Het geheim van het spannende jongensboek Dankzij het masteronderzoek van UvA-student Rindert Jagersma kwamen de verloren gewaande persoonlijke aantekeningen van Ericus Walten weer boven water. Anouk Kemper
R
uim honderd jaar waren de boekjes vermist. De notities van Ericus Walten, een sleutelfiguur binnen de Radicale Verlichting van de zeventiende-eeuwse Republiek. Het Nationaal Archief wist wel dat ze ergens stonden, maar waar? ‘Ik wist van het bestaan van de boekjes door een voetnoot in een artikel van Wiep van Bunge,’ legt de masterstudent boekwetenschappen uit. ‘Toen heb ik bij het Nationaal Archief doorgevraagd en doorgevraagd en doorgevraagd. Na een paar dagen heeft een medewerker ze gevonden.’ Jagersma is de eerste onderzoeker die het materiaal weer in handen heeft. Zonder handschoenen, dat hoeft niet. ‘Het is heel bijzonder, je bladert echt door persoonlijke aantekeningen, geschreven door de jaren heen. Walten had zo’n boekje altijd bij zich. Dat besef maakt het extra levendig.’ De zeventiende-eeuwse schrijfsels van Walten (1663-1697) lezen wonderwel gemakkelijk. Paul Dijstelberge, Jagersma’s scriptiebegeleider, laat kopieën zien op zijn laptop. ‘Dat is het leuke,’ zegt Dijstelberge, als conservator en boekweten-
Een van de teruggevonden notitieboekjes van Ericus Walten
22 Folia
schapper werkzaam bij Bijzondere Collecties. ‘Het is extreem goed geschreven en heel leesbaar, letterlijk.’ Het gaat vooral om persoonlijke verhalen en filosofische bespiegelingen. ‘Helaas is er vrij weinig over Walten bekend,’ vertelt Jagersma in het restaurant van Bijzondere Collecties. ‘Hij verdient meer aandacht.’ Zelfmoord Binnen afzienbare tijd zal er daarom een teksteditie van de uitgebreide aantekeningen verschijnen. Volgens de twee kenners was Walten namelijk een sleutelfiguur van de Radicale Verlichting. Deze voorloper van de Verlichting, ontstaan in de zeventiende-eeuwse Republiek, zag religie als obstakel voor vooruitgang. Pamflettenschrijver Walten was heel belangrijk voor de popularisatie en acceptatie van nieuwe controversiële ideeën, onder anderen van filosoof Baruch Spinoza en Balthasar Bekker, die schreef dat de hel niet bestond. Tussen 1688 en 1692 schreef Walten bijna veertig politieke en theologische pamfletten. Vanwege zijn scherpe, voortvarende teksten belandde hij uiteindelijk in de Gevangenpoort in Den Haag. De schrijver werd beschuldigd van goddeloosheid, hoewel er geen tastbaar bewijs was. Na drie jaar pleegde hij zelfmoord in de gevangenis, wanhopig geworden door de uitzichtloze situatie. Intrigerend Rond 1900 stelde historicus W.P.C. Knuttel een collectie samen van allerlei pamfletten, waaronder die van Walten. ‘Dat werd vervolgens het standaardwerk waar latere historici zich op baseerden,’ zegt Jagersma, die eerst een bachelor cultuurwetenschappen deed. De historische figuur Walten intrigeert Jagersma. ‘Iedereen kende zijn werk, hij had overal vrienden en vijanden. Tegenwoordig is hij vrijwel onbekend, terwijl hij zo veel betekend heeft voor de Verlichting. Alleen al daarom verdient hij meer aandacht. Bovendien leest zijn levensverhaal als een spannend jongensboek. Vaak moest Walten een stad ontvluchten, omdat het te
Twee pagina’s met de dagelijkse beslommeringen van een succesvol schrijver: welke boeken hij koopt, een bespiegelingetje over God en vooral een tirade tegen handwerkslieden: de kwaliteit van producten als knopen is niet meer wat het geweest is.
heet onder zijn voeten werd.’ Ruim een jaar is de student nu met de pamflettenschrijver bezig. Inmiddels is het bijna net zo lang geleden dat de aantekeningen zijn teruggevonden. ‘Maar we wilden het een beetje geheim houden,’ legt Dijstelberge uit. Dit is echt een UvA-onderwerp, de Radicale Verlichting begon hier in Amsterdam, dus het moet hier bestudeerd worden. Een belangrijke vondst zoals deze trekt onmiddellijk de belangstelling van allerlei onderzoekers die ermee aan de haal gaan.’ Jonathan Israel De ruim vijfhonderd pagina’s bieden immers genoeg onderwerpen voor minstens twee proefschriften, vindt Dijstelberge. Jagersma wil dan ook graag op het onderwerp promoveren. ‘Hij schrijft over zó veel dingen, dat het echt de moeite waard is om daar veel meer aandacht aan te besteden.’ Dijstelberge vult aan: ‘Deze boekjes bieden een unieke inkijk in de wereld waarin de ideeën van de vroege verlichting zijn ontstaan en hoe die zich vervolgens verspreidden.’ Daarnaast zal het veel tijd kosten om de tekst goed te kunnen duiden. Zo beschrijft Walten onder andere een discussie op straat tussen twee predikanten. ‘Dan moet je ook uitzoeken om welke predikanten het gaat en wat ongeveer hun reputatie was
in die tijd,’ verklaart de masterstudent. Hij en zijn begeleider verwachten dat het standaardwerk Radicale Verlichting van de grote historicus Jonathan Israel ‘stevig aangepast’ herdrukt zal worden naar aanleiding van Waltens aantekeningen. ‘Het is namelijk een hele toevoeging op wat Israel al schreef over de Radicale Verlichting.’ De Verlichting ontstond volgens deze historicus sowieso al niet in achttiendeeeuws Frankrijk of Engeland, maar in de zeventiende-eeuwse Republiek. Belang voor het heden ‘Het was slechts een klein groepje dat ideeën had die we nu heel normaal vinden. Zij gingen de strijd aan met de dominees, daarvoor moet je sterk in je schoenen staan. Dergelijke figuren wilden hun ideeën verspreiden. En juist Walten heeft het allemaal goed weten op te schrijven, daarom is hij zo belangrijk,’ benadrukt Dijstelberge nog eens. ‘Hij was to the point, schreef met humor en voor een groot publiek.’ Promoveren op dit onderwerp, en dus de ‘rechtvaardiging van vier jaar lang poen ontvangen daarvoor,’ zit hem volgens Dijstelberge dan ook in het belang voor het heden. ‘Walten laat in wezen de wortels van onze volksaard zien. De befaamde Hollandse botheid werd ook toen al meer dan gecompenseerd door intelligentie, tolerantie en respect.’ yyy