vo poddr{kata na Makedonija, avtonomna i od Jugoslavija, i od Grcija i od Bugarija, toj mora{e da popu{ti i da veti deka Rusija, preku nego, i natamu }e ja pomaga organizacijata na makedonskite federalisti. (...)

Od gri`livoto ispituvawe me|u Makedoincite koi se nao|aat vo Viena, pedesetina, site pripadnici na federalisti~kata organizacija, mo`e da se konstatira deka organizacionata rabota vo zemjata od koja poteknuvaat treba da bide navistina zna~ajna i oti taa ima dlaboki temeli. Tie smetaat deka nivnata organizacija vo cela Makedonija, bez ogled pod ~ija vlast se nao|a (bugarska, jugoslovenska i gr~ka) pripa|aat okolu 20.000 lu|e podeleni na voeni grupacii, gotovi za izvr{uvawe na naredbite na organizacijata. Spored niv, vo grupaciite vladee neograni~ena disciplina.

523

2, 318-320.

Italijanski diplomatski dokumenti za Makedonija, tom I, kniga

(...)

Spored federalistite, od izve{taite pristignati neodamna od razli~iti centri na Makedonija, Protogerov navodno postojano gubi tlo i negovata organizacija navodno ja so~inuvaat okolu iljada lu|e so ~isto bugarsko poteklo i okolu 500 od makedonsko poteklo koi `iveat vo Bugarija, osobeno vo Sofija kade {to nivnoto prisustvo e potrebno za tamo{nata Vlada da poveruva vo potencijalot na makedonskata organzacija. Toa jadro navodno e vojni~ki organizirano i disciplinirano. Prtogerov vo Makedonija, kako jugoslovenska taka i gr~ka, ne raspolaga so `iva sila tuku navodno ispratil dvaesetina, ne pove}e, tajni agenti ~ii redovni izve{tai pred sofiskata vlada se prestavuvaat kako dokaz deka organizacijata ne postoi na tie podra~ja. Celta na Protogerov e da obezbedi golemi sredstva od bugarskata i angliskata Vlada zatoa {to, spored federalistite, stariot general £ slu`i na londonskata politika.524 Jerina Markovi},525 27 juni 1927 godina Do upravnikot na u~ili{teto Milojko Veselinovi}, za {kolskiot nadzornik vo Bitola (…)

Koga stapiv na dol`nost vo ova oddelenie, zapo~nav da se zapoznavam so decata i, na moe golemo iznenaduvawe, od samite u~enici go slu{nav ova: „Gospo|a, nie ne razbirame {to zboruvate, nie sakame da ni zboruvate na makedonski“. Se trudev da gi ubedam deka makedonskiot jazik ne postoi, me|utoa vremeto be{e mnogu kratko, poradi {to mi be{e nevozmo`no da postignam uspeh kaj decata.526 \or|e Tasi}527, 30 juni 1927 godina Vo tekot na ovaa u~ebna godina od Severnite krai{ta e premestena vo Bitola g. Jerina Markovi}ka, na koja £ doveriv edno treto oddelenie i koja na prv pogled izgleda deka dobro go vladee literaturniot jazik. Me|utoa, za vreme na pregledot na raboIbidem, 328-329.

Srpska u~itelka vo Bitolsko.

526 Dokumenti za borbata, tom vtori, 135.

527 U~ili{ten inspektor.

524 525

tata vo nejzinoto oddlelenie konstatirav ne{to {to i taa go priznava pri nejziniot raspit. Decata odgovarale deka se „Makedonci“ i deka zboruvaat „makedonski jazik“.528 Italijanska ambasada vo Sofija, 22 avgust 1927 godina Edinstveno re{enie za balkanskiot problem, vo ~ij centar se nao|a makedonskoto pra{awe, e re{enieto koe ve}e ni go poso~i makedonskoto naselenie. Za da is~ezne pri~inata za balkanskite nesre}i i sudiri i za da se spre~at natamo{nite katastrofi, Makedonija treba da prestane da bide podelena i pot~ineta, nejziniot narod da raspolaga so sopstvenata zemja i so sopstvenata sudbina, a slobodata i nezavisnosta da go zamenat nasilstvoto i ugnetuvaweto. Denes, edinstvena cel na Makedonija e sloboda i nezavisnost. Tokmu vo zadovoluvaweto na takvite legitimni i nepobitni streme`i se nao|a patot za edinstvenoto mo`no re{enie.529 Italijanska ambasada vo Belgrad, 13 oktomvri 1927 godina Kako prodol`enie na mojot v~era{en izve{taj br. 979/342 ja izvestuvam V.E. deka mesnite Makedonci atentatot vo [tip vrz gen. Kov~evi} sega go pripi{uvaat na nivnite bugaro-makedonski sonarodnici, za koi smetaat deka povtorno ja preminale bugarskata granica. (...)

Na zatvoraweto na granicata kon Bugarija po naredba na Vladata na SHS mesnite Makedonci ne mu pripi{uvaat pogolemo zna~ewe, bidej}i „trojkite“ i drugite eventualni agitatori ne patuvaat po `eleznicata, tuku preku nivnite sigurni kanali.

Eden Makedonec mi go iska`a misleweto deka mo`ebi atentatite na srpskata teritorija i natamu }e prodol`at, kako represalii za srpskiot teror vrz Makedoncite.

Dokumenti za borbata, tom vtori, 136.

Vo izve{tajot na italijanskata ambasada se naveduva izvadok od v. „Makedonija“, koj na 20 avgust istata godina reagira na napisot so naslov „Edinstveno mo`no re{enie“ objaven vo bugarskiot v. „Mir“ (Italijanski diplomatski dokumenti za Makedonija, tom I, kniga 2, 431-432).

528 529

Mesnite Makedonci £ pripi{uvaat golemo zna~ewe na Konferencijata na delegatite na Me|unarodniot sojuz koja denes zapo~nuva vo Sofija, bidej}i }e se razgleduva pra{aweto na malcinstvata i tie veruvaat deka so vreme mo`e da se dojde do pravedno re{enie vo nivna polza.530 Italijanska ambasada vo Sofija, 15 oktomvri 1927 godina Ovde{niot francuski konzul mu izjavi na Xanini deka ovde{nata francuska ambasada ima razbirawe za italijanskata dejnost {to se odnesuva na Makedoncite. Konzulot mu doveri na Xanini deka francuskiot plan vo vrska so makedonskoto pra{awe i srpsko-bugarskite odnosi e sleden: 1. – avtonomija na Makedonija pod suverenitet na Jugoslavija, so priklu~uvawe na makedonskata teritorija koja denes e pod Bugarija – Petri~ko; 2. – ukinuvawe na platenata milicija vo Bugarija; (...)

5. – isklu~uvawe na idejata za golema balkanska federacija.531 Komandantot na III armiska oblast, 31 oktomvri 1927 godina Po patot od Skopje do Veles, a vo razgovor za makedonskoto pra{awe, Gligorie Popovi} od Prilep, student na Belgradskiot medicinski fakultet, go rekol ova: „Nas studentite od Makedonija vo Belgrad nè sledat tajni agenti, bidej}i ne ni veruvaat, me|utoa tie mo`at da pravat {to sakaat, nie ostanuvame samo Makedonci. Makedonija e ru`a koja{to najmnogu se rascutuva, a nejzinoto pra{awe e delo na Evropa, a ne na Srbija. Srbite vo voenata akademija im pravat na Makedoncite sè {to mo`at i ne mo`at, samo da gi privrzat za sebe, me|utoa tie ostanuvaat samo Makedonci, pa makar {to Srbite da im pravat ili da ne im pravat. Studentot Popovi} itno zamina za Prilep“.532 Ibidem, 512-513.

Ibid., 514.

532 Dokumenti za borbata, tom vtori, 137.

530 531

Italijansko Voeno ministerstvo, 5 noemvri 1927 godina Odnosite na Bugarija so preostanatite balkanski dr`avi Dobrososedskite odnosi so Grcija prodol`ija do atentatite vo Makedonija, po koi Grcite so Srbite go obnovija edinstveniot front protiv Makedoncite i Bugarite.533 Italijanski pretstavnik vo @eneva, 16 noemvri 1927 godina Zboruvaj}i za makedonskoto pra{awe op{to, g. Marinkovi} re~e deka `itelite na ju`na Srbija ne se Bugari i so ogled na toa ne pretstavuvaat bugarsko malcinstvo. Etni~kite i lingvisti~kite razliki me|u naselenieto vo ju`na Srbija i Srbite op{to ne se takvi prvoto da se smeta kako oddelna nacionalnost.

Javnoto mislewe vo Belgrad, za `al, mnogu lesno se razbranuva koga stanuva zbor za pra{aweto svrzano so Makedonija. Sepak, g.

Marinkovi} ne ja deli takvata ~uvstvitelnost. Na `itelite na tie krai{ta vladata pred dve ili tri godini im podelila oru`je da se branat od bugarskite komiti; toa pretstavuva{e ubav dokaz za `elbata na tamo{noto naselenie da `ivee vo mir so belgradskite vlasti. (...) [to se odnesuva na jazikot koj se govori vo spomenatite krai{ta, g. Marinkovi} zabele`a deka toj ne e nitu bugarski nitu srpski. Postoi golema raznovidnost na slovenskite dijalekti od Crno do Jadransko More; ne mo`at da se utvrdat precizni geografski granici na sekoj od niv, nitu pak decidno da se ka`e koj od niv pretstavuva oddelen jazik i kolkava e negovata bliskost so bugarskiot ili srpskiot jazik. I na krajot, ne se napravi kakva i da e povreda na kulturnite prava so toa {to se pobara od Slavjanite od ju`na Srbija svoite deca da gi pratat vo srpski u~ili{ta.534

533

Italijanski diplomatski dokumenti za Makedonija, tom I, kniga

534

Ibidem, 590-591.

2, 559.

Italijanska ambasada vo Sofija, 25 noemvri 1927 godina Po sklu~uvaweto na mirot koe usledi po Svetskata vojna, srpskite vlasti prodol`ija so sistemot na teror vo Makedonija.

Uapseni i tepani so stap bea Makedonci zaradi peewe na makedonski pesni. Drugi, pak, Makedonci bea zatvorani i tepani zatoa {to ne gi ispra}aa svoite deca vo srpski u~ili{ta i zatoa {to ne glasaa za oficijalnite kandidati na sobraniskite izbori.

Od zaseda se ubieni brojni Makedonci, osomni~eni kako ~lenovi na VMRO. Drugi Makedonci is~eznaa bez traga zaradi somnenie deka vr{at propaganda protiv srpskiot re`im.

Drugi pak bea ubieni vo grupi bidej}i ne znaeja da ka`at kade se nao|aat „komitite“. Takov be{e slu~ajot na 23 `iteli na selo Garvan, Radovi{ko, vo mart 1925 godina.

Zapaleni i izgoreni se ku}i i celi sela zatoa {to `itelite ne znaeja da ka`at kade se krijat makedonskite revolucioneri.

Presmetano ubivawe od strana na vlastite na Makedoncite, mirni gra|ani, samo zatoa {to se rodnini na makedonskite revolucioneri, e edinstvena cel na srpskata teroristi~ka politika.535 Italijansko Voeno ministerstvo, 3 dekemvri 1927 godina Organizacijata na srpskite ~etnici koja se narekuva „Sojuz za borba protiv bugarskite komiti“ i e pod jugoslovenskoto Ministerstvo za vnatre{ni raboti, poprecizno pod g. @ika Lazi}, {ef na tajnata policija, koj ja organizira, e formirana u{te od krajot na svetskata vojna.

Nejzinite ~lenovi, glavno, se Makedonci prodadeni na Srbija. Srbite ve{to gi iskoristija nekoi gre{ki na bugarskata vnatre{na politika vo 1920-1921 godina, kako i nekoi neprijatelstva me|u avtonomistite i federalistite, za privlekuvawe na Makedoncite koi bea mnogu polezni za nejzinite potrebi.

535

Ibid., 614.

Taka sozdadenata organizacija potoa ja zagubi svojata efikasnost bidej}i srpskata vlada gi namali od 8 na 4 milioni dinari fondovite nameneti za nejzinoto pro{iruvawe; no, so razvojot na nedamne{nite nastani vo Makedonija, Srbite vedna{ go poka~ija na 12 milioni dinari iznosot namenet na organizacijata, taka {to taa se zasili i zacvrsti.536 PK na KPJ za Makedonija, 1927 godina Atentatot vrz generalot Kova~evi} i drugite obidi za atentati od strana na VMRO (vrhovisti) ima{e te{ki posledici za makedonskiot narod.

U`asen bel teror, mnogubrojni apsewa i pretepuvawa, `andarmeriski voeni poteri, novo pritisnuvawe i ograbuvawe na porobeniot makedonski narod – toa se merkite so koi velikosrpskiot re`im odgovori na poedine~nite obidi od strana na vrhovistite. Nekolku stotici Makedonci, me|u koi i mnogu na{i drugari, ~maat sega po zatvorite bez da se vinovni za toa, tuku da se zapla{at ostanatite Makedonci i molkum da go podnesuvaat seto ona {to im go natovari srpskiot re`im. (...)

Takvata politika, koja sistematski se sproveduva u{te od krajot na vojnata i nesre}noto „osloboduvawe“ na Makedonija, predizvika otpor kaj makedonskiot narod, koj so vekovi ve}e se bori za svojata sloboda. Vo posledno vreme, me|utoa, umoren od bezuspe{nata borba i zadu{en od beliot teror na srpskiot imperijalizam, Makedonecot zamol~a i za~eka. Vrhovistite se obidoa da ja obnovat taa borba. No, tie po~naa pogre{no so poedine~ni atentati i induvidualni akcii.

Pri toa, makedonskoto nacionalno pra{awe ne se re{ava po na~inot po koj se obiduvaat da go re{avaat vrhovistite. A taka ne mo`e da se re{i po dve pri~ini: Prvo. Zatoa {to nejzinite akcii dobro se koristat od velikosrpskiot re`im za zasiluvawe na terorot {to se vr{i vrz Makedoncite. I posledicite na ovoj teror se u`asite {to denes gi podnesuva Makedonecot. A so ovoj svoj teror srpskiot imperijalizam celi i socijalno i nacionalno uspe{no da go ugnetuva i zadu{uva makedonskiot narod.

536

Ibid., 634.

Vtoro. Takvite akcii mu pomagaat na srpskiot re`im da ja vodi svojata zavojuva~ka politika, da ja vodi do nova vojna, kako i da ja opravduva taa svoja politika pred o~ite na neprosvetenite srpski narodni masi, pred koi rabotite se pretstavuvaat sosema krivo.

Najposle, vrhovistite kako organizacija ne vodat politika za osloboduvawe na Makedonija, ami celata nivna dejnost mu slu`i na bugarskiot imperijalizam i tie se mnogu dobro iskoristeni od posledniot. „Lu|eto {to pomagaa da se zadu{i slobodata vo Bugarija, ne mo`at da ÂŁ donesat sloboda na Makedonija“.537 Antoan Meje,538 1928 godina ...Govorite na Makedonija se del na ju`noslovenskata grupa; onie {to gi zboruvaat mo`at, spored okolnostite, da go zemat za literaturen jazik srpskiot ili bugarskiot. Nivnite govori, razli~ni me|u sebe, ne se zapravo ni srpski ni bugarski, osobeno ako se misli na pismeniot bugarski jazik koj{to se bazira vrz govori dosta oddale~eni od makedonskite govori. Bez somnenie, uprostuvaweto na imenkite formi e isto vo Makedonija kako i vo Bugarija, no toa e rezultat na edna tendencija {to se projavuva isto vo srpskite govori od balkanskiot region. U~itelite na bugarskite ili bugariziranite u~ili{ta sprovele vo Makedonija silna akcija vo poslednata tretina na XIX vek; i toa im dade osnova na Bugarite da ja prisvojuvaat zemjata za svojot op{t jazik; no nema{e kontinuirana akcija na eden jazik na civilizacijata; vo Sredniot vek ima{e razli~ni vlijanija zavisno od politi~kata situacija; a po turskoto zavojuvawe literaturnata tradicija prestana da igra nekoja zabele`liva uloga. Pa ako politi~arite gi priklu~uvaat govorite na Makedonija kon ovaa ili onaa grupa, nezainteresiranite lingvisti mo`at samo da go rezerviraat svoeto mislewe.

Vsu{nost ovie govori ne pripa|aat zapravo ni kon ednata ni kon drugata grupa {to se raspravaat za niv. I, duri koga lingvisti~kite fakti bi ja imale onaa jasnost {to tie ja nemaat, posebnata sli~nost so drugata grupa ne bi pretstavuvala ni{to re{itelno. Detinski e lingvistikata da intervenira vo grani~ni

537 538

Dokumenti za borbata, tom vtori, 139-140.

Francuski lingvist, indoevropeist.

pra{awa od vakov vid. Politikata }e ja re{i jazi~nata idnina na Makedonija.539 Deklaracija na grupa ~lenovi na VMRO, 28 juni 1929 godina Po taa dolga i uporna vojna, po trite u`asni vojni {to se vodea, polo`bata e jasna i taa mo`e da se karakterizira na sledniot na~in: Makedonija e istrgnata od jaremot na Turcija, taa se nao|a podelena pome|u Bugari, Srbi i Grci. Taa prodol`uva da gi deli dvata bratski narodi, a tie, zaneseni vo svoite me|usebni borbi, go zaboravija tretiot del, koj sekoj den, sekoj ~as se opusto{uva (obezquduva) i skoro }e go zagubi svojot nacionalen lik na slovenska zemja. Nie Makedoncite smetame deka e {tetno indiferentnoto dr`ewe na Bugarite i Srbite vo odnos na na{ite bra}a vo Makedonija pod Grcija.

Vo dosega{nite borbi presti`ot i hegemonijata na Balkanot gi dobi Srbija, koja go ozna~i po~etokot na sozdavaweto na jugoslovenskoto edinstvo. Taa gi obedini Hrvatite i Slovencite.

Nejzinoto pravo i dolg e da go stori istoto toa so Bugarite i Makedoncite. (…)

Nie, Makedoncite, imame ne pomalo moralno pravo od drugite slovenski bra}a pri razgleduvaweto i re{avaweto na tie pra{awa da gi dademe i na{ite usilbi. Toa na{e pravo proizleguva od na{ite dolgi borbi so turskiot apsolutizam za pobedata na idejata za obedinuvawe na Ju`nite Sloveni. (…)

Nie sme Makedonci i takvi }e si ostaneme. Dosta se hranevme so fantazii. I predolgo bevme `rtva na utopii i sentimentalizam. Raskinatoto telo na Makedonija so dinamitni rani bara brza i efikasna pomo{. Borbite, nastanite i golemite narodni katastrofi nè nau~ija da gi gledame rabotite takvi kakvi {to se i od pregolemi sentimentalisti da staneme realisti. Vojnite do 1912 i od 1914-18 god. za nas Makedoncite donesoa `alni i katastrofalni rezultati – podelba i raskinuvawe na na{ata tatkovina. (…) (…)

539

Dokumenti za borbata, tom vtori, 72.

Nie doa|ame do ideja deka treba da se sozdade edna mo}na Makedonska nacionalna revolucionerna organizacija koja }e gi obedini trite raskinati dela. (‌) Presti`ot i silata na Balkanot e denes vo racete na dene{na Jugoslavija. Nejzinoto pravo i dol`nost e taa da ja potkrepi borbata na Makedoncite za nacionalno i ekonomsko obedinuvawe vo edno politi~ko celo vo ramkite na samata Jugoslavija.

Taka sozdadenata Organizacija si gi postavuva slednite politi~ki celi i zada~i: 1. Naselenieto vo trite dela na Makedonija se organizira vo edinstvena revolucionerna organizacija koja }e ja poddr`uva negovata makedonska nacionalna svest i }e go podgotvuva za vooru`eno vostanie koga }e se sozdade pogoden politi~ki moment, otkako }e se iscrpat site legalni sredstva.540 Anri Barbis, 1930 godina Makedoncite, koi si imaat svoj poseben jazik i neosporna etni~ka originalnost, nemaat pravo da se nare~at Makedonci.541 Balkanski komitet za nacionalno-revolucionernite organizacii, 25 maj 1930 godina Kon rabotnite masi vo Makedonija i progresivnoto svetsko op{testveno mislewe.

Sudskata ma{ina specijalno sozdadena za za{tita na voeno-fa{isti~kata diktatura vo Belgrad prodol`uva nezapirlivo da raboti. (‌) (...)

Odvaj po edinaesetmese~en zatvor, makedonskite nacionalrevolucioneri se izvedeni da odgovaraat za dr`avno predavstvo pred specijalniot sud na diktaturata, obvineti za u~estvo vo ilegalna protivdr`avna organizacija, za vodewe na pe~atna propaganda, so pomo{ na tajna pe~atnica i sl. Na kakvi stra{ni inkvizitorski ma~ewa bile podlo`eni zatvorenite Makedonci, za da bidat izvle~eni od niv neophodnite dokazi za policiskoto obvi-

540 541

Ibidem, 100-102.

Za makedonskiot jazik, 32.

nuvawe, mo`e da poslu`i ma~eni~kata smrt na eden od obvinetite, a imeno Ivan Xipunov, 542 biv{ u~itel. (...)

Od momentot na okupiraweto na Makedonija od belgradskite imperijalisti do denes tamu se ubieni pove}e od 1500 Makedonci; niz zatvorite pominale 25.000 lica, od niv 3700 se osudeni zaedno na desetina iljadi godini zatvor, a 24 lica na smrt. I denes u{te 400 makedonski revolucioneri gnijat vo raznite zatvori na Makedonija i vo drugi mesta na zemjata. Samo vo zatvorot vo s.

Idrizovo, kraj Skopje, denes se nao|aat 180 Makedonci, politi~ki zatvorenici. Tuka ne postojat politi~ki i gra|anski prava i slobodi. (...) Site nacionalni i kulturni pridobivki, izvojuvani po dolgi borbi u{te vo vremeto na imperijata na sultanite i pa{ite, denes se uni{teni. Na naselenieto mu se zabranuva da se slu`i i da zboruva na svojot maj~in jazik. Toa e prinudeno da gi menuva familijarnite imiwa, obi~aite, nosijata, koi sega nasilno se srbiziraat.543 Apel na makedonskite studenti vo Bugarija, 14 dekemvri 1930 godina Eden apel Sistem na ubistva. I vo imeto na {to? Na velikite ideali za sloboda na robot ili na prestapni naklonosti, ma~ni ambicii i verolomstva. Besmisleno se ubivaat sinovite na Makedonija. I bratska krv ima isprskano sekoja peda zemja na slobodna Bugarija. (‌) Bra}a Makedonci!

Pomislete: nad ~etiri iljadi du{i. Toa ne se nitu kompiri nitu piperki za da gi zaseeme i za edno leto pak da izniknat.

Toa se ~ove~ki glavi, nekoi rodeni genii, za koi rabotele stoletija, a majki i tatkovci {to gi sakale – so potno ~elo i race ispukani od trud gi odgledale. Za da se rodat, pak se potrebni stoletija. (...)

Xipunov ne e ubien za vreme na istragata. Poradi nemawe dokazi, toj bil osloboden od ponatamo{nata istraga.

543 Dokumenti za borbata, tom vtori, 75-77.

542

Dojde ~asot da ja spasuvame Makedonija od Makedoncite, da ja spasuvame od pobrkanite smetki na bugarskite vladi. (...)

Dali se soglasuvate so klocite na atovite, za koi odamna Makedonija ne postoi, da ja igrate ulogata na nesre}ni pretepuvani magariwa. Dali mislite deka {tom }e stanete sprovodnici na protogerovistite ili na mihajlovistite, vie ÂŁ slu`ite na Makedonija? (...) ]e ja ostavime li Makedonija da zagine od Makedoncite za partiski i dr`avni interesi na demokratskiot zgovor? Da se digneme site kako eden. Da si podademe raka i so zaedni~ki napori vo sojuz so site porobeni narodi i potisnati klasi, so potkrepata na progresivnoto op{testveno mislewe {to stoi ~esno na ~istite idejni pozicii na makedonskoto osloboditelno dvi`ewe, na koi stoeja Goce i Dame, da za~ekorime smelo napred kon slobodata.

Dosta krv, dosta bratoubistva. Udri dvanaesettiot ~as i ako navreme ne se sretneme, nè ~eka propast. Propast gi ~eka ne samo Makedoncite tuku i Bugarija. I toga{, ne se somnevame, po sofiskite ulici pod drugi imiwa }e {etaat protogerovisti i mihajlovisti, i toga{, vo toa sme napolno sigurni, }e ima edna bugarska vlada, koja namesto niv }e lovi neutralni Makedonci, koi nemaat nikakva vrska so bratoubistvata, no Makedonija nema da ja ima.

Dali nema da ja ima?

Makedonci na noga!

Makedonskite narodni studenti544 Makedonska emigracija, 26 mart 1931 godina Toronto, 22. III 1931 g. – Nie, nad iljada sobrani Grci-Makedonci,545 glasno protestirame i barame da prestanat terorot, preseluvawata na na{ite bra}a Makedonci; ja izrazuvame na{ata solidanost so niv; gi osuduvame ne~ove~kite dela i izjavuvame de-

544

Ibidem, 42-44.

Se misli na Makedonci od delot na Makedonija {to se nao|a vo ramkite na Grcija.

545

ka }e im ka`eme na site rabotnici vo celiot svet za terorot sproveduvan od vladata na Venizelos.546 Komunisti~kata Internacionala, 2 noemvri 1931 godina KPG ostana daleku od revolucionernata nacionalno-osloboditelna borba na narodite potisnati od Grcite. (…)

KP ne reagira{e, kako {to treba{e, protiv branot na crniot anisemitizam i predizvikuvawata protiv drugite narodi (Turci, Makedonci), ne ja razobli~i zadninata na ovaa politika na bur`oazijata.

Partijata e dol`na bez odlagawe da vodi borba za pravoto na slobodno samoopredeluvawe na naciite do otcepuvawe, protiv nacionalnoto potisnuvawe i progonuvawe na Makedoncite i Turcite.547 Bugarskoto Narodno sobranie, 2 noemvri 1932 godina Preku Gospodinot Pretsedatel na 23 Obi~no (redovno) narodno sobranie do gospodinot Minister za vnatre{ni raboti.

Pra{awe Od narodnite pratenici Hr. Trajkov, Al. Martulkov, Trajko Hristov i Stamat Ivanov.

Gospodine Ministre, Makedonskite „bratoubistva“ ne se pove}e bratoubistva, tuku se masovni ubistva na makedonskata emigracija vo Bugarija i na narodot vo Petri~ko.

Ne }e bide presileno ako ka`eme deka Bugarija za makedonskiot narod stana grobnica. Zo{to ubienite Makedonci vo porobena Makedonija od srpskata i gr~ka diktatura ne se ni edna osmina od istepanite Makedonci od VMRO (vrhov.) vo Bugarija i „slobodna Makedonija“.

Takvi masovni ubivawa od poslednata548 se mo`ni samo so potkrepata na vlasta. A poddr{kata e pove}e od o~igledna.549

Dokumenti za borbata, tom vtori, 271.

Ibidem, 281.

548 Se odnesuva na VMRO na Ivan Mihajlov.

549 Dokumenti za borbata, tom vtori, 45-46.

546 547

Komitski,550 27 dekemvri 1932 godina Kade e taa ~udesna zemja – Makedonija? Dali e na zemjata ili na nebo? Ako be{e na zemjava, kako drugite dr`avi – ni{to ne }e be{e ~udno. No ako be{e na nebo i zbor ne mo`e da stane – za „osloboduvawe“. No, taa se nao|a nekade podolu i od postojnoto senarodno (svetsko) ustrojstvo – ~isto i prosto, sovremen pekol.

Za sram na narodite na XX vek! (…) (...) Ako pak pojdeme u{te ponatamu po istoriskiot pat, duri ponatamu od „krstitelot“, vo vremeto na elinizmot, }e uznaeme deka nekoga{ postoela slavna zemja so hrabar narod koj ra|al svetski vladeteli kako Filip i Aleksandar Makedonski. (…) Eden narod koj{to si ima svoi obi~ai vera, jazik, tradicija itn. i tvrdo otstojuval sred tolku ropski isku{enija – zna~i deka e sposoben za slobodno postoewe.

Dodeka be{e pod „tursko igo“, site slobodni slovenski narodi ronea „krokodilski solzi“ za da ja „oslobodat“! A zo{to? – Za dobroto na Makedonija!...Ne i ne!... Za{to dodeka Bugarija da ja „oslobodi“ vo 1912 god. od Turcite, slednata godina orta~ki i krvni~ki ja podelija: Srbi, Grci i Bugari – „sojuznici-razbojnici“! (…) Jas mislam deka ako politikata na Bugarija be{e samo „samarijanska“, nema{e da gi predizvika vol~e{kite apetiti i na drugite. (…) Ako nejzinata politika ne be{e „fal{“, nema{e da ja dotera do toa derexe Makedonija – namesto pod edno ropstvo (turskoto), sega tokmu 3-4 robii! Ne e vo pra{awe toa koe e polesno ili pote{ko, no neli Makedonija ne e edinstvena, nitu slobodna, nitu na Makedoncite!? A toa e u`asna polo`ba {to se trpi kako od DN (Dru{tvoto na narodite – b. r.), taka i od Evropa i Amerika, pa i od slovenstvoto. A toa ne ~ini da e taka! Bidej}i kako {to sosema mali narodi imaat pravo na postoewe kako {to se: Monako, Albanija, Andora, Dancite, itn., isto taka stopati ima pravo i Makedonija. No, ako nekoja dr`ava ne £ go dava „pravoto“, zo{to u{te ~eka i Bugarija? Do koga taa }e „zloupotrebuva“ so narodot {to e sli~en na nejziniot?! Neka toa pravo go dade za primer!... Neka na miren na~in im go dade na Makedoncite toa {to e makedonsko! Zo{to u{te go dr`i „tu|oto“ pretendiraj}i deka e „nejzino“? Zarem Makedoncite se „Bugari“… Kolku {to Bugarite se Makedonci, tolku i Makedoncite se Bugari! Golema

550

Ne e utvrdeno koj go koristi ovoj psevdonim.

razlika!... Ednite bile od pred Hr(ista) a drugite vo VII v. po Hr(ista) na Balkanskiot Poluostrov. (…)

Si ja spomnuvam prikaznata za „kva~kata i pat~iwata“. Vo bugarskata matilnica (sedalo) se stavija i makedonskite jajca od patki; no koga se izlegoa i porasnaa pat~iwata, sosema prirodno, ja pobaraa vodata (slobodata). A glupavata „koko{ka“ – kreka ta kreka!... Taka i Bugarija – preku svojot „pe~at“ – „kreka“ (no popusto): makedonsko ubistvo, novo makedonsko ubistvo, denes drugo makedonsko ubistvo, pak makedonsko ubistvo itn… kako da nema kraj! Do koga? Dosta! A na sprotivnite bregovi (zemji) lisicite, sviwite, volcite i drugi tvorovi (dr`avi) gi douni{tuvaat Makedoncite {to ve~no stranstvuvaat. Ne{to polo{o i od „Evreinot skitnik“. Za{to na Evreite ve}e im ja dadoa tatkovskata zemja, a na Makedoncite u{te ne im ja davaat Makedonija. (…) Barem ti, Bugarijo, ne mij gi pilatovski racete, tuku navreme daj go nejziniot del! Inaku, kakvi {to se drugite porobuva~ki dr`avi, takva si i ti! (...) Do koga }e ja mamite Makedonija so sni{ta i fantazii: „mi`i, }e te la`am“! Vreme e da se vikne vo parlamentot ta da ekne duri do Makedonija, ne so „voeno polo`enie“ i bugarsko „razlo`enie“, tuku na delo: Makedonija za Makedoncite; t.e. oslobodena „bugarska Makedonija“ da im se dade na slobodnite „bugarski“ Makedonci! Dodeka e vreme, dajte £ avtonomija na Makedonija!551 VMRO (Ob.), 1933 godina Makedonskoto progresivno dvi`ewe gi sledi zavetite na svoite prvoapostoli Goce i Dame i go prodol`uva nivnoto delo. (…) (...)

Neka besneat i nè klevetat vrhovistite deka ne sme nikakvo nacionalno dvi`ewe, ami sme bile „komunisti~ko“ dvi`ewe pod pokrovitelstvo na Moskva. Nie }e vrvime po patot na edinstvenata borba so site nacionalno i socijalno potisnati bez koi e nevozmo`na na{ata uspe{na borba protiv porobuva~ite na Makedonija i nivnite golemi vol~ji sobra}a.

Me|utoa, treba da istakneme deka makedonskoto progresivno dvi`ewe ne e nekakov otsek na klasnoto rabotni~ko dvi`ewe, 551

Dokumenti za borbata, tom vtori, 271-273.

tuku e samostojno nacionalno dvi`ewe i {tom e nacionalno, toa ne e komunisti~ko, i po svojot karakter i sostav e demokratsko (narodno) dvi`ewe. (...)

Sekoja edna dr`ava od trite porobuva~i na Makedonija deklarira deka soodvetniot del od Makedonija £ pripa|a nejze kako nejzino, nacionalno, a ne kako anektirano. Srbija izjavuva deka vo Makedonija pod srpska vlast `iveat Srbi, a ne nacionalno porobeni Makedonci, koi{to mislat i se borat za osloboduvawe.

Grcija izjavuva deka vo Makedonija pod gr~ka vlast, „dobrovolnoto iseluvawe“ na del od naselenieto, ostanale samo Grci i deka vo nea otsustvuva makedonskiot element koj bi se ~uvstvuval nacionalno poroben i bi sakal da se izbavi od gospodstvoto na gr~kata dr`ava. Bugarija izjavuva deka Petri~kiot kraj go pretstavuva „slobodniot del na Makedonija“, a ne makedonska oblast koja{to gi tegne te{kotiite na dvojnoto ekonomsko i politi~ko ropstvo, koja e otkinata od svoite geografski, etnografski i ekonomski granici na celokupna Makedonija, i koja{to se stremi kon obedinuvawe so drugite dva dela na Makedonija nadvor od granicite na trite porobuva~i.552 VMRO (Ob.), april 1934 godina Kolonizacijata vo delovite pod Jugoslavija i Grcija be{e izvr{ena pred sè vo polza na srpskiot i na gr~kiot element.

Vo Makedonija pod Jugoslavija po selata bea naseleni kompaktni masi na biv{i srpski borci, {to go ~inea udarniot odred na srpskiot imperijalizam protiv makedonskite selani.

Vo Makedonija pod gr~ka vlast bea naseleni golem broj gr~ki begalci, vo prv red od Turcija, a Makedoncite masovno bea proterani vo Bugarija i Turcija. (…)

VMRO (Ob), vodej}i borba protiv raskinuvaweto na porobuvaweto na makedonskiot narod i protiv site formi na kulturno, socijalno i ekonomsko potisni{tvo, za nacionalno osloboduvawe i obedinuvawe na site delovi na Makedonija, treba da ja razobli~i vistinskata smisla na site umuvawa {to imaat za cel na

552

Ibidem, 103-104, 106.

Makedoncite da im go odre~at karakterot na nacija i da go spre~i negovoto proniknuvawe vo nejzinite sopstveni sredini.553 Makedonec od Seres, 15 april 1934 godina Na 15. IV 1934 godina plo{tadot be{e poln so revolucionerni proklamacii koi gi povikuvaa vojnicite da se borat za re{avawe na svoite pra{awa i protiv yverskiot teror.

Oficerite gi zatvoraa onie vojnici {to gi ~itaa proklamaciite i gi teraa niv da gi otkrijat onie {to im gi razdelile proglasite.

Vrz nas, Makedoncite, vojnici od 6-ot polk na te{kata artilerija, tie gi primenuvaat najvarvarskite metodi.

Pove}eto od nas sme nepismeni i ne go znaeme gr~kiot jazik, pa zatoa ~esto ne gi razbirame nivnite naredbi. Oficerite se obidoa da nè opismenat, no toa trae{e tolku kratko i be{e taka sprovedeno, {to nikoj od nas ni{to ne nau~i.

Po „opismenuvaweto“ dvanaeset vojnici koi ne nau~ija ni{to bea isterani i sekoj od niv dobi pet dena zatvor.554 Makedonec od Voden, 6 juni 1934 godina Voden. – Ovde vo Voden i vo na{ata okolija, vo srceto na Makedonija, ovde kade {to nie Makedoncite ne znaeme drug jazik osven na{iot makedonski, raznite organi na gr~kiot kapitalizam nè prinuduvaat da zboruvame na gr~ki jazik, a da ne go zboruvame na{iot jazik. (…) Osven toa, nè li{uvaat od slobodata {to ja dobile na{ite tatkovci po dolgogodi{na borba, ginej}i za osloboduvaweto na Makedonija. (...)

Vo osnovnite u~ili{ta sekojdnevno se tepaat malite deca koi go zboruvaat svojot jazik. (…)

Na tie organi na kapitalizmot Makedoncite im izjavuvaat deka ni{to ne mo`e da gi upla{i i deka }e ja prodol`at svojata borba sè dodeka ne ostvarat polno svoe osloboduvawe.555

Ibid., 107-108.

Ibid., 62.

555 Ibid, 62.

553 554

Makedonec od Lerin, 8 juni 1934 godina Lerin. – Tuka pred izvesno vreme celiot bur`oaski pe~at po~na napad protiv makedonskiot narod. (…)

Nie Makedoncite pohrabro i poaktivno treba da se aktivirame protiv toj napad za da go otfrlime, za{to toa zna~i pogolemo ugnetuvawe, glad, beda i vojna.556 Osudenici od Seres, 26 juni 1934 godina Sekoj den vle~kaat siroma{ni Makedonci, zemjodelci vo zatvorite poradi dolgovi od 60 do 100 drahmi. (…) Site ovie siroma{ni Makedonci ne znaat gr~ki, si go zboruvaat makedonskiot jazik. Od mnogu tepawe bile prinudeni da re~at deka niz nivnite sela pominuvale komitaxii.

Mnogu osudenici od zatvorite vo Seres557 V. „Rizospastis“, 2 avgust 1934 godina …Revolucionernite tradicii na makedonskiot narod, koj od 1913 godina se nao|a podelen me|u tri kapitalisti~ki dr`avi (Grcija, Bugarija i Srbija), go ima kako centralen svetol beleg vooru`enoto vostanie na sv. Ilija (Ilinden) na 2 avgust 1903 godina (po stariot kalendar 20 juli). Toj e najsvetliot beleg glavno bidej}i vo toa vostanie be{e izrazeno edinstvoto na makedonskiot narod. Samo onie {to ja zapoznaa ne samo svireposta na biv{iot sultanski re`im, tuku i teroristi~kata razbojni~ka dejnost i bezobyirnite intrigi na „osloboditelite“, odnosno na okolnite dr`avi na gr~kite, bugarskite i srpskite eksploatatori, samo tie ja razbraa vrednosta i zna~eweto na taa obedineta revolucionerna dejnost na site Makedonci bez da zastane vo toa pre~ka nivnoto razli~no plemensko poteklo...558

Ibid., 63.

Ibid., 64.

558 Ibid., 245-246.

556 557

Makedonec od Voden, 12 avgust 1934 godina Voden, avgust. – Vo 30-ot polk pove}eto sme Makedonci i poradi toa na{iot `ivot e mnogu ma~en. Sekoj onoj {to }e prozbori makedonski e kaznet od 10 do 15 dena zatvor. Nè narekuvaat „neznajkovci“ i postojano nè tepaat. Disciplinskite merki i angariite se sekojdnevni. No, nie i ponatamu }e go govorime na{iot jazik, }e gi peeme na{ite revolucionerni pesni. (...)

Makedonec, dopisnik od 30-tiot polk od Voden559 Makedonci od Vodensko, 8 septemvri 1934 godina Ne sme nitu Bugari, nitu Grci! Makedonci sme Gore po severnite periferii na kapitalisti~ka Grcija, cel eden narod stenka pod stapot na dvojna ekonomska i nacionalna eksploatacija i pritisok; toa e makedonskiot narod.

So ogan i `elezo gr~kite kapitalisti, spahii i generali si postavija za cel da go „pogr~at“, nego da go pretvorat vo rob.

No mnogu izma~eniot makedonski narod, koj pretrpel tolku mnogu `rtvi na svojot pat, ne misli da se predade kako rob vo kanxite na svoite ugnetuva~i. (...) (...)

Vo seloto Arsen, Vodensko, `iveeme 165 makedonski familii i okolu 80 prosfigi.560 Osven te{kite danoci {to gi pla}ame, osven siroma{tijata {to nè stega i pritiska, go imame i diviot teror, {to se sproveduva vrz nas od strana na dr`avnite organi po zapoved… Ne smeeme da se `alime vo okrugot za{to nè brkaat so kloci i nè narekuvaat bugarski komiti, za{to sme Makedonci.

No nie glasno vikame: „Ne sme Bugari, ni Grci! Makedonci sme! ]e se borime za polnata nezavisnost od bugarskiot, gr~kiot i srpskiot stap“. (...) (...)

559 560

na Grcija.

Ibid., 65.

Gr~ki kolonisti vo delot na Makedonija {to se nao|a vo ramkite

Gi pokanuvame na natprevar site zemjodelci od Lerinsko i od Enixevardarsko, da izdademe vesnik na Makedoncite vo Zapadna Makedonija na na{ maj~in jazik.561 Makedonci od Ek{i-Su,562 26 oktomvri 1934 godina Vo seloto Ek{i-Su se osnovaa dve grupi Makedonci, edna od 9 ~lena i druga od 6 ~lena.

Tie grupi si zedoa za zada~a da gi prosvetuvaat zemjodelcite i da ja organiziraat borbata za osloboduvawe na makedonskiot narod.

Tie grupi gi pokanuvaat drugite sela: Ajtos, Zeleni~e i Qubotino563 da se organiziraat vo grupi i da nastojuvaat da se izdade makedonski vesnik na na{ maj~in jazik. Treba da im vikneme glasno na gr~kite gospodari deka nie ne sme nitu Grci, nitu Bugari, nitu Srbi, tuku ~isti Makedonci.564 Makedonec od Patele,565 26 oktomvri 1934 godina Vo seloto Patele se osnova makedonska organizacija koja se bori za osloboduvaweto na mnoguizma~eniot makedonski narod koj stenka pod re`imot na gr~kiot terorizam. Vladata gi terorizira makedonskite borci i re{i da go isprati na zato~enie Andreja ^ipov.566 Na ova `itelite od Patele protestiraa i baraa da prestanat zato~enijata i da se oslobodat site borci.

Makedonec567

Dokumenti za borbata, tom vtori, 246-247.

Selo vo Kajlarsko (Lerinska okolija), vo delot na Makedonija {to se nao|a vo ramkite na Grcija.

563 Sela vo delot na Makedonija {to se nao|a vo ramkite na Grcija.

564 Dokumenti za borbata, tom vtori, 247.

565 Selo vo Lerinskata okolija.

566 Pripadnik na makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe, deec na VMRO (Ob.).

567 Dokumenti za borbata, tom vtori, 247-248.

561 562

Re{enie na IV zemska konferencija na KPJ, 24-25 dekemvri 1934 godina ... 6. Zaradi jakneweto na borbata protiv nacionalisti~koto vlijanie i zaradi olesnuvaweto i zasiluvaweto na razvojot na sopstven kadar od redovite na rabotnicite {to im pripa|aat na potisnatite narodi, Konferencijata go donesuva re{enieto vo ramkite na KPJ da se osnovaat KP na Hrvatska i KP na Slovenija, a vo bliska idnina i KP na Makedonija.568 Makedonci od Enixe-Vardar, dekemvri 1934 godina Dragi „Rizospasti“, Ti, koj otsekoga{ si bil na na{a strana i ni pomaga{ nam, na Makedoncite, koi sme ugnetuvani i dvojno eksploatirani, Te molime da go objavi{ slednovo pismo: Ovde, vo Enixe-Vardar, protiv nas se upraveni kam{ikot, pcostite i te{kite danoci.

Na{ite tatkovci se borea protiv Turcite, a se borea da se oslobodat i od gr~kite ugnetuva~i. (…) (...)

Ve}e sedum godini, od 1930, pla}ame danoci, a sega gledame deka nam, na Makedoncite, ni se odzema zemjata.

Site siromasi, koi go izrazuvaat svoeto nezadovolstvo, velat deka sega sfatile oti nè ismevaat site bur`oaski partii. (...)

Izjavuvame deka }e se borime protiv fa{izmot i vojnata vo koja se podgotvuvaat da nè frlat.569 Vasil Ivanovski,570 dekemvri 1934 godina …Odgovorot na toa pra{awe e pred sè od ogromno politi~ko zna~ewe. Poznato e deka kako bugarskiot, taka i srpskiot i gr~kiot imperijalizam go odrekuvaat postoeweto na makedonska568

Ibidem, 144.

Ibid., 249.

570 Vasil Ivanovski (1906-1991) ‡ nacionalen deec, novinar, publicist, istoriograf, revolucioner.

569

ta nacija. Spored prviot, Makedoncite se „najdobriot del od bugarskata nacija“. Spored vtoriot, Makedoncite se „~isti Srbi“, a spored tretiot, Makedoncite se „slovenoglasni Elini“. (...)

Za da gi razobli~ime tie manevri na porobuva~ite i da poka`eme deka tie nemaat nikavo pravo nad Makedonija, da ja popre~ime nivnata asimilatorska politika i da vodime dosledna borba za izvojuvawe na pravoto na samoopredeluvawe na makedonskiot narod do negovoto izdvojuvawe i od bugarskata, srpskata i gr~kata imperijalisti~ka dr`ava i negovoto obedinuvawe vo samostojna nezavisna republika na rabotniot makedonski narod, nie Makedoncite treba visoko da izjavime deka ne sme nitu Srbi, nitu Grci, nitu Bugari, tuku sme oddelna makedonska nacija koja se bori za svoeto nacionalno osloboduvawe i oddeluvawe na svoja makedonska dr`ava. Se razbira, toa ne treba da go pravime samo od politi~ki pri~ini. Do kolku makedonskata nacija ne bi postoela, ne bi mo`ele da govorime za takva. Me|utoa, taa e na lice i nejzinoto postoewe treba da im se predo~i na site. Na takov na~in do golem stepen toa }e ja olesni na{ata nacionalnoosloboditelna borba.

Vo Makedonija postojat site elementi na edna samostojna makedonska nacija, so svoja teritorija i ekonomska celost, so svoj jazik i op{t nacionalen karakter i so svoja makedonska istorija.

1. Teritorijata na Makedoncite e oddelena od teritorijata na gr~kata, srpskata i bugarskata nacija. Taa ima utvrdeni geografski i etnografski granici me|u rekata Mesta, planinite Rodopi, Rila i [ar, rekata Drim, planinata Gramos, rekata Bistra i Egejsko More so prostranstvo od 65 iljadi kv. kilometri.

Toa {to deneska Makedonija e raspar~ena – toa e rezultat na imperijalisti~kite mirovni dogovori. Raskinuvaweto na edinstvenata makedonska teritorija na delovi i nivnoto priklu~uvawe kon teritoriite na bugarskata, srpskata i gr~kata dr`ava e nasilno.

2. Ekonomski Makedonija pretstavuva edna celina oddelena od dr`avite {to ja vladeat. (…) (...)

3. Jazikot na lu|eto {to ja so~inuvaat makedonskata nacija e slovenski, so osoben dijalekt – makedonski. Toj jazik e zaedni~ki za niv. Razli~nite provincijalni nijansi vo makedonskiot jazik se rezultat na neiz`iveanite ostatoci od nekoga{nata ro-

dovska i feudalna raspokinatost na Makedonija. Me|utoa, provincijalizmot na ovoj jazik se pokriva so eden op{t makedonski slovenski dijalekt po koj sekoj go razlikuva Makedonecot od Srbinot, od Bugarinot, od Rusinot i od sekoj ~ovek od koja i da e druga slovenska nacija. (…)

Osven po dijalektot makedonskiot jazik se razlikuva od srpskiot i bugarskiot i po toa {to vo nego staroslovenskiot element e mnogu poza~uvan i sodr`i pove}e zborovi {to gi nema vo jazicite na sosednite i na drugite slovenski nacii.

Bugarskite i srpskite velikodr`avni {ovinisti ja koristat bliskosta na makedonskiot jazik so jazicite na nivnite nacii za da tvrdat deka Makedoncite se „del od bugarskata nacija“ ili „~isti Srbi“. A nie Makedoncite ne sme nitu ednoto, nitu drugoto. Nie ne sme „testo od koe se{to mo`e da se izmesi“, kako {to be{e izjavil Cvii}, eden od agentite-istori~ari na srpskata zavojuva~ka politika. Nie sme oddelna nacija. Sli~nosta na na{iot jazik so bugarskiot i srpskiot e obi~na sli~nost me|u jazicite na bliski, no samostojno razvieni nacii. Takva sli~nost na jzicite postoi pome|u Rusite, Ukraincite i Belorusite, kako i pome|u Hrvatite, Crnogorcite i Srbite, no nasproti toa tie pretstavuvaat oddelni nacii. (…)

Pri toa se znae deka ne e samo jazikot {to ja opredeluva nacijata. Duri i ednakov da bide jazikot na Makedoncite so ovoj na Bugarite, toa u{te ne zna~i deka nie Makedoncite sme „del od bugarskata nacija“, koga `iveeme so pokolenija na druga teritorija, pretstavuvame oddelna stopanska celina, imame svoja istorija, specifi~ni naravi, obi~ai i taka natamu. Angli~anite, Ircite i Amerikancite od Soedinetite Amerikanski Dr`avi na Severna Amerika govorat na eden i ist jazik, no se oddelni nacii.

4. ^etvrta po red zaedni~ka osobina za lu|eto {to so~inuvaat oddelna nacija e nacionalniot karakter, vo toj broj i makedonskata nacija. Ednakvi se nivnite naravi, obi~ai, igri, pesni, ora i drugite narodni umotvorbi koi{to pove}e ili pomalku se razlikuvaat od „onie na“ srpskata, bugarskata i drugite slovenski nacii. Elementite na samostojniot nacionalen karakter na Makedoncite se tolku silni, {to nasproti nacionalnoto ugnetuvawe vo Makedonija tie nikoga{ ne prestanale da se projavuvaat.

Po ve~erinki, svadbi, imendeni itn. tie postojano se projavuvaat i sred emigrantsko-begalskite masi vo Bugarija, Amerika i sekade kade {to ima takvi.

Site tie elementi, zemeni zaedno, ja sostavuvaat makedonskata nacija. Toa e nepobiten dokaz za toa deka nie, Makedoncite, ne im pripa|ame nitu na srpskata, nitu na bugarskata, nitu na gr~kata nacija, tuku sme oddelna nacija.

5. Naciite ne se plemiwa. Kako i drugite nacii, taka i makedonskata nacija ne se sozdala od edno pleme, tuku od nekolku razli~ni plemiwa ili, poto~no, od delovi na nekolku razli~ni plemiwa: Iliri, Sloveni, Bugari, Srbi i drugi. Osnovniot element e slovenskiot. (…) (...)

6. Makedonskata nacija ima svoja istorija na kulturno i politi~ko projavuvawe. Bra}ata Miladinovci se prvite makedonski prosvetiteli. Tie prvi gi posvetija svoite sili za razbuduvawe samostojno nacionalno ~uvstvo na makedonskiot rob. Tie gi opeaja Ohrid i Makedonija kako svoja tatkovina na ~isto makedonskoslovenski dijalekt. Tie ne go u~ea makedonskiot narod nitu na srpski, nitu na bugarski, tuku go u~ea na rodniot makedonski jazik. (…)

Po bra}ata Miladinovci doa|aat mnogu drugi narodni u~iteli i duhovni buditeli kako ohridskiot episkop Teodosij571 i grupata okolu v. „Loza“ pod redaktorstvo na Petar Arsov, koi ednakvo se borea protiv Gr~kata patrijar{ija, Bugarskata egzarhija i Srpskata patrijar{ija, za samostojni makedonski u~ili{ta i crkvi. Tie takanare~eni makedonski separatisti uka`uvaa na postoeweto na oddelna makedonska nacija i plediraa za samostoen dr`aven `ivot na taa dr`ava.

Od istata sredina proizleze Vnatre{nata makedonska revolucionerna organizacija. Petar Arsov vleze vo prviot CK na taa Organizacija, a \or~e Petrov, koj proizleguva isto taka od taa sredina, stana ideolog na Organizacijata. Toj u{te na vremeto vo duhot na separatisti~kata ideja ja napi{a knigata „Geografijata na Makedonija“.

Me|utoa, pritisokot na velikobugarskata propaganda – Egzarhijata i vrhovistite – se poka`a tolku silen, {to go zadu{i pra{aweto za samostojna nacija i uspea da vnese vo svesta na mnogu Makedonci ubeduvawe deka se tie Bugari. Toa be{e sprovedeno so zapiraweto na v. „Loza“, koj{to izleguva{e vo Sofija, so progonuvaweto od Makedonija na episkopot Teodosij i na narodnite u~iteli koi{to ne se pot~inija na Egzarhijata, so zabranata na 571

Se misli na skopskiot mitropolit Teodosij Gologanov.

knigata na \or~e Petrov, koja i denes se nao|a vo rakopis vo arhivata na bugarskoto voeno ministerstvo.

No nasproti toa, makedonskiot narod so dolgi i uporni borbi za ekonomsko osloboduvawe i samostoen dr`aven `ivot si sozdade svoja istorija. Tie borbi vo minatoto se razgranaa pod rakovodstvoto na starata Goce Del~eva VMRO protiv ropstvoto na turskite sultani i begovi, kako i protiv aspiraciite na balkanskite dr`avi.

Makedonskiot narod so sopstvenata krv vo svojata istorija ja zapi{a prvata makedonska revolucija – Ilindenskoto vostanie, ~ij{to venec e prvata makedonska narodno-revolucionerna republika vo Kru{evo.

Otkata VMRO be{e vrhovizirana i pretvorena vo ma{ina na bugarskiot imperijalizam, osloboditelnata borba na makedonskiot narod ne zapre tuku se podzede od sledbenicite centralisti-separatisti, levicata na VMRO, na ~elo so \or~e Petrov, Petar Arsov, Sandanski, Dimo H. Dimov i ^ernopeev. Denes vo novite uslovi borbata na makedonskiot narod protiv novite porobuva~i – srpskiot, bugarskiot i gr~kiot imperijalizam za nacionalno, politi~ko i ekonomsko osloboduvawe se vodi so u{te pogolema upornost i doslednost pod rakovodstvo na VMRO (Obedineta).

Celata taa makedonska istorija ne e samo projava na makedonskata nacija, ne e samo nejzin streme` kon svoja nacionalna dr`ava, tuku taa, makedonskata istorija, vo isto vreme e element {to go dooformuva i doopredeluva samostojniot karakter na makedonskata nacija. (...)

Bistri{ki572 Elefteriu A. Stavridis573, 1934 godina – Vie ste Bugarin, a se pla{ite samo od Bugari?

– Koj vi ka`a deka jas sum Bugarin? izvika so gnev koj me iznenadi. – Taka mislite i Vie, kako {to mislat i iljadnici?

Nie od VMRO ne sme Bugari! Nie sme Makedonci! Mora utre da Dokumenti za borbata, tom vtori, 110-116. Zad psevdonimot Bistri{ki stoi Vasil Ivanovski.

573 Porane{en generalen sekretar na KPG i gr~ki pratenik.

572

vi gi objasnam ovie raboti, zadol`itelno, {tom i vie, komunistite na Grcija, nè smetate za Bugari! Treba da znaete deka nè navreduvate koga ni velite Bugari!574 Makedonci od egejskiot del, januari 1935 godina Nie, pritisnatoto makedonsko malcinstvo, so seta na{a du{a navistina sakame da se ostvarat barawata na bra}ata Severnoepiroti,575 za{to i nie Makedoncite se nao|ame vo istata polo`ba, pod jaremot na gr~kata vlada. (…) I nie sakame slobodno da si go zboruvame na{iot makedonski jazik i da otvorime na{i u~ili{ta, makedonski, vo koi }e u~at na{ite deca.

Barame od gr~kata vlada da gi sprovede spogodbite za malcinstvata, koi{to gi ugnetuva tolku godini kako nas, Makedoncite… No gr~kata vlada namesto da ni gi dade na{ite prava, gleda samo kako so sila nè „pogr~i“. Od druga strana pak, so pomo{ na {ovinisti~kite „superpatriotski“ vesnici se stremi da nè pretstavi kako bo`em nie Makedoncite sme „slavofoni“, zna~i „~isti Grci“.

Protestirame isto taka i protiv terorot na razni fa{isti~ki nacionalisti~ki organizacii, koi zemaat golemo u~estvo vo na{eto progonuvawe. Tie, zaedno so policijata, postojano gi apsat Makedoncite, gi narekuvaat „komitaxii“, gi tepaat i gi izma~uvaat ne~ove~ki.

Gi povikuvame na{ite bra}a Makedonci da stanat protiv vakvata situacija. (…) Da go uni{time zasekoga{ fa{isti~kiot teror, za da mo`e slobodno da se upotrebuva na{iot jazik, za da se otvorat makedonski u~ili{ta.576 Oblasten komitet na VMRO (Ob.), fevruari 1935 godina 1. Izlagaweto-protest na Makedoncite pod gr~ka vlast objaveno vo gr~kiot komunisti~ki v. „Rizospastis“ i dr. e rezultat 574 Dijalog me|u Todor Panica i Stavridis vo Solun vo 1934 godina. Ελευθεριου Α. Σταυριδη, Τα παρασκηνια του Κ.Κ.Ε; απο της ιδρυσεως του μεχρι το 1950, Αθηνα, 1988, 209. Prevodot e na prireduva~ite.

575 Se odnesuva na gr~koto nacionalno malcinstvo vo ju`niot del na Albanija, koe baralo svoi nacionalni prava.

576 Dokumenti za borbata, tom vtori, 250.

na najsvetite `elbi i na borbata na celokupniot makedonski narod. Baraweto na Makedoncite pod gr~ka vlast slobodno da zboruvaat na svojot roden makedonski jazik, da otvoraat svoi makedonski u~ili{ta, za da gi u~at svoite deca na svojot roden jazik, e nivno sveto pravo, koe }e se izvojuva so nepomirliva borba na makedonskiot narod protiv imperijalisti~kite porobuva~i za sloboda i nezavisnost na Makedonija.

2. Taka kako {to Makedoncite pod gr~ka vlast ne se nitu „slavofoni“, nitu „~isti Grci“, kako {to ni Makedoncite pod srpska vlast ne se „pravi Srbi“, isto taka i Makedoncite pod bugarska vlast ne se Bugari nitu pak sakaat da stanat takvi. Makedonskiot narod ima svoe minato, sega{nost i idnina, ne kako zakrpa kon imperijalisti~ka Bugarija, Grcija i Srbija, tuku kako samostoen slovenski element, koj gi ima na lice site svojstva na samostojna nacija, koja so desetletija ve}e se bori za izvojuvawe na svoeto pravo na samoopredeluvawe duri do oddeluvawe vo samostojna politi~ka dr`avna edinica od imperijalisti~kite dr`avi {to gi potiskaat.577 Apel na VMRO (Obedineta), maj 1935 godina Bra}a Makedonci!

Antinarodnata voeno-monarhisti~ka vlada na CaldarisKondilis ve}e ja objavi datata za izborite za „narodni“ pretstavnici. (…)

Vo taa izborna borba nie Makedoncite ne mo`eme i ne treba da ostaneme nemi nabquduva~i. (…)

Ete zo{to apelirame kon site Makedonci: Nitu eden glas za vladata na voeno-fa{isti~kiot teror i nacionalno potisni{tvo! (...) „Da `ivee VMRO (Obedineta)“. „Za nacionalno samoopredeluvawe na makedonskiot narod“. „Makedonija na makedonskite rabotni masi!“578

577 578

Ibidem, 220.

Ibid., 119.

Pismo od Enixe-Vardar, 3 juli 1935 godina Pred nekolku dena dojde ovde „pratenikot“ A. Pejos, bo`em za da im razdelat nivjeto od ezeroto na onie bez zemja i na siromasite.

Pokraj drugoto, re~e deka ne treba da se dadat nivje na mesnite lu|e, bidej}i se „Bugari“ i gi izdr`uvaat komitaxiite, a gr~kata vojska sretna te{kotii za da go oslobodi Enixe-Vardar.

Nie mu odgovorivme na toj gospodin: Ne te priznavame za na{ pratenik. Nazna~en si od vladata! [to se odnesuva do imeto Bugarin {to ni go dava{, ti velime deka nitu sme Grci, nitu Bugari, nitu Srbi. Makedonci sme, so svoj jazik, svoja kultura, svoi obi~ai, svoja istorija.

Nie mladite sme gordi slu{aj}i gi na{ite tatkovci kako raska`uvaat za Ilindenskoto vostanie i za podvizite na Zlate, Petkov, Gruev, To{ev, na Del~ev. Tie bea Bugari, gospodin Pejo?

Ne, tie bea Makedonci i se borea za edinstvena Makedonija. Site Makedonci od isto~na, centralna i zapadna Makedonija se obedinuvaat, gospodin Pejo, za da ti ja udrat klocata tebe i na site eksploatirani Grci, Srbi, Bugari.579 Dopisnik za s. Kroncelevo,580 3 juli 1935 godina Sto i dvaeset makedonski familii `iveat vo seloto. Makedonci se, ne znaat drug jazik osven makedonskiot, no te{ko na onoj kogo }e go slu{nat vlastite da go zboruva nego. Zakanata za proteruvawe vo Bugarija visi nad negovata glava.

Site `iteli imaat rodnini vo Bugarija, koi im pi{uvaat i tamu istoto im go pravat bugarskite vlasti. No Makedoncite vo Bugarija ja imaat svojata organizacija i se borat za svojata sloboda.

Sega, posledno, bezbednosta dozna deka ovde doa|a na{iot vesnik „Makedonsko delo“ i ima zbesnato, no nie ne se pla{ime. ]e go umno`ime negovoto rasturawe i }e sozdademe nacionalnorevolucionerni grupi vo site sela i gradovi na na{ata Makedonija, }e izdademe vesnici na na{iot makedonski jazik, }e im dokaIbid., 251.

Selo vo Vodensko, vo delot na Makedonija {to se nao|a vo ramkite na Grcija.

579 580

`eme na site Makedonci deka samo Makedonskata revolucionerna organizacija (Obedineta) vodi borba za osloboduvawe na ugnetenite Makedonci.581 Makedonci od Voden,582 juli 1935 godina Nie, ovde{nite Makedonci odr`avme sostanok na koj eden drugar ni zboruva{e za programata na VMRO (Obed.) i za toa kako `iveat malcinstvata vo Sovetskiot Sojuz. Ni re~e deka Makedoncite vo Srbija i Bugarija se borat pod rakovodstvoto na komunisti~kite partii za edna edinstvena i nezavisna Makedonija.

Nie izjavuvame deka }e se borime za na{ata sloboda pod rakovodstvoto na Komunisti~kata partija na Grcija i barame da imame na{i u~ili{ta, vo koi }e se u~i makedonski jazik, u{te barame da ne nè vikaat Bugari, bidej}i ne sme Bugari, niti Srbi, nitu Grci, tuku sme samo Makedonci! (...)

Gi pokanuvame site Makedonci da vlezat vo VMRO (Obed.) i site zaedno da se borime za slobodna Makedonija.583 Makedonec od Voden, 3 septemvri 1935 godina Makedonecot, stariot Petko od Voden, ni pi{uva: Eden den padna vo moi race vesnikot „Makedonsko delo“, organ na Vnatre{nata makedonska revolucionerna organizacija (Obedineta).

Go pro~itav nezasitno i razmisliv za minatite nastani, za mojot zlostorni~ki stav sprema Makedoncite vo 1893-1896. Vo Makedonija se sozdadoa vooru`eni grupi ~ija{to cel be{e osloboduvawe i samoopredeluvawe na Makedonija. Vo toj period Bugarija isprati vo Makedonija komiti. Edna no} dojde vo mojata ku}a arhikomitaxijata Apostol, terorist na Enixevardarska okolija, so 30 komiti. Vo po~etokot mi se zakani, a potoa me ubedi da stanam komitaxija, otkako mi veti 50 liri mese~na plata i besplatno {koluvawe na moite deca.

Vojuvavme protiv Turcite, no vojuvavme i so pripadnicite na VMRO. So teror, so ubistva i potkup, uspeavme da bidat uniDokumenti za borbata, tom vtori, 252-253.

Grad vo delot na Makedonija {to se nao|a vo ramkite na Grcija.

583 Dokumenti za borbata, tom vtori, 252.

581 582

{teni makedonskite grupi. Nie toga{ deklariravme deka Makedonija e bugarska i se borime za nejzino priklu~uvawe kon Bugarija. Toa e golema gre{ka! Sega razbiram {to storiv. Sega koga Makedonija ja podelija Bugarija, Srbija i Grcija, a Makedoncite, nao|aj}i se pred trite dr`avi, isto sekade stradaat. Sega ja razbiram mojata gre{ka i se stavam so seta moja starost pod slavnoto zname na VMRO (Obedineta), koja{to se bori za interesite na site Makedonci.584 VMRO (Ob.) od Enixe-Vardar, 5 mart 1936 godina Makite na Makedoncite. Ja upotrebuvaat vojskata da gi izma~uva Makedoncite. Izjava na Vnatre{nata makedonska organizacija Drugar „Rizospastis“, Se obra}ame do Tebe, koj si edinstven antifa{isti~ki vesnik i koj gi potkrepuva{ sekoga{ nacionalnite malcinstva ugnetuvani od kapitalistite, i barame da nè za{titi{ so svojot glas.

Nie ne sme ni Bugari, kako {to nè narekuvaat, pa nitu ni Grci. Nie sme Makedonci. Gr~kite kapitalisti gi obrabotija uspe{no gr~kite masi protiv nas do taa stepen, {to nas nè narekuvaa Bugari i komitaxii. (...)

Vo poslednata nedela na karnevalot vo kafanata „Paneliwi“ nekolku Makedonci peeja na makedonski. Edno dru{tvo oficeri stana i predizvika ekces. Toga{ Makedonecot Takis Vlahos protestira i re~e: „Tuka e Bugarija!“ – mislej}i deka tuka vladee nezamisliv teror. Tie go natepaa i go osudija na eden mesec zatvor. (...)

Apelirame do site grupi na VMRO (obedineta), i do parlamentarnata grupa na Narodniot front, koj se bori za ramnopravnosta na malcinstvata, da krene glas na protest protiv zabranata na na{iot jazik i na na{ite obi~ai, protiv ne~ueniot teror {to se vr{i nad nas.585

584 585

Ibidem, 253.

Ibid., 255.

Ник. И-в,586 12 avgust 1936 godina Vo posledno vreme gr~kite {ovinisti~ki vesnici krenaa golema vreva okolu edno za nas `ivotno pra{awe koe bugarskiot pe~at, a posebno v. „Obzor“, pretstavuvaj}i go, na svoj na~in go preina~i vo kriva svetlina. Poradi toa smetame za svoja dol`nost da ja izneseme samata vistina i taka da otfrlime edna krajno {tetna zabluda, nasaduvana mnogu odamna na makedonska po~va.

Poznat e radosniot fakt deka makedonskoslovenskoto naselenie vo ju`na i isto~na Makedonija napolno go ima so~uvano svojot maj~in jazik, svoite specifi~ni obi~ai i naravi. I toa i pokraj 24-godi{noto nacionalno potisni{tvo na gr~kite zavojuva~i, pokraj nivnite revnosni napori da go pretopat odr`anoto tamu 200-iljadno makedonskoslovensko naselenie, i iako toa `ivee pome|u pove}e od milion gr~ki begalci naseleni vo Makedonija! Nacionalnoto samo~uvstvo na toa naselenie se poka`a tolku silno, {to toa ne samo {to ja za~uva svojata etni~ka fizionomija tuku, poddr`uvaj}i bratsko `iveewe so gr~kite narodni masi, na eden neprinuden priroden na~in gi nau~i tie masi da zboruvaat na negoviot makedonski slovenski jazik, isto kako {to zboruvaat na gr~ki jazik. (...)

Me|utoa, so privedenite fakti ne se iscrpuvaat projavite na makedonskata nacionalna svest. Takvi vo Makedonija imame u{te mnogu drugi. ^esto na{i emigranti odovde odat na gosti kaj svoite rodnini vo Makedonija pod gr~ka i srpska vlast, odat tamu i bugarski oficijalni lica. Konstatacijata na site e edna i ista: tamu makedonskotoslovensko naselenie se ~uvstvuva takvo kakvo {to e – makedonsko i `ivee so svesta deka toa pretstavuva oddelna nacija razli~na od gr~kata i srpskata, razli~na i od bugarskata, iako so poslednava po jazik i kultura se nao|a vo edna sli~nost pribli`no takva kakva {to e pome|u Hrvatite i Srbite. Na{ite sonarodnici od drugata strana na Mesta i Vardar otvoreno se narekuvaat Makedonosloveni ili prosto Makedonci, izjavuvaj}i vo isto vreme deka ne se nitu Grci, nitu Srbi, nitu pak Bugari. Istata rabota nie ja slu{ame i ovde od ustata na na{i sogra|ani dojdeni vo Sofija kako sokoli samo za da se vidat so svoite bliski i rodnini. Denes ovie fakti od nikogo ne se odrekuvaat. Me|utoa „strelecot“ Ogwan vo „Obzor“ se obide da gi ob586

Najverojatno se raboti za psevdonim na Vasil Ivanovski.

jasni kako rezultat na nedovolnata hrabrost kaj na{ite bra}a od drugata strana da se nare~at Bugari. No se postavuva pra{aweto – kakva opasnost se krie za niv koga na pra{aweto: {to ste? – odgovaraat deka se Makedonci ne pred porobuva~ite, tuku pred svoite rodnini i bliski za kakvi {to slu~ai i zboruvame? Jasno, toa e samo edno iskrivuvawe na pra{aweto i treba da se so`aluva deka go pravi toa eden na{ sonarodnik.

Za {to zboruva seto dovde {to e re~eno? – Zboruva za toa deka ne e redaktorot na „Mak(edonski) vesti“ toj {to ja otkriva ili sozdava makedonskata narodnost, kako {to saka da ka`e Makedonecot Ogwan, tuku samoto makedonsko naselenie e toa {to gi otvora o~ite na Makedoncite op{testvenici po ova kardinalno pra{awe na makedonskata osloboditelna borba.

Makedonskata nacija se sozdade vo eden dolg istoriski proces vo koj se zavr{i nejzinoto oformuvawe u{te vo minatiot vek. Nejzinata struktura se sostoi od sleanite vo edno drevni Makedowani i podocne{nite Sloveni vo Makedonija. Toa zna~i deka nie nikako ne gi stavame vo eden nacionalen ko{ site narodnosti {to ja naseluvaat na{ata tatkovina. (…) Makedonskata nacija postoi, zatoa {to nejzinoto makedonskoslovensko naselenie ima zaedni~ki jazik, edni i isti naravi i obi~ai, istoriska zednica, – site tie elementi {to gi obele`uva i samiot Ogwan kako potrebni plus zaedni~kata makedonska teritorija i ekonomika. (…)

I ne e prv pat sega {to se podignuva toa pra{awe. U{te vo XIX vek, koga zapo~na na{ata makedonska prerodba, makedonskite prosvetiteli od novata epoha Xinot, Teodosij Skopski, „lozarite“, borcite za nalagaweto na zapadniot govor (makedonskiot) i dr. stanaa nositeli na ~istata makedonska nacionalna svest i sli~no na bugarskiot Otec Paisij, i tie gi u~ea svoite sonarodnici da ne se sramat da se narekuvaat „Makedonci“. Ete tie tru`enici za avtokefalna makedonska crkva i tvorci na samostojna makedonska kultura, tie dostojni sledbenici na prvite makedonski u~iteli Sv. Kiril i Metodij se prvite na{i lu|e, {to go doka`uvaa postoeweto na oddelna makedonska nacija. „Mak. vesti“ samo go prifati nivnoto svetlo delo, koe{to be{e pogazeno od tu|ite propagandi vo Makedonija. Se znae {tetata od tie propagandi vo minatoto. Tie go razdelija makedonskiot narod na grkomani, srbomani i Bugari, za da mo`e polesno da se stasa do podelbata i novoto ropstvo na Makedonskata tatkovina. (…) Vo pra{aweto za narodnosta na Makedoncite nie ne se somnevame deka }e sretneme opozicija i od mnogumina na{i prija-

teli, no, se razbira, od nejasnosti, bez streli. Nie nemame iluzii deka }e bide lesno da ja razbudime nacionalnata svest na Makedoncite vo Bugarija, kade {to na{ata asimilacija otide dosta daleku. No nie neumorno }e rabotime vo toj pravec, bidej}i sme ubedeni Makedonci i znaeme deka samo makedonskata svest i samo~uvstvo najdobro }e pomogne da se iz`iveat site kolebawa vo celokupnoto makedonsko dvi`ewe na patot kon makedonskata sloboda i nezavisnost.

Nik. I-v.587 Josip Broz Tito,588 2 noemvri 1936 godina Mislam deka treba da se istakne barawe vlasta da £ se predade na vlada {to }e ja u`iva narodnata doverba od sostavot na sega{nata vonparlamentarna opozicija, vo koja }e bide dostojno zastapuvana rabotni~kata klasa. Takvata vlada bi imala za zada~a da sprovede izbori vrz osnova na tajno i proporcionalno pravo na glas so pokrainski listi. I toa za da mo`at Hrvatite, Slovencite, Srbite, Makedoncite, Crnogorcite, pa i Vojvodina i Bosna i Hercegovina da formiraat svoi nacionalni sobranija (sobori), koi suvereno bi re{avale za svoite nacionalni i regionalni barawa za dr`avnoto ureduvawe. (‌) Tezi za proekt-platformata za {irokiot NF Vo platformata mora jasno i nedvosmisleno da dojde do izraz re{enosta deka pravoto na samoopredeluvawe na site narodi }e se po~ituva, t.e. ne samo pravoto na Srbite, Hrvatite i Slovencite tuku i na Makedoncite i Crnogorcite, a isto taka i pravoto na narodot vo Vojvodina, Bosna i Hercegovina da re{i za toa dali da ja za~uva svojata regionalna samostojnost vo federativnata dr`ava.589 MANAPO,590 1936 godina Borbata na Makedoncite so vekovi bila e o~itovana za sloboda. Sega{nata borba za novo ure`denie na Jugoslavija treba Dokumenti za borbata, tom vtori, 120-123.

Josip Broz Tito (1892-1980) ‥ komunist, politi~ar i dr`avnik, pretsedatel na FNRJ/SFRJ. 589 Dokumenti za borbata, tom vtori, 145-146.

590 Dvi`ewe na makedonskite studenti vo Zagreb, Belgrad i Skopje (1936-1939).

587 588

da donese na site narodi u neja politi~ka, ekonomska, socijalna i nacionalna sloboda. Mija Makedoncite kako edin poseben narod ulevame u taja borba zdru`eni u nezavisni makedonski naroden pokret so ovija na~ela: 1. MA. NA. PO. e nezavisen i edinstven politi~ki ekonomski i nacionalno-kulturen pokret u koj mo`e da vleze sekoj {to se slaga so dolnite na~ela bez obzir na nacionalnos, vera i pol.

2. Priznavawe na Makedonija za edna istoriska jedinica i Makedoncite za poseben narod.

3. U federativno uredena Jugoslavija ima da bide posebna edinica.

4. MA. NA. PO. se bazira na legalni i narodno demokratski principi u borbata za sloboda, leb i mir.591 D. G. Zarov,592 1936 godina Kon istra`uvawe i tvore{tvo na makedonskata kultura, toa treba da ni bide prvata deviza na na{ata borba za slobodna Makedonija.

Deneska, koga makedonskiot narod od sekoga{ najmnogu po~na da ja osoznava idejata za na{ata narodna nezavisnost, vo na{ata borba za edna samostojna edinica (kako Ukraina ili [vajcarija), bilo vo Slovenska ili vo Balkanska federacija i sl., prvata zada~a treba da ni bide nam, na potomcite na solunskite bra}a Kiril i Metodija i na carot Samuil, da gi istra`ime i da gi oddelime na{ite kulturni bogatstva {to ni se prisvoeni od bliski vo sekoj pogled nam bratski narodi, a isto taka i da izgradime novi takvi, sozdavaj}i istovremeno i na{ literaturen jazik.

Neka Makedonecot, kade i da e toj, se pronikne od dlabokata svest sprema svojata tatkovina i narodot i naramno so negovata borba za leb neka ja izdigne i borbata za sozdavawe i istra`uvawe na makedonskata kultura, preku koja najpravilno i zdravo }e ja pomogne na{ata tatkovina.

Makedonecu, Makedonko, bra}a i sestri, tatkovci i majki, site vie {to se zanimavate so teatarska ili so likovna umetnost, beletristika ili poezija, `urnalistika ili nauka, tvorci na umetni~ki vrednosti, vo svetlinata na na{eto vreme, da ja izjavi591

Dokumenti za borbata, tom vtori, 145.

Psevdonim na Mitko Zafirovski (1907-1973), makedonski kulturno-nacionalen deec i publicist.

592

me i da ja branime na{ata krvava istorija, prvoapostolite na narodnoosloboditelnoto dvi`ewe i streme`ite na na{iot narod za osloboduvawe vo likovi za da ja izgradime so toa svesta na na{iot narod vo granitnata skala za negovata sloboda i nezavisnost.593 Pismo od Makedonija do {panski borec, 4 noemvri 1937 godina U pismoto ni pisuje{ oti poginal u{te eden Makedonec po ime Bla`o i da je roden u Gevgelija. (‌) Dragi drugarju, ni pisuje{ oti tamo imalo Makedonci, od Skopje, Bitoqa i drugi mesta, }e te molimo da se potrudi{ da ni javi{ koji se ovija, kako im e imeto i prezimeto, mi sme rad da site ispadnete u na{u biblioteku, da je ~itaju site po sindikato i da vidat kakvi geroji Makedonija raђa. (...)

Dru`e, dobifme i ise~akot od edna novina, kato na kojto su slikani hrabri na{a braћa, koje se borat za pravda i dobro celokupnog naprednog sveta. Na ednata strana pi{e Srbin Stokiћ i Makedonec Vangel, te molime da ni javi{ od koji se krajevi ovija junaci i kako se prezivajat.594 Bo`in D. Prodanov595, maj 1938 godina Gospodine Ministre, 1. Dali misli(te) na Makedoncite da im se dade mo`nost slobodno i zdru`eno da gi razgleduvaat pra{awata {to se od interes za nivnata tatkovina, so toa {to }e im se obnovi pravoto na kongres na bratstvata i izbor na Nacionalniot komitet, pravoto na postoewe na makedonskata mladinska organizacija i drugite rastureni organizacii, koi niz edna zaemna trpelivost i demokrati~nost da ja izrazat svojata qubov i da mu slu`at na deloto na svojata tatkovina; 2. Ima li vo Bugarsko-jugoslovenskiot pakt za ve~no prijatelstvo596 klauzula {to gi zasegnuva legalnite projavi na Make593 Bla`e Ristovski, Osnovite i koncepciite na Makedonskiot literaturen kru`ok vo Sofija (1936), Makedonski letopis. Raskopki na literaturni i nacionalni temi, Skopje, 1993, 33-34.

594 Dokumenti za borbata, tom vtori, 150.

595 Poznat makedonski patriot i aktivist na makedonskata emigracija vo Bugarija.

doncite vo imeto na nivnata tatkovina i nejzinoto desetletno delo.597 Nikola Vapcarov, 598 oktomvri 1938 godina Ne se pravat referati vo vakov moment i suvo i dogmatski, so teoretski odnos kon eden problem, koj{to ni e vo krvta, mislam so bogohulstvo. Ne zatoa ne treba zdravo da se ras~istat objektivnite i subjektivnite pretpostavki, tuku mi se ~ini, nam, kako Makedonci {to pi{uvaat, ni e neophodna edna prvi~na emocionalna sila, {to }e ni ja razdvi`i krvta, }e ni razdvi`i emocionalno mnogu pretopeni ~uvstva, mnogu spomeni i da nè vrati na mestoto na na{ata predzna~enost. Za{to, ako poslednive godini makedonskata revolucionerna borba tapka na edno mesto, mi se ~ini deka pri~inata ne e nedostigot na teoreti~nost, deka ne e vo nedostigot na teoretski odnos kon pra{aweto, tuku pove}e vo nedostigot na `iva tvore~ka sila. (...) (...)

I se slu~i taka {to nastanite nè pristignaa, ni udrija kloca i po taa kloca, po taa ve~er odvaj se ma~ime odnovo da ja so~uvame ramnote`ata. Se slu~i taka {to vo srpska i gr~ka Makedonija velikobugarskite utopii se oladuvaat i jakne edno pokolenie inspirirano od lozungot „Slobodna i nezavisna Makedonija“.

Toa e najva`nata etapa od makedonskoto pra{awe koe nie navreme ne go zabele`avme i za ~ie prespivawe nosam li~na i organizaciona odgovornost. Da se bara organizaciona odgovornost, sekoga{ bilo lesno. Po sekoja gre{ka nie sme naviknale da pravime stereotipni samokritiki, da prika`uvame, da pi{uvame i sepak da tapkame na mesto, no ako taguvame za svojata tatkovina, ako vo nas ima kapka makedonska krv, ako vo nas ostanala kapka od blagoroden patriotizam, ovojpat treba da se vpregneme, ropski da se vpregneme, za da poneseme del od odgovornosta na edno delo i `estoko veli~ie na edna epoha. (...)

596

Potpi{an e vo Belgrad vo mart 1937 godina.

Dokumenti za borbata, tom vtori, 55-56.

598 Nikola Vapcarov (1909-1942) – poet, dramski avtor, kriti~ar, patopisec, publicist, revolucioner, eden od osnova~ite na MLK vo Sofija (1938). Tekstot e izvadok od uvodniot referat na Vapcarov iznesen na osnova~koto sobranie na MLK vo oktomvri 1938 godina vo Sofija.

597

Nie treba da ja poznavame makedonskata istorija i najmnogu istorijata na nacionalno-revolucionernoto dvi`ewe – Ilinden, Goce, Dame.

Motivite – nivnata smrt i podvizite na mnogu nepoznati.

Treba da se sozdade takanare~enata revolucionerna romantika, koj e sostaven del na umetni~kiot realizam. (...) [to vsu{nost se bara od nas?

Mnogu, mo{ne mnogu. Najmnogu od nas {to sme tuka sobrani. Nie sme Makedonci. I na{eto tvore{tvo treba da bide vo slu`ba na makedonskata kauza. Za mnogumina }e bide te{ko sè da trgne kako vo „dobroto staro vreme“.

Po moe toa e glavnata pri~ina, drugoto e rezultat.

Se razbira deka pred edna poseriozna analiza bi trebalo da se razgleda bitot. Ne pomalku biten od nego e kulturniot faktor koj }e ja vklu~uva istorijata, i glavno istorijata i legendata za revolucionernoto dvi`ewe, pesni, jazik i dr.

Po potcrtaniot {ovinizam na porobuva~ite, koj odvra}a, otu|uva, stava nekakva izolaciona pregrada me|u vlasta i porobenite, i sozdava protivdejstvitelna sila.599

Andre Vajan,600 1938 godina …Poimot na „slovenskiot makedonski“ e nejasen samo za onoj {to toa go saka. Slovenskiot makedonski pretstavuva realnost vo takva mera {to vo XIX vek su{testvuval eden makedonski literaturen jazik, jazik na sosem mala u~ena literatura, no na obilna narodna literatura… Ovoj literaturen jazik, baziran vrz govori {to priridno se razlikuvaat malku me|u sebe, nema{e vreme da se unificira. Me|utoa negovi centri bea Skopje, Tetovo, Ohrid, Bitola (Manastir), Voden, itn.601

Makedonskiot literaturen kru`ok. Sofija 1938-1941. Dokumenti. Izbor, prevod, redakcija i bele{ki d-r Vasil Tocinovski, Skopje, 1995, 41, 42, 44 (ponatamu: Makedonskiot literaturen kru`ok).

600 Francuski slavist.

601 Dokumenti za borbata, tom vtori, 78.

599

Mihail Smatrakalev (Angel @arov),602 1938 godina Vo 1938 godina se zamisli formiraweto na „Makedonskiot literaturen kru`ok“. Vo vrska so toa imav nekolku sredbi so Vapcarov i Anton Popov. Na{ite razgovori bea sè okolu na{ite makedonski raboti i kru`okot. (…) Jas im raska`uvav za borbite na Makedoncite vo Sofija, za VMRO (Obedineta), vo koja rabotev do nejzinoto rasturawe, za „Makedonskata studentska grupa“ itn. (…)

Esenta 1938 godina se sobravme na ulica „Qulin“, vo ku}ata na Asen Vedrov ([urdov) na osnova~ko sobranie. Bea prisutni okolu 12 du{i, me|u koi Anton Popov, Nikola Vapcarov, Angel @arov, Vasil Aleksandrov, Georgi Despotov, Ivan Kereziev, Anton Velikov i drugi.603 Referent be{e i Vapcarov.

Referatot be{e izvonredno interesen. (…) Napi{an re~ovito, slikovito, referatot vedna{ se „fati“ za srce. Koqoviot glas zvu~e{e toplo i uverlivo vo zadimenata soba. „Treba da se sobereme, da se organizirame, da gi dademe svoite sili za slobodata na na{iot izma~en makedonski narod. Na{ata makedonska istorija e polna so likovi, slavni podvizi, golemi revolucionerni nastani, legendarni borci; na{ata narodna pesna e ~udno melodi~na i vozbudliva. (…) Nie treba da vlijaeme vrz na{iot narod, da ja projasnuvame negovata nacionalna svest, da ja razgoruvame negovata borba za nacionalna sloboda i za socijalna pravda.604 Diskusija605 so profesorot Nikola Vuli},606 3 dekemvri 1939 godina Profesor VULI]: (…) Da po~nam so mojata statija.607 Jas so mojata statija tvrdev nekolku raboti, i toa: 1. deka od Vrawe 602 Mihail Smatrakalev (Angel @arov) (1910-1998) – publicist, kulturno-nacionalen deec, ~len na MLK (1938-1941).

603 ^len na Kru`okot bil i Dimitar Mitrev (1919-1976), poznat makedonski nau~nik i op{testvenik.

604 Dokumenti za borbata, tom vtori, 233-234.

605 Diskusijata e vodena vo Zagreb.

606 Prof. Nikola Vuli} (1877-1945), poznat srpski i jugoslovenski arheolog. Me|u dvete svetski vojni dolgo vreme rabotel vo Makedonija.

607 Vo pra{awe e statijata na Nikola Vuli} pod naslov „Stara Srbija i Makedonija“, objavena vo v. „Vreme“.

ili Ristovac do Veles nikoga{ taa zemja ne se vikala Makedonija.

Ima li nekoj na toa {to da zabele`i? Dali toj kraj, na pr. Skopje, nekoga{ se vikal Makedonija?

RACIN: Jas mislam deka ova tvrdewe ne e nau~no doka`ano.

Prof. VULI]: Jas tvrdev deka onoj drugiot kraj (tamu ju`no od Veles) se vika Makedonija samo od Filip V, Persej, 200 g. pred Hrista, pa do krajot na Rimskata imperija. Tvrdev deka pove}e od 1000 godini nitu ovoj kraj ne se vikal Makedonija. Od propasta na Rimskata imperija pove}e ne se vika Makedonija. Ne se vikal (taka) nitu pod Vizantija, nitu pod Nemawi~evci, nitu pod Turcite. Toa e vtorata rabota {to ja tvrdev.

PANKO: Jas mislam deka niz istoriskite dokumenti se sre}ava zborot „Makedonija“. Na primer (vo deloto na J.) Ivanov „Bъlgarite v Makedoni®“ avtorot priveduva preku 200 dokumenti za Makedonija.

RACIN: Dali Vie priznavate deka drugi hroni~ari, vo tu|ite zemji, rimski i gr~ki, pi{uvale za nekakva Makedonija. Jas sum se interesiral za literaturata na bogomilite i tamu gi sretnav zapiskite na nekoi dominikanci koi velat deka taa vera do{la od Makedonija.

Prof. Vuli}: Ne{to vo toa ima vistina. Vo vremeto na renesansata nekoi lu|e sakale da voskresne toa ime… (...) (...)

RACIN: Koga za ne{to se zboruva, zna~i deka nekoga{ postoelo. (…) (...)

Prof. Vuli}: Jas tvrdev deka imeto Makedonija ne se upotrebuvalo. No toa e vtorostepeno. Glavnoto e vo ova: taa oblast nema svoe narodno ime. Denes, t.e. vo 1939 godina, taa nema svoe ime. Treba da ja krstime. Ovoj narod, ovoj selanec treba da se nare~e so nekoe ime. Koga nema ime, treba da £ go dademe. Site oblasti imaat imiwa sprema imeto na `itelite, kako {to se vikaat Francija ili Rusija.

QUP^O: Pokraj sè drugo ni ka`avte edno svoe tvdewe deka vo taa oblast `iveat Srbi. Ni iznesovte samo tvrdewe, no ne ni ka`avte kako tie Srbi do{le vo taa oblast, koga ovie lu|e deneska ne se ~uvstvuvaat i nekoga{ ne se ~uvstvuvale Srbi. Jas isklu~uvam deka nie sme Srbi. Ne sme nitu Bugari. Bi sakal toa da go ka`am od slednata pri~ina, deka ona {to ne se spomenuva se

pretpostavuva i bi sakal g. profesor da ni go ka`e svojot argument deka nie sme Srbi.

RACIN: (...) Nie vidovme kako nitu Srbite nitu Bugarite pod Turcite ne se vikale so dene{noto ime, tuku so nekoi op{ti imiwa. Nie sega doa|ame vo vreme koga tie (imiwa) ne se pojavuvaat (!) koga kaj narodite se pojavuva renesansata. Narodot po~nuva da stanuva nacionalno svesen. Toga{ nastapuva vremeto koga tie istoriski imiwa se izvlekuvaat od riznicata na istorijata. Srbite go izvlekuvaat od svojata istorija ona {to go imale nekoga{. Toa istoto go pravat i Bugarite. [to pravat na{ite Makedonci? Toa go pravat i tie! Vo periodot na nacionalnata prerodba koga doa|a takanare~enoto gra|anstvo svesno za svojata polo`ba deka treba da sozdade nacionalna dr`ava, toa nastapuva pod parolata na splotuvawe na narodot, so namera da ja obnovi svojata nekoga{na stara dr`ava. Vo toa vreme od istoriskata riznica se izvlekuvaat tie nazivi. (‌) Prof. Vuli}: Srpskoto ime nikoga{ ne umrelo.

RACIN: Tie lu|e toga{ toa srpsko ime go obnovile i po~nale da go obedinuvaat svojot narod. Toa e koga se obnovuvaat tie stari dr`avi izvlekuvaj}i go od svojata istoriska riznica svoeto staro minato, vrz osnova na koe mo`at na drugite narodi da im ka`at deka tie ne se toa {o tie go smetaat, tuku se toa Srbi, Bugari itn. (Vo vremeto na na{ata prerodba i kaj nas Makedoncite doa|alo do toa.) Kaj Makedoncite postoelo soznanie deka ovaa zemja nekoga{ se vikala Makedonija. Tie go izvlekle od svojata istoriska riznica svoeto ime kako i srpskite i bugarskite ideolozi.

Vo toj pogled na znameto na svojata nacionalna prerodba go ispi{ale svoeto makedonsko ime. Mislam deka na{eto makedonsko revolucionerno dvi`ewe pod Turcite go napravilo istoto {to go storile, borej}i se, i Va{ite Srbi i Bugari. Vo toa vreme se formirale ovie dve prvi dr`avi i ja imame nivnata propaganda, deka taa zemja (Makedonija) e nivna (srpska i bugarska). Fakt e deka na na{eto zname e zapi{ano imeto Makedonija. Vie verojatno pomislivte deka e toa vlijanie na tu|a propaganda i vo toa e Va{ata gre{ka. Po toa ja imame borbata na makedonskiot narod i borbata na Bugarite i Srbite za prevlast nad ovaa zemja. Taa borba se vodela za kopaweto na istoriskata tapija. Se rabotelo na toa da se vladee nad ovoj narod, da se iskopa nekoja istoriska tapija: tamu se ostaveni nekoi natpisi i vrz osnova na toa imame pravo da vladeeme nad ovoj narod. I Srbite i Bugarite sozdadoa celi nau~ni instituti da go doka`at pravoto da vladeat nad na{ata zemja. Makedoncite imaat ne{to zaedni~ko i so Bugarite i

so Srbite. Baziraj}i se vrz toa, i Vie ste do{le do pogre{en rezultat. Nacionalnata prerodba ne se vr{i vrz osnova na istoriskite natpisi, tuku deka taa zemja e ednakva so drugite i po svojata etnografska polo`ba i svest {to postoi kaj narodot. [to se odnesuva do ekonomskata polo`ba, taa postoi kako samostojna oblast. Go imame Solun kako centar na taa zemja. No Vie zaostanavte isklu~ivo na istoriska po~va, baraj}i ja famoznata istoriska tapija.

Prof. Vuli}: Nie na{ata zemja ja vikame Srbija, kako {to vie va{ata oblast ja vikate Makedonija. Rekovte deka na ist na~in stanalo srpskoto i makedonskoto ime. Makedonskoto ime e zemeno od riznicata od pred 2000 godini‌ Glavno e vo toa, ako Ve razbrav dobro! Vie bi sakale edna posebna dr`ava ili avtonomija, kakva {to dobi Hrvatska. Nitu na Hrvatite taa ne im treba{e.

Taa nitu Vam ne vi treba. Ako stanuva zbor za toa deka Vie treba da se razvivate, Vie isto taka i vo Srbija mo`ete da se razvivate.

RACIN: Nas Makedoncite ne nè gonat bez pri~ina!

Prof. Vuli}: Tolku polo{o e toa so pri~ini, toa zna~i deka ste vinovni.

RACIN: Ako ka`e{ deka si Makedonec, zarem za toa si vinoven?

Prof. Vuli}: Vie mo`ete da cutite samo kako del na edna pogolema dr`ava.

RACIN: Nie toa i go sakame!

Prof. Vuli}: Vie barate avtonomija, no jas mislam deka Vie so toa ni{to ne dobivate, bidej}i nemate lu|e za toa. Koga nie za vreme na kwaz Milo{ se oslobodivme, ne sme imale nitu u~iteli, nitu profesori, nitu sudii, seto toa sme go dobile od tu|ina.

Prof. Vuli}: Vie upotrebuvate edno prepotopsko ime!

RACIN: Nie verojatno bi pcovisale da ne sme zaedno, no sepak sakame da ni se priznae na{eto ime.

Prof. Vuli}: Vie sakate svoj jazik! Zo{to vi e toa?

PANKO: Za da nè razberat starite!

RACIN: Ovoj jazik postoi, toj ne e izmislen.

RACIN: Koga Vie so sila nè terate: zboruvajte srpski!

Nie go znaeme toj jazik, me|utoa, zo{to da primame tu| jazik?

Primate li Vie bugarski ili germanski?

Prof. RADONI]: Nie ne mo`eme da vi ja priznaeme nacionalnata individualnost. Jas toa go zboruvam kako politi~ar.

So ogled na toa {to kajkavcite go priznaa dr`avniot jazik, treba i vie da go priznaete… Vistina e deka bez Vardarsko-moravskata dolina ne mo`eme da egzistirame. Toa e ’rbetnikot na na{ata Jugoslavija. (…) Hrvatska imala svoj poseben `ivot i zatoa taa ima pravo na avtonomija. Toa porano da im go dadevme, denes }e bevme daleku pokohezioni. No da se vra}ame nazad i vam da vi priznaeme nacionalna individualnost, toa ne mo`eme. ]e ja popravime administracijata i }e vi dademe polna ramnopravnost. \OR\I: [to rekovte – ne mo`eme da ja dademe dolinata na Vardar bidej}i toa e ’rbetnikot na Jugoslavija. Toa zvu~i mnogu lo{o. Da se dr`i ovaa Va{a dolina zna~i da imate konkretna namera na dominacija. Zo{to e toa? Ako sakame na taa idnina da £ ovozmo`ime pravilen pat, toga{ ne smeeme na ovaa zada~a da £ prio|ame kako {to rekovte Vie. Za da ne dojde do toa, najdobro e na delot na Makedonija vo granicite na dene{na Jugoslavija da mu se priznae individualnost.608 Anton Popov,609 1939 godina Postoi li makedonska nacija? Koi se nejzinite elementi i belezi? Kade treba da go barame nejziniot po~etok i poroduvawe? (...) (...) Makedonija odnovo e objekt na smetki za pobeda i prepodelba i, sprema toa tolku pove}e se nalo`uva izjasnuvaweto, kako na toa pra{awe, taka i na site drugi pra{awa na na{eto nacionalno-revolucionerno dvi`ewe. Pri toa, pra{aweto za makedonskata nacija dobi u{te pogolema sodr`ina po izleguvaweto na nekolkute makedonski stihozbirki na makedonski jazik od V. Markovski, K. Nedelkovski, K. Racin, koi{to go postavija pra{aweto za makedonskiot literaturen jazik. I od toa sleduva – i makedonski nacionalen jazik, razli~en od drugite slavjanski jazici po stroe` i formi.

608

Dokumenti za borbata, tom vtori, 158-162.

Anton Popov (1915-1942) – nacionalen deec, poet, raska`uva~, novinar, ~len na MLK vo Sofija.

609

Pri tie okolnosti okolu Makedonija i makedonskoto pra{awe, vospriemaweto ili odre~uvaweto na idejata za makedonskata nacija se ocrtuva kako proben kamen za Makedoncite i nivnata orientacija, za politi~kiot pat koj{to treba da se sledi, zatoa {to toa pra{awe edinstveno sega mo`e da legne vo osnovata na lozungot za slobodna i nezavisna Makedonija.610 Komunisti~ka partija na Jugoslavija, 1939 godina Makedonskiot narod kako nacija nikojpat nemal svoi nacionalni slobodi. No bezbrojni se obidite u{te vo vremeto na vladeeweto na turskiot feudalizam za negovoto osloboduvawe. Nebroeni se sinovite na makedonskiot narod {to padnale vo ovaa osloboditelna borba. (...) (...)

Nadvor od sekoe somnevawe e deka Makedoncite se edna posebna nacija na Balkanot (ni Grci, ni Bugari, ni Srbi) {to go priznava duri i golemiot srpski etnograf i geograf Jovan Cvii}. (‌) Za `al, nitu edna partija, so isklu~ok na komunistite, sè u{te ne go sogledala makedonskoto nacionalno pra{awe (duri toa ne go sogleduvaat – ili ne sakaat da go sogledaat rakovodnite lu|e na HSS). I rabotni~kata klasa na Hrvatska (kako i na Slovenija) dol`ni se re{itelno da go postavat toa pra{awe bidej}i i hrvatskiot i slovene~kiot narod imaat vo makedonskiot narod mo}en sojuznik protiv srpskite hegemonisti. (...) (...)

Na{ata partija e dol`na me|u Makedoncite, vo prv red me|u rabotnicite i selanite (koi ovde se nositeli na nacionalnoosloboditelnata borba), da razvie `ilava rabota protiv germanskite i italijanskite agenti, a paralelno so toa i borba za demokratija i nacionalna sloboda, za bratska sloga so srpskiot narod i so ostanatite narodi na Jugoslavija.611

610 611

Makedonskiot literaturen kru`ok, 56, 57.

Dokumenti za borbata, tom vtori, 156-158.

Letok, 1939 godina Dragi prijateli, (...)

Nije, makedonskite sinoj, odkako nastanavme se borime za tija ideali po stapkite na na{ite borci vo minaloto oti i na{ata zemja i na{iot narod imajat pravo na ~ove{ki `ivot, na priznane na na{ata individualnost, kultura, istorija, jazik ke se {o ne odlikuva od drugite narodi. (…) Zatova nije deneska digame glas za priznanie na pravata i na Makedoncite da i oni edna{ stanat domakini vo svojata kuka; digame glas za ramnopravije vo ovaja zemja, za vrakane (ma da nikoga{ sne nemale – nije – sloboda) na narodite sloboda {o predstavqava se zajedno osnovnite uslovi za mir i napredak vo edna dr`ava.

Makedonskijo narod so svojata revolucionerna istorija, so svojte preku do iqada `rtvi e prvoborec za ~ove{ki prava i odamna e spe~alil pravo da bide i toj sloboden i sreken. Makedonskijo narod iako bil zato~enik na najsvetli ideali i ako e imal sinoj geroji, kako Goce Del~ev, Gor~e Petrov, Pere To{ev, Karev, Jane Sandanski i hiqadi i hiqadi drugi heroi, i ako go ima so krvavi bukvi ispisano vo svojata istorija Kru{ovskoto vostanie, ni do deneska, ne je sloboden i zadovolen. Deneska, pak, vo momento koga se nanovo razgledat site tije nere{eni vprosi, koga treba da se izbri{at site nepravdi, ne smej da se propusne da im se na Makedoncite dadat onija prava za koj tija vo (so) vekovi borbi vodele. Ne treba da se zatvori o~ite pred stvarnosta i zatova nije izlevaj}i so ova pismo pred na{ijat narod vo isto vreme izlevame pred seta javnost a opomenuvame gi site sovesti.

Makedonci smetame da ni e dol`nost deneska da vi re~eme {o mislime smetavme, kako va{i sinoj da e vreme da vi ka`eme da treba site da bideme ~vrsto sjediweni za svojte prava i poaren ~ove{ki `ivot. (...)

Makedonci, selani, rabotnici, graћani, to sakavme da vi re~eme, da ve potsetime na na{eto slavno minalo, na tova, da se i deneska Makedoncite tije, koji dosledno kje idat po stapkite na svojte slavni tatkovci i dedovci i nikoga{ nema da e napusna narodnata borba. (…)

Makedonci612

612

Ibidem, 162, 164-165.

Rista Ogwanovi}-Lonoski,613 1939 godina Odma da ka`a da Mijacive, kako i sive drugi plemiwa vo Makedonija, imajet dve jaki ose}awa: edno, da se Slavjani i da se mnogu rodniwe kako so Srbite take i so Bugarite, a drugo da ne se ni Srbi, ni Bugari toko da se ne{~o tre}e: da se Mijaci ili Brsjaci, a po teja – Makedonci.614 Rista Ogwanovi}-Lonoski, 1939 godina Makedonija je kako nekoja li~na devojka za koja se otimajet Srbi i Bugari. Nikomu pove}e deklamacija i komplimenti otkoli na Makedonci, a nikomu ni pove}e uvredi, ni po mrva pravina!

Istoriska sudbina donese da se vidit na delo i ednijot i drugijot brat, i za ~udo: nikakva skoro razlika. I ednite i drugite nè ~estit so uvredi i pcosti: „Majku ti bugara{ku“ ili: „Mamkata srbomanska“. Ednite ni velit „da varame po tri cara“, a drugite ni vikajet da sme gasenici. Nemajet pravo ni ednite ni drugite i mnogu gre{it. Vistina, ~udni protivre~nosti!615 Rista Ogwanovi}-Lonoski, 1939 godina Ni Srbi, ni Bugari, pred da zavladajet Turcive, nemale ni vreme ni na~in i stredstva, ni sila za da napravit edno testo: srpsko ili bugarsko. Take si je i do den-dene{en. Ovja narod deneska mi li~it mnogu i na edni {tofovi sega{ni so dve lica.

Zare mi je dosta ~udno da postojit nekakov strav od ime Makedonija i Makedonec. Makedonec i~ ne je isto {o i Bugarin!

Makedonec se delit jasno i od Srbin i od Bugarin i ovije i gi broit kako bratu~edi od vujko i od striko.

Ovakvo je ose}aweto, svesta i voljata na ovja narod ovamo i dobro je oveja da go znojet i ednite i drugite.

Rista Ogwanovi}-Lonoski (1870-?) – sobira~ na folkloren materijal i profesor.

614 Rista Ogwanovi}-Lonoski, Gali~nik i Mijacite. Priredile: Olivera Ja{ar-Nasteva i Todor Dimitrovski, Skopje, 2004, 123.

615 Ibidem, 125.

613

Oveja go znojet i istorijata i naukata i neophodno je oveja da go ne zaboravit i na{ive slavjanski politi~ari.616 Statut na MLK, april 1939 godina Kru`okot e samostojna, nezavisna grupa od makedonski poeti i pisateli, obedineti od zaedni~kata cel da rabotat za sozdavawe makedonska umetni~ka literatura.

Kako kulturna organizacija Kru`okot stoi nastrana od sekakva politi~ka dejnost, no ne i od sekoja politi~ka ideologija.617 Pismo do pretsedatelot na Ministerskiot sovet na Jugoslavija, Dragi{a Cvetkovi}, 8 juni 1940 godina Li~no. Strogo doverlivo Gospodine Pretsedatele, (...)

Duhot na separatizmot so idejata za sozdavawe na slobodna Makedonija vo takva mera e navlezen, {to bez preuveli~uvawe mo`e da se ka`e deka se nao|a na svojot vrv, i deka bi bila dovolna samo edna iskra pa toj duh da dojde do izraz. Ova osobeno va`i za mladinata, koja – mo`e slobodno da ka`eme – za nas e napolno zagubena. (...) Nakratko: blagodarej}i za bezdejstvoto na nadle`nite, avtonomisti~ko-separatisti~koto dvi`ewe zede {irok zamav, poradi {to, sosema o~igledno, se odi i vo presret na mnogu te{ki, da ne ka`em sudbonosni momenti.

Gospodine Pretsedatele, za da Vi ja pretstavam polo`bata {to podobro i poto~no, po dol`nost i sloboda }e Vi iznesam nekolku fakti koi veruvam vo toa, silno }e Vi pomognat. ^ento, poznat avtonomist-separatist od Prilep, na plenumot na Trgovskata komora, na koj prisustvuvale okolu 60 sovetnici od site krai{ta na Vardarska banovina, rekol: „Zo{to pove}e da podnesuvame rezolucii i molbi, koga merodavnite od Belgrad se poka`aa nesposobni da vodat dr`avna, a isto taka i stopanska politika kaj nas na Jugot? Neka ni ja dadat slobodna Makedonija,

616 617

Ibid., 131.

Makedonskiot literaturen kru`ok, 53.

nie nea da ja upravuvame, pa da ja snimime denes i po deset godini od na{eto upravuvawe pak da pogledneme, pa toga{ }e vidime dali }e ja poznaete…“ (...)

Vesnikot „Ju`na Srbija“, koj gi zastapuva{e interesite na na{iot Jug, tokmu poradi negovoto ime zgasna, no zatoa izleguva vesnikot „Na{a re~“, koj otvoreno go forsira makedonskiot dijalekt, pa duri i bugarskiot jazik618 i komunizmot…619 PK na KPM, juni 1940 godina Na rabotniot narod vo Makedonija.

Oginot na imperijalisti~kata vojna sè pove}e se {iri. Jugoslavija za malku {to ne e zafatena od toj ogin. (...)

RABOTEN NARODE VO MAKEDONIJA! Makedonija e prva na red za da se razigra na nea krvavoto voeno oro. Arnautite, Turcite, Makedoncite vo Makedonija }e bidat prvite `rtvi na voenoto kolewe i pustewe. (...)

Raznite re`imski politi~ari gi esapat Makedoncite robovi, {~o samo ima da slu{at i davat. Re`imo na kundako i aramilako zacaril vo Makedonija. (...)

Edino na{ata Komunisti~ka partija imala ispravno gledi{~e po nacionalnoto pra{awe. Pato za slobodata na makedonskiot narod i negovoto pravo na samoopredeluvawe vodi niz borbata na makedonskiot narod, zaedno so ostanalite narodi na Jugoslavija i so pomo{ta na srpskiot narod, protiv re`imo, protiv re`imskata politika na nacionalno potisnuvawe i aramilak, za ramnopravnost na narodite. Rabotini~kata klasa so na{ata Partija na ~elo, bila i e vo prvite redovi vo borbata na makedonskiot narod za nacionalna sloboda i ramnopravnost. (...)

618

Terminologija voobi~aena za golemosrpskata propagadna so cel da se prikrie su{tinata na makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe.

619 Dokumenti za borbata, tom vtori, 167-169.

Site pravi i vistinski Makedonci treba otvoreno i bez dvoumewe da se izjasnat po dve pra{awa: dr`ewe sproti vojnata i dr`ewe sproti re`imo.620 Povik od ilindenskite demonstranti, juli 1940 godina Na rabotniot narod vo Makedonija Rabotnio narod vo Makedonija dostojno go proslavi godinava Ilindenskoto vostanie i spomenot na narodnite borci od 1903 god. (...)

Rabotnio narod vo Makedonija saka poaren i poubav `ivot.

Toj saka da ima dl`nosti ali i prava. Toj saka da bide sloboden na svojata zemja i ramnopraven vo bratska zaednica so drugite narodi vo Jugoslavija. Makedoncite saka da bida koa~i na svoata sadba i saka prava narodna vlada. Makedoncite se za mir i saka sporazum za vzaimna pomo{ so Sovjetskiot Sojuz, edina zemja vo sveto koja go brani miro i gi {titi malite narodi. Rabotnio narod vo Makedonija saka lep, mir i sloboda.

Apsewe na desetina lu|e i `eni od redoite na narodnite borci vo demonstraciite vo Prilep i drugite mesta ne mo`i da ja zapri pravdivata borba na makedoncite. Na{ite tirani vejke so godini gu{a so teror sekoe nedovolstvie na narodo i negovata borba za sloboda, ravnopravie i poaren `ivot. Ilindenskite demonstracii, a naro~no vo Prilep, gi sobra vo borbenite redoj site iskreni makedonci, verni sinoj na svojo narod i prvr`enici za makedonskata rabota bez obzir na nivnoto ubeŃ’ewe.621 PK na KPM, juli 1940 godina MAKEDONCI, Praznuvajte slavnoto Ilindensko vostanie 2 avgust (20 juli) 1903 g.

Pred 37 godini na sam Ilinden se objavi slavnoto makedonsko vostanije, koje ima{e za cel slobodata na Makedonija. Celi 37 godini makedonskiot narod slavi toj den, kako najsvet za 620 621

Ibidem, 169-171.

Ibid., 175.

Makedonecot, oti za prv pat se izleze otvoreno i organizirano so vooru`ena borba za osloboduvajneto na Makedonija. Kao venec na taja naoru`ena borba be{e slobodnata Kru{ovska Republika s Karev na ~elo. Nikoga od makedoncite nema da se zaboravi taja velika borba za sloboda, taja Kru{ovska Republika, koja traja blizo dve nedeli. (...)

Isto taka deneska makedoncite, turcite, arnautite i site potisnati i eksploatirani vo Makedonija ot srbskiot, bugarskiot i gr~kiot imperijalizam dol`ni set da se strupirat za ob{ta borba, za sloboda i ramnopravie.

Deneska od sekoga pove}e e potrebno edinstvo i borba, zato {to gotvi se za Makedonija nov jarem, nova podelba, novo robstvo.

Neka Ilinden slu`i za primer.

Neka mladoto pokolenie se zarazi ot oginot na Ilindenskite borci!

DA @IVEI SLOBODATA I RAMNOPRAVIETO! DA @IVEI SLOBODNA MAKEDONIJA!622 Ko~o Racin,623 1940 godina Ke se za~udi li nekoj koga ke ~ue kako kaj nas u X vek `iveele i dr`ale plameni propovedi takvia lugje, koi so svoite idei bile kako prete~i na op{testvenite prosvetiteli ot XVII v.? Zare vo klasi~nata zemja na carskite manastiri i lavri, zemjata na ~iiot jazik Slavjanite za prvpat ja slu{nale krotkata hristianska propoved za pomirenie so si~ko – zare taja zemja, u{te u nekoe vreme na evropejskiot Sreden vek da dade prete~e na onia buntovnici od XVII vek , {to zboruvale za nekoe „prirodno pravo“ na ~oveka, za ramnopravie na si~kite lugje, i kasale, „bezdr`avno“ uredenie na svetov? (...)

I ete zo{to bogomilstvoto e ne{to najinteresno i najsvetlo vo na{ata narodna istoria. Da se gordeat na{ite Makedonci so tia svoi slavni lugje!624 Ibid., 180.

Kosta (Ko~o) Solev Racin (1908-1943) – poet, eseist, publicist, istra`uva~, op{testveno-politi~ki deec i borec.

622 623

Ko~o Racin, 1940 godina – Jazikot – toa e golema sila na narodot, na nacijata. Da mu go zeme{ jazikot, toa zna~i da mu ja zeme{ du{ata, da go li{i{ od negoviot nacionalen personalitet. I taa zabrana ovde, i ista takva zabrana vo „bugarska∏ Makedonija, i vo Grcija – toa e sè borba za du{ata na makedonskiot narod, no ne za toa taa da se razvie, tuku da se uni{ti. I tuka ima edno fantasti~no sovpa|awe: trite balkanski bur`oazii se edinstveni vo ne{to – vo toa da se odre~e, a potoa da se uni{ti makedonskiot jazik za da se izbri{e makedonskiot narod kako nacionalna individualnost. (...) (...)

Samo e apsurno i neverojatno ni{to da ne se u~i vo sega{nite u~ili{ta za Ilinden i Kru{evskata Republika, za Goce Del~ev i \or~e Petrov, za Karev, Pitu Guli, Jane Sandanski. Vo oficijalnata hegemonisti~ka bur`oaska istoriografija nema ni zbor za edno vostanie vo koe iskrvavele desetici iljadi lu|e, vo koe u~estvuvale na{ite tatkovci, ~i~kovci, dedovci, po koe na{ite majki si sozdale sopstven, revolucioneren kalendar: „Deteto mi e rodeno edna godina po vostanieto“, „Svadbata ja napravivme edna godina pred vostanieto“, „Beri}etot tretata godina po vostanieto be{e takov i takov.“ (...)

– Ete i istorijata sakaat da ni ja skrijat, da ni ja zemat, za da ni ja zemat du{ata, za da doka`at deka sme pleme bez istoriski kontinuitet. Narod koj nema svoe v~era, koj nema svoe denes, ne mo`e da ima ni svoe nacionalno utre. Ete, na{eto v~era treba da is~ezne za da se stopi na{eto denes i za da se izbri{e sekoja misla za na{eto utre. A kontinuitetot postoi - kontinuitet na maki i stradawa, no i kontinuitet na otpori, borbi i eden ~udovi{en kontinuitet na nacionalna otpornost i na narodna `ilavost.625

624 Ko~o Solev Racin, Bogomilite, Izbrani dela, Proza i publicistika. Izbor, redakcija i predgovor Vasil Tocinovski, Skopje, 1987, 135, 136 (ponatamu: Ko~o Solev Racin, Izbrani dela, Proza i publicistika).

625 Kiril Miqovski, So Ko~o za makedonskiot jazik, nacija, istorija, Ko~o Solev Racin. Izbrani dela, Se}avawa na sovremenicite, Izbor, redakcija i predgovor Pero Korobar, Skopje, 1987, 150, 152.

Petta zemska konferencija za KPJ, 19 - 23 oktomvri 1940 godina Vo Makedonija, Crna Gora, Metohija i Kosovo, Vojvodina itn. zaradi nacionalno ugnetuvawe i zgolemenata socijalna eksploatacija, toj proces na raspa|aweto na bur`oaskite partii u{te posilno se manifestira. (‌) Vo ovie sudbonosni denovi na imperijalisti~koto osvojuvawe, koga so gruba sila se uni{tuvaat ostatocite na slobodata i nezavisnosta na malite narodi‌ pred na{ata Partija se postavuva vo u{te poostra forma edna od najva`nite i najaktuelnite zada~i – borba za nacionalna ramnopravnost na ugnetenite narodi i na nacionalnite malcinstva vo Jugoslavija: a) borba za ramnopravnost i samoopredeluvawe na makedonskiot narod protiv ugnetuvaweto od strana na srpskata bur`oazija, no istovremeno i uporno razobli~uvawe na italijanskite i bugarskite imperijalisti i nivnite agenti, koi isto taka po pat na demago{ki vetuvawa sakaat da go potisnat makedonskiot narod...626 BBS,627 9 noemvri 1940 godina Denes makedonskiot problem izgubi mnogu od negovata prethodna va`nost. Bugarskata, jugoslovenskata i gr~kata vlada sega sfatija deka so pottiknuvawe na makedonskite elementi vo ramkite na nivnite granici tie hranat infekcija, koja dokolku mo`e da go oslabi nivniot sosed, bi mo`ela i da gi zarazi niv.

Makedonskata politika be{e ispolneta so postojani masakri i ubistva. Fakti~ki Makedoncite se diskreditirani. Osven toa, po Balkanskite vojni zna~ajna promena se slu~i so raseluvaweto na makedonskata populacija. Salonika,628 koj be{e duhoven Erusalim na cela Makedonija, stana isklu~ivo gr~ki grad, i vo Grcija, osobeno, Makedoncite do nekoj stepen se asimilirani i moraat da se deklariraat sebesi ne kako Makedonci, tuku kako gr~ki gra|ani.629

Dokumenti za borbata, tom vtori, 190.

Britanska radiska korporacija.

628 Solun.

629 PRO FO 371/24892 R 8302. Prevodot e na prireduva~ite.

626 627

PK na KPJ vo Makedonija, noemvri 1940 godina Brajkja, Mnogu te{ki vremiwa pre`ivuvame. Vlegofme vo vtorata godina ot ovaa vtora imperijalisti~ka vojna, na koja krajo u{te ne mo`i da se vidi. (…) Makedonia pod Grcija e napraena pepel ot talijanskite bandi. (…)

Vo vakvi kriti~ni minuti golemosrbite i golemobugarite sporat ~ia e Makedonia i koj trebi da ja upravljava. Toj spor se zafati po povod re~ite na P. Dumanov vo Narodnoto sobranie, koj re~e oti Makedonija trebalo da sjai kako dragocen kamen vo koronata na car Borisa. Srpskite {ovinisti i porobiteli mu otgovoria oti Makedonia, ke sjai kako elmaz vo koronata na jugoslovenskio kral. (…) Celata golemosrpska {tampa, zaedno so skopskio list „Glas Juga“, ~iji redaktori set makedonski predateli i {pioni, viknaa: „Makedonia nea davame na Bugaria, ta e bila srpska i srpska }e ostani“ itn.

Dragi brajkja, Prvoto ne{to, koe bie na o~i e priznavaneto ot strana na srpskite golemci da postoi Makedonia. Do sega sekoga{ si go derea grloto oti Makedonia nema, a ima samo „Ju`na Srbija“, a sega prizna oti Makedonia ima ne samo vo Grcia i Bugaria, ami i vo Jugoslavia. Ama su{nosta na sporo megju srpskite i bugarskite {ovinisti e koj da vladei vo Makedonia i koj da stri`i makedonskata ovca.

Gospodata ot Belgrad i Sofia sporat za Makedonia, a makedonskio narod i~ ne go pitat. Tije porobiteli na Makedonia imaat tepegjozluk da zboruvaat oti makedonskio narod bil srpski, bil bugarski i da Makedoncite nemale istoria, jazik i dr.

Makedonskite porobiteli la`at! Vo su{nost Makedoncite ne set niti Srbi, niti Bugari, a set samo Makedonci.

Brajkja, Vie imate svoi jazik, kultura, svoi tradici, pesni itn. Vie imate slavna istoria i minalo. Kiril i Metodija ne bea ni Srbi, ni Bugari, a makedonski slavjani koi dadoa pismenos i kultura na site slavjani. Novata istoria na Makedonia e bogata so borba za

nacionalna sloboda Ilinden – najslavniot punkt na Makedoncite za sloboda i ramnopravie.

Porobitelite na Makedonija }e se raskina da doka`at oti Makedoncite bile slobodni. Navistina pak vo Makedonia ne postoi sloboda, a apsani, xandari, kjoteci, nacionalno pretepuvawe, kolonijalna eksploatacia, politi~ko ropstvo i bespravie. Popovite so evangel i xandarite so kam{ik biat makedonskio narod po o~i, po glava da mu doka`at oti toj bil srbin. @alni golemosrpski ~ove~iwa! (...)

Spasenieto na Makedonia e vo borbata za sloboda i sojuz so site narodi i potisnati vo Jugoslavia.630 Odgovor po povod statijata na profesorot Nikola Vuli}, 1940 godina Vo vesniko „Pravda“ ot 10 juli 1940 godina, izleze od peroto na N. Vuliћ statija pod naslof: „Ju`na Srbija“. Celata statija, kako i ona {to izleze vo vesniko „Vreme“, vo noemvri 1939 god. ima za cel da ja na eden naivulgaren na~in izvrtuva istori~eskata vistina, haraktero na Makedonija i da gi potkani administrativnite i „prosvetni“ organi da mu „razjasnuvaa“ na Makedoncite oti set Srbi. Nie }e se zaprime po dolu, makar vo op{~i ~erti, da doka`eme nau~no {~o se i kakvi se Makedoncite…

Pret se, g. prof. N. Vuliћ, ne prai opit barem, kako {~o napravi prof. Cvijiћ pret nego, da doka`i „nau~no“ oti se Makedoncite Srbi, tuku naigrubo la`i, ja falsifikuva istorijata i gi nare~uva Makedocite slobodni gragjani. Negovata statija megju Makedoncite predizvikuva prismevanje i jaros. Negovite primetuvajna i jaziko set primetuvanja i jazik na eden srpski `andar vo Makedonija koj ne saka da ja ispu{~a pla~kata {~o mu popadnala vo racete. G. profesoro ne mo`i da ne ubedi oti celata oblas od Ristovac do Gevgelija nikoga{ ne se narekuvala Makedonija i da ni bilo toa importirano „u novije doba“. Treba da bide nekoi falsifikator i lo{, za da mo`i da tvrdi ne{~o kako {~o je ova.

Ne je imeto Makedonija vneseno so sila vo novoto doba, tuku imeto „Ju`na Srbija“ jet, gospodine profesore, vneseno i upotrebeno ot srpskite {ovinisti, imperijalisti i potisnici vo novata doba. Geografi~eskoto polo`enije na Makedonija ne je v~era{no, to jet u{~e ot vremeto pret Hrista, od vremeto na Filipa i 630

Dokumenti za borbata, tom vtori, 190-192.

Aleksandar Makedonski. Profesoro po tamu velit: „A {to je naro~ito va`no, to je da ne postoji nikakva posebna makedonska narodnost“. N. Vuliћ ili je profen vo oblasta na naukata, ili pak so zlonamerenije la`it i ne saka da ja ka`i vistinata. Makedonskata narodnost, t. e. nacionalnost postoji, i ako sega neje kako otdelna samostojatelna dr`ava. Ako Makedoncite nemat svoja dr`ava; zatoa oni ne set krivi, ali srpskite, bugarskite i gr~kite imperijalisti koji se sojuzije, zagrabija, rascepija i porobija Makedonija na mesto da ja oslobodat od Turcite i da ja ostaa samostojatelno da `ivei i da se razviva. Verno jet edno, da do 19 vek na Balkanskiot poluostrov ne bila niti Makedonska nacija niti pa srpska ili bugarska. Sekija nacija je plot na kapitalisti~ko razvitije, plot na epohata na kapitalizmo. Vo vremeto na car Du{an, Kraqeviћ Marko, Asparuh i Simeon t. e. vo epohata na feudalizamo nemalo nikakva nacija. [~om jet taka, kako {~o tvrdi N. Vuliћ, da srpskata nacija postoela vo vremeto na Du{an Silni i Kraqevi} Marko, za{~o posle smrti se raspadna srpskata dr`ava, kako kuli od mukava. (…)

Nikakvi istori~eski prava, nikakvi tradicii ne mo`at da ja opravdia vlasta na srpskite imperijalisti vo Makedonija. Na istite tije osnovanija, zasnovuvaa svoite prava nat Makedonija i Bugarite, Grcite, Turcite i Talijanite (ovie se smetaa kako potomci na rimjanite). Makedoncite ne sakaa da imat za gospodar nikogo, a sakaa da bidat samostojatelni i svobodni… Ako se zboruva za istori~esko pravo, to i Makedoncite imaa u{~e pogolemo, za{~o postojala u{~e vo vremeto na Filip – i Aleksandat Makedonski, - makedonska dr`ava, makar da tije bile Grci. Vo 10 vek nije imame Slavjanska makedonska dr`ava, vo vremeto na car Samoila, so sedi{te vo Ohrit, to mie Makedonskite Slavjani imame pogolemo istori~esko pravo. [to se odnosi na jazi~nata ednakvost megju srpskio i makedonskio narot, to tova ne mo`e apsolutno da bidi pri~ina, da se opravdaa srpskite zavoevatelni i potisnitelni namerenija vo Makedonija. – Pret se, makedonskio jazik neje ni srpski, ni bugarski, to jet specifi~en makedonski.631 Kosta Veselinov, 1940 godina Sekoj narod vo epohata na svoeto nacionalno oformuvawe i osloboduvawe ra|a i takvi heroi {to se javuvaat kako najdobri 631

Ibidem, 176-177.

i najceneti pretstavnici na narodnite borbi i gledawa. Taka i makedonskiot narod vo epohata na svoeto nacionalno oformuvawe isfrli od svojata sredina eden takov nacionalen heroj – Goce Del~ev, koj celiot svoj `ivot se bore{e za slobodata i nezavisnosta na Makedonija i so svojata krv gi cementira osnovite na makedonskata osloboditelna borba. (...)

Centralnoto pra{awe na makedonskoto osloboditelno dvi`ewe e imeno vo ova: „Neprekinato da raboti{ za kulturnoto izdigawe i osloboduvawe na makedonskiot narod“. Toa e stimulot {to go tera{e Goceta Del~ev i site makedonski sinovi da vodat borba na `ivot i smrt so neprijatelite na Makedonija, na makedonskiot narod. Na takov na~in i samata borba na Makedoncite dobiva smisla i zna~ewe.632 Ko~o Racin, ok. 1940 godina Izu~uvaweto na istorijata, osobeno izu~uvaweto na istorijata na eden narod, sekoj pat zna~ela mnogu za tia {to se borele za slobodata i progresot na eden narod. Zatoa i se vika, deka istorijata bila u~itelka na narodite. No osobeno taja u~itelka ni e potrebna, ba{ u ovoj va`en moment, na nas Makedoncite, za da bi mogle da si go najdeme edniot vistinski pat u na{ata borba. Oti ba{ sega, u ovie na{i matni denovi, koga na mnogu lesni glavi im se zvartue pametot, istoriskata nauka, a Ilinden ima najgolemo zna~enie za nas. [to be{e Ilinden? Koga dojde, kako stana i {to nè u~i toj? Ete, tova }e raspravame u ovaa prilika i }e storime proba u{te edna{ da poka`eme vistinskite pati{ta na makedonskiot narod.

Ilinden e najgolemata data u celata dosega{na borba na makedonskiot narod. Ilinden be{e prviot vistinski pat i edni~ok na~in da se oslobodi toj narod, i kako takov, toj poka`a so krvavo plateno iskustvo, kako trebe da se vodi taa borba, i kako sekoga, ne se odi po nego, se pra}a so skapa krv i borbata zastanue nazad.

Ilinden go spremi i organizira V.M.R.O. Taja togaj vistinski verna organizacija na makedonskiot narod osnovana od ne632

Ibid., 234, 235.

govite prvi verni sinovi, za go otfrli petvekovniot turski jarem, trgna samo po edniot veren pat na taja borba: da osloboduvaweto na Makedoncite ne mo`e da stane samo ot samite Makedonci. I togaj se misle{e deka slobodata }e ni ja donese nekoj drug.

I togaj nekoi klapavi sinovi na makedonskiot narod misleja i se nadevaja deka taa sloboda }e ni ja dade nekoj otade Blgarija, Evropa ili nekoj drug, samo ne samiot makedonski narod. No negovite verni sinovi znaeja koj mo`e tova vistinski da go stori i po koj na~in i pati{ta treba tova da stane. Ekonomskoto sostojanie, narodnosnoto sostojanie, narodnite potrebi i vistinski revolucionerni sili {to se razvivajat od si~ko ovova – ete, tova be{e prvata stapka od kaj {to trebe{e da se trgne, i ot kaj {to trgnaja vernite borci i organizatori na Ilinden.

Prvata V.M.R.O. bila napravena od nekolku porazbudeni Makedonci, ama kako masovna organizacija taja po~nue da bide od 1896 g. Togaj na ~elo stoe{e Dame Gruev. Taja organizacija, kako vistinska revolucionerna organizacija, jasno se opredeli {to saka i kako }e go postigne: masovno organizirana revolucionerna akcija i samata Makedonija, vodena od samite Makedonci. Oti za organizatorite na V.M.R.O. be{e jasno deka samo taka mo`e da se osvojue slobodata na Makedonija.

Ottogaj, pa do 20 juli 1903633 koga stana Kru{evskoto Ilindensko vostanie, vistinskite narodni borci neprestano raboteja u narodot, propagandiraja, digaja svest, organiziraja mesni komiteti, vooru`eni borbeni odredi - ~eti - i sè {to treba{e da se digne edno narodno vostanie.

No edno e ovdeka da se ka`e, za da se razbere celiot karakter na edno takvo vostanie. Prvite borci na V.M.R.O. – Dame Gruev, Goce Del~ev i Jane Sandanski, kako vistinski narodni borci, ubavo znaeja {to be{e togaj Makedonia i kakvi se vistinskite potrebi za nejzinite narodi... Oti tija vistinski narodni borci ubavo znaeja deka samo taka, po toj na~in i so tija sili ne samo {to }e se oslobodi Makedonija, ami }e £ se dade na~in da se ekonomski kulturno razvie i podigne kako nacija. Zatoa onie pod svoeto zname gi vikaa site narodi {to togaj `iveeja vo Makedonija i stradaa od turskiot feudalen jarem: Makedoncite, Turcite i Arnautite. (...)

No razbira se, tova nikako ne ujdisuva{e na dr`avnite upraviteli {to bea okolu Makedonija Site tie frlija oko na ne633

Spored stariot kalendar.

ja i si ja smetaja kako svoja. Si ~ekaja samo prilika, kako da si ja zemat. Idealot na V.M.R.O. samo gi zapla{i, i na sekoj na~in gledaja da nestane. Najpove~ku za toa se zagri`i Blgarija. Blgarskoto upravlenie smeta{e deka koga i da e Makedonia treba da bide negova, ta zatova u{te togaj se po~na usilena propaganda da se prika`uvaat Makedoncite kako makedonski blgari, koi trebe da se soedinat so svojata majka, i seta nimna borba za osloboduewe }e trebe da ima takva cel.634 CK na KPJ, januari 1941 godina Makedoncite ne se ni Srbi, ni Bugari, ni Grci; tie se Makedonci. Kako poseben narod imaat pravo na samoopredeluvawe do otcepuvawe, imaat pravo na svoja sloboda i samostojnost kako i site drugi narodi na Balkanot. Pod vodstvoto na komunistite na Makedonija makedonskiot narod vodi borba za svoite prava i svoeto osloboduvawe. Spored toa, narodite na Jugoslavija, Bugarija i Grcija ne smeat da dozvolat da bidat i tie vinovnici za ugnetuvaweto i uni{tuvaweto na makedonskiot narod {to go sproveduva bur`oaskata reakcija na tie zemji. Naprotiv, narodite na Jugoslavija, Bugarija i Grcija moraat zaedni~ki so makedonskiot narod da se borat za negovoto polno osloboduvawe od jugoslovenskiot, gr~kiot ili bugarskiot jarem. Komunisti~kata partija na Jugoslavija i Komunisti~kata partija na Grcija treba da zastanat na ~elo na osloboditelnoto nacionalno dvi`ewe na makedonskiot narod za negovoto osloboduvawe i obedinuvawe. Bugarskite komunisti treba da vodat borba protiv obidite na svoite imperijalisti so pomo{ta na imperijalistite na Oskata da go podjarmat makedonskiot narod i so taa namera da go frlat bugarskiot narod vo vojna na stranata na silite na Oskata da vadat za niv kostewe od ognot.635 Josip Broz Tito, maj 1941 godina Makedonija isto taka ja do`ivea taa nesre}a me|u sebe da ja podelat nekolku osvojuva~i. Od pod velikosrpskoto ugnetuvawe taa dojde pod bugarski, a delumno i pod italijanski jarem. (‌) I bugarskite osvojuva~i ne go priznavaat pravoto na makedonskiot Ko~o Solev Racin, Zna~enieto na Ilinden, Izbrani dela, Proza i publicistika, 170-172.

635 Josip Broz Tito. Sobrani dela, tom VI, oktomvri 1940 - april 1941, Skopje, 1980, 167-168.

634

narod, i tie go progonuvaat i so site sili rabotat vrz negovoto odnaroduvawe. Nasekade vo Makedonija se voveduva bugarskiot jazik. (…) Zada~a na makedonskite komunisti e da gi sobiraat narodnite masi vo borbata protiv nasilnoto prisoedinuvawe i delewe na Makedonija, a za slobodno nacionalno opredeluvawe na makedonskiot narod i za negova nacionalna nezavisnost i sloboda.636 Metodija [atorov-[arlo,637 maj 1941 godina Dragi Stojane, Ovaja prolet na poluostrovo se razvija golemi sobitija, koji od koren promenija politi~koto i voenoto polo`enie na balkanite, ta pretstavqa golem interes za nas kako Makedonci, pa rekov so tebe da razmenam misli. (...)

Kako rezultat na vojnata i na{a Makedonija e okupirana od germanski, italijanski i bugarski vojski. Ovoj fakt nas nè interesue kako Makedonci, koji polovina vek sme se borele kako Makedonci za nacionalno i politi~ko oslobo`denie, kako posledovateli na voda~ite i osnova~ite na makedonskata vnatre{na organizacija na ~elo so Goce Del~ev, Jane Sandanski, Gjor~e Petrov, Pere To{ev i Dimo Haxi Dimov. (...)

Jasno e kako bel den, oti makedoncite ne se borat sa za da imat svoj popovi i daskali i bile tie bugarski, arnautski ili vla{ki. Makedoncite se borat za svoja nacionalna i politi~ka sloboda. Nekoj makedonci-vrhovisti sakajat da ka`at oti borbata na makedoncite e svr{ena so okupacijata na Makedonija od strana na germanski, italijanski i bugarski vojski. Dali e tova istina.

Ne e i ne mo`e da bide, zatoa {to Makedonija ne dobi nacionalna i politi~eska sloboda. Deneska ne samo Makedonija, ami celio Balkanski Poluostrov (bez turska Trakija) e okupiran od armiite na dve golemi imperijalisti~ki dr`avi: Germanija i Italija, so prilepenite bugarski vojski. Golem del od Makedonija ima ve}e bugarska administracija. (…) Na Makedoncite ne se dava ~inovni~ka slu`ba, duri nemat pravo da bidat selski kmetovi. So pravo se pra{a sekoj ~esten Makedonec: „Kakva li e ovaja sloboJosip Broz Tito. Sobrani dela, tom VII, kraj na april – 28 noemvri 1941, Skopje, 1979, 44.

637 Metodija [atorov-[arlo (1897-1944) – makedonski i bugarski komunisti~ki deec, sekretar na PK na KPJ za Makedonija.

636

da, {tom [umadincite se zamesteni so Bugarija, a Makedoncite se dr`at pod karantina“. (...) (...)

Edno vreme bef ti pi{al, oti Makedoncite nema ni{to da spe~alat od edna imperijalisti~ka vojna, a ti vo tija zborovi se somneva{e. (…)

Kako vo na{io grad, taka tuku re~i vo site gradovi na Makedonija se sozdadoa makedonski komiteti.638 Vo tija komiteti vlegoja ispe~eni vrhovisti, a negde i iskreno misle{ti i verova{ti Makedonci. (…) So drugi zborovi beja isprateni tutori, za da ne bi Makedoncite ne{to da zgre{at. (…) (...) ]e treba seta zemja na ~iflik sajbite (Turci i Makedonci), na srpskite velika{i i nacionalni eroi, kako i zemjata na Makedoncite, vakafite i crkvite da se razdaj na siroma{nite seljaci. (...) (...)

Pra{a se {to da se ~ini. Odgovor e samo eden: da se obedinat site Makedonci i drugi narodnosti vo Makedonija za op{to svoje pravo za sloboda i ramnopravnost, no ne cepene na makedonskata zemja i makedonskio narod. Za taja svoja sloboda i ramnopravnost Makedoncite treba da se borat zaedno so Bugarite, Hrvatite, Srbite, Grcite i Crnogorcite na balkanskio poluostrov, zatoa {to sudbinata deneska im e ednakva.639 V. „Dedo Ivan“,640 15 septemvri 1941 godina Za {to se borele Makedonci i za {to s’ga se boriv Makedonska nacionalna sves i `eqa za osloboduvawe pojavuje se prili~no docno u odnos na drugi kom{ijski narodi. (…)

Stvari se razvivav normalno sve do moment k’da Bugarski, Srpski i Gr~ki ~orbaxije (u po~etak na XX vek – dvaeseti vek stvara se bur`oazija na tija narodi) ne sa uvidele da je Makedonija ed’n mrsen zalak, po{to ima bogatu i plodnu zemwu i najarno geografsko polo`enie! Prvo zapo~iwa Bugarska bur`oazija usilenu propaganda za da pobugari Makedonskio narod, pa po toj Gr~ka i Srpska bur`oazija! I do t’ga Makedonski narod edinstven Se odnesuva na bugarskite akcioni komiteti.

Dokumenti za borbata, tom vtori, 349-352.

640 Ilegalen vesnik, organ na MK na KPJ na Kumanovo, pi{uvan na kumanovski dijalekt (15. VIII – 15. IX 1941).

638 639

po~nuje da se deli na tri dela, prema uticaj od koju stranu doa|a i prema nadu od koju stranu }e mu dojde olak{ica od turski jaram.

On ostanuje fakti~ki onoj {to je i bil Makedonac, ama simpatije se deliv ili onakoj kako se naradi frqav edni na drugi i stvarav se t’ga Bugara{i, Srbomani i Grkomani. (...)

Makedonski narod je sasvim ispravno ustremil svoju borbu jo{ odma u po~etak i dobro je zapazil za ~ij esap se pravi taja podelba na tri dela… On se sve povi{e trezni i setuje se na prvi borci i ideolozi za Slobodnu Makedoniju – setuje se na proglas izdaden od Slobodnu Kru{evsku Republiku, setuje se na re~i Goceta Del~evoga, pameti ga i Pitu Guleva i red na drugi znanci i neznani junaci. I makedonski narod razo~aral se je u svoja „brak’a osloboditeqi“ pa bile oni bugarski, srpski ili gr~ki imperijalisti i ~orbaxije, pa se za toj vrak’a sve povi{e na staru i ispravnu ideju – Makedonija na Makedonci!

Ama s’ga u ovj najgolem rat k’da se cela Evropa navag’a u plamen i uzbug’ewe {to k’e bidne jutre, ne mo`e nikoj ni da pomisli da se bori za Slobodnu Makedoniju sam, samo sas svoj narod. (…) Za toj i mija Makedonci ne mo`emo da ostanemo po kraj od tija dogag’aji i da ne zememo svoj stav. (…) Makedonski narod k’e bidne slobodan ako u svoju zemwu sam bidne gospodar na svoju sudbinu, ako bidne gospodar na plodovi od svoju rabotu. (…) K’e stvorimo Slobodnu Makedoniju u zajednicu sas svite ju`no-slavjanski narodi, kuda k’e bidne sloboda, lep i mir za Makedonci, Bugari, Srbi, Slovenci, Bosanci i Crnogorci!, za svakogo rabotnoga ~oveka!641 Voen pratenik na Ambasadata na Nezavisna Dr`ava Hrvatska, 21 oktomvri 1941 godina Vnatre{nata polo`ba vo delot na Makedonija {to £ pripadna na Bugarija dosta e nejasna. Izrazenite Makedonci poka`uvaat izvesno nezadovolstvo kon noviot re`im vo Bugarija. (...) (...)

Kon nas, Hrvatite, poka`uvaat Makedoncite izvonredno srde~no dr`awe.642

641 642

Dokumenti za borbata, tom vtori, 361-363.

Ibidem, 308.

CK na KPG, januari 1942 godina Na{ata partija treba da ja razvie seta svoja aktivnost za da gi pou~i nacionalnite malcinstva i specijalno slovenoglasnite Makedonci, da ne bidat povedeni od omraza poradi nacionalnoto ugnetuvawe od gr~kite kapitalisti i sega{nata demagogija na okupatorite, a osobeno na bugarskiot imperijalizam i {ovinizam, koj e satelit na Hitler i Musolini, ami da se vklu~at vo narodnoosloboditelnata borba na gr~kiot, srpskiot i bugarskiot narod… za nivnata nacionalna i socijalna sloboda.643 PK na KPJ za Makedonija, januari-fevruari 1942 godina Nov gospodar pa{uva vo Makedonija Novi verigi ja kr{at, gme~at i cicat snagata na Makedonecot. Nikoga{ poizma~en, poispien, poiskrvaven, nikoga{ poizlo`en na opasnost da izdr`i, ne bil makedonskiot narod od deneska.

Zatoa Makedoncite stoat pred edno dvoumie: da }utat i taka iz~eznat vo mizeriata stvorena od nivniot vrag, ili da go dignat visoko ~eloto so dumite: „Borba, a ne smrt ne~ove{ka“. (...) Na milost i nemilost se ostaveni stotici hiqadi `ivoti. Poslednoto zrno se diga od Makedonija. Stotici vagoni p{enica, oriz itn. se odnese vo Bugarija, ne za blgarskiot narod nego za gladnite varvarski hordi na Hitlera. (...) (...)

Isto tova se zbiva vo cela Makedonija. Se osetuva miris na bunt. Po cela Makedonija se vlnuva narodot. Gor~livost. Minaloto na Makedonija, ne~uvenata omraza prema ropstvoto, denono{niot gnet na golemoblgarskata botu{a go poka`uva pato na Makedoneco – pato na samoodricanie i bor~eski duh.644

Izve{taj od Kosta Crnu{anov645 do Ministerstvoto za prosveta na Bugarija, 18 fevruari 1942 godina … Podatocite {to gi iznesuvam vo pove}eto slu~ai se provereni li~no od mene osobeno {to se odnesuva do ohridskata, brodskata i del od prilepskata u~ebna okolija koi{to gi obikoIbid., 373.

Ibid., 311-312.

645 U~ili{ten inspektor na Bitolskata oblast.

643 644

liv kon krajot na m. noemvri i prvata polovina na m. dekemvri 1941… (...) … Toj narod sega e poparen: tepan e, ogor~en e, razo~aran e.

Poslednata poseta duri me upla{i so preterano strogata ocenka {to ne odgovara na vistinata, no e re~ena so gnev, deka bugarskiot re`im ne se razlikuva so ni{to od srpskiot, se protestira protiv dojdenoto ~inovni{tvo, se istaknuva deka Bugarite od starite predeli ne gi sakaat Makedoncite: deka golemiot del od ~inovni{tvoto e korumpiran itn. (...) (...) Fa}an be{e sekoj i kade i da bil najden: doma, vo kino, na ulica, vo kafeana i drugo, doteruvan be{e vo u~astokot, a ottamu vo zatvorot. Po patot, duri bea doterani do u~astokot, tie bea tepani do isto{tenost i pcueni so majkata makedonska mrsna (gnasna – b. r.)! Koj bil tepa~ot? Sè samo policajci, vojnici i nekoi od na~alstvoto, vklu~itelno i biv{iot policiski na~alnik na Oblasta.646 Dimitar Vlahov,647 septemvri 1942 godina Makedonija e mnogunacionalna zemja, koja ne edna{ bila izlo`ena na navleguvawe i napadi na razli~ni narodi i plemiwa. (...)

Naselenieto na Makedonija e podlo`eno na `estok teror. (...) (...)

Borbata na Makedoncite porobeni od fa{izmot zema najraznovidni formi od sabota`i i partizanska borba do otvoreni uli~ni demonstracii. (...) (...)

Partizanskite odredi dejstvuvaat vo celata zemja, tie dejstvuvaat vo reonite na Veles, Prilep, Ki~evo i vo drugi mesta. (...)

Partizanskite odredi vo Makedonija gi koordiniraat svoite akcii so akciite na partizanskite odredi vo Jugoslavija, Albanija i Grcija. Taa borba }e prodol`i do krajniot razgrom na

Dokumenti za borbata, tom vtori, 313-314.

Dimitar Vlahov (1878-1953) ‡ makedonski revolucioner, politi~ki deec, publicist i dr`avnik.

646 647

hitlerizmot i izvojuvaweto na sloboda za site ugneteni narodi od fa{izmot, vo toj broj i za Makedoncite.648 Bugarski oblasten u~ili{ten inspektor vo Bitola, 14 noemvri 1942 godina Po za~estenite, vo letoto i vo po~etokot na u~ebnata godina, razbojni~ki napadi vo raznite planinski sela vo Bitolskata oblast sum vo sostojba da vi soop{tam, g. Ministre, za slednoto: Napadi se slu~ija vo site okolii na Oblasta, no seriozen, duri zastra{uva~ki karakter tie imaa vo Kru{evskata okolija… (...) ... Zabele`itelno e deka vo redovite na nelegalnite se projavuvaat predimno lu|e {to bile ili nacionalno somnitelni u{te od porano ili se od druga nacionalnost... Vo Prilepsko srbomanite se vo golem broj, no ima i od zdravi bugarski semejstva. (...)649 Vo moralen odnos Bugar~iwata650 se pove}e slu~ajni avanturisti, neranimajkovci, no se slu~uvaat i koravi fanatici inteligentni ma`i, studenti, duri i po nekoj u~itel. (...) ... Makar do sega da ne postradal nitu eden u~itel, sepak razbojnicite651 gi terale da gi napu{tat selata i da si zaminat vo stara Bugarija, bidej}i „na{eto naselenie ne bilo bugarsko, tie sakaat da go pobugaruvaat“. Vo Kru{evsko tie izjavile deka Makedonija si ima u~iteli koi }e obu~uvaat na makedonski i sakaat pove}e da ne gi vidat vo seloto… toa isto bilo i vo s. Ma`u~i{te (Prilepsko) so taa razlika {to tuka ne gi brkale da si odat, no barale od u~itelot i u~itelkata da ne gi u~at decata na bugarski, ami na makedonski... (...)

Razbojnicite se rakuvale so selanite, dr`ele govori na makedonsko nare~je protiv Bugarija i Germanija, me|u sebe govorele cincarski, ispeale ~etiri pesni makedonski – „Izgrej zora“, „Mile pop Jordanov“, „Na \or|i Sugarev“ i u{te edna. (...)

Dokumenti za borbata, tom vtori, 379-380.

Vo tekstot, bugarskiot u~ili{ten inspektor za bugarski gi smeta makedonskite semejstva.

650 Se odnesuva na Makedoncite.

651 Se odnesuva na partizanskite edinici.

648 649

... Od Bitola do{la policija, zapo~nalo ispituvawe koe{to zavr{ilo so tepa~ka na site selani {to se rakuvale so razbojnicite... (...)

Se stigna do polo`bata razbojnicite da bidat polni gospodari na celata okolija i da pravat {to sakaat bez nekoj da gi goni...652 AVNOJ, 27 noemvri 1942 godina Makedonci!

Fa{isti~kite imperijalisti, kako i velikosrpskite i velikobugarskite hegemonisti mu donesoa samo nesre}a i ropstvo na makedonskiot narod, ~ija{to tatkovina ja pretvorija vo moneta za potkusuruvawe na svoite imperijalisti~ki interesi. Va{ata sloboda e vo na{ata borba. Pridru`ete se kon narodnoosloboditelnata borba na site narodi na Jugoslavija.653 Josip Broz Tito, dekemvri 1942 godina Rodena vo Krf, vo London i vo Pariz, versajska Jugoslavija stana najtipi~na zemja na nacionalno ugnetuvawe vo Evropa.

Hrvatite, Slovencite i Crnogorcite bea pot~ineti narodi, neramnopravni dr`avjani na Jugoslavija. Makedoncite, Arnautite i drugite bea porobeni i podlo`eni na istrebuvawe. (...) (...)

Dene{nata narodnoosloboditelna borba i nacionalnoto pra{awe vo Jugoslavija nerazdvojno se povrzani. (...) Zborot narodnoosloboditelna borba – bi bil samo edna fraza, pa duri i izmama, koga toj, osven op{tojugoslovenska smisla, ne bi imal i nacionalna smisla za sekoj narod oddelno, to est koga toj, osven osloboduvaweto na Jugoslavija, ne bi zna~el vo isto vreme i osloboduvawe na Hrvatite, Slovencite, Srbite, Makedoncite, Arnautite, muslimanite itn... (...)

Makedoncite, Arnautite, Hrvatite, muslimanite itn. so strav se pra{aat: pa {to }e bide so nas, ako se vrati ona staroto? (...)

652 653

Dokumenti za borbata, tom vtori, 328-330.

Ibidem, 386.

(...) Srpskiot narod ne saka da se vrati ona staroto, kako {to ne go sakaat toa ni Hrvatite, ni Slovencite, ni Makedoncite, ni Crnogorcite, ni muslimanite. (...) (...)

Pra{aweto za Makedonija, pra{aweto za Kosovo i Metohija, pra{aweto za Crna Gora, pra{aweto za Hrvatska, pra{aweto za Slovenija, pra{aweto za Bosna i Hercegovina lesno }e se re{i za op{to zadovolstvo na site samo na toj na~in {to }e go re{ava samiot narod, a toa pravo sekoj narod go dobiva so pu{ka v race, vo ovaa dene{na Narodnoosloboditelna borba.654 PK na KPJ za Makedonija, januari 1943 godina Mir~e Don~ov Acev i Strahil Pinxurov se mrtvi. Oni ne umrea kako {to umira sekoi smrten ~ovek, ami bea na najdzverski na~in ma~eni i pretepani od Hitlerovite i Borisovite fa{isti pa posle utepani. Na kolku hiqadi ~esni Makedonci im se diga kosata koga }e go vidi Mir~eta vo bolni~ka mrtva~nica i vo Prilep koga go zakopuvaa so ise~eni prsti, so izvadeni nokti i iskinato meso od koskite. Makedonskite majki, tatkovci i sestri videle nogu svoj sinovi i bra}a ma~eni i utepani, no dosega vakvi dzverstva i ne~ove~no ma~ewe nemaja videno. (...)

Koj bea Mir~e i Stra{o?

Dva makedonski sina, koi vistinski go sakaja svojot narod i negovata srekja i sloboda. Tova beja sinovi na ~esni makedonski famili, koi vo borbata na makedonskiot narod dadova po nekolku svoi ~eda. (...) (...)

Mir~e i Stra{o verno i iskreno odea po patot na makedonskite apostoli Goceta i Dameta, i so celiot `ar i entuzijazam na svoite mladi i iskreni du{i se borea za slobodata na makedonskiot narod.655

654 655

Ibid., 388-393.

Ibid., 330-331.

AVNOJ, 8 fevruari 1943 godina 6. Narodnoosloboditelnoto dvi`ewe vo celost gi priznava nacionalnite prava na Hrvatite, Slovencite, Srbite, kako i na Makedoncite, Crnogorcite i drugite.656 Morgan,657 19 mart 1943 godina Vo godinite do pred ovaa vojna, sè do 1918 godina edna `elba dominira{e so politi~kite celi na MAKEDONSKITE grupi, a toa be{e da ostvarat sloboda od dominacijata i eksploatacijata od SRPSKATA nacionalna vlada.

Zaklu~oci (I) Verojatno deka postoi sorabotka me|u tri ili ~etiri grupi od lokalnoto naselenie vo MAKEDONIJA. (II) Delovi od SRBITE, MAKEDONCITE i ARNAUTITE verojatno se spremni za sorabotka so misijata, od koi najmnogu nade` davaat SRBITE vo oblasta PORE^E i MAVROVO za po~etnata faza na misijata.658 Britanska voena misija „Haktorp“ (Hackhtorpe), 7 april 1943 godina 12. I pokraj toa {to BUGARITE od vreme na vreme prezemaat poteri sprema MAKEDONCITE, imam vpe~atok deka ova edinstveno se pravi bezvolno i pod pritisok na GERMANCITE. Na{iot BRITANSKI oficer za vrska }e najde pogoden teren.659 CK na KPJ, juni 1943 godina Makedonski narode!

Makedonci i Makedonki, rabotnici, selani, gra|ani i mladino!

Ibid., 394. ^len na britanska voena misija vo Makedonija.

658 PRO HS 5/887. Prevodot e na prireduva~ite.

659 PRO HS5/886. Prevodot e na prireduva~ite.

656 657

Treta e godina ot kako germanskite, talijanskite i bugarskite okupatori so pomo{ta na raznorodni slugi i izdajnici ja raspar~aja na{ata tatkovina i bezdu{no pla~at i `arat po nea. (…) Ama i pokraj site maki i stradanija niz koi pomina celijo na{ narod za ovoa vreme pod fa{isti~ka okupacija, sè pojaka i pojaka e verata vo pobedata nad fa{istkite bandi i nivnite slugi, sè pojaka i pojaka e re{enosta vo borbata za ostvaruvawe na vekovnite ideali na makedonskiot narod: n a c i o n a l n a s l o b o d a, r a v n o p r a v n o s t i b r a t s k a s o r a b o t u v a ~ k a s o s i t e b a l k a n s k i n a r o d i. (...)

MAKEDONCI I MAKEDONKI! I preku site poku{aji na podlijot okupator i negovite slugi da preku krvav teror i razni podmamki ne uspeaja da go stavi na{iot narod vo svojata slu`ba. (…)

Razni predadeli na makedonskiot narod i slugi na okupatorot, kao {to se: Van~o Mihajlov, Spiro Kitin~ev, bra}a ^katrovi i dr., nemo`at pojke so svoite lagi da go la`at nito eden ~esen Makedonec. (…)

MAKEDONCI I MAKEDONKI! (...)

Idat sadbonosni denoj! Edinoto spasenie ot ovaja opasnost e u{te pojaka i odlu~na borba protiv fa{isti~kite porobiteli i nivnite slugi! U{te pocvrsto da zastaneme na stra`ata na na{ite slovenski ruski brakja i nivnata gerojska Crvena armija, na stranata na mo}nata anglo-sovjetska-amerikanska koalicija, so koja ke i nie, edinstveni i sploteni… ne samo {o ke se oslobodime od fa{isti~kite okupatori, ami ke mo`eme da ja izvojuvame svojata potpolna nacionalna sloboda i ravnopravnost, pravo da ja sami opredelime svojata sudbina i sozdavawe polna narodno-demokratska vlast vo Makedonija.

MAKEDONCI I MAKEDONKI! Na{iot narod nikoga{ ne e imal takov pogoden moment kao {to ima deneska, za ostvaruvawe na svojot vekoven ideal – s l o b o d n a M a k e d o n i j a! Nikoj pat vo svojata istorija makedonskiot narod nemal tolku i takvi saborci i sojuznici kao {o ima deneska.

Ama, nu`no e da i samiot na{ makedonski narod vo p o ln a m e r a gi razvie svojte sopstveni natre{ni snagi, kako {o ne

u~ea na{ite golemi u~iteli: Goce Del~ev, Damjan Gruev, \or~e Petrov, Sandanski i desetina drugi prvoborci za na{ata nacionalna sloboda.

Da sozdademe polno edinstvo na celiot na{ narod, edinstvo pome|u rabotnicite, selanite, inteligencijata i mladinata, da sozdademe edinstvo na site Makedonci, bez obzir na politi~kite uverenija, po~nuejki ot starite revolucioneri ilindenci, opol~enci, pa sè do komunisti, da sozdademe edinstvo na site Makedonci, bez obzir dali oni porano bile „srbomani“, „bugarofili“ ili „grkomani“. Da storime sè da prestane podvojenosta na na{iot narod vo ovie sudbonosni i istoriski denoj! Krajno e vreme! (...)

Da sozdademe e d i n s t v e n m a k e d o n s k i n a r o d n o-o s l o b o d i t e l e n f r o n t...660 Poverenstvo na G[ na NOV i PO na Makedonija za terorot na bugarskite okupatori vo Tikve{ijata, 2 septemvri 1943 godina Slavni se stranicite {to gi pi{at hrabrite narodni borci-makedonski partizani vo vooru`enata narodnoosloboditelna borba na na{iot narod. Praf i pepel stana la`livata propaganda na fa{isti~kite okupatori i nivnite slugi-makedonskite izdajnici oti makedonskite partizani se „srpski ~etnici“, „komunisti~ki bandi“ i „razbojnici“. Makedonskite partizani na delo doka`aja protivnoto. Siot makedonski narod od gradot i seloto se uveri oti se narodni borci, borci za slobodna Makedonija, za{titnici, osvetnici i osloboditeli. So svojata pravedna borba, smelost i po`rtvovanost partizanite gi spe~alija simpatijite i qubovta na svojot narod. (...)

Makedonskite partizani gi o~istija selata od terorot i grabe`ot na bugarskata okupatorska vlast, policija i vojska i oslobodija selanite od {piunite i slugite na okupatorite. (...)

Site trla, plevni i kolibi vo poleto Pravednik se izgoreni od vojskata. Ima razru{eni kuki so bombi vo selata [ivec, Resava, Vata{a i dr. Strelani se 50-60 selani ([ivec 4, Mramorec 5, Drenovo 4, Grbavec 5 i dr.). Po vrf tova na najzverski na~in na imeniot den na bugarskiot car Boris, se ubijeni 12 du{i 660

Dokumenti za borbata, tom vtori, 400-403.

od selo Vata{a me|u koj u~enici i deca od 14-16 g. Oni se izni`eni so kur{umi ot karte~nici pa posle se~eni i dupeni so no`oj, na nekoj im se vadeni o~ite, se~eni racete (Vaso Ad`i Jordanovski). (...) (...)

Bugarskite fa{isti si ja spe~alija vekovnata omraza od Tikve{koto naselenie. (...) (...) @rtvite se te{ki, no ne omalodu{avat ami terat napred za odmazda i pobeda. Eden tatko na ubien mladinec na pomenot jasno i gromko izvikal: „Ne e vreme i nema fajde da pla~eme, svet, nie treba da mu otmastime na neprijatelot, i }e mu otmastime!“ Toa e kletva na sekoj Makedonec, patriot, na siot narod.! ]E OTMASTIME! (...)

Posle ofanzivata661 i terorot narodno-osloboditelnite partizanski odredi, popolneti so novi snagi, so masovno vlagane na narodot, o~eli~eni, mar{iruvat vo golemi edinici na Makedonskata Narodno-osloboditelna vojska.662 Manifest na G[ na NOV i PO na Makedonija, oktomvri 1943 godina MANIFEST Makedonski narode! Makedonci i Makedonki! Bra}a i sestri na na{ata porobena ama nikoga{ nepokorena tatkovina! (...)

BRA]A I SESTRI, MAKEDONCI I MAKEDONKI! Za prv pat vo na{ata slavna istorija imame denes svoja mlada narodna vojska. Za prv pat na{ata mlada vojska `nie pobeda po pobeda. Nie ideme sprema lice na novite golemi borbi. Se raboti za sudbinata na na{ata zemwa. Bie posledniot ~as. Ve vikame vas, sinovi i }erki na makedonskiot narod da se splotime vo borbenite redovi na na{ata Narodno-osloboditelna vojska na Makedonija. (...) (...)

Se odnesuva na ofanzivata na bugarskata vojska, policija i kontra~etata protiv partizanskite odredi vo Tikve{ko vo 1943 godina.

662 Dokumenti za borbata, tom vtori, 332-334.

661

MAKEDONSKI NARODE! MAKEDONCI I MAKEDONKI! Fa{iskite imperijalisti so golemobugarskite, golemosrpskite i golemogr~kite hegemonisti, ja raskinaa na{ata tatkovina i ja prevrteja vo sitna para za potkusuruewe na svoite imperijalisti~ki interesi. (...) Denes site balkanski narodi sa edno vo borbata za sozdavawe na eden b r a t s k i, f e d e r a t i v e n s o j u z n a b a l k a n s k i t e n a r o d i, na baza na polna nacionalna ramnopravnost i priznavawe na pravata za samoopredeluvawe na narodite.

Nikoga do sega, makedonski narode, ne si imal tolku ubavo polo`enie i tolku mnogu sojuznici, za da ti se ispolni tvojot vekoven ideal – s o e d i n e n i e n a M a k e d o n i j a. (…) Zatoa treba da sozdademe zaedno front so site balkanski narodi vo borba protiv fa{iskite okupatori i protiv sekoj imperijalizam na Balkanot.663 Britanska voena misija „Konserv“ (Conserve), 13 oktomvri 1943 godina …Osmata brigada dejstvuva ju`no od SKOPJE vo oblasta KARLIJAK, povtoruvam KARLIJAK. Dvanaesetata bri/gada/ – na `elezni~kata pruga SKOPJE-ZELENIKOVO i go zazedoa DRA^EVO, povtoruvam DRA^EVO na 9 okt/omvri/. MAKEDONCITE vo Bugarija dobija bri/gada/ vo Sofija664 i nejziniot prv bataljon e na pat kon ovoj G[.665

Ibidem, 406-410.

Po kapitulacijata na vojskata na Carstvoto Bugarija na 9 septemvri 1944 godina, na inicijativa na Ote~estveniot front, Ministerstvoto na vojskata donelo re{enie od Makedoncite mobilizirani vo bugarskata vojska i Makedonci-dobrovolci da se formira brigadata „Goce Del~ev“.

Brigadata e formirana na 19 septemvri 1944 godina vo Sofija pod imeto Makedonska osloboditelna brigada „Goce Del~ev“. Na 29 septemvri 1944 godina zaminal prviot bataljon od Sofija za Makedonija. Vo po~etokot na oktomvri 1944 godina e rasformirana. So re{enie na G[ na NOV i PO na Makedonija edinicite na brigadata „Goce Del~ev“ bile rasporedeni vo 50. i vo 51. narodnoosloboditelna divizija.

665 PRO WO 202/370. Prevodot e na prireduva~ite.

663 664

Prigovor na grupa ~lenovi na ANOK na Manifestot na G[, 9 dekemvri 1943 godina Do glavniot {tab na Mak(edonskata) nar(odno) osv(oboditelna) vojska i P. O. (...)

Dragi drugari, Manifestot, izpraten od Vas do Makedonskiot narod, izpolni so radost i gordost srcata na site ~esni Makedonci, poradi slednite dva fakta: 1) Obrazuvaneto na makedonska narodno osvoboditelna vojska i 2) formiraneto na rakovodstvoto na taja vojska – nejniot Glaven {tab. (‌) Manifestot, gledan vo taja svetlina, e akt ot istori~esko zna~enie, nared so manifestot na Kru{evskata republika i Ustavot na Natre{nata Makedonska revoljuciona organizacija na Goce, Dame, Gjor~e Petrov i Pere To{ev, kojto trebe da na~ertae principite i zada~ite na Makedonskata Narodno-osloboditelna borba, imajki pred vid minaloto na na{iot narod, negovite ideali – nacionalno obedinenie, na bazata na bratstvoto na balkanskite narodi – gledano vo konkretnata voeno-politi~eska obstanovka.

Bidej}i akt ot takvo golemo zna~enie, manifestot predizvika komentari vo site krai{ata na Makedonija. Sekoj {to politi~eski misli si dade mnenieto po nego. Pa Akcioniot komitet na narodno-osvoboditelnata borba na Makedonija i 8-te du{i od povikanite vo Makedonskoto Narodno sobranie, sinitetiziraj}i gi razli~nite zabele{ki po manifestot, smetava za svoja dol`nost da gi iznesat pred [tabot najosnovite zabele{ki, so cel da se obrnat vnimanie na [tabot, kojto e deneska edinstveno odgovoren za pravilnoto i nepravilno postavuewe i objasnuewe na Narodno-osloboditelnata borba i so cel da doprinesat za celostnoto mobilizirane na makedonskiot narod vo dene{nta gigantska borba so ogled na konkretnata voeno-politi~eska obstanovka i idealite na makedonskiot narod.

Svedeni na pova`nite, zabele{kite se slednite: 1. FORMALNI ZABELE[KI 1. Kakvo treba da prethodi na izdanieto na eden manifest, t. e. {to e pretpostavka za izdavaneto na eden manifest?

Na eden manifest vinagi trebe da mu prethodi nekoj osnoven akt, bezrazli~no da li toj se vikal: ustav, platforma ili pravilnik, vo koj akt treba da se sintetizirat vo nekolku to~ki osnovnite principi na narodnata borba. Toj akt bi trebali da e „Vjeruju“ na seki Makedonec. Manifestot, pak, ide da obnaroduva i objasni po podrobno, vo popularna forma, principite na osnovniot akt i po toj na~in da im dade {iroka glasnost, za da gi napravi izvesni za siot narod. (...)

2. Kompentencijata na [tabot Vo svrska so prviot vopros se postavue za kompetentnosta na [tabot da izdade manifest, vo koj se opredelujat VO OKON^ATELNA FORMA idealite, principite na Narodnoosloboditelnata borba, kako i po koj pat da se trgne za ostvarueweto na taka postavenite principi, zasegaj}i pri tova i konkretni politi~ki vosprosi, po koj Narodnoto sobranie e edinstveno kompetentno da si ka`e dumata i po koj vopros ne mo`e da se izjasni [tabot, predi da e svikano Sobranieto. (...) [tabot e ne samo i predimno voeno telo na Narodno osloboditelnata borba, no [tabot, sostaven od 11 du{i, ne e smeel da opredeluje, VO OKON^ATELNA FORMA osnovnite linii na borbata, a i duma da ne stave za opredeluewe na konkretni politi~eski anga`imenti.

No, koga e navlegol vo kompentencijata na Narodnoto sobranie, to [tbot e trebalo o{te vo na~aloto na Manifestot da ka`e, OTI MANIFESTOT IMA VREMENEN KARAKTER DO SVIKVANETO NA NARODNOTO SOBRANIE, koje e edinstveno kompetentno vo defenitivna forma da opredeluje, osnovnite principi na borbata ni, kako i da prieme konkretni anga`imenti vo dadenata konkretna politi~eska obstanovka. (...)

II ZABELE[KI PO VOPROSI KOJ DOKOSNUJAT OSNOVNITE PRINCIPI NA MAKEDONSKATA NARODNOOSLOBODITELNA BORBA Vo statijata na Tito „Nacionalno pitawe u Jugoslaviji u svetlosti narodno-oslobodila~ke borbe“, se postavujat osnovnite principi na narodno-osloboditelnata borba na narodite vo Jugoslavija. Izjasnuvaweto na Tito po osnovnite principi na taja

borba, nie go zedohme kako moto na na{eto pismo-izlo`enie. (...)

Ot taka prevedenite dumi na Tito izleva slednoto: 1) Narodnoosloboditelnata borba treba da dovede do oslobodueweto na Jugoslavija 2) Taja narodno osloboditelna borba treba da donese nacionalna ramnopravnost na site narodi vo Jugoslavija i 3) Taja sloboda mo`e da e spe~ali sekoj narod so so pu{ka vo raka.

Proklamiranite gorni tri princip, prilo`eni na makedonskata dejstvitelnost, zna~at: sloboda i ramnopravnost na edna treat ~ast ot Makedonija, koja be{e predi 1941 godina vo granicite bna biv{a Jugoslavija, ili prilo`en do kraj principa oti taja borba trebe neminuemo da zna~i i nacionalna sloboda i na otdelnite narodi, za na{ija narod ona nema da donese sloboda i ramnopravnost, OTI ^ASTI^NOOSLOBODEN NAROD NE E SLOBODEN. No, pone`e Tito izpravno e postavil teoretski neophodimnite uzlovija za oslobdueweto na eden narod neprilo`imosta na taka postvenite celi na makedonskata destvitelnost, zna~i, da vo tesnite ramki na Jugoslavija nemo`e celostno da se razre{i makedonskiot nacionalen vopros. I vo minaloto, kako ot na{ite dejci vo osloboditelnoto dvi`enie, taka i ot tugjite borci i dvi`enija vinagi se e smetalo oti re{enieto na makedonskiot vopros e vozmo`no samo vo edna federacija na Balkanskite narodi, zaradi tova, oti na{iot vopros e op{tobalkanski. Geografskoto polo`enie na Makedonija, tu|jite propagandni vlijanija i imperijalisti~kite te`nenija za zavladjavaneto na Vardarskata dolina i Solun (t.e. Makedonija) sozdale rivalstvo megju balkanskite narodi okolu Makedonija i napravile od Makedonija objekt za imperijalisti~kite apetiti na balkanskite i izvanbalkanskite zavoevateli. Taka sozdadenoto polo`enie, dovede do podelbata na Makedonija za da se zadovolat po toj na~in te`nenijata na trite opkoljava{ti Makedonija imperijalisti. Poradi toa specijalno polo`enie, problemot na Makedonija, se pojavuje vo po osobena svetlina otkolku nacionalnite problem na drugite porobeni narodi vo biv{a Jugoslavija. Povtarame: PROBLEMOT NA MAKEDONIJA I NEGOVOTO RAZRE[ENIE NADHVRLUE RAMKITE NA BIV[A JUGOSLAVIJA. (...) (...)

Nema za{to da se srdite. Takvo e ~uvstvoto na seki Makedonec posle prepro~itanieto na manifesta. Ne li e opravdano, da ve popitat, koga gi potkanihte , razbira se, sovsem pravilno, Arnautite, Vlasite, Turcite i dr. na borba so na{iot narod, zo{to ne gi podkanihte na{ite bratja ot drugite krai{ta ot Makedonija na zaedni~ka borba i e li tova mol~anie vo soglasie so principa za soedinenieto na Makedonija? Ete, za{to, dragi drugari, pog-

re{no postaveniot vopros dovedue do pogre{ni izvodi. Ako, vie predvaritelno opredelihte sudbata na Makedonija vo ramkite na Jugoslavija, vie dosledni na taka postaveniot vopros, istina hvrkihte lozung za soedinenieto na Makedonija, no koga trebe{e da vle~ete site prakti~ni konsekvenci ot taka postaveniot lozung, ne napravihte tova a ostanahte dosledni na prietite anga`imenti – ramkite na Jugoslavija.666 Artur Edmonds,667 14 mart 1944 godina GOCE DEL^EV, povtoruvam GOCE DEL^EV se smeta za heroj me|u JUG/OSLOVENSKITE/ MAKEDONCI i mnogu od niv nosat mali fotografii na nivnite gradi.668

Patrik Evans,669 19 april 1944 godina Bev iznenaden od atmosferata me|u kap/etanot/ MEKDONALD670 i partizanskite komandanti. NEMA nedoverba, karawa i duri raspravii. Za duskusii se upotrebuvaat minimum potrebni zborovi. Ova delumno e rezultat na nacionalniot karakter, delumno poradi vlijanieto na TITO671… (...) TITO-vata cel e slobodna MAKEDONIJA, federalna edinica vo ramkite na JUGOSLAVIJA, so sloboda na zboruvaweto i slobodni izbori, makedonski bolnici i u~ili{ta i taka sè za Makedoncite.672

Dokumenti za borbata, tom vtori, 415-422. ^len na britanska voena misija vo delot na Makedonija {to se nao|a vo ramkite na Grcija.

668 Prentice/Wickstead Papers, Signals, 6/2, rakopis. Liddel Hart Centre for Military Archives, King’s College London (ponatamu: LHCMA King’s College London). Prevodot e na prireduva~ite.

669 [ef na britanskata voena misija vo delot na Makedonija {to se nao|a vo ramkite na Grcija.

670 Ronald.

671 Josip Broz.

672 Prentice/Wickstead Papers, Sub-Area Vitsi; reports 2/1/2, LHCMA King’s College London. Prevodot e na prireduva~ite.

666 667

Patrik Evans, mart-oktomvri 1944 godina 1. OBLASTA [TO SE RAZGLEDUVA Site informacii od ovoj izve{taj se dobieni od prva raka vo periodot mart-oktomvri 1944. Za toa vreme jas `iveev vo VAPCORI673 5256, vo VICI674 5754, vo blizinata na DHASERI675 3268 (t.e. na zapadniot breg od MALA PRESPA), vo KORIFI676 5061 i na krajot vo FLORINA677 6068...

2. SLAVO-MAKEDONSKOTO NASELENIE Eden premol~an fakt za oblasta, koja e predmet na razgleduvawe, a za koj ne se zboruva, e toa {to retko koj ja sfa}a. Angli~anec, duri i onoj koj ja poznava GRCIJA ne uspeva da ja sfati bidej}i retko koj od niv odi podaleku na SEVER. GRCITE ne uspevaat da ja sfatat od dve pri~ini. Prvo, tie ne sakaat. Vo nivna korist e da veruvaat deka site mesta koi se obele`ani kako „GR^KI“ na kartata se, ili mora da bidat GR^KI po simpatija i na sekoj drug na~in; GRCI po priroda kakvi {to se tie; tie ne sakaat da sfatat deka golem del od naselenieto na MAKEDONIJA vo GRCIJA ima isto tolku dobri pri~ini da se smetaat sebesi za MAKEDONCI kolku {to tie sebesi se smetaat za GRCI... Toa pretstavuva nedovolen povod, eden vid izmama, koja e nerazdelen del od Golemata ideja. Vtorata pri~ina e... poddr`uvawe na ovaa laga ostavaj}i vpe~atok kaj svojot sopstven narod i vo svetot deka nema nikakvo SLOVENSKO malcinstvo vo GRCIJA; dodeka ako stranec koj ne ja poznava GRCIJA, ja poseti oblasta FLORINA i potoa formira sopstveno mislewe za zemjata vo celina, zaklu~okot bi bil deka GRCITE se tie koi se vo malcinstvo. Toa e predimno SLOVENSKI region, a ne GR^KI. Jazikot vo domovite, i po pravilo na poliwata, na selskite ulici, na pazarot e MAKEDONSKI, SLOVENSKI jazik... Mnogu od `enite, osobeno postarite i mnogu od postarite ma`i i skoro site deca rodeni okolu 1939 ili podocna ne znaat GR^KI. Duri i onie koi znaat GR^KI pove}e sakaat da zboruvaat MAKEDONSKI ako mo`at.

673

Bap~or.

Planinata Vi~o.

675 Dropi{ta.

676 Turje.

677 Lerin.

674

Stranec koj }e pozdravi so „Dobro utro“ na GR^KI }e go dobie istiot odgovor, no ako istoto go ka`e na MAKEDONSKI toj }e bide opsipan so plima frazi za dobredojde i drugi dodatoci.

Imiwata na mestata, kako {to se dadeni na kartata se GR^KI: KALITEA, TRIGONON, DROSOPI itn., no kako i da e, imiwa koi naj~esto se upotrebuvaat, i pokraj toa {to na kartata se napi{ani so mali bukvi i vo zagradi, ako voop{to se dadeni taka, se RUDARI, O[^IMA, BELKAMEN – sè SLOVENSKI imiwa... Gr~kiot se smeta re~isi za stranski jazik i na GRCITE ne im se veruva i se tretiraat kako stranski dr`avjani, duri i ako ne, vo polna smisla na zborot kako stranci. Ovoj o~igleden fakt, skoro tolku o~igleden za da se spomene, e deka oblasta e prirodno SLOVENSKA, a ne GR^KA, i ne mo`e, a da ne se prenaglasi...

Isto taka, va`no e da se naglasi deka naselenieto, kako {to tie ne se GRCI, isto taka ne se BUGARI ili SRBI ili HRVATI. Tie se MAKEDONCI. Za ova jas ovde ne mo`am da dogmatiziram, bidej}i jas ne ja poznavam istorijata i posebno etnologijata na MAKEDONCITE... Makedonskata ideja isto taka bi mo`ela da bide navistina ne{to ve{ta~ko, rezultat na propaganda.

No ne izgleda taka. Na mene mi izgleda sosema objektivno MAKEDONCITE da se smetaat kako entitet, iako se malubrojni i predmet na delba. MAKEDONCITE se pottiknati od silni no izme{ani ~uvstva na patriotizam...

Istata tvrdoglavost se poka`uva i vo MAKEDONSKITE pesni, kako tradicionalnite isto taka i onie koi se sozdadeni vo sega{nata vojna. Vistina e deka pesnite obi~no ja spomenuvaat MAKEDONIJA i ne nekoe posebno mesto vo MAKEDONIJA, no ~uvstvoto koe tie go izrazuvaat e ednostavna i direktna qubov kon zemjata bez nekoj intelektualen entuzijazam za politi~ka ideja... Ritmi~kata pulsacija vo site niv e qubovta na MAKEDONECOT kon negovoto rodno mesto... Makedonskiot patriotizam ne e ve{ta~ki, toj e priroden, spontano i dlaboko vsadeno ~uvstvo koe po~nuva vo detstvoto kako i sekoj drug patriotizam. Ottamu separatisti~kite tendencii }e prodol`at da `neat; toa ne e neuspe{en obid. Mene mi se ~ini deka toa e edna od gre{kite na istorijata ili lapsusite na istorijata, (jas povtoruvam, ne znam ni{to za MAKEDONSKATA istorija) za nepostoeweto na nezavisna dr`ava...

Ako GRCITE im dadat na MAKEDONCITE {to tie sakaat, sloboda da zboruvaat na maj~in jazik i ne{to podobar `ivot – tie bi bile nakloneti da ostanat GR^KI gra|ani...

6. IDNINA Ne mo`e da ima nezavisna MAKEDONIJA. Duri i ako nekoj go posakuva toa, kako {to jas toa go posakuvam, kako pravo, teoretski gledano, deka bi trebalo da postoi, treba da se priznae deka prakti~no toa e nepo`elno.

MAKEDONSKOTO voskresnuvawe bi bilo `estoko spre~eno od GRCITE koi bi vostanale kako eden od cela GRCIJA za da go ugu{at. Prakti~no baraweto na SOLUN }e predizvika kaj GRCITE bes. Rezultatot bi bil krajno krvava vojna od koja ni{to dobro nema da proizleze...678 Britanska voena misija „Fors“ (Force) 133,679 22 april 1944 godina Razvojot na dvi`eweto na otporot vo BUGARIJA povtorno go isfrli na povr{ina makedonskoto pra{awe, koe gi involvira site balkanski dr`avi vo pogolema ili vo pomala mera.

Me|utoa, informaciite {to se odnesuvaat na MAKEDONIJA i MAKEDONCITE se daleku od celosni. Bidej}i partizanite koi dejstvuvaat vo MAKEDONIJA se pod TITOVA kontrola, ZP680 bi sakal da go ima va{eto mislewe {to se odnesuva na niv.

2. Ve molime da ispratite izve{taj za nivnite aktivnosti, nivnata ja~ina i politi~kite tendencii i celi, kako i za li~noto TITOVO mislewe za niv.681 Artur Edmonds, 29 april 1944 godina Devettata div/izija/ go otstrani ARIJANOS682 i negovite andarti na VI^O i gi zameni. Objasnuvaweto na negoviot naslednik, koi, verojatno, se to~ni, se deka ARIJANOS i negovite MAKEDONCI se nesigurni i sakaat NEZ/AVISNA/ MAK/EDONI-

678

Velika Britanija i Makedonija (18 avgust 1944 – 8 maj 1945). Dokumenti, tom I. Izbor, prevod i redakcija d-r Todor ^epreganov, Institut za nacionalna istorija, Skopje, 1995, 93-104.

679 Britanska voena misija pod ~ija nadle`nost spa|ale aktivnostite vo Grcija, Bugarija, Romanija, Turcija i vo arapskiot svet.

680 Redakcijata ne uspea da ja de{ifrira {ifrata.

681 PRO WO 202/396. Prevodot e na prireduva~ite.

682 Aristotelis Haturas.

JA/. Nekoi andarti od SLA/VJANSKITE/ sela neodamna zaminaa vo PARTIZANSKITE brigadi.683 Britanska voena misija „Fors“ 133, 5 maj 1944 godina 2. To~no bi sakale da znaeme: (...)

(V) Kakvo mislewe postoi vo sega{niot moment me|u naselenieto na SKOPJE za idniot status na MAKEDONIJA i odnosite na MAKEDONCITE kon SRBITE i kon BUGARITE i relativniot obem na razli~nite mislewa. (...)

3. Ednostavno treba da objasnite deka i pokraj toa {to nie se interesirame za ova, Vladata na Negovoto Viso~estvo ne mo`e da zazeme kakov bilo stav za MAKEDONSKOTO pra{awe sè do ostvaruvaweto na pobedata. Zatoa britanskite oficeri za vrska treba da mu pristapat na ovoj predmet so posebno vnimanie.684 Izve{taj na OSS,685 8 juli 1944 godina Site „federalisti“ vo vladata i vo „armijata“ na Mihajlovi} se soglasuvaat deka Jugoslavija treba da ja zadr`i dinastijata Kara|or|evi}.

Site tie gi osporuvaat pravata na Makedoncite da formiraat avtonomna dr`ava vo ramkite na Jugoslavija. (…)

Izgleda deka sè u{te ne postoi celosen dogovor za toa kolku avtonomni dr`avi }e se formiraat. Lavroviot venec koj go opkru`uva noviot partizanski pe~at, koj se upotrebuva na nivnite paso{i e podelen na pet dela, ozna~uvaj}i gi pette nacionalnosti: Srbi, Crnogorci, Slovenci, Hrvati i Makedonci. (…)

Nakuso, pra{aweto za dr`avnata podelba vo federalni edinici sè u{te ne e usoglaseno. Regionalnite antifa{isti~ki sobraPrentice/Wickstead Papers, Signals, 6/2, rakopis, LHCMA King’s College London. Prevodot e na prireduva~ite.

684 PRO WO 202/396. Prevodot e na prireduva~ite.

685 Amerikanska izvestuva~ka slu`ba.

683

nija na narodnoto osloboduvawe na Jugoslavija (dosega formirani vo Slovenija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Sanxak i vo Makedonija) se nukleus za formirawe na vladite na tie dr`avi. (…)

Makedonija definitivno ne £ pripa|a na srpskata edinica.

Etni~ki, nacionalno, op{testveno, psiholo{ki i istoriski Makedoncite se razlikuvaat od Srbite. Tie pove}e se razlikuvaat od Srbite lingvisti~ki otkolku {to se razlikuvaat Srbite od Hrvatite.

Sepak, Makedoncite ne se homogena nacija. Makedonskite Sloveni, najgolemata etni~ka grupa, pretstavuvaat odvaj 30% od celokupnoto naselenie. Makedonskiot nacionalizam e mnogu nepriroden. Tie se grupa na narod povrzan so geografskiot faktor, so sli~na op{testvena struktura i istorisko minato. Tie ne se formirani vo cvrsta nacionalna edinica. No nivnata nezavisnost pred sè se opravduva so faktot deka: 1) tie se razlikuvaat od site sosedni narodi – tie ne se nitu Albanci, nitu Grci, nitu Bugari, nitu Srbi – i 2) tie imaat organizarano silno dvi`ewe za avtonomija vo ramkite na ju`noslovenskata federacija. Formiraweto na makedonskata nacionalna dr`ava bi mo`elo da se realizira edinstveno so obedinuvawe na site Makedonci (koi `iveat vo Jugoslavija, Grcija i vo Bugarija) vo edna edinica koja bi bila del od jugoslovenskata federacija. Vklu~uvaweto na Makedonija vo Jugoslavija e opravdano poradi slednite pri~ini: 1. Jugoslovenska Makedonija e Piemont na site Makedonci.

2. Borbata za jugoslovenska Makedonija be{e promovirana vo ovaa vojna od antifa{isti~kite sili kako sprotivnost na bugarska Makedonija, poddr`uvana od Oskata, ili za celosno „nezavisna“ Makedonija, zagovarana od Van~o Mihajlov, koj be{e dr`an od Hitler vo rezerva i so kogo £ se zakanuva{e na bugarskata vlada so gubewe na Makedonija vo slu~aj taa da ne gi ispolni barawata na Oskata.

3. Narodnoosloboditelnoto dvi`ewe na Jugoslavija kako najsilna balkanska sila koja gi obedini site narodi vo borbata protiv silite na Oskata se ~ini deka be{e najsilnata sila koja dava{e garancija za realizirawe na dolgoo~ekuvanoto obedinuvawe i na avtonomijata na makedonskiot narod.686

686

PRO WO 201/1621A. Prevodot e na prireduva~ite.

Metodija Andonov-^ento,687 april 1944 godina I Makedonskiot narod e ispraven pred sudbonosno sabitie.

Toj se najduva pred svikuvajneto na prvoto od svojata istorija Narodno Sobranie (Antifa{isko sobranie na narodnoto osloboduvajne na Makedonija - ASNOM), toj simvol na narodniot suverenitet i nacionalna sloboda, spe~alen so te{ki borbi i nebroeni `ertvi.

Istorijskoto Narodno Sobranie ne se javuva slu~ajno. Nego go prethodat vekovi ispolneti so borbi i napre`enija. Poslednite 50 godini od na{ata istorija se prelomni godini i po zasilenost na borbata i po opredelenost na principite, postaveni vo nezinata osnova.

Za da se vidi golemoto istorijsko zna~enie na ovoa sabitie, }e gi izlo`ime uslovijata pod koji uzreva{e politi~kata misla, i borbite koi gi dovedoa do najvisokata to~ka nacionalnopoliti~kite ideali na na{iot narod – do svikuvajneto na p r v o t o N a r od n o S o b r a n i e, kako predvesnik na slobodata.

II (...)

Makedonskoto pra{awe, kako edno od glavnite natre{ni protivre~ija dojde vo prv plan poradi silinata na rasplamtenata borba i re{enosta na narodot da go otfrli edna{ za sekoga{ nacionalnoto robstvo. (...)

1912 godina propadnuva gnilata Otomanska imperija, ama makedonskiot narod biduva izigran vo svoite vekovni ideali: Makedonija be{e podelena me|u imperijalistite na balkanskite dr`avi. Vo 1918 godina be{e, so mali izmenenija, potvrdena nepravdata napravena vo 1912 godina...

III (...)

Vo prvoto Narodno Sobranie u~estvuvat herojite od Ilindenskata epopeja, kako Dimitar Vlahov i drugi. Vo nego vleguvat narodnite prvoborci protiv velikosrpskata hegemonija kako Cvetko Uzunovski, Bane Andreev, Strahil Gigov, Mara Naceva i 687 Metodija Andonov-^ento (1902-1957) – prv pretsedatel na sovremenata makedonska dr`ava DFM vo DFJ.

dr. Vo nego se najduvat najnovite borci, mladite vojnici – delegati na na{ata slavna vojska kako Borka Temelkov-Qiqakot, ^ede Filipovski-Dame i dr. – Po toj na~in, prvoto Narodno Sobranie i po svojot li~en sastav }e bidi `iv simvol na idejnata povrzanost na tri generacii.

So u~estvoto na delegatite na trite delovi na Makedonija (jugoslovenskiot: Apostolski, ^ento, Uzunoski i dr.; gr~kiot: Dimitar Vlahov; bugarskiot Vladimir Pop-Tomov), – prvoto makedonsko Narodno Sobranie }e ja simvolizira voqata na celiot makedonski narod da se najdi cel, sloboden i obedinen.688 Prvo zasedanie na ASNOM, 2 avgust 1944 godina ILINDEN 1944 godina za makedonskiot narod e den, koga on objavi na celiot svet oti rezultatite od te{kata i krvava trigodi{na borba se krunisani so uspeh. Na Ilinden 1944 godina se odr`a Prvoto zasedanie na ASNOM koe ka`a na prijateli i neprijateli deka ono ima edino pravo da govori od imeto na makedonskiot narod i da e edini izrazitel na negovija suverenitet. (...)

Vo ovaja kni{ka gi ispra}ame istoriskite re{enija na Prvoto zasedanie na ASNOM, od koja sekoj }e vidi oti tie predstavuvaat kulminacionata to~ka vo dne{nata borba na makedonskiot narod. Od Ilinden po~nue nova epoha vo istorijata na na{iot narod, epoha na sloboda, napredok i kulturno izgraduvawe.689 Re{enie na ASNOM za voveduvawe na makedonskiot jazik kako slu`ben, 2 avgust 1944 godina Na Antifa{iskoto sobranie na narodnoto osloboduene na Makedonija za zaveduene na makedonskiot jazik kako slu`ben jazik vo makedonskata dr`ava ^l. 1 Vo makedonskata dr`ava kako slu`ben jazik se zavedue narodniot makedonski jazik. ^l. 2 Zbornik na dokumenti od Antifa{isti~koto sobranie na narodnoto osloboduvawe na Makedonija (ASNOM), Скопје, 1964, 143, 144, 152.

689 Ibidem, 183.

688

Ova re{enie vlegue vednaga vo sila.690 Manifest na ASNOM, 2 avgust 1944 godina MAKEDONSKI NARODE Vo dnite na najgolemite svetovni satresenija, vo vremeto na najkrvavata borba na makedonskiot narod, tvoeto prvo Narodno Sobranie, izrasnato ot krvta i `ivotite na najarnite tvoi sinovi, vo tvoe ime izleguva pred liceto na cel svet da ka`e na prijateli i du{mani, na sojuznici i okupatori, na bliski i dale~ni, oti makedonskiot narod e re{en da za`ivee sloboden `ivot na negoviot `ivot i oti nikakva sila na svetot ne mo`e da mu zastane na negoviot pat kon polna nacionalna sloboda. (...)

MAKEDONSKI NARODE,

(...) Vo petvekovnoto ropstvo razni porobuva~i e grabea tvojata zemja i go porobuvaja tvojot narod. Edinoto sredstvo koje ne mo`e{e da ti bide ograbeno, be{e borbata. Taja ostana najsilnoto ora`ie vo tvoite race i ti pomogna da ne bidi{ zbrisan kako narod. (...) (...)

MAKEDONSKI NARODE,

Od te{kite borbi i prolevanata krv na najdobrite makedonski sinovi izleguva denes prvoto Narodno Sobranie, toj simvol na tvojata sloboda i izrazitel na tvojot suverenitet, i ja proklamira pred cel svet polnata nacionalna sloboda na makedonskiot narod vo PRVATA SLOBODNA MAKEDONSKA DR@AVA. Vekovniot ideal na makedonskiot narod se postignuva.691 Patrik Evans, 7 avgust 1944 godina 3. NASELENIE. Re~isi site zboruvaat slavjanski. Blizu 50% od `enite ne zboruvaat gr~ki, ili mnogu malku, isto i nekolku stari ma`i. Vo celina, mladite lu|e zboruvaat podobro gr~ki otkolku starite.

METAKSAS692, koj zabrani da se zboruva MAKEDONSKI

Ibid., 241.

Ibid., 259, 263-264.

692 Joanis.

690 691

(SLAVJANSKI), e vo lo{o se}avawe re~isi kaj celoto naselenie.

Prikrienite simpatii na naselenieto, kolku {to jas mo`ev da otkrijam, se proSLAVJANSKI. Tie sè u{te ne gi sakaat, ne im veruvaat i se pla{at od Grcite. Uverliviot obid na EAM, preoble~en vo psevdoMAKEDONSKA obleka, kako SNOF, bez somnevawe ima{e izvesen efekt. (…) Pri~inite zo{to ELAS se tolerira i pomaga (pove}e protiv svoja volja) se, prvo, selanite znaat deka mo`at da bidat tiranizirani vo slu~aj da ne obezbedat kuriri, hrana, kolibi i sl. i vtoro, sekoe MAKEDONSKO nacionalno ~uvstvo e slabo, nedoverlivo i tlee pove}e otkolku eden aktiven plamen na patriotska nezavisnost. (Vidi 5 dolu). Kako {to eden star ~ovek mi ka`a: „Nie sme tiranizirani tolku dolgo {to koj i da dojde, nie mu velime ’Dobredojde‘. Otkako go ka`a toa, gi sklopi racete i u~tivo se pokloni. Toj ne mo`e{e pojasno da izrazi kakov bil sekojdnevniot odnos na MAKEDONCITE kon TURCITE, sega kon GRCITE i mo`ebi kakov bi bil sprema BUGARITE.“ (…)

Vakva doverba kako ovaa e retka, bidej}i MAKEDONCITE se krajno vnimatelni pri zboruvaweto. (…) (Navistina, jas gi sakam SLOVENITE pove}e otkolku GRCITE. SLOVENSKITE andarti se borat so pogolema hrabrost otkolku nivnite GR^KI drugari i SLOVENSKITE selani se pomalku zborlivi i po~esni otkolku GRCITE. (...) No jas se trudam da go prikrijam ova moe li~no ~uvstvo.)

Jas mislam deka e va`no sekoga{ da se ostavi dobar vpe~atok vo SLOVENSKITE sela. Pogolemiot del od SLAVO MAKEDONCITE smetaat deka edna od osnovnite voeni celi na BRITANIJA e da go vrati kralot na HELENITE, a kralot za niv zna~i METAKSAS, so negovata zabrana za kozi i za SLOVENSKIOT jazik, prosvetitelskata praktika kako kaznite, zatvorawata, ricinusovoto maslo i progonstvoto vo Bugarija. (…)

SLOVENITE pretstavuvaat malcinstvo vo GRCIJA i mnozinstvo vo oblasta VI^I i poradi toa pretstavuvaat vistinski problem za sekogo {to dejstvuva vo taa oblast. (...)

Se nadevam deka gornoto dava slika za toa kolku mnogu e izme{ana ovaa oblast. Ova e edno nevoobi~aeno BALKANSKO par~e od BALKANOT. (...) (...)

Vo mojata rabota bi mi pomognalo pove}e ako znaev da zboruvam malku MAKEDONSKI otkolku samo GR^KI, {to gi odbiva lu|eto, i da imav nekoi sigurni knigi za MAKEDONSKIOT problem koi bi mi poka`ale zo{to i kako nastanala sega{nata situacija. Fakt e deka e toa moja gre{ka. (...) (...)

5. NEZAVISNA MAKEDONIJA Jas veruvam deka ponatamu nema da ima potencijalni izvori koi bi nè zagri`uvale. Jas veruvam, {to bi se reklo, deka po zavr{uvaweto na vojnata nema da ima konflikti me|u GRCITE i MAKEDONCITE za nezavisna MAKEDONIJA, {to, veruvam, e sè {to nè interesira nas kako voena misija so izvr{uvawe na odredeni voeni zada~i. (Ako tie sakaat me|usebno da si gi se~at grlata po vojnata, toa e nivna rabota. I verojatno nie nema da gi obelodenime na{ite politi~ki motivi vo bliska idnina, so {to bi gi zagrozile na{ite voeni uspesi vo sega{niot moment i vo neposrednata idnina).693 Telegrama od Bari do g. Kazerta, rezident-minister za centralniot Mediteran, 13 septemvri 1944 godina Makedonija 9. Vo ovaa oblast partizanite, glavniot otpor sè u{te doa|a od Bugarite, ja pro{irile svojata teritorija. Sega partizanskata brigada go ima zazemeno triagolnikot Debar – Ki~evo – Gostivar i po dol`inata na albanskata granica bile evakuirani site bugarski mesta i postojat znaci deka golem broj od bugarskite sili se povlekuvaat vo Bugarija. Sè do 6 septemvri vo Prilep i vo Bitola, kade {to ima{e golem broj Germanci, bugarskite garnizoni im go predavale oru`jeto i ne se vo konflikt so Germancite. Se izvestuva deka Makedoncite vo bugarskata armija vo golem broj dezertiraat i im se pridru`uvaat na partizanite so svoeto oru`je.694

693

LHCMA King’s College London, Evans 2/1/4. Prevodot e na prire-

duva~ite.

694

PRO FO 371/44262 R 14582. Prevodot e na prireduva~ite.

Klark,695 septemvri 1944 godina Ona {to posebno treba da se naglasi e propagandata nameneta za Makedoncite… Op{toto mislewe vo SKOPJE e deka nivnata propaganda e dobra, no deka treba da se pro{iri so cel da bide dostapna ne samo za onie {to mo`at da ~itaat i se vo mo`nost da razberat ne{to od svetskite raboti, tuku isto taka na onie lu|e (koi formiraat golem del vo MAKEDONIJA) {to ne mo`at da ~itaat. (…) Bi bilo vredno da se potencira tipot na lu|eto {to znaat ne{to, bidej}i mnogu malku od niv znaat deka V/elika/ Britanija e ostrov. Isto taka, pri podgotvuvaweto na propagandata za MAKEDONIJA bi bila odli~na rabota ako makedonskiot jazik se upotrebuva namesto srpskiot, bidej}i vo MAKEDONIJA Srbite za vreme na JUGOSLAVIJA bea ugnetuva~i i zemjoposednici vo istata klasa so Bugarite i so Germancite i zdobivaj}i se so svojata nezavisnost, Makedoncite se mnogu gordi na svojot jazik. [to se odnesuva na filmovite, ovie se najmo}niot instrument za propaganda kaj gradskite lu|e i treba da bidat dostaveni {to e mo`no pove}e. Dokumentarnite filmovi i novite rolni imaat najgolema vrednost. Treba da se naglasi zaedni~kiot voen napor na Britancite i na Amerikancite, bidej}i se ~ini deka Makedoncite se pod impresija na toa deka se borele samo ruskite i jugoslovenskite partizani. Isto taka, dobar efekt bi postignale filmovite {to gi prika`uvaat {tetite od bombardiraweto na Anglija.696 Patrik Evans, 11 oktomvri 1944 godina Piter me izvestuva so pismo napi{ano na 9 okt/omvri/ vo 23.45 ~asot: „Navistina na bataljonot na GO^E697 (II/28) mu be{e naredeno da zamine za VERMION.698 Toj odbil da zamine naglasuvaj}i deka site negovi lu|e se Makedonci i deka nivnoto mesto e ovde, vo MAKEDONIJA. GO^E i negoviot politi~ki ba/taljonski/ komandir so pomo{ na drugite gi izvadile pi{tolite, no bile razdeleni od andartite i dvajcata bile isprateni vo G[ na polkot. GO^I bil uapsen. ^len na britanskata misija „Perzervans“ (Perseverance).

PRO WO 202/209. Prevodot e na prireduva~ite.

697 Ilija Dimovski.

698 Karakamen.

695 696

Me|utoa, toa ne zavr{ilo tamu bidej}i GO^EVIOT ba/taljon/ be{e se pobunil protiv ELAS i odbil da gi po~ituva naredbite na ELAS. Na site Makedonci im be{e naredeno od GO^EVIOT sega{en komandant da se vratat vo ba/taljonot/ i 2 od moite koman/dosi/ od GO^EVIOT ba/taljon/ si zaminaa, iako jas vo toj moment ne ja znaev pri~inata bidej}i tie zamolija za 48-~asoven odmor. (...)“ (...)

4) MAKEDONCITE kako lu|e gr~evito se dr`at za svoite mesta: lokalnite Make/donci/, mislam op{to zemeno, sakaat da bidat na svoeto mesto koga se vodi borba.699 Patrik Evans, 14 noemvri 1944 godina GO^I700 e Slavofon701 roden vo MELAS.702 Mu se pridru`il na ELAS pred 2 godini, so cvrsti levi pogledi. Be{e upotreben za da gi privle~e drugite Slavofoni-Grci kon politi~kata linija na EAM/ELAS i ima reputacija na odli~en borec protiv Hunite (…) Ima odli~ni odnosi so „srpskite“703 partizani vo oblasta BITOLA – OHRID – PRESPA, koi se fakti~ki MAKEDONCI podgotveni da se borat za da formiraat slobodna MAKEDONIJA. (…) Partizanite pretpo~itaat gordo da istaknuvaat: „Makedoncite NE se Grci“. Celoto naselenie na FLORINA704 e nezadovolno. Celosen mrak. ELAS e ispla{en od GO^E.705

PRENTICE/WICKSTEAD Papers, Operational Correspondence 5/3, rakopis, LHCMA King’s College London. Prevodot e na prireduva~ite.

700 Ilija Dimovski.

701 Terminite Sloveni, Slafovoni, Bugari, Slavo-Makedonci, lokalni Makedonci itn. gr~kata oficijalna politika gi upotrebuvala sistematski vo negiraweto na nacionalnata pripadnost na Makedoncite.

702 Dolna Statica.

703 Se odnesuva na makedonskite partizani {to se nao|ale vo neposredna blizina na granicata.

704 Lerin.

705 LHCMA King’s College London, Evans papers 2/1-4, rakopis, LHCMA King’s College London. Prevodot e na prireduva~ite.

699

Dimitar Vlahov,706 24 noemvri 1944 godina Ve}e dvapati, gospodine premiere, davate javna izjava {to se odnesuva na pro{iruvaweto na gr~kata teritorija na sever, so prettekst za obezbeduvawe na gr~kata bezbednost. Bidej}i gr~kite granici na sever se naseleni so Makedonci, smetam deka e moja dol`nost da go istaknam slednovo: Vardarska Makedonija, koja e ramnopraven ~len na novata federativna Jugoslavija isto kako i Pirinska Makedonija, koja }e bide ~len na novata demokratska Bugarija, ne ja zagrozuvaat gr~kata nezavisnost i integritet; naprotiv, tie im podavaat bratska raka za sorabotka na site miroqubivi demokratski zemji. Naselenieto na Pirinska Makedonija, koe ja izrazi svojata `elba da se obedini so svoite bra}a vo federativna Jugoslavija, nikoga{ ne ja zagrozuvalo bezbednosta na svoite bra}a vo Egejska Makedonija. Va{ata izjava e vo celosna sprotivnost so principite na narodite za nacionalno samoopredeluvawe prifateni od site napredni i progresivni narodi. Tie se vo kontradiktornost i so principite na Atlantskata povelba prifatena od site sojuzni~ki zemji, spored toa, isto taka, i od gr~kata vlada. Jas moram otvoreno da istaknam, gospodine premiere, deka Makedoncite od Vardarska, Egejska i od Pirinska Makedonija, koi najaktivno u~estvuvaa vo borbata protiv fa{izmot, {to e doka`ano so prolienata krv na najdobrite sinovi i }erki na makedonskiot narod, ne samo {to nikoga{ nikomu nema da dozvolat da ja zagrozi nivnata sloboda, tuku, isto taka, }e ja branat slobodata i nezavisnosta na sekoj narod vo ramkite na novata federativna Jugoslavija; kako {to i narodite na federativna Jugoslavija }e gi branat granicite na Makedonija od sekoj agresor od koja bilo zemja. Va{ata izjava ostava lo{ vpe~atok kaj site Makedonci. Vo imeto na makedonskiot narod, ~ij pretstavnik sum, i jas ostro protestiram protiv va{ata izjava koja ima imperijalisti~ki karakter i koja ja smetam za apsolutno neosnovana. Vo isto vreme, protestiram protiv goneweto i istrebuvaweto na makedonskite antifa{isti vo Egejska Makedonija od strana na organite na gr~kata vlada za nivnata borba protiv germanskata okupacija i nivnata `elba da zboruvaat makedonski i da u`ivaat nacionalni prava i slobodi.707

706 707

Pismoto e upateno do gr~kiot premier.

PRO WO 202/12894. Prevodot e na prireduva~ite.

Kluton,708 27 noemvri 1944 godina Se soglasuvam deka toa e sigurno mo`no. Vo blizinata na Florina709 ima slavofonski elementi koi, bez somnenie, se ~uvstvuvaat Makedonci, i tie taka se narekuvaat. Osnovnoto pra{awe e kako da se spre~i ovaa opasna makedonska glupost.710 Ronald Mekdonald,711 4 dekemvri 1944 godina 13. POLITI^KA SITUACIJA Makedonskoto partizansko dvi`ewe vo svojata osnova pred sè e nacionalisti~ko, a potoa komunisti~ko dvi`ewe. Vo nivnata propaganda za celo vreme akcentot e staven na makedonskata nacionalna nezavisnost. Bidej}i tie nemale nezavisnost od dvanaesettiot vek, o~iglednata brzina vo pribli`uvaweto na realiziraweto na ovaa cel gi ima obedineto site nijansi na politi~ko mislewe i site klasi vo MAKEDONIJA zad partizanskoto dvi`ewe. Faktot {to sega se borat kako makedonska armija tie go smetaat za del od istorijata. (...)

Jas bi sakal da naglasam deka denes nadvor od partizanskoto dvi`ewe ne postoi politi~ka aktivnost vo MAKEDONIJA.712 Britanska voena misija „Betezda“ (Bethesda), 25 januari 1945 godina Pove}e voeni frontovski karti. Isto taka, potrebni se fotografii na ^er~il, Ruzvelt, Stalin. Mo`e li idniot propaganden materijal da bide na MAKEDONSKI jazik, na KIRILICA, povtoruvam KIRILICA. MAKEDONCITE se mnogu svesni za svojata nova nezavisnost. FM toa go narekuva osloboduvawe od SRPSKOTO ropstvo. Vladata se obiduva da vovede MAKEDONSKI jazik i institucionalni zakoni nasproti SRPSKITE. Sugerirame gornoto da go imate predvid koga }e podgotvuvate pro708

Ekspert vo Ministerstvoto za nadvore{ni raboti na Velika

Britanija.

709

Lerin.

PRO FO 371/43649 R 19241/1009/67G. Prevodot e na prireduva~ite.

711 [ef na britanskata voena misija pri G[ na NOV i PO na Make710

donija.

712

PRO FO 371/43739 R 21785. Prevodot e na prireduva~ite.

paganden materijal so cel da postignete maksimalen efekt ovde.713 Ficroj Meklin714 do Forin ofis, 2 fevruari 1945 godina V~era general Tempo715 zboruva{e vo Belgrad za razvojot i za sega{nata situacija na partizanskoto dvi`ewe vo Makedonija.

Toj potvrdi deka tamu sè u{te postoi netrpelivost pome|u Srbite /i/ Makedoncite. Toa e nasledstvo od prethodnata politika na srpskiot centralizam {to go zabavi rastot na makedonskoto partizansko dvi`ewe. (...) (...)

4. Osvrnuvaj}i se na razvojot na nastanite vo gr~ka Makedonija, Tempo istaknal deka tamu partizanskata aktivnost zapo~nala spontano, neposredno po germanskata okupacija vo 1941 godina. Gr~kite Makedonci sakale da zemat u~estvo vo gr~kiot nacionalnoosloboditelen front i poradi toa im se pridru`ile na silite na EAM-ELAS pod ~etiri uslovi: (...)

6. Zabele{kite na Tempo za prodol`uvaweto na odredeni nesoglasuvawa me|u Srbite i Makedoncite se potvrdeni so neodamne{nite izve{tai od mojata misija pri makedonskiot Glaven {tab.716 Bernard Giri,717 16 juli 1945 godina Makedonija e naselena so avtohton narod od slovensko poteklo, koj be{e bugariziran, srbiziran ili grciziran od raznite vidovi propaganda –religiozna i politi~ka. Selata, spored moeto li~no iskustvo, preku no}, za 10 funti, bea preobra}ani od Bugari vo Srbi ili od Grci vo Bugari, so {to vistinskite Makedonci ja izgubija svojata posebna nacionalnost, za {to se sega nesvesni. (‌)

PRO WO 202/508. Prevodot e na prireduva~ite. [ef na britanskite voeni misii na teritorijata na Jugoslavija vo tekot na Vtorata svetska vojna.

715 Svetozar Vukmanovi}.

716 PRO FO 371/48181 R 2448. Prevodot e na prireduva~ite.

717 Britanski konzul vo Makedonija (1909-1912).

713 714

Spored moeto skromno mislewe, bi trebalo da se napravi fer i sloboden popis na Makedoncite, vo koj tie bi istaknale dali sakaat da bidat Bugari, Srbi ili Grci, so izrazuvawe na `elbata dali sakat da vlezat vo Jugoslavija, Bugarija ili vo Grcija i da se obezbedi, dokolku e mo`no, povlekuvawe na onie nesre}ni malcinstva koi vo minatoto predizvikuvale beskone~ni problemi.718 Izve{taj na Kancelarijata na Velika Britanija vo Solun, 10 oktomvri 1945 godina Etnografija: (...)

Sedum glavni narodi se prisutni vo Makedonija: Grci, Bugari, Sloveni, Albanci, Turci, Evrei i Vlasi. Iako najgolemiot del od naselenieto vo jugoslovenska Makedonija e slovensko, ne mo`e da se pridodade kon koja bilo specifi~na slovenska granka i pove}e e na sredinata me|u Srbite i Bugarite. Vo gr~ka Makedonija, vo koja dominiraat Grcite, postojat nekolku enklavi vo koi se zboruva slovenski, osobeno zapadno od Solun. (...)

Sepak, i pokraj site ovie etni~ki razliki, tamu se pojavuva ona {to mo`e da se nare~e „Makedonci“ (t.e. makedonski Sloveni, sprotivno na srpski Sloveni, Bugari ili Grci), hrabri i nezavisni, koi kako reakcija na postojanite progonuvawa i lo{ata uprava od strana na Srbite, Bugarite i na Grcite poka`ale edna zgolemena tendencija da formiraat nekoja nezavisna forma na uprava preku koja bi mo`ele da se izrazat samite sebesi. Vo minatoto i Srbite i Grcite go osporuvale postoeweto na oddelna makedonska rasa. Srbite posebno vodele politika na ekonomski i zemjodelski pritisok sprema nesrpskoto naselenie vo Makedonija. Ovaa politika prirodno predizvikala zaemna netrpelivost me|u dvata naroda, koja sè u{te postoi, i pokraj toa {to Vladata na mar{al Tito nastojuva da otfrli kakov i da bilo izraz na golemosrpsko ~uvstvo kako sprotivnost na noviot princip na samoopredeluvawe vo ramkite na jugoslovenskata federacija. Od druga strana, gr~kata nedoverba kon Slovenite, kon nivnata osnovna tendencija da se pro{irat kon jug, iako minimizirana od strana na EAM/ELAS, sega povtorno se javuva vo porane{niot obem.

Ne postoi to~na statistika za brojot na naselenieto za ovaa oblast. Se smeta pribli`no deka vkupniot broj naselenie na site etni~ki grupi za 1938 godina vo gr~ka, jugoslovenska i vo bugarska Ma718

PRO FO 371/48184 R 12134. Prevodot e na prireduva~ite.

kedonija iznesuva 2 792 000. Od ovoj broj, 1 525 000 se vo gr~ka Makedonija, 1 047 000 vo jugoslovenska Makedonija i 220 000 vo bugarska Makedonija. (...)

Glava 4. SLAVOMAKEDONSKOTO GLEDI[TE Rasnata grupa, od koja Slavomakedoncite vo Grcija formiraat mal del, e onaa {to so vekovi trpi postojani branovi na stransko porobuvawe i zatoa nikoga{ nemala postignato kulturna stabilnost... Taa bila mnogu dolgo pod dominacija na drugi, taka {to taa nema nikakva ideja za toa {to sodr`i vo sebe avtonomijata {to ja baraat. Nakuso, tie se politi~ki neobrazovani. Ponatamu, i samite se me{avina na rasi, no poseduvaj}i sopstveni rasni karakteristiki, nivnata nadvore{na povrzanost, kako, na primer, izvorot na nivnata krv, se razli~ni.

Vo tekot na sto godini tie bea vitliv metal vo racete na Turcite, Bugarite, Grcite i na Srbite. Tie se religiozni lu|e i nivnite religiozni ~uvstva bile koristeni i od strana na gr~kata i na bugarskata crkva. No i pokraj toa {to pogolemiot del od nego bil podlo`en, so procesot na obrazovanie i sredina, na bugarizacija, srbizacija ili na elinizacija, toj ostanal poseben narod. Nesomneno, tie se silna rasa i na nejzinite barawa mora da im se obrne vnimanie ako nekoga{ bide postignat mir na ju`niot Balkan. Se ~ini deka postojat dve re{enija za ovie barawa, nitu edno od niv sovr{eno.

Prvoto re{enie bi bilo da se izdvojat od sekoja od trite dr`avi koi vo sega{niov moment ja delat teritorijata na Makedonija, delovite koi sekoja od niv gi dr`i, i da im se dozvoli na Makedoncite celosno obedinuvawe kako narod. Me|utoa, o~igledno e deka, ne gledaj}i gi po{irokite posledici, duri i ako silite {to se zasegnati se slo`at da se otka`at od tolku mnogu plodna teritorija, pra{awe e dali makedonskite selani so nivniot sega{en stepen na politi~ko i na upravuva~ko iskustvo bi mo`ele uspe{no da ja vodat taa nova steknata teritorija. Vo vrska so ova e zna~ajno deka niz nejzinata istorija, Makedonija ima dadeno nekolku li~nosti od me|unaroden rang.

Vtoroto re{enie e zadr`uvawe na status-kvoto, no so takva prosvetena vlada vo delovite na trite zainteresirani strani {to samite Makedonci bi bile zadovolni so svojata sudbina. I pokraj te{kotiite vo realiziraweto na toa, ovoj kompromis fakti~ki bi se poka`al kako zadovoluva~ko re{enie. Pri~inata le`i vo karakterot na samite Makedonci.

Rasno, mo`ebi poradi izme{anata priroda na nivnata krv, Makedoncite se temperamentni i nestabilni. Ako so niv se postapuva dobro i im se dozvoli da `iveat vo mir, tie bi bile, normalno, zadovolni i poslu{ni. Me|utoa, so ogled na nivnata nestabilnost, tie lesno se voznemiruvaat od propagandata i nivnite rasni ~uvstva rastat do opasen stepen. Toa be{e dosta dobro ilustrirano za vreme na vojnata.

Makedonecot e izme{an so tri vida patriotizam. I pokraj faktot {to pod gr~ka kontrola, a osobeno pod Metaksas, kon nego ne se odnesuvaa dobro, toj ja zadr`a golemata lojalnost kon gr~kata dr`ava. Ova navistina mo`e da bide lojalnost na sira~e kon poo~im, no toa e prisutno, duri iako toa oslabna koga so okupacijata gr~kata kontrola be{e uni{tena i stana dominantno italijanskoto i bugarskoto vlijanie. Vtoro, Makedoncite imaat dlabok lokalen patriotizam. Seloto e eden entitet kako {to e i familijata i nivnata polunezavisnost qubomorno ja ~uvaat. Se razbira, vo ova Makedoncite poka`uvaat sli~nost so Grcite. Ovaa samodoverba i lokalna lojalnost e prirodna posledica na edna promenliva istorija. Tretiot patrotizam e eden koj, imaj}i gi predvid uslovite, e neodreden, no kako i da e, e dlaboko vrodeno ~uvstvo, imeno lojalnost kon duhot na Makedonija. Toa e lojalnost ~ij intenzitet e te{ko da se izmeri bidej}i toj e sopstvenost na Makedonecot i e negov i samo negov. Ovoj makedonski patriotizam nao|a svoj nadvore{en izraz, na primer, vo mnogu tradicionalni narodni pesni, pesni koi ne poznavat fizi~ki granici, no se polni so ednostavna qubov kon tatkovinata. Me|u tie pesni e op{topoznatata „Mare mori, Mare“, prikazna za devojka ~ij qubovnik ne se vratil od vojna. Taa zavr{uva so negovite zborovi {to £ se upateni nejze: „Mare, ne ~ekaj me, oma`i se. Jas ve}e se o`eniv so crnata zemja, za Makedonija“. Teritorijalnite aspekti se ilustriraat so pesnata, vo sloboden prevod, „Mare Prilep~anka“, „Mare od Prilep“, ~ija majka se obidela prvo da ja oma`i za ~ovek od Prilep, potoa za eden od Bitola (Monastir) i na krajot za eden od Kostur (Kastorija). Edna mar{ovska pesna ima del „Makedonci, denovite na ropstvo se zavr{eni“. Vo site ovie pesni e istata tema, dlabokata qubov na Makedoncite kon svojata tatkovina i osobeno kon nivnoto sopstveno par~e od nea. Ne e ~udo vo svetlinata na ovoj silen lokal-patriotizam deka Makedoncite isto taka }e baraat nacionalna nezavisnost. Ovaa treta lojalnost se izrazuva sebesi dovolno vo povratniot pottik kon avtonomija. (...) (…) Potvrdeni pro-Grci, pro-Bugari ili pro-Jugosloveni me|u niv se retki. Golem broj primeri poka`uvaat deka Makedon-

cite od Grcija se upravuvani, iako ponekoga{ i nedobrovolno, od onoj {to gi kontrolira vo toj moment. (...) Ako vo odnos na toa se ocenuva nakuso pozicijata na prose~niot Makedonec, {to saka toj, vo pra{awe ne e tolku nezavisnata politi~ka nacionalnost za negoviot narod, tuku pove}e slobodata da `ivee nevoznemiren i tradicionalen na~in, da zboruva na svojot sopstven jazik i da ima podobar `ivot.

Vo sega{niov moment ~uvstvata me|u Grcite i Makedoncite, bez somnenie, se lo{i. Prikrienoto neprijatelstvo me|u dvete rasi se vlo{i so nastanite od vojnata. Ne bez pri~ina Grcite ~uvstvuvaat deka Makedoncite profitirale od gr~kiot poraz, ne samo poradi toa {to bile favorizirani od okupaciskite sili, tuku i poradi toa {to ja prifatile nivnata propaganda i sorabotuvale so niv.719 (‌) Semeto na malata vojna koja se vodela so vekovi bilo poseano. (...) Duri i KKE e stavena pod somnevawe. KKE ne go popravi svojot stav kon Makedoncite so nejzinata preorientirana politika na odobruvawe na gr~kite nacionalni aspiracii do stepen barem da go osudi otstapuvaweto na teritorija.

KKE e mo`ebi komunisti~ka, no vo o~ite na Slavomakedoncite taa e pred sè gr~ka. (‌) [to se odnesuva na gr~kiot narod, Slavomakedoncite ne se skloni da veruvaat deka ovaa gospodare~ka rasa bi mo`ela nekoga{ da im bide prijatelski nakloneta. Duri i ako se napravi prijatelska ponuda, toj bi ja smetal za somnitelna, bi sakal da vidi {to se krie vo zadninata. (...) (...)

Za Slavomakedoncite vo Grcija idninata ne izgleda svetla.

Pod vlasta na desnicata ili na centralnata vlada tie samo mo`e da o~ekuvaat prodol`uvawe na pritisokot i poni`uva~ka diskriminacija za~ineta so povremeni postapki na otvoren terorizam, a dodeka pod vlada na levicata toj mo`ebi prethodno o~ekuval da dobie golemi prednosti, no sega toj mora da ~uvstvuva deka taa nade` e zaludna. Mo`ebi poradi prethodnite godini nemu mu bilo najdobro pod EAM-okratijata. Sigurno e deka od site mo`ni gr~ki vladi, samo onaa od leviot centar bi im bila najmalku antipati~na. (...) [to se odnesuva na samiot problem, od gledna to~ka na samite Slavomakedonci, povtorno e jasno deka etni~ki postojat dve 719

Ovaa generalna ocena ne mo`e da se prifati za to~na, bidej}i ne mo`e da se odnesuva na site Makedonci vo delot na Makedonija {to se nao|a vo ramkite na Grcija.

mo`ni re{enija – ili teritorijalno vklu~uvawe vo jugoslovenska federalna Makedonija ili, vo celina, prefrlawe na ova malcinstvo vo sega{nata federalna edinica. [ansata mo`e da e vo poslednovo, da se vrati, vo zamena, gr~koto malcinstvo vo oblasta Monastir.720 Postoi edna golema pre~ka za vtorovo re{enie. Toa e slavomakedonskata povrzanost za par~eto zemja na koe `ivee. Sosema e neverojatno deka mnogu Slavomakedonci ili se ~uvstvuvaat jaki, taka {to sakaat da odat na sever, na granicata, ili se premnogu ugnetuvani od sega{niot tip na gr~kata uprava, taka {to se podgotveni da gi napu{tat svoite domovi. Sigurno, prekumernata emigracija edinstveno bi mo`ela da se ostvari ako bide nametnata.

Navra}aj}i se na prvata alternativa, jasno e deka nitu edna gr~ka vlada, duri nitu edna, kako {to izgleda sega, od ekstremnite strani ne bi bila podgotvena da otstapi gr~ka teritorija so cel da gi zadovoli bilo Jugoslovenite ili Slavo-Makedoncite.

Zatoa prvata solucija mo`e da bide isklu~ena, a so toa i nade`ta za postignuvawe etni~ka solucija pod postojnite uslovi. Se ~ini deka ostanuvaat samo u{te dve solucii. Ednata, koja e zavisna od golemite pra{awa, ja pravi neostvarliva realizacijata, iako toa }e go re{i celosno sevkupniot problem ne samo za Slavo-Makedoncite vo Grcija tuku i za Makedoncite vo celina.

Osnovnoto re{enie ne e ni{to drugo osven celosna unifikacija na celokupniot nacionalen, ekonomski i socijalen sistem na celiot Balkan. Edinstvenata pre~ka kon toa e Grcija, i duri taa go prezede krajniot ~ekor vo dekemvri 1944 godina. Vo komunisti~ki federalniot Balkan o~igledno krajnoto vklu~uvawe vo ramkite na makedonskata edinica na site Makedonci, koi se sega nadvor od nea, bi mo`elo da se ostvari bez odlagawe i so minimum diskusija. Mo`no e deka sli~no miroqubivo regulirawe bi mo`elo da se ostvari vo ramkite na eden „liberalen“ Balkan. Zatoa ovaa mo`nost e te{ka za diskusija, bidej}i sega{niot politi~ki trend na Balkanot go pravi mnogu neverojatno ispolnuvaweto na neophodnite uslovi.

Vtoroto re{enie e toe za koe se nadevame deka ovoj izve{taj mo`ebi poka`a deka e o~igledno, a isto taka i ednostavno, edinstvenoto re{enie {to u{te bi mo`elo da bide ostvareno pod sega{nite uslovi. Grcija dobrovolno ne }e otstapi koja bilo od nejzinite teritorii. Nacionalnata gordost nema da go dozvoli toa.

720 Informacija ne odgovara na realnata istoriska sostojba na terenot, bidej}i brojot na Grcite vo Bitolsko nikoga{ ne bil golem.

Ovaa odluka e zajaknata od nejzinoto ~uvstvo deka taa gi ima dvete glavni sili zad sebe, koi stojat zad nejziniot cvrst stav, zadnina koja davaj}i ÂŁ doverba na desnicata na smetka na levicata, go pravi re{avaweto na problemot zacrtan so gorniot osnoven metod duri u{te pozamagleno. Zatoa re{enieto mora da se najde vo ramkite na sega{nite gr~ki granici i mora da bide prifatlivo za nejziniot sega{en politi~ki karakter. I, kako {to ve}e be{e sugerirano, re{enieto koe sega e istaknato e najdobroto od site.

Eden prosveten, praveden i liberalen tretman od strana na Grcija na nejzinoto slavomakedonsko malcinstvo, rabotej}i protiv nadvore{noto vlijanie i trguvaj}i so slavomakedonskata ramnodu{nost i qubov kon nivnata sopstvena zemja, bi go otstranil pottiknuvaweto na kakva bilo manifestacija za avtonomizam ili duri `elbata za vklu~uvawe bilo vo Jugoslavija ili vo Bugarija.

Za realizacijata na toa postojat dva uslova. Prviot e, ni pomalku ni pove}e, tuku uveruvawe na samite Grci, prvo, deka tie imaat slavomakedonsko malcinstvo vo ramkite na svoite granici, vtoro, deka ovie Slavomakedonci se Slavomakedonci, a ne Bugari i posledno, deka prisustvoto na ova malcinstvo pravi problemi za koi mora ne{to da se napravi. Gr~kata birokratija mora da sfati deka publicitetot za ovaa rabota e blagoroden publicitet za nivniot predmet. Sè dodeka gr~kata propaganda se ograni~uva sebesi vo obidite da ja pobie klevetni~kata propaganda od Belgrad, Sofija i od Moskva i ne mu prio|a na predmetot so pozitivna politika, samiot gr~ki narod }e go zadr`i negativniot stav za problemot koj e vo negovi race za da go re{i.

Vtoriot uslov e unapreduvaweto na odnosite pome|u Grcija i nejzinite sosedi. Kako {to e poznato, potrebni se dvajca za prijatelstvo, a isto taka i za kavga. Zatoa mora da se napravi obid zaedni~kata politika da bide naso~ena kon postignuvawe politi~ka i socijalna ramnopravnost na malcinstvata vo sekoja zemja so odnosnite nacii od strana na zainteresiranite sili. Vistina e, pod postojnite uslovi ne mo`e da se o~ekuva deka identi~ni politiki }e bidat prifateni od site tri dr`avi, no statusot i tretmanot na razli~nite grupi Makedonci toga{ bi bil barem ispraven. Vo isto vreme, razli~nite sili bi trebalo da se slo`at da stavat kraj i na javnata i na tajnata propaganda za makedonskoto pra{awe i da gi zaprat nivnite iredentisti~ki barawa.

So vospostavuvaweto dobri odnosi pome|u trite glavni dr`avi, od {to treba da proizleze soglasnosta za stavot sprema makedonskoto malcinstvo, i velikodu{noto pribli`uvawe kon nejzinoto sopstveno malcinstvo na del od Grcija, ~esno e da se ka-

`e deka ovoj mal izvor na voznemiruvawe na Balkanot bi prestanal da postoi.721

721

duva~ite.

PRO FO 371/48185 HP 00797 R 17979/11/67. Prevodot e na prire-

Arhivski dokumenti 

DARM Skopje, PPO, m. 225, Pov.br.70.



Evans, 2/1/4. LHCMA King’s College London.



Evans papers 2/1-4, rakopis, LHCMA, King’s College London.



Prentice/Wickstead Papers, Operational Correspondence 5/3, rakopis. LHCMA, King’s College London.



Prentice/Wickstead Papers, Signals, 6/2, rakopis. LHCMA, King’s College London.



Prentice/Wickstead Papers, Sub-Area Vitsi; reports 2/1/2, LHCMA, King’s College London.



Prentice/Wickstead Papers, Signals, 6/2, rakopis. LHCMA, King’s College London.



Wickstead Papers, Signals, 6/2, rakopis. LHCMA, King’s College London.



PRO HS 5/887



PRO HS5/886



PRO WO 202/396



PRO WO 201/1621A



PRO FO 371/44262 R 14582



PRO WO 202/364



PRO WO 202/209



PRO FO 371/43649 R 19241/1009/67G



PRO WO 202/12894



PRO FO 371/43739 R 21785



PRO WO 202/508



PRO FO 371/48181 R 2448



PRO FO 371/48184 R 12134



PRO FO 371/48185 HP 00797 R 17979/11/67



PRO FO 371/10694 HP 00261 R C 6414/251/62



PRO FO 371/10694 HP 00261 R C 4916/251/62 PRO FO 371/24892 R 8302



Objaveni zbirki dokumenti, monografii, zbornici i statii 

Andonov-Poljanski, Hristo, Odbrani dela, 2, Skopje, 1981



Andonov-Poljanski, Hristo, Goce Del~ev. Kon osumdesetgodi{ninata od zaginuvaweto na Goce Del~ev (1903-1983).

Jubilejno izdanie, Pula, 1985



Abraham, X. Xonston, Mojot balkanski dnevnik. Izbor i prevod od angliski jazik d-r Vladimir Cvetkovski, Skopje, 2009



Avramovski, Živko, O stavu jugoslovenske vlade prema devetojunskom prevratu u Bugarskoj 1923 godine, Istorija XX veka, Zbrornik radova, t. IX, Beograd, 1968



Bérard, Victor, La turquie et l'hellénisme contemporain, La Macédoine, Paris, 1904



Brejlsford, Henri Noel, Makedonija. Nejzinite narodi i idnina, Skopje, 2003



Britanski dokumenti za istorijata na Makedonija (18861900), tom V. Redakcija: d-r Dragi \orgiev. Izbor i prevod Zorica Bo`inovska, Skopje, 2005



Broz Tito, Josip, Sobrani dela, tom VI, oktomvri 1940 april 1941, Skopje, 1980



Broz Tito, Josip, Sobrani dela, tom VII, kraj na april – 28 noemvri 1941, Skopje, 1979



Burnet, Etienne, La Tour blanche: Armée d’Orient 1916-1917, Paris, 1921



Velika Britanija i Makedonija (18 avgust 1944 – 8 maj 1945). Dokumenti, tom I. Izbor, prevod i redakcija d-r Todor ^epreganov, Skopje, 1995



Georgiev, Prof. d-r Veli~ko, Trifonov, prof. d-r Staйko, MakedoniÔ i TrakiÔ v borbata za sloboda /KraÔt na XIX – na~alato na XX vek/. Novi dokumenti, SofiÔ, 1995



Gra|a za istorijata na makedonskiot narod od arhivot na Srbija, tom III, kniga II (1874 – 1878), Beograd, 1984



Gra|a za istorijata na makedonskiot narod od Arhivot na Srbija, tom IV, kniga I (1879 – 1885), priredil dr Kliment Xambazovski., Beograd, 1984



Gra|a za istorijata na makedonskiot narod od Arhivot na Srbija, tom IV, kniga II (1886 – 1887), priredil dr Kliment Xambazovski., Beograd, 1986



Gra|a za istorijata na makedonskiot narod od Arhivot na Srbija, tom V, kniga I (1890), priredil dr Kliment Xambazovski, Beograd, 1988



Gra|a za istorijata na makedonskiot narod od Arhivot na Srbija, tom V, kniga II (1891), priredil dr Kliment Xambazovski, Beograd, 1991



Dimevski, d-r Slavko, Prisustvoto na Teodosij Gologanov vo razvojot na makedonskata nacionalna misla vo epohata na nacionalno-revolucionernoto dvi`ewe, „Glasnik“, XX, br. 2, Skopje, 1976



Dimevski, Slavko, Makedonskata liga i Ustavot za dr`avno ureduvawe na Makedonija 1880, Skopje, 1985



Dimov†, N. D., Glava I. Istori~eskій o~erkъ Makedonіi i makedonskihъ slavяnъ. Glava II. Pri~inì vozniknoveniя ~etni~eskago dvi`enія vъ Makedonіi. Glava III. Politi~eskій obzorъ Makedonii i makedoncevъ. Dokladъ, pro~itannый vъ S.-Peterburgskomъ Slavяnskomъ blagotvoritelьnomъ Obщestvø 8 fevralя 1913 goda. S.-Peterburgъ, 1913



Dokumenti za borbata na makedonskiot narod za samostojnost i za nacionalna dr`ava. Od naseluvaweto na Slovenite vo Makedonija do krajot na Prvata svetska vojna, tom prvi, Skopje, 1981



Dokumenti za borbata na makedonskiot narod za samostojnost i za nacionalna dr`ava. Od krajot na Prvata svetska vojna do sozdavaweto na nacionalna dr`ava, tom vtori, Skopje, 1981



Drakul, Simon, Makedonija me|u avtonomijata i dele`ot, prv tom (1894-1901, 1902), Kumanovo, 1995



Drakul, Simon, Makedonija me|u avtonomijata i dele`ot, vtor tom (1903), Kumanovo, 1996



Drakul, Simon, Makedonija me|u avtonomijata i dele`ot, treti tom, (1904), Kumanovo, 1997



Drakul, Simon, Makedonija me|u avtonomijata i dele`ot, ~etvrti tom (1905), Kumanovo, 1998



Drakul, Simon, Makedonija me|u avtonomijata i dele`ot, {esti tom (1907-1908), Kumanovo, 2006



Drakul, Simon, Makedonija me|u avtonomijata i dele`ot sedmi tom, (1909, 1910-1913), Kumanovo, 2007



Za makedonskiot jazik, Posebni izdanija na IMJ „Krste Misirkov“, Skopje, 1978



Zbornik na dokumenti od Antifa{isti~koto sobranie na narodnoto osloboduvawe na Makedonija (ASNOM), Скопје, 1964



Zografski, Dan~o, Odbrani dela , kn. 3, Skopje, 1986



Italijanski diplomatski dokumenti za Makedonija, t. I, kniga 1, 1918-1924. Izbor, redakcija i komentar d-r Ivan Katarxiev i Alenka Lape, Skopje, 2001



Italijanski diplomatski dokumenti za Makedonija, t. 1, kniga 2, 1925-1927. Izbor, prevod, voved i redakcija Alenka Lape. Predgovor i komentar akad. Gane Todorovski, Skopje, 2005



Karapetrovъ, P. P., Sbirka otъ statii, Srødecъ, 1898



Lape, Quben, Pismata na Goce Del~ev, Skopje, 1951



Lebedev, V., Souvenirs d’un volontaire Russe dans l’armée française 1914-1916, Paris 1917



Ma`ovski, Isaiйя Radev, V’zpominani na Isaйя Radev Ma`ovski roden na 9 mart, 1852 godina, v selo Deb’rskoMakedoniя, Sofiя, 1922



Makedonskiot literaturen kru`ok. Sofija 1938-1941. Dokumenti. Izbor, prevod, redakcija i bele{ki d-r Vasil Tocinovski, Skopje, 1995



Makedonski glas /Makedonskій Golosъ/. Organ na privrzanicite na nezavisna Makedonija 1913-1914. Prevod od ruski jazik, Skopje, 1968



Makedonskoto osloboditelno delo od \or~e Petrov.

Predgovor i bele{ki d-r Gane Todorovski, Skopje, 1971



Matkovski, Aleksandar, Makedonskiot polk vo Ukraina, Skopje, 1995



Μελα, Ναταλια, Παυλος Μελας, Αθηνα, 1926

 Misirkov, Krste P., Sobrani dela, I. Tekstovi na makedonski jazik. Podgotovka Bla`e Ristovski. Sorabotnik Biljana Ristovska-Josifovska, Skopje, 2005 

Misirkov, Krste P., Sobrani dela, III. Nacionalno-politi~ka publicistika (1910-1926). Podgotovka Bla`e Ristovski. Sorabotnik Biljana Ristovska-Josifovska, Skopje, 2008



Misirkov, Krste, Pisma 1911-1917. Predgovor i redakcija d-r Rastislav Terzioski. Voved prof. d-r Atanas Vangelov, Skopje, 2007



Nobis, Charles, Lettre de Macedoine, Paris, 1919



Novakoviћ, Kosta, Makedonija Makedoncima! Zemqa zemqoradnicima! Pogovor Dr Dan~o Zografski, ^a~ak, 1966



Ο μακεδονικος αγωνας, απομνημονευματα, Ναουμ Σπανος, Θεσσαλονικη, 1984



Oi Aparcej tou Makedonikou agwna (1903-1904).

100 šggarafa apÒ to Arce…o tou Upourge…o twn Exwterikèn thj Ell£doj. Eisagwg» Bas…lhj K. GoÚnarhj, Qessalonikh, 1996



Ogwanovi}-Lonoski, Rista, Gali~nik i Mijacite. Priredile: Olivera Ja{ar-Nasteva i Todor Dimitrovski, Skopje, 2004



Osvobo`denie Bolgarii ot tureckogo iga. Dokumenti v treh tomah, III, Moskva, 1967



 ιωργιος,: 



Prli~ev, Grigor, Sobrani tekstovi. Priredil Todor Dimitrovski, Skopje 1974



Prli~ev, Grigor, Voda~ me pra}a tatkovinata. Izbor, pogovor i komentari d-r Naum Celakoski, Skopje, 1993



Pulevski, \or|ija M., Slavjansko-ma}edonska op{ta istorija. Podgotovka Bla`e Ristovski i Biljana Ristovska-Josifovska, Skopje, 2003



Racin, Ko~o Solev, Izbrani dela. Se}avawa na sovremenicite. Izbor, redakcija i predgovor Pero Korobar, Skopje, 1987



Racin, Ko~o Solev, Izbrani dela. Proza i publicistika.

Izbor, redakcija i predgovor Vasil Tocinovski, Skopje, 1987



Re~nik od tri jezika s. makedonski, arbanski i turski, kwiga II. Napisao Ђorђe M. Puqevski. Mijak Gaqi~ki. U Beograd u dr`avnoj {tampariji Tab Olupmi{. 1875



Ristovski, Bla`e, \or|ija M. Pulevski i negovite kni{ki „Samovila Makedonska“ i „Makedonska Pesnarka“, Biblioteka na spisanieto „Makedonski folklor“, 1, Institut za folklor, Skopje, 1973



Ristovski, Bla`e, Dimitrija ^upovski (1878-1940) i Makedonskoto nau~no-literaturno drugarstvo vo Petrograd.

Prilozi kon prou~uvaweto na makedonsko-ruskite vrski i razvitokot na makedonskata nacionalna svest, I-II, Skopje, 1978



Ristovski, Bla`e, Makedonskiot narod i makedonskata nacija, I, Skopje, 1983



Ristovski, Bla`e, Portreti i procesi od makedonskata literaturna i nacionalna istorija, I-III, Skopje, 1989



Ristovski, Bla`e, Makedonski letopis. Raskopki na literaturni i nacionalni temi, I-II, Skopje, 1993



Ristovski, Bla`e, Istorija na makedonskata nacija, Skopje, 1999



Ristovski, Bla`e, Makedonistot Petar Draganov 18571928. Po povod 150-godi{ninata od negovoto ra|awe, Skopje, 2007



Ristovski, Bla`e, Dimitrija ^upovski i makedonskata nacionalna svest, Skopje, 2009



Rusinski, Nikola Petrov. Spomeni. Predgovor, redakcija i komentar Darinka Pa~emska-Petreska, Vojo Ku{evski, Skopje, 1997



Ruski dokumenti za Makedonija i makedonskoto pra{awe /1859-1918/. Izbor, redakcija i komentari Aleksandar Trajanovski, Skopje, 2004



Siljanov, Hristo, Osloboditelnite borbi na Makedonija, t. II, Skopje, 2003



Spomeni. I. H. Nikolov, D. Gruev, B. Sarafov, J. Sandanski, M. Gerxikov, d-r H. Tatar~ev, Skopje, 1995.



Spomeni na Anastas Яnkov, maŸor Dimitьr Dumbulakov, poru~nik Boris Sarafov, in`. Hristo Stani{ev, Georgi Belev, Kosta [ahov. Sьstavitelstvo Iva Burilkova i ^o~o BilÔrski, SofiÔ, 2003



Sprostranov, Evtim, Dnevnik. Tom 1 (1901-1907), SofiÔ, 1994



Stamatoski, Trajko, Kontinuitet literaturen jazik, Skopje, 1998



Stamatoski, Trajko, Makedonskiot jazi~en identitet, Skopje, 2004



Στρατης Μυριβηλης, Ζωη εν ταφω, Αθηνα, 1924



Haxidimov, Dimo, Odbrani dela. Kniga prva. Izbor, predgovor i redakcija Manol Pandevski, Skopje, 1984



Hron, Karl, Narodnosta na makedonskite Sloveni, Skopje 1966



Cankov, Aleksandar, Makedonskoto pra{awe i Balkanskiot sojuz, Skopje, 2008



Cepenkov, Marko, Makedonski narodni umotvorbi vo deset knigi, kniga desetta (vtoro izdanie), Materijali. Literaturni tvorbi. Redaktiral d-r Bla`e Ristovski, Skopje, 1980

na

makedonskiot

Spisanija i vesnici 

„20 ÁliŸ“



„Ilinden√“



„MakedoniÔ“, SofiÔ



„Makedoniя“, Caregradъ



„Makedonskій golosÍ“



„Pirin“



„Σκριπ“

KRATENKI AVNOJ

Antifa{isti~ko sobranie (ve}e) na narodnoto osloboduvawe na Jugoslavija

ANOK

Antifa{isti~ki nacionalnoosloboditelen komitet

ASNOM

Antifa{isti~ko sobranie na narodnoto osloboduvawe na Makedonija

VMRO (Ob.)

Vnatre{na makedonska revolucionerna organizacija (Obedineta)

G[

Glaven {tab

DARM

Dr`aven arhiv na Republika Makedonija

DFM

Demokratska Federativna Makedonija

DFJ

Demokratska Federativna Jugoslavija

KPJ

Komunisti~ka parija na Jugoslavija

KPG

Komunisti~ka parija na Grcija

MANAPO

Makedonski naroden pokret

MMKD

Mlada makedonska kni`ovna dru`ina

MLK

Makedonski literaturen kru`ok

MNLD

Makedonsko nau~no-literaturno drugarstvo

MRO

Makedonska revolucionerna organizacija

NOV

Narodnoosloboditelna vojna

OSS slu`bi)

Office of Strategic Service (Kancelarija za strate{ki

PK

Pokrainski komitet

PO

Partizanski odredi

RPJ

Rabotni~ka partija na Jugoslavija

SSP

Srpska socijaldemokratska partija

SFRJ

Socijalisti~ka Federativna Republika Jugoslavija

TMK

Taen makedonski komitet

FNRJ

Federativna Narodna Republika Jugoslavija

CK

Centralen komitet

FO

Foreign Office (Ministerstvo za nadvore{ni raboti)

LHCMA

Liddel Hart Centre for Military Archives (Centar za voeni arhivi „Lidal Hart“)

PRO

Public Record Office (Nacionalen arhiv)

INDEKS NA LI^NI IMIWA Avramovski, Živko 241, 361 Ad`i Jordanovski, Vaso 332 Alabin, Petar Vladimirovi~ 32 Aleksandar III Makedonski 22, 34, 38, 41, 43, 52, 54, 97, 111, 132, 138, 139, 207, 225, 277, 317 Aleksandar I Blagosloven 217 Aleksandar II (Aleksandar Ruski) 38, 40 Aleksandar, srpski kral 120 Aleksandrov, Todor 244 Aleksandrov, Vasil 301 Aleksov, Georgija 97 Amid II, Habdul 48 Amfiteatrov, Aleksandar Valentinovi~ 113, 204 Anastasijevi}, Gligor 260 Andonov-Poljanski, Hristo 65, 86, 92, 100, 361 Andonov-^ento, Metodija 343 Andreev, Bane 344 Apvard, Alen 184 Apostol Pavel 80 Apostolovi} 71 Apostolski (Mihajlo) 344 Argirijades, Panagiotis 94 Argir, 157 Aristotel 41, 42, 43 Asparuh (Isperih) 198, 317 Atanasov, Gligor 262 Atanasov, d-r Filip 257, 264 Atanackovi} 165 Atinej 22 Acev, Mir~e Don~ov 328

Babaxanovi}, Georgi 48 Barbis, Anri 261, 273 Barkli 219, 221 Baltov 186 Baluk~i} 130, 131 Bau~er, Xems 231 Baxovi}, Despot 39, 50, 51 Baxovi}, Kuzman 28, Bevike, Avgustina 230 Belev, Georgi 132, 146, 366 Beli, Kostadin 72 Beljaev, A. 164 Berar, Viktor (Victor Bérard) 146, 161, 361 Bestu`ev – Rjumin, grof 15, 16 Berekxan, M. 138 BilÔrski, ^o~o 132, 385 Blant, Xon 63 Bogdanov, Georgi 138 Bogdanov, Petar 138 Bodi, Dimitrie 62, 75 Bodin 77 Bo`inov, Iv. K. 72 Bo`inovska, Zorica 63, 361 Boris 221 Boris, car 315, 328, 331 Bo`inovi}, \or|e 69 Brejlsford, Henri Noel 140, 361 Broz-Tito, Josip 296, 320, 327, 337, 361, Bu|evac, kapetan 69 Burev 238 Burilkova, Iva 132, 366 Burne, Etjen (Etienne Burnet) 225, 361 Vajan, Andre 300

Vangel 298 Vangelov, Atanas 217, 364 Vapcarov, Nikola 299, 301 Varskija 19 Vedrov, Asen ([urdov) 301 Venizelos 276 Velikov, Anton 301 Vergun, D. N. 150 Veselinov, Kosta 317 Veselinovi}, M. 66 Veselinovi}, Milojko 265 Vestman 133 Vilson, Tomas Vudro 232, 233 Vladimiresku, Tudor 95 Vladov 219 Vlahov, Dimitar 257, 264, 325, 343, 344, 350 Vlahos, Takis 293 Volka{in, kral 216 Vukmanovi}-Tempo, Svetozar 352 Vulgaris, Anastas 42 Vulgaris, Leonidas 42 Vuli}, Nikola 301-304, 316 V’`arov, Luka 104 Gavril, sve{tenik 20 Garvanov, Ivan 183, 184-188 Genadiev 199, 219 Georgiev, prof. d-r Veli~ko 117, 361 Gerxikov, Mihail 55, 77, 81, 82, 105, 131, 137, 138, 138, 140, 142, 242 Gigov, Strahil 343 Gizq 149 Giri, Bernard 352 Giro 149 Girs, Nikolaj G. 137 Glavinov, Vasil 89 Gledston, Vilijam 95 Gologanov, Teodosij

63, 67, 70, 75, 200, 201, 287, 295, 362 Gop~evi}, 113 Gorgiev, Dragi 63, 361 Go{eva, Vera 4 Grigorjev, Dionisij 104 Grigorovi~, Viktor I. 19 Gruev, Damjan (Dame) 55, 57, 76, 81, 82, 105, 131, 138, 140, 142, 149, 151, 161-163, 174, 242, 291, 319, 331, 366 Grup~evi}, Kosta 48 Guli, Pitu 313, 323 Gu{evska, Liljana 4, 385 Daglas, Aretas Akers 257 Damaskin, vladika 29, 30 Daskalov, Iv. P. 72 Daskal’~ev, Hristo 125 De Bel, Edmond Bu{ije 228 Dedov, Stefan Jakimov 123 Deliradev 191 Del~ev, Goce 76, 86, 89, 92, 93, 100, 132, 275, 278, 288, 300, 307, 313, 318, 319, 321, 323, 328, 331, 333, 334, 337, 361, 363 Despotov, Georgi 301 Dimevski, Slavko 41, 42, 75, 362 Dimirov 244 Dimitrija, sve{tenik 19, 20 Dimitrov, Andon 82, 92 Dimitrovski, Todor 21, 308, 364 Dimov, Nace 206, 208, 221, 362 Dimovski, Ilija (Go~e, Go~i) 348, 349 Donev, Jovan 13

Draganov, Petar Danilovi~ 55, 85, 106, 108, 111, 112, 365 Dragumis, Jon 135, 136, 145 Drakul, Simon 59, 90, 94, 100, 106, 109, 116, 118, 121, 122, 124, 137, 138, 141, 145, 150, 151, 155, 157, 159, 160, 163, 164, 169, 171, 174, 181, 184, 185, 189, 196, 202, 362, 363, Dramov, Dimitar T. (Lev Dramov, D. T. Levov) 73 Drandar, Anton (A. Brutus) 110 Dumanov, P. 315 Dumbulakov, DimitŃŒr 132, 366 Du{an (Silni), car 317 \or|evi}, Mihajlo Kr. 68, 69 \or|evi}, Vladan 71 Evans, Patrik 337, 338, 345, 347-349, 360 Evro, Naum (Naum Jevrovi}) 448 Edmonds, Artur 337, 340 Eliot, F. H. E. 92, 94, 96, 97 Elisaveta Petrovna 15 Enver-beg 188 Epan~in, polkovnik 105 Zafirovski, Mitko (Dimitar Gligorov Zarov) 297 Zahariev,Stefan 22 Zinovjev, Ivan Alekseevi~ 141, 150, 181, 185, 190

Zinovjev, T. S. 117 Zlate, 291 Zografski, Dan~o 90, 254, 363, 364 Zografski, Partenij 20 Ivani}, Ivan 102 Ivanov 264 Ivanov, J. 301 Ivanov, Stamat 276 Ivanovski, Vasil (Bistri{ki) 284, 288, 293; Nik. I-vŃŠ 361 Ignatiev 45 Igumanov, Spase 48 Janakiev, Tomo 68 Janev, Jakov~e 160 Jankov, Anastas 132, 143, 184 Jastrebov 113 Ja{ar-Nasteva, Olivera 308, 364 Jerotej, vladika 32 Jovkov, Arseni 240, 242, 249, 252 Josif I 67 Jotevski, Vasil 4 Justinijan 20, 212 Kalmikov, A. 201 Kaq 151, 157, 169, 182, 184, 187, 192, 196 Karavangelis, Germanos 134 Kara|or|evi}, Petar, knez 116, 119, 341 Karajovov 141 Kara-Jovovi}, Vasilko 48 Karan 22, 52 Karapetrov, P.P. 26, 363

Karev, Nikola 131, 138, 307, 312, 313 Kari}, Vladimir 62, 63, 69 Karobjin, MurojavjovApostol 171 Katarxiev, Ivan 231, 363 Katerina I 15 Katerinski 139 Kereziev, Ivan 301 Kirijazi 57 Kirjazovski, Risto 256 Klark 348 Klemanso, @or` 231 Kluton 351 Kova~evi} 270 Komitski 277 Konstantinovi~ 129 Koprivica, [piro 50 Korobar, Pero 313, 365 Koromilas, Lambros 159 Kosti}, Ilija 46 Kostulas, Andonis 247 Kote 152, 238 Kotlar-Trajkova, Nata{a 4 Kohmanski, N. 189 Ko~evski, 117 Kusev, Todor 20 Ku{evski, Vojo 116, 366 K’n~ev, Vasil 54, 55, 82, 83 Lazarov 83 Lazi}, @ika 269 Lamanski, V. I. 107 Lape, Alenka 231, 258, 363 Lape, Quben 89, 363 Lebedev, Viktor I. (V. Lebedev) 221, 222, 363 Lenka 221, 223 Leontjev 15 Lermontov 162 Lozan~ev, Atanas 142

Qap~ev, Andrej 261 Qorovski, Dimitar 4 Mavronitis, Argirios 115 Ma`ovski, Isaija Radev (Isaiйя Radev Ma`ovski) 51, 53, 363 Makedonski, Dimitar 26 Makedonski, \or|ija 19 Makedonski, Mihail 20 Maksim 83 Mansurov, Pavel Borisovi~ 123, 124 Manconi, Gaetano, grof 240 Manxukov, Petar 101 Mareskoti, Luixi Androvandi (grof Vijano) 239 Marinkovi} 268 Marko, kral (Krale Marko, Marko Kralevi}) 19, 132, 207, 216, 317 Markov, general 247 Markov-Male{evski, Iqo 42 Markovi}, Jerina 265 Markovi}, To{a 29 Markovski, Venko 305 Markoski, Nikola 159 Martulkov, Aleksandar 276 Matov, Milan 184, 187 Matkovski, Aleksandar 15, 16, 364 Ma}edonski, Dimitrija 19 Ma~ek, d-r Vlatko 228 Ma~ukovski, Venijamin 25, 179 Ma{ev, Petko 55 Ma{kov, Viktor 114, 121 Meje, Antoan 271 Mekdonald, Ronald 337 Meklin, Ficroj 352

Melas, Pavlos (Παυλος Μελας) 135, 152 Mela, Natalija (Ναταλια Μελα) 152, 364 Metaksas (Joanis) 345, 346, 355 Me{trovi}, Ivan 205 Miloevi}, Milo{ 28, 29 Miloevi}, Miloe S. 28 Miqovski, Kiril 313 Mirivilis, Stratis (Στρατης Μυριβηλης) 247 Misirkov, Krste Petkov (K. MisirkovÍ) 21, 57, 147, 148, 149, 161, 175, 178, 201, 214, 217, 218, 255, 256, 258, 259, 363, 364 Mitrev, Dimitar 301 Mitrova, Makedonka 4 Mithad-pa{a 26, 27, 374 Mihajlov, Van~o (Ivan) 260, 276, 330, 342 Mi{ajkov, Dijamandija Trpkov 126, 374 Mi{ev, Petar 55 Muravjov, Mihail 100, 171 Musolini, Benito 324 Mustafa III 70 Mu{evi~, Marko A. 60, 118, 119, 122, 124 Naslednikov 83 Natanail 27, 39 Naumov, Nikola (Juno{eski, Áno{eskiŸ) 66 Naumov, Pavle 180 Naceva, Mara 343 Na~ovi~, Grigor 81, 88, 89, 92 Nebil-beg 81 Nedelkovski, Kole 305 Nelidov, Aleksandar Ivanovi~ 153, 186, 188

Neofit, arhimandrit 200 Nikolaev 46, 92, 93 Nikolaj II, car 119 Nikolov, polkovnik 184, 186 Nikolov, Toma 142 Nikolson, ser Artur 81, 87, 88 Nikoqski, D. 136 Nobis, [arl (Charles Nobis) 236, 364 Novakovi}, Kosta (Kosta Novakoviћ) 253, 254 Novakovi}, Stojan 48, 50, 53, 56, 64, 129 Novi~ev 81 Ogwan 294, 295 Ogwanovi}-Lonoski, Rista 308, 364 Otkurti~, Ivan Horvat 15, 16 Pandevski, Manol 146, 160, 366 Panica, Todor 183, 188, 289 Panko 302, 304 Pan~ev, R. 188 Pa~emska-Petreska, Darinka 116, 366 Pejos, A. 291 Perovski, Apostol 98 Petar Veliki, car 15 Petko 292 Petkov, Apostol 155 Petrajev 193 Petro 221, 222 Petrov, \or~e (Gjor~e Petrov) 103, 104, 130, 230, 288, 313, 321 331, 364 Petrov, Ra~o 152

Pecivas, Georgios (ιωργιος) 135, 156 Pe{kov, G. 141, 142 Pinxurov, Strahil 328 Pogon~ev, Petar 132 Pop Arsi}, Trajko 260 Pop Arsov, Petar (P. Pop Arsov, P. P. Arsov) 57, 82, 83, 201, 287 Pop Georgiev Berovski, Dimitar 32, 36 Pop-Tomov, Vladimir 344 Pop Filipov, Nikola 21 Popov, Anton 301, 305 Popov (Popovi}), Temko 50, 61, 62 Popov, Srebren 191 Popovi}, Gligorie 267 Prli~ev, Grigor 21, 38, 45, 364, 365 Protogerov, Aleksandar 237, 260, 264, 265, 275 Pulevski, \or|ija M. (Ђorђe M. Puqevski, georgqa pUlqevski) 28, 30, 31, 38, 39, 40, 57, 77, 78, 79, 365 Puljopulos, Pandelis 257 Pu{karov, Nikola 233 Radi} 260 Radoni} (Jovan), profesor 305 Radoslavov 104 Rajnov, Bo`il 238 Rajs, Rudolf Ar~ibald 226 Ra~ev 83 Rizov, Dimitar 205 Rizov, Nikola 238 Ristovska-Josifovska,

Biljana 4, 77, 148, 218, 364, 365, 385 Ristovski, Bla`e 23, 25, 39, 40, 53, 54, 73, 74, 77, 85, 95, 97, 104, 108, 112, 123, 125, 126, 129, 130, 132, 143, 144, 148, 150, 179, 204, 218, 225, 239, 245, 298, 365, 365, 366 Rozen, baron 122 Romanos, A. 159 Rostkovski, Aleksandar Arkadievi~ 57, 90, 93, 108, 119, 197 Ruzvelt (Frenklin Delano) 351 Rusinski, Nikola Petrov 116, 366 Rusulen~i~, 129 Sabler 141 Savinski 219 Sakelariev, Dimitar 75 Salganxiev, Stefan 179 Samuil, car 33, 38, 207, 212, 216, 297 Sandanski, Jane 55, 77, 81, 82, 105, 131, 138, 140, 142, 146, 178, 183, 184-191, 242, 288, 307, 313, 319, 321, 331, 366 Sarafov, Boris 55, 77, 81, 82, 83, 105, 116, 119, 120, 121, 123-125, 130, 131, 132, 138, 140, 142, 183186, 188, 242, 366 Sarafov, Mihail 82 Sv. Kiril 20, 34, 38, 45, 99, 109, 111, 144, 207, 216, 295, 297, 315,

Sv. Metodij (Metodija) 20, 34, 38, 45, 99, 109, 111, 144, 207, 216, 295, 297, 315 Sementovski, D. K. (Sementovski-Kurilo) 183 Sidorovska-^upovska,Silvana 4 Siljanov, Hristo 179, 366 Slavejkov, Petko Ra~ev (P. R. Slaveйkov) 24, 26, 107 Simi}, Sveta 120, 121, 123, 124, 131, 174 Smatrakalev, Mihail (Angel @arov) 301 Solev Racin, Ko~o (Kosta) 302-305, 312, 313, 318, 320, 365 Spanos, Naum 98, 115 Sprostranov, Evtim 136, 141, 366 Sre~kovi}, Panta 28 Stavridis, Elefeteriu A. 288, 289 Stalin (Josif Visarionovi~) 351 Stamatoski, Trajko 21, 229, 366 Stamboliski, Aleksandar (StamboliŸski) 239, 240, 241, 244, 245, 250, 251 Stani{ev, Hristo 132, 366 Stankovi} 69 Stefan 115 Stoilov 92, 96, 130 Stoilov, M. 129 Stojanov, Lazar P. H. 23 Stojan~ev, poru~nik 131 Stoj~evska, Vesna 15 Ston (Elen, mis Ston) 117 Strez, Dobromir 207, 216 Surkuf 221, 222

Takev, 186 Tasi}, \or|e 265 Tatar~ev, Hristo 55, 77, 81, 82, 105, 131, 138, 140, 142, 242, 366 Temelkov-Liljakot, Borka 344 Teodorov-Balan, Aleksandar 160 Teofilovi}, Vasil 48 Terzioski, Rastislav 217, 364 Todorov, Petar 4 Tomas Papa, Tomas 115 Tombazios, 171 Tomov 191 Todorovski, Gane 55, 104, 258, 363, 364 Tocinovski, Vasil 300, 313, 363, 365 To~kov, Dimitar (G. To~kov) 243 To{ev, Pere 145, 154, 297, 313, 327, 340 Trajanovski, Aleksandar 103, 366 Trajkov, Hr. 276 Trifonov, Staйko 117, 361 Uzunovski, Cvetko 343 Filip II 52, 277, 317 Filip V 302 Fejn, Edmund 86 Filipovski-Dame, ^ede 344 Ferdinand, knez 184 Fon Donersmark, Henkel 88 Hamid, Abdul I 65, 100 Hartvig, N. G. 150

H. Ivanov, Dim. 55, 83 Haturas, Aristotelis 340 Haxidimov, Dimo (Haxi Dimov, H. Dimov) 160, 174, 288, 321, 366 Haxi Konstantinov-Xinot, Jordan 295 Haxi Nikolov, Ivan 54, 76, 80, 81, 104 Hegard, V. H. D. 64 Hilandarski, Paisij 68, 295 Hiqmi pa{a 150, 169, 186, 197 Hitler, Adolf 324, 342 Hristov, Pavle 188 Hristov, Trajko 276 Hristov, H. D. 174 Hitrovo, 109 Hron, Karl 65, 366 Hubmaer, Miroslav 91, 92 Cankov, Aleksandar 165, 168, 366 Cvetkovi}, Dragi{a 309 Cvetkovski, Vladimir 221, 361 Cvii}, Jovan (Cvijiћ) 179, 286, 306, Celakoski, Naum 38, 365 Cilka, Katerina 117 Cepenkov, Marko 95, 366 Cokov 122 Con~ev 131, 166, 183 Corbazoglu, Georgios 156, 157 Crnu{anov, Kosta 324

^akalarov, Vasil 151 ^akarjanevski, \or|i 4 ^arikov, Nikolaj 116, 118, 120, 122, 124 ^aulev, Petar 247, 254 ^epreganov, Todor 4, 340, 361, 385 ^ernodrinski, Vojdan 110 ^ernopeev, Hristo 183, 184, 188, 189, 288 ^er~il (Vinston) 351 ^i~ikov 203 ^upovski, Dimitrija (D. ^upovskій) 129, 209, 211, 214, 217, 221, 365 Xambazovski, Kliment 28, 44, 47, 60, 68, 362 Xingo, Teon 4 Xipunov, Ivan 274 Xonston, Abraham X. 219, 221, 361 [aldev, H. T. 55 [apkarev, Kuzman 22, 23, 26, 107, 108, 179, [atorov-[arlo, Metodija 321 [ahov, Kosta 53, 73, 76, 132, 377 [evi}, Jovan (Ivan) 17 [loser 77 [opov (Atanas, Ofejkov) 55, 113, 186 [ostak, Fjodor 156, 168 [uvalov, Petar 33

INDEKS NA GEOGRAFSKI IMIWA Avstrija 57, 90, 113, 115, 191, 257 Avstro-Ungarija 108, 151, 202 Azija 42, 43, 97 Ajtos 283 Albanija 59, 101, 103, 217, 237, 245, 247, 253, 277, 289, 325 Aleksandrija 240 Amerika 151, 184, 185, 232, 236, 249, 260, 277, 286 Anglija 44, 88, 348 Andora 277 Arsen, s. 282 Atina 64, 71, 98, 171 Afrika 223 Balkan 87, 123, 154, 216, 231, 237, 250, 252, 254, 255, 256, 263, 273, 306, 320, 333, 346, 354, 357, 359 Balkanski Poluostrov 30, 32, 33, 40, 65, 95, 108, 153, 165, 167, 168, 194, 217, 224, 231, 252, 278, 317, 321, 322 Bap~or, s. 338 Bezimi{te, s. 246 Belgrad (Beograd, Beograd) 28, 31, 44, 47, 48, 60, 62, 63, 68, 86, 98, 107, 119, 123, 126, 129, 137, 149, 227, 240, 241, 248, 258, 261, 266, 267, 268, 273,

296, 299, 309, 315, 352, 358, 361, 362, 365 Belkamen, s. 339 Belo More 75, 129, 250 Ber 232 Berovo 32 Bistrica (Bistra), r. 129, 252, 285 Bistrica, s. 133 Bitola (Monastir) 47, 49, 62, 104, 109, 115, 118, 119, 120, 124, 138, 146, 151, 169, 187, 192, 199, 202, 205, 265, 300, 326, 327, 347, 349, 355 Bitolska kaza 169, 200 Bitolski vilaet 151, 169, 170, 185, 196, 197, 198, 199, 200, 203 Bitolsko 131, 180, 228, 265, 357 Bore{nica, s. 193 Bosna i Hercegovina 199, 296, 328 Bugarija 35, 36, 37, 41, 42, 45, 46, 48, 52, 54, 57, 58, 59, 63, 74, 76, 81, 82, 83, 86, 87, 88, 89, 90, 92, 93, 94, 95, 96, 98, 99, 102, 104, 105, 106, 108, 109, 111, 114, 115, 116, 117, 120, 121, 124, 126, 127, 130, 131, 132, 133, 134, 136, 138, 139, 141, 142, 143, 151, 154, 160, 161, 162, 164, 165, 166, 167, 168,

Svedo{tva za makedonskiot identitet (XVIII ‥ XX vek)

172, 174, 178, 180, 182, 183, 184, 186, 187, 188, 189, 190, 191, 192, 193, 198, 199, 200, 202, 203, 206, 207, 212, 214, 215, 216, 217, 218, 219, 236, 238, 240, 241, 243, 244, 247, 248, 249, 250, 252, 256, 258, 259, 260, 261, 264, 265, 266, 267, 271, 274, 275, 276, 277, 278, 279, 281, 286, 290, 291, 292, 293, 296, 298, 320, 322, 323, 324, 326, 333, 340, 342, 346, 347, 350, 353, 358 Budimpe{ta 131 Bukure{t 48, 102, 239, 253 Burgas 578 Vapcori, s. 338 Vardar, r. 219, 232, 252, 294 Vardarska banovina 309 Varna 58, 99 Vasiliko, s. 138 Vata{a, s. 331, 332 Va{ington 239 Vev~ani, s. 159 Veles 29, 148, 236, 267, 302, 325 Velika Britanija 33, 340, 351, 353, 361 Vermion, s. 348 Viena 72, 247, 257, 264 Vizantija 111, 216, 302 Vizantiska imperija 9 Vi~o (Vici, Vi~i), pl. 338 Voden 156, 280, 282, 292, 300 Vodensko 291 Vojvodina 296, 314 Vrnik, s. 246 Vla{ko 95, 98, 196

Vrawe 69, 301 Vrbjani, s. 158, 193 Vre{ievo, s. 158 Gabre{, s. 152 Gali~nik, s. 28, 308, 364 Garvan, s. 244, 269 Gevgelija 298, 316 Germanija 191, 204, 321, 326 Glombok, s. 246 Gorica, s. 246 Gramos, pl. 129, 252, 285 Grazden, s. 246 Grac 264 Grbavec, s. 331 Gostivar 347 Grcija 22, 37, 40, 41, 42, 52, 96, 102, 105, 111, 116, 126, 127, 132, 136, 139, 152, 154, 161, 166, 167, 168, 171, 174, 180, 182, 191, 203, 207, 212, 217, 232, 249, 251, 256, 264, 268, 272, 275, 279, 281, 282, 283, 289, 290, 291, 292, 293, 313, 314, 315, 320, 325, 337, 338, 340, 342, 346, 353, 354, 356, 357, 358, 359, 368 Debar 51, 52, 210, 211, 347 Debarska kaza 200 Debarska nahija 28 Debarski sanxak 200 Debarsko 51 Dobruxa 54, 264 Dnepar 51 Drenovo, s. 331 Drim, r. 129, 251, 252, 285 Drosopi, s. 339 Dupnica, s. 133, 134, 183, 185 379

Svedo{tva za makedonskiot identitet (XVIII ‥ XX vek)

Dunav, r. 252 Dunavski vilaet 27 Dhaseri (Dropi{ta), s. 338 Evropa (Jevropa) 8, 33, 36, 39, 44, 102, 103, 108, 113, 115, 134, 137, 145, 156, 172, 180, 191, 192, 204, 206, 221, 231, 236, 249, 254, 262, 267, 277, 319, 323, 327, 379 Egejsko More 285 Ek{i-Su, s. 283 Elada (Jelada) 22, 49, 160, 206 Enixe-Vardar, s. 157, 284, 291, 293 Epir 41 Ermenija 88 Erusalim 314 @elevo, s. 182 @eneva 130, 268 Zagreb 296, 301 Zelenikovo, s. 333 Zeleni~e, s. 283 Zerul, s. 158 Zibev~e, s. 243 Idrizovo, s. 274 Isto~na Rumelija 41, 85, 105, 117 Italija 57, 142, 204, 237, 247, 258, 262, 263, 321 Jadransko More 126, 206, 252, 268

380

Jugoslavija 236, 237, 247, 253, 258, 264, 267, 279, 296, 297, 305, 309, 310, 311, 314, 325, 327, 335, 336, 341, 342, 348, 350, 358, 368, 369 Ju`na Srbija 258, 268

249, 273, 306, 320, 337, 353,

Kavadarci 260 Kairo 240 Kajlari 75 Kalitea s., 338 Karakamen 348 Karakas 239 Karlijak 333 Ka~anik 232 Kazerta 347 Kvarner 239 Ki~evo 51, 325, 347 Kiev 46, 51, 125 Korifi (Turje) s., 338 Kosovo 180, 314, 328 Kosovski vilaet 85, 114, 128 Konstantinopol 116, 191 Kostenec s., 246 Kostur (Kastorija) 75, 76, 134, 355 Kostursko Ezero 232 Kotel s., 238 Konsko s., 246 Ko~ani 91 Krani s., 158 Kratovo 91 Kriva Palanka 20 Krit 41, 96 Kroncelevo s., 291 Krf 327 Kru{evo 69, 288 Kumanovo 260, 362, 363 Kuku{ 26

Svedo{tva za makedonskiot identitet (XVIII ‥ XX vek)

Labanica s., 246 Labuni{ta, s. 159 Lazaropole s., 51 Lajsika s., 246 Lerin 281, 338, 349, 351 Lerinska okolija 283 Lozana 226 London 44, 240, 327, 337, 341, 347, 349, 360 Qubani{te s., 246 Qubotino, s. 283 Qubqana 91, 140 Mavrovo 329 Makedonija 5, 7, 9-12, 20-27, 29-38, 40-47, 49-56, 58, 62, 63, 65, 66, 67, 69, 70, 72-74, 76, 80, 82-84, 86, 87-99, 101, 103-137, 139-143, 145-157, 159169, 171-174, 178-181, 184, 186, 191-220, 223244, 248-256, 258-287, 290-295, 297-299, 302306, 308-326, 328-332, 334-336, 339-344, 347355, 361-364, 368, 388 Male{ 32, 97 Mala Prespa 338 Margarita, s. 158 Melas (Dolna Statica) s., 349 Mesta, r. 129, 251, 252, 285, 294 Melni~ka kaza 181, 186, 187 Metohija 314, 328 Mizija 26, 54 Minhen 130 Monako 277 Moskva 19, 33, 46, 257, 278, 358 Mramorec s., 331

Nigrita, s. 232 Wujork 239 Wu Orleans 239 Ogut, s. 20 Odesa 142 Odrinsko 82, 137, 160 Odrinski vilaet 27, 85 Osmanliska (Otomanska) Imperija 8, 10, 133, 343 Ostrovsko 40 Ohrid 21, 26, 27, 47, 48, 62, 109, 147, 199, 204, 212, 287, 300, 349 Ohridska kaza 159 Ohridsko Ezero 252 Palanka 91 Pariz 233, 235, 327, 340 Patele, s. 283 Pind, pl. 129 Pirin, pl. 42, 367 Pravednik, s. 331 Prespa 147, 338, 349 Prespansko Ezero 19, 246 Prizren 62 Prilep 47-49, 112, 147, 148, 151, 157, 158, 169, 199, 261, 267, 309, 311, 325, 328, 347,m 355, Prilepska kaza 158, 169, 170 Petri~ka kaza 186 Pelikat s., 246 Plovdiv (Filipopol) 46, 133 Podgorci s., 159 Popol`ani s., 193 381

Svedo{tva za makedonskiot identitet (XVIII ‥ XX vek)

Pustec s., 246 Radibu{ s., 19 Rahova s., 246 Resava s., 331 Resen 23 Rila, pl. 167, 234, 251, 285 Rilevo s., 158 Rim 223, 238, 239 Rimska Imperija 302 Ristovac 302, 316 Rodopi pl., 167, 251, 285 Rodos 96 Romanija 41, 52, 63, 98, 168, 171, 191, 249, 340 Rusija, 15, 16, 36, 46, 48, 51, 52, 58, 59, 88, 94, 95, 100, 108, 114, 115, 119, 123, 124, 133, 137, 144, 151, 153, 162, 166, 191, 192, 204, 206, 214, 215, 216, 217, 264, 302 Rudari s., 339 Sao Paolo 239 Sankt Peterburg (Petrograd) 57, 118, 122, 123, 135, 143, 144, 206, 207, 208, 210, 213, 224, 362, Sanxak 341 Sveta Gora 123, 170 Serez 279-281, Selfixenski sanxak 169, 171 Sekirci s., 158 Sibir 134 Sitrovi~ s., 181 Skopje 2, 3, 15, 19, 21, 23, 38, 39, 41, 47, 53, 55, 61, 62, 63, 65, 68, 73, 74, 75, 77, 85, 89, 90, 92, 382

95, 103, 104, 112, 114, 116, 129, 130, 140, 144, 148, 152, 160, 161, 164, 168, 179, 200, 201, 217, 218, 220, 221, 225, 229, 231, 233, 256, 258, 259, 262, 263, 267, 274, 298, 300, 302, 308, 313, 320, 321, 333, 340, 341, 348, 360, 361-366, 385 Slep~e s., 158 Slimica s., 246 Slovenija 284, 306, 328, 342 Sovetski Sojuz 11, 292, 311 Soedineti Amerikanski Dr`avi 185, 235, 286 Solun 20, 22, 27, 32, 46, 49, 54, 55, 61, 62, 63, 75, 80, 107, 126, 137, 138, 159, 168, 169, 185, 188, 189, 202, 208, 232, 240, 250, 289, 314 Solunski vilaet 128, 186, 194 Sofija 6, 8, 53, 57, 66, 72, 74, 76, 80, 81, 88, 89, 92, 98, 105, 106, 107, 121, 123, 129, 137, 149, 150, 161, 163, 164, 183, 187, 188, 219, 202, 226, 227, 239, 243, 245, 257, 265-267, 269, 287, 294, 298, 299, 300, 301, 305, 333, 358, 363, Srbija 28, 29, 32, 35, 36, 37, 41, 42, 44, 45, 47, 48, 52, 56, 58-60, 62, 68, 69, 71, 83, 95, 96, 98, 99, 102, 105, 108, 111, 116, 118, 120, 123-127 143, 154, 160, 161, 166-168, 174, 180, 191, 198, 199, 200, 202, 203, 206, 207, 212, 214217, 220, 226, 233, 239,

Svedo{tva za makedonskiot identitet (XVIII ‥ XX vek)

245, 249, 250, 251, 258, 259, 267-269, 272, 279, 281, 290, 292, 293, 301, 304, 310, 315, 316, 361 Stara Planina 126 Stara Srbija 28, 48, 60, 180, 301 Struma r., 232, 252 Suva Gora pl., 246 Sulim s., 246 Tesalija 41 Topol~ani s., 158, 180 Toronto 275 Trakija 26, 54, 256, 264, 321 Trahovo s., 246 Turcija 29, 34, 40, 41, 45, 48, 66, 82, 87, 88, 94, 102, 105, 128, 134, 136, 137, 141, 143, 145, 153-155, 167, 180, 184, 193, 204, 215, 216, 218, 229, 249, 256, 272, 279, 340 Tikve{ 97, 172, 331, 332 Tikve{ka kaza 181 Trigonon s., 339 Turska Imperija 94, 145, 207

Ukraina 15-18, 297, 364 Filadelfija 239 Florina (Lerin) 338, 349, 351 Florinska kaza 184 Francija 53, 88, 146, 147, 302 Hag 239 Halkidi~ki Poluostrov 232 Hrvatska 284, 304, 305, 306, 323, 328, 342 Hrupi{ta s., 98 Carigrad 26, 27, 37, 46, 47, 49, 50, 65, 71, 88, 112, 117, 129, 138, 153, 156, 239, 240 Cetiwe 116, 117 Cer s., 28 Cera s., 246 Crna Gora 41, 116, 120, 154, 212, 217, 314, 328 Crnov~a s., 246 Crno More 239, 268

]ustendil 45, 133, 134, 185

SODR@INA

383

Svedo{tva za makedonskiot identitet (XVIII ‡ XX vek)

Kon izdanieto

5

Razmisli namesto predgovor, ili predgovor za nekoi razmisli

7

Makedonskiot identitet XVIII – XIX vek

14

Literatura

366

Arhivski dokumenti

374

Kratenki

375

Indeks na li~ni imiwa

376

Indeks na geografski imiwa

385

Sodr`ina

391

INSTITUT ZA NACIONALNA ISTORIJA

SVEDO[TVA ZA MAKEDONSKIOT IDENTITET (XVIII ‡ XX VEK) Za izdava~ot prof. d-r Todor ^epreganov, direktor na INI 384

Svedo{tva za makedonskiot identitet (XVIII ‡ XX vek)

Lektura doc. d-r Liljana Gu{evska Pe~at MagnaSken

CIP – Katagologizacija vo publikacija Nacionalna i univerzitetska biblioteka „Sv. Kliment Ohridski“, Skopje 323.1(=163.3)"17/19"(093.2) 94(497.7)"17/19"(093.2) SVEDO[TVA za makedonskiot identitet (XVIII-XX vek) / [redakcija Todor ^epreganov, Biljana Ristovska-Josifovska, Liljana Gu{evska], – Skopje : Institut za nacionalna istorija, 2010 . – 380 str. ; 29 sm Na str. 2: Testemonies for Macedonian Identity (18th – 20th Centuries) / Todor Chepreganov, Biljana Ristovska-Josifovska, Liljana Gushevska. – fusnoti kon tekstot. – Bibliografija: str. 369-375 ISBN 978-9989-159-35-0 a) Makedonci – Nacionalen identitet – 18-20 v. – Dokumenti b) Makedonija – Istorija – 18-20 v. – Dokumenti COBISS.MK-ID 81421066

385