41:59
recensie
Zwart is te gekleurd Door Joke de Wolf
Prinsessen zijn mooi, stiefmoeders gemeen, wolven boos en rozen rood. En net zoals de kaasetende Hollander en de Mexicaan met zijn sombrero, heeft ook de zwarte mens in de geschiedenis van de kinderliteratuur te kampen met hardnekkige clichés. luid / Het hoedenlooze moortjen uit / En spotte met zijn zwarte huid.’ Even verder worden ze daar gelukkig voor gestraft, maar niet echt op politiek correcte wijze: de drie kwajongens worden in de inktpot gedoopt, en zijn dan ook zwart. Dat was de straf. Ook de tien kleine negertjes waren zwart. In eerste instantie ging het Amerikaanse aftelliedje uit 1866 over Indianen, maar al snel werd de versie met de ‘negertjes’ een wereldwijd succes. Een aftelrijmpje met gezellig gruwelijke varianten (zo wordt er in een Amerikaanse versie eentje opgehangen, een ander hakt zichzelf doormidden) maar in Nederland bleef men braaf en vallen jongetjes alleen maar in de gracht of worden ze gestoken door een bij. De laatste uitgave, geïllustreerd door Rie Cramer, verscheen in Nederland in 1978. De schrijvers van Zwart zijn daar erg blij mee: ‘Veel kinderen lazen het boekje of zongen het liedje als een onschuldig vrolijk verhaal. Vaak op latere leeftijd, wanneer zij het boekje en de tekst nog eens goed bekeken, drong de absurde grofheid door.’ FOUTE ANNIE
Welke clichés bestaan er in de kinderliteratuur over negers? Het boek Zwart: Sambo, Tien kleine negertjes, PijpjeDrop, Pompernikkel en anderen, verschenen onder redactie van bijzonder UvA-hoogleraar illustraties Saskia de Bodt, in samenwerking met de Koninklijke Bibliotheek, zegt er antwoord op te geven. De auteurs, Jeroen Kapelle en Dirk Tang, onderzoeken de manier waarop de zwarte mens in Nederlandse ‘geïllustreerde boeken’ is weergegeven. In de praktijk zijn dat voornamelijk kinderboeken. Dat onderzoek levert om te beginnen een aantal leuke weetjes op. BEATLES
Zo is te lezen dat ‘Golliwog’ nog even de mascotte is geweest van de Beatles. Het uiterlijk van Golly is volgens Zwart gebaseerd op de negro minstrel doll, het stereotype van zwarte zangers: een grote bos zwart haar en rode lippen. Waarom de Beatles dan voor Golliwog kozen, wordt helaas niet verteld. Ook blijkt Moriaantje uit het bekende liedje een Duitse oorsprong te hebben. Al in 1844 schrijft de Duitser Heinrich Hoffmann een verhalenboekje dat in Nederland bekend werd als Struwelpeter. Het verhaaltje De geschiedenis van de zwarte jongens begint bekend: ‘Een moriaan zo zwart als roet, ging eenmaal wand’len, zonder hoed.’ Maar het vervolg is minder vrolijk; er komen drie witte jongetjes die uit zijn op kattenkwaad: ‘Het drietal jongens lachte
Het is niet de enige keer dat de schrijvers de geschiedenis terechtwijzen. Zo kunnen de illustraties van Sambo volgens Kapelle en Tang ook niet meer door de beugel. De Schotse Helen Bannerman bedacht het figuurtje tijdens haar verblijf in India. In het verhaal, dat ook vele varianten kent, ontmoet het zwarte jongetje Sambo tijdens een wandeling door het oerwoud tijgers. Hij moet ze steeds een van zijn juist gekregen kleren en speelgoed geven, anders eten de tijgers hem op. Uiteindelijk krijgen de tijgers ruzie, en rennen ze net zolang achter elkaar aan totdat ze tot boter smelten. De moeder van Sambo, Mambo, bakt pannenkoeken van die boter, Sambo eet er wel 169 op. Een absurd verhaal natuurlijk. Pratende tijgers die kleren afpakken en tot boter smelten en een jongetje dat onmogelijk veel pannenkoeken eet. Maar daar zal je Kapelle en Tang niet over horen. Nee, er is maar één punt waar de schrijvers het abso-luut niet mee eens kunnen zijn: ze vinden het verhaal controversieel ‘niet alleen omdat de plaatjes van een zwart jongetje met rode lippen racistisch werden gevonden, maar ook omdat het boekje geen rekening hield met het de Indiase situatie waar mensen er heel anders uitzien dan het zwarte jongetje in de originele versie van 1898.’ Zo. Dat is netjes gezegd. Of eigenlijk helemaal niet. Sinds wanneer mogen er geen zwarte jongetjes in India wonen? En bovendien, wat dan nog, de dierenbescherming zal ook geen
problemen maken vanwege de gesmolten tijgers, het is toch maar een onschuldig kinderverhaaltje? ‘Onschuldig’ komt in dit boek echter niet voor. Zelfs de grootste kinderboekenvriendin aller tijden, Annie M.G. Schmidt, krijgt ervan langs; ze noemde Sambo in haar Gouden Boekjes-bewerking uit 1954 ‘pik pik zwart.’ En nee, Jip en Janneke komen er goed vanaf, want ze worden niet genoemd – die zijn blijkbaar niet zwart. NEGERS ZIJN OOK MENSCHEN
Het boekje is rijk geïllustreerd en mooi vormgegeven, maar de weinige tekst staat helaas bol van geforceerde politiek correcte uitspraken. Uitspraken die het tegengestelde effect hebben en je je er als lezer bijna voor gaat schamen. Natuurlijk kunnen titels als Het groote negerboek en de karikaturen bij De lotgevallen van Pijpje Drop – het zoontje van vader en moeder Roetmop – tegenwoordig niet meer, maar dat betekent nog niet dat uitentreuren moet worden benadrukt dat zwarten ook mensen zijn en geen karikaturen en dat dit heel onjuist is. Het verschil tussen hedendaags onderzoek naar racisme en historische studie naar de beeldvorming van de zwarte mens is in het boekje zoekgeraakt, en dat is jammer. Zelfs schrijvers die in hun tijd worden bewonderd om hun respect en interesse voor andere volken, zoals bijvoorbeeld Nienke van Hichtum in haar boek Een Kaffersche heldin krijgt ervan langs omdat ze ‘Neger’ schrijft en ‘gevulde lippen.’ De lezer voelt zich bijna als het kleine meisje dat in het boekje Zwarte Sam of Een neger is ook een mensch uit 1896 de zwarte bediende Sam troost, hij is namelijk geslagen. ‘Wij zijn hier in een vrij land Sam! Hier is een neger ook een mensch!’ ‘Ik een mensch ben?’ roept Sam verwonderd. In plaats van al die morele opmerkingen hadden de schrijvers de beperkte ruimte beter kunnen gebruiken voor het bespreken en contextualiseren van meer van de vermakelijke en absurde kinderverhalen, daar zijn de illustraties veel te boeiend voor. Zwart is de precies zo geforceerd correcte tentoonstelling Black is beautiful achternagegaan. Het is te hopen dat die dikke saus van politieke correctheid voortaan apart van het (kunst-) historisch onderzoek geserveerd wordt, dan leven we allemaal nog lang en gelukkig. l Jeroen Kapelle en Dirk J. Tang. Zwart: Sambo, Tien kleine negertjes, PijpjeDrop, Pompernikkel en anderen. Uitgeverij d’ Jonge Hond, Harderwijk. €17,95.
Folia 09 | 19