Binas nask 1 en 2

BINAS

vmbo-kgt 2e editie

lnformatieboek voor NaSk 1 en NaSk 2

Samengesteld door een NVON-commissie J.T. Boer C.B. Giugie A. Niënkemper

Noordhoff Uitgevers

Omslagontwerp: Bloemvis Design en communicatie, Josée Jansen Ontwerp binnenwerk: Studio Dorèl/Josée Jansen, Groningen Omslagbeeld: Foto Natura/Picture Box Technisch tekenwerk: Grafisch Buro Sinke

f)

0 1 2 3 4 /14 13 12 11 10 © 2010 Noordhoff Uitgevers bv, Groningen/Houten, The Netherlands Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16h Auteurswet 1912 dient men de daarvoor verschuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Reprorecht (postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/reprorecht). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot Stichting PRO (Stichting Publicatieen Reproductierechten Organisatie, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro).

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise without prior written permission of the publisher.

ISBN 978-90-01-80069- 7

Register Algemeen Veel gebruikte waarden Omreken regels Vermenigvuldigingsfactoren Uit het Griekse alfabet Omtrek, oppervlakte en inhoud

NaSk 1 Enkele grootheden Beweging en kracht Geluid Vaste stoffen, vloeistoffen en gassen Energie Licht en beeld Elektriciteit Kleurcodes van weerstanden Elektrotechnische symbolen Gegevens van enkele vaste stoffen Gegevens van enkele vloeistoffen Gegevens van enkele gassen en dampen Rendementen bij energieomzettingen Verbrandingswarmte van enkele stoffen Luchtgeluid isolatiewaarden Isolatiewaarden van bouwelementen Doordringend vermogen van straling in enkele stoffen Golven die zich voortplanten met de lichtsnelheid Symbolen van de weerkaart Schaal van windsnelheden Luchtdruk en hoogte Voortplantingssnelheid van geluid in enkele stoffen Gehoorgevoeligheid Veroudering gehoorgevoeligheid Maximale blootstellingsduur Veiligheidspictogrammen Enkele isotopen

NaSk2 Lijst van atoomsoorten Periodiek systeem van de elementen Oplosbaarheid van zouten in water Zuur-base-indicatoren Samenstelling van legeringen Vlamkleuring Pictogrammen gevaarlijke stoffen Gevaarlijke chemicaliën Voorbeeld van een stroomschema en van een productieproces Naamgeving chemische stoffen Klein chemisch afval, groente-, fruit- en tuinafval en recycling Afbraaktijden De meest voorkomende E-nummers Danic+ar

Inhoud

Voorwoord Het informatieboek Binas vmbo-kgt NaSk 1 en NaSk 2, 2e editie is bestemd voor het voortgezet onderwijs in de kaderberoepsgerichte, gemengde en theoretische leerweg van het vmbo.

In deze herziene editie zijn verouderde tabellen aangepast en enkele nieuwe tabellen toegevoegd.

Deze tweede editie is door het CvE als hulpmiddel toegestaan bij de centrale examens natuur- en scheikunde vanaf 2013.

Dit boek zal, net als de eerdere editie, door docenten en leerlingen worden ervaren als een handig en onontbeerlijk naslagwerk dat wekelijks wordt gebruikt bij toetsen, bespreking van nieuwe leerstof en practica in het derde en vierde leerjaar van het vmbo.

Binas vmbo-kgt NaSk 1 en NaSk 2 bevat schema's met natuurkundige, scheikundige en algemeen natuurwetenschappelijke informatie. De inhoud is volledig geactualiseerd en nauwkeurig afgestemd op de vmbo-examenprogramma's van NaSk 1 en NaSk 2. Er is dankbaar gebruikgemaakt van de vele suggesties van docenten die dagelijks met Binas werken.

De schema's zijn uniek genummerd. De pagina's daarentegen zijn niet genummerd, om de nummers van de schema's niet te verwarren met paginacijfers.

De boeken worden inclusief een e-book licentie geleverd. Bij aanschaf van het boek krijgen de leerlingen de digitale variant er standaard bij. Voor vervolgjaren kan een jaarlijkse licentie worden aangeschaft.

Andere Binas-uitgaven zijn: • Binas vmbo-basis NaSk 1, 2e editie, voor de basisberoepsgerichte leerweg.

• Binas havo en vwo, 5e editie • Binas English edition, voor het tweetalig onderwijs en onderwijs in andere landen.

• Binas vmbo-kgt biologie1 • Binas vmbo-basis biologie1 • Binas online2 Alle Binas-boeken worden ondersteund met de internetsite www.binas.noordhoff.nl. Via deze site kunt u contact met ons opnemen voor vragen en opmerkingen of om eventuele correcties door te geven.

Op deze site vindt u ondermeer errata, kennismakingsopdrachten, examentrainingsopdrachten en een omnummertabel van Binas vmbo-kgt le editie naar Binas vmbo-kgt 2e editie.

Deze uitgave is op verzoek van het bestuur van de NYON ontwikkeld door een commissie waarin de secties natuurkunde, scheikunde en biologie zijn vertegenwoordigd.

De vaksecties van het CvE hebben richtlijnen en aanwijzingen gegeven.

Het bestuur verwacht dat deze uitgave een bijdrage zal leveren aan de doorgaande ontwikkeling van het onderwijs in de natuurwetenschappen.

Het bestuur van de Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen, de NYON.

1 De boeken voor biologie verschijnen in het voorjaar 2011.

2 Binas online is een e-book licentie voor docenten en is beschikbaar in de varianten havo/vwo 5e editie, vmbo-kgt en vmbo-basis le editie, of een combinatie daarvan.

Veel gebruikte waarden naam

symbool

afgeronde waarde

val versnelling

g

10 mls2 op aarde 1,6 mls2 op de maan 1,0 g/cm3 (water bij 277 K) 3,0 • 108 mis 343 mis in lucht bij 293 K

gmaan

dichtheid lichtsnelheid geluidssnelheid standaarddruk absolute temperatuur kamertemperatuur 1

p C

V geluid

Po T

0K=-273 °C

T

293 K= 20 °C

7t

3,14

Om rekenregels 1 m2 1 m3 1 dm3 1 cm3 lkWh 1 bar 1 hPa

= 1,0 • 104 cm2 = 1,0 • 106 cm3 =lL clmL = 3,6. 106 J =l,0•105Pa =lO0Pa

Vermen igvuld igi ngsf actoren factor

naam

symbool

betekenis

10-9 10-6 10-3 10-2 10-1

nano micro milli centi deci

n µ m

miljardste miljoenste duizendste honderste tiende

101 102 103 106 109 1012

deca hecto kilo mega giga tera

da h k

C

d

M G T

tien honderd duizend miljoen miljard biljoen

Uit het Griekse alfabet naam

groot

alpha A bèta B gamma r delta èta H

klein

naam

groot

klein

a

labda mu pl omega rho

A

À

ß y

ô Tl

M Il

7t

Q

(0

p

p

Omtrek, oppervlakte en inhoud Omtrek vierkant rechthoek parallellogram ruit driehoek cirkel

4•z 2·1+2·b 2·1+2·b 4•z 21t•r=1t•d Oppervlakte

vierkant rechthoek parallellogram ruit driehoek cirkel cilindermantel bol

z2 l•b b•h 0,5 • b • h 7t • r2 = 0,25 7t • d2 21t•r•h=1t•d•h 4 7t • r2 = 7t • d2 Inhoud

kubus balk prisma piramide kegel cilinder bol

z3 l•b•h G • h = oppervlakte grondvlak x hoogte

½· G •h G · h = 1t • r2 • h = 0,25 1t • d2 • h !n 3

•

r3 -ln - 6 ' d3

Enkele grootheden grootheid

symbool

eenheid

afkorting van de eenheid

activiteit (radioactiviteit) afgelegde weg arbeid bewegingsenergie capaciteit dichtheid druk

A s

becquerel meter joule joule ampère-uur gram per kubieke centimeter pascal millibar volt ampère ohm joule hertz decibel decibel joule newton meter per kelvin decibel kilogram newton meter vierkante meter joule becquerel

Bq m J J Ah g/cm3 Pa (=N/m2) mbar(= 100 Pa) V A Q

elektrische spanning elektrische stroom elektrische weerstand energie frequentie geluidsniveau geluidssterkte kinetische energie kracht lengte lineaire uitzettingscoëfficiënt luchtgeluidisolatiewaarde massa moment oppervlakte potentiële energie radioactiviteit rendement snelheid soortelijke warmte soortelijke weerstand temperatuur trillingstijd (periode) tijd toerental vermogen versnelling volume warmte warmtegeleidingscoëfficiënt warmtedoorgangscoëfficiënt zwaarte-energie

w Ek C

p p

u I R

E f

Lr Li Ek

F l

a R m M A

Er A

J Hz dB (A) dB J N m

1/K dB kg Nm m2 J Bq

Tf V C

p T T t n p a V Q À,

K

Ez

meter per seconde joule per gram per kelvin ohm vierkante millimeter per meter graad Celsius kelvin seconde seconde aantal omwentelingen per minuut watt meter per seconde kwadraat kubieke meter joule watt per meter kelvin watt per vierkante meter kelvin joule

mis J/(g. K) Q•mm2/m

oc K s s 1/min W(= J/s) m/s2 m3 J W/(m• K) W/(m2 • K) J

Beweging en kracht

1 beweging met constante snelheid 2 gemiddelde snelheid

Se -Sb=

V• t

of

S

=V• t

s v=-

-

Se -Sb v=--

t

t

V -Vb

3 versnelling

a=

4 éénparig versnelde beweging

Ve= Vb+

a• t

en

Se = Vb • t

5 éénparig vertraagde beweging

Ve= Vb-a• t

en

Se = Vb · t -

6 omtreksnelheid

v=

7 tandwieloverbrenging

n1 •

8 kracht

F=m•a

9 gewicht

Fa= m+g

e

t

+ 0,5 • a • t2 0,5 • a • t2

rc·d·n 60

d,

= n2 • d2

10 druk

F p=-

11 arbeid

W=F•s

12 vermogen

P=-

13 kinetische energie (bewegingsenergie)

Ek =

14 potentiële energie (zwaarte-energie)

Ep

15 moment

M=F•l

16 evenwichtsvoorwaarde

M1

en n, • z, = n2 • Z2 (z is het aantal tanden)

-

A

w t

0,5 • m • v2

=m•g•h

+

M2 +

... =

(E;

0 of

=

m • g • h)

Mlinksom = Mrechtsom

Geluid

1 geluidssnelheid

s

=t

Vgeluid

2 frequentie

f=-T1

3 trillingstijd

T=lf

Vaste stoffen, vloeistoffen en gassen m

1 dichtheid

p=-

2 Wet van Boyle

p • V = constant (bij constante Ten afgesloten hoeveelheid gas)

3 vloeistofdruk

p=p•h•g

v

Energie

1 opgenomen (afgestane) warmte 2 behoud van warmte

Qopgenomen

3 capaciteit

C=l • t

4 vermogen

P=E

5 rendement

11 = Paf Pap

X 100%

11 = Ear

X 100%

=

Qafgestaan

t

s;

Licht en beeld

1 terugkaatsingswet

Li=Lt

2 lenzenformule

-=-+-

3 lineaire vergroting

»: = ~

1

1

!

V

1 b

b

Elektriciteit

1 weerstand

R=U

2 vermogen

P= U» I

3 energie

E=P•t

4 draadweerstand

R=p·A

I

l

5 stroomvertakkingen 6 serieschakeling 1

1

1

e.

Ri

R2

flp

UP Us

7 parallelschakeling

-=-+-

8 transformator

-;;;=

of

9 vermogen bij ideale transformator

Kleurcodes van weerstanden

Waarden in Q ABD

T

---((ICI)---ABCDT

-<IIIlI)-

A/BIC

! ! ! ! ! ! ! ! "

•

zwart bruin rood oranje geel groen blauw paars grijs wit

l

kool- of metaalweerstanden

D

0 1

2 3 4

5 6 7

8 9

! ! ! ! ! ! !

zwart bruin rood oranje geel groen blauw

n=

T

0

! ! ! ![2J

1

2 3 4

5 6

A: B: C: D: T:

eerste cijfer tweede cijfer derde cijfer vermenigvuldigen met 1011 tolerantie

bruin rood goud zilver geen kleur

± ± ± ± ±

1% 2% 5% 10% 20%

R

Elektrotechnische symbolen symbool omschrijving

symbool omschrijving

draad zonder weerstand

---0-

voltmeter

-+-+-

kruisende draden (niet elektrisch verbonden)

-<§>-

kilowattuurmeter

-®-

elektromotor

_____rm_

spoel

~

variabele weerstand

_____rm_

spoel met kern

--c::::::J-

weerstand

l.,.,.,._..,J

rvvv-i

transformator

---ó--

spanningsdeler

...

aardverbinding

_j_

-

71-::--~~

snijdende draden ( elektrisch verbonden)

\\

-c::J-

~

LDR (lichtgevoelige weerstand) NTC ( weerstand met negatieve temperatuurcoëfficiënt)

massaverbinding

E3

smeltveiligheid

element, batterij spanningsbron

~

¢J

zoemer luidspreker

gelijkspanning, gelijkstroom wisselspanning, wisselstroom gelijkspanning (-stroom) en wisselspanning (-stroom) mogelijk

-----

~0--

_l_ -0

0--

~ 0--

)(

*

diode

---4-

LED (licht uitzendende diode)

-<

transistor

-H-

condensator

¢

relais

--0---

reedcontact

"

dubbele isolatie

schakelaar drukschakelaar wisselschakelaar lichtpunt

----0---

( signaal )lamp

--©-

dynamo (generator)

---@-

ampèremeter

-1

aardlekschakelaar

Gegevens van enkele vaste stoffen Als een waarde binnen een interval kan liggen, is steeds het midden van het interval genomen.

dichtheid bij kamertemperatuur

aluminium baksteen beton chroom constantaan diamant glas goud grafiet graniet hout - eikenhout -vurenhout keukenzout koper lood magnesium messing nikkel paraffine plexiglas porselein rubber staal suiker tin ijs (269 K) ijzer zilver zink

smeltpunt

smeltwarmte

soortelijke warmte

soortelijke weerstand bij kamertemperatuur Q,mm 2/m

g/cm 3

K

Jig

J/(g. K)

2,70 1,80 2,3 7,19 8,90 3,52 2,60 19,30 2,25 2,70 0,78 0,58 2,17 8,96 11,35 1,74 8,50 8,90 0,85 1,20 2,40 1,2 7,80 1,58 7,28 0,92 7,87 10,50 7,13

933

397

2180 1540 >3800

280 17000

1337 3823

66 17000

1081 1356 601 922 1170 1726 325

500 205 25 368

0,88 0,75 0,99 0,45 0,41 0,49 0,84 0,129 0,69 0,82 2,39 2,72 0,88 0,387 0,128 1,026 0,38 0,46 2,9 1,5 0,8 1,5 0,46 1,2 0,22 2,2 0,46 0,24 0,386

310 147

1900 1780 458 505 273 1808 1234 693

56 59 334 276 105 107

0,027

0,130 0,450

0,022 10,0

0,017 0,210 0,6 0,078

0,105 0,016 0,062

Gegevens van enkele vloeistoffen

alcohol (ethanol) benzine ether kwik melk olijfolie petroleum spiritus* stookolie water (277 K) zeewater zwavelzuur

dichtheid bij kamertemperatuur

smeltpunt, stolpunt

smeltwarmte

soortelijke warmte bij kamertemperatuur

kookpunt

glcm 3

K

Jig

Jl(g X K)

K

0,80 0,72 0,71 13,5 1,02 - 1,04 0,92 0,79 0,84 0,95 1,00 1,02 1,84

159 123 157 234 272

105

2,43 2,1 2,3 0,14 3,9 1,65 2,14

351

115 12 92

203 183 273 270 284

334 334

4,18 3,93 1,38

308 630 373 570 423 351 373 603

* De samenstelling van brandspiritus is meestal: 85% ethanol, 10% water, 3% methanol, 1 % aceton en 1 % pyridine ( een geurstof), plus een blauwe kleurstof. ,.

Gegevens van enkele gassen en dampen dichtheid bij kamertemperatuur

smeltpunt, P =t»

verdampingswarmte

soortelijke warmte bij kamertemperatuur

K

Jig

Jl(g X K)

P =po kglm3 aardgas ammoniak chloor fluor helium koolstofdioxide koolstofmono-oxide lucht ozon neon propaan stikstof waterdamp waterstof zuurstof zwaveldioxide

0,833 0,77 3,21 1,70 0,178 1,986 1,25 1,293 2:22 0,90 2,02 1,25 0,598 0,090 1,43 2,93

195 172 54 1,5 195 74 60 80 25 86 63 273 14 54 200

1,39 0,29 0,17 0,021 0,57 0,21 0,21 0,25 0,51 0,43 0,20 2,26 0,45 0,21 0,39

1,9 2,06 20,49 0,82 5,1 0,82 1,05 1,00 0,79 2,21 1,53 1,04 2,0 14,3 0,92 0,64

kookpunt P =t»

K

240 239 85 4,2 82 80 161 112 231 77 373 20,3 90 263

Rendementen bij energieomzettingen

stoomketel gloeilamp generator zonnecollector (silicium) tl-buis (dik) windkrachtcentrale motor (bromfiets) mens halogeenlamp benzinemotor (auto) kerncentrale dieselmotor conventionele krachtcentrale raketmotor led lamp zonnecollector (vlakke plaat) sl-lamp tl-buis (dun) elektrische kookplaat centrale-verwarmingsketel dynamo verbeterd-rendementsketel gasfornuis elektromotor elektrisch fornuis batterij waterkrachtcentrale hoog-rendementsketel

a b c d e f g h

a b C

f b d a a b a

20

-

Rl

chemische energie ----t elektrische energie ----t chemische energie ----t bewegingsenergie ----t chemische energie ----t stralingsenergie ----t elektrische energie ----t elektrische energie ----t

bewegingsenergie lichtenergie elektrische energie elektrische energie warmte-energie elektrische energie warmte-energie bewegingsenergie

30 30

C

a

35

C

a b f b b g e d e e h g C

d e

0

20

40

60

80

100 %

Verbrandingswarmte van enkele stoffen

Voorbeeld: bij volledige verbranding van 1 gram hout komt 16 000 J energie (warmte) vrij. brandstof

verbrandingswarmte

Vaste stoffen hout ( droog) steenkool

Jig

Vloeistoffen (T = 293 K) benzine dieselolie petroleum spiritus

J/cm 3 33 000 36000 32000 18 000

Gassen (T = 273 K, p = 1,0 • 10 5 Pa) aardgas butaan methaan propaan waterstof

J/cm 3 32 ·

16000 29000

120,7 35,8 93,8 10,8

Luchtgeluid isolatiewaarden R (laboratoriumsituatie) en dB(A)-waarden van enkele constructies (voor standaardspectrum wegverkeersgeluid).

Luchtgeluidisolatie R( dB) bij middenfrequentie ( Hz) constructie

125

250

500

1000

2000

dB(A)

Enkel glas 4mm 8mm

19 23

23 26

26 30

30 32

32 28

27 29

Dubbel glas 4-6-4mm 4-100-4mm

22 24

23 32

23 40

32 48

35 50

26 36

Gasgevuld dubbel glas 5-9-8 mm

24

22

32

39

39

30

Spouwmuur: spouw 40-65 mm 160kg/m 2 400kg/m 2

36 41

40 46

43 52

50 59

57 64

44 51

Isolatiewaarden van bouwelementen

k-waarden ( warmtedoorgangscoëfficiënt) W/(m 2, K)

W/(m 2, K) glas raam: • enkel glas • dubbelglas, 8 mm spouw hoogrendementsglas, bij 15 mm spouw raam, hoogrendementsglas hoogrendementsglas: • met hardhouten venster • met aluminium venster • met kunststof venster raam, glas met thermisch gas glas met thermisch gas: • -met hardhouten venster • met aluminium venster • met kunststof venster

5,7 3,5

0,60 0,35 0,72 0,45 0,79 0,50

1,1 1,7 1,9 1,7 1,5 2,0 2,2 2,0

gevels: buitendeur, massief hout

3,5

binnenmuur: • halfsteens, kalkzand • steens, kalkzand

7,1 3,8

buitenmuur: • halfsteens, kalkzarid

12,5

buitenspouwmuur: • tweemaal halfsteens, kalkzand • half- en heelsteens, kalkzand

partieel gevulde spouwmuur: • 30 mm PIR- of PUR-schuim • 60 mm PIR- of PUR-schuim • 30 mm PS-schuim • 60 mm PS-schuim • 30 mm minerale wol • 60 mm minerale wol

pannendak: • enkel houten beschot, 17 mm 4,5 • dubbel houten beschot, 2 x 17 mm 2,0 pannendak met isolatie, op dakbeschot: 0,60 • 40 mm PIR- of PUR-schuim 0,73 • 40 mm PS-schuim 0,79 • 40 mm minerale wol pannendak met isolatie, onder dakbeschot: • 40 mm PS-schuim • 40 mm minerale wol

0,67 0,75

pannendak met isolatie en spouw: • 40 mm PS-schuim • 40 mm minerale wol

0,61 0,67

2, 7 2,0

À-waarden ( warmtegeleidingscoëfficiënt) W/(m•K) gevelmetselwerk (direct blootgesteld aan regen) ander baksteenmetselwerk metselwerk van kalkzandsteen cellenbeton gips glaswol en steenwol spaanplaat

1,0 0,70 0,90 0,20 0,18 0,04 0,17

Doordringend vermogen van straling in enkele stoffen

aluminium

lood

beton

Golven die zich voortplanten met de lichtsnelheid

rood

oranje

geel

groen

blauw

violet

Symbolen van de weerkaart

I.

1 Hogedrukgebieden (H) en lagedrukgebieden (L)

2 Isobaren: lijnen die de plaatsen verbinden waar de druk gelijk is. De druk wordt aangegeven in hPa.

3 Koufront: scheiding tussen koude en warme lucht.

De richting waarin het zich beweegt wordt aangegeven met de driehoekjes.

4 Warmtefront: scheiding tussen warme en koude lucht. De richting waarin het zich beweegt wordt aangegeven met de halve schijfjes.

5 Windsnelheid en windrichting.

Richting: de richting naar het cirkeltje toe.

Snelheid: • windstil __/// • 60km/uur • lükm/uur __/ _j/// • 80km/uur • 20km/uur __/ • 40km/uur ~ • lO0km/uur _!

0

6 Regenval in de laatste 24 uur: • minder dan 25 mm ~ • meer dan 25 mm ~ 7 Bewolking: in het cirkeltje (plaats van het station) wordt aangegeven hoeveel bewolking er is.

• onbewolkt Ü • zwaar bewolkt • licht bewolkt ~ • geheel bewolkt • • half bewolkt ()

'it

. .r

..... ~

8 Tekens bij het station: • mist • motregen • regen • sneeuw

'•

*

• • • •

hagel bui weerlicht onweer

.....

.... ~ ~

Schaal van windsnelheden windsterkte volgens Beaufort

gemiddelde windsnelheid op 10 m hoogte boven zeeniveau ( KNMI)

mis

omschrijving

toelichting rook stijgt (vrijwel) recht omhoog rookpluimen geven windrichting aan bladeren en windvanen bewegen bladeren en twijgen bewegen voortdurend kleine takken beginnen te bewegen - stof en papier dwarrelt op takken met bladeren bewegen grote takken bewegen wind fluit en zoemt bomen bewegen wind is hinderlijk twijgen breken af lopen wordt moeilijk weinig schade dakpannen waaien af veel schade ontwortelde bomen heel veel schade ernstige verwoesting

0

0

windstil

1

0-3

zwakke wind

3-8

matige wind

5

8-11

vrij krachtige wind

6

11-14

krachtige wind

7

14-17

harde wind

8

17-20

stormachtige wind

9

20-24

storm

10

24-28

zware storm

11 12 13 14 15 16-17

28-32 32-37 37-41 41-46 46-51 ~51

zeer zware storm orkaan orkaan orkaan orkaan orkaan

2 3 4

totale verwoesting

Luchtdruk en hoogte

A

c:I

A-.

..c::

.....

1100

c::

-!:è

~ 1:1 ~ I.)

1000

<I\.

'\ \..

900

\~

;::::

~

800

"

700 600

~

'\ "-. ~

500 400

'

~~

~ ""I

~ .....

300

~~ ~ ll...._

200

~~ ~~

100 0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

hoogte in km >

Voortplantingssnelheid van geluid in enkele stoffen (T= 293 K)

stof

Vaste stoffen aluminium beton glas kurk steen ijs (T = 269 K) ijzer

voortplantingssnelheid mis

5080 4300 4300 500 3600 3280 5100

stof

voortplantingssnelheid mis

Vloeistoffen olie water zeewater

1500 1480 1510

Gassen aardgas koolstofdioxide lucht lucht waterstof

430 259 343 340 (bij 288 K) 1280

Gehoorgevoeligheid geluidsniveau omschrijving in dB

zone

0 10

gehoordrempel normale ademhaling, vallend blad net hoorbaar 20 boomblaadjes in de wind; fluisteren op 1,5 m afstand 30 leeszaal bibliotheek; zacht gefluister op 5 m erg stil afstand 40 huiskamer; slaapkamer; rustige woonbuurt; stil zacht geroezemoes in een klas 50 licht autoverkeer op 30 m afstand; koelkast; rustig gesprek; zachte muziek rustig 55 koffiezetapparaat; elektrische tandenborstel 60 airconditioning; wasmachine; wasdroger; dichtbij hard roepen; pianospel; straaljager op 6000 m indringend hoogte 70 verkeer op de snelweg; elektrisch scheerapparaat; stofzuiger; geluid van hard storend bij staande tv; auto op 15 m afstand telefoneren 75 elektrische mixer; druk restaurant; straaljager op 3000 m hoogte 80 wekkeralarm op 0, 7 m afstand; haardroger; zwaar verkeer op 15 m afstand; pneumatisch hinderlijk gereedschap op 15 m afstand 85 bromfietser dichtbij; straaljager op 1500 m :;.: ~--~~~di""'~ zeer hinderlijk; hoogte; geluid van vliegtuig door de 11 geluidsbarrière \~ "" gehoorbeschadiging na 8 uur aanhoren 90 zware vrachtwagen op 15 m afstand; druk van dit geluid stadsverkeer; passerende motorfiets; kleine f------,f--l_ uc_h_t_co _m --'--p_re_s_so_r ______, geváarlijk gelwid; f----------, 95 elektrische drilboor; op de snelweg rijden met kans op gehooropen dak; viool; straaljager op 600 m hoogte beschadiging 100 mp3-speler voluit spelend; metro; machine ·( · · ·· ' zeer luid in fabriek; boombox; in de auto op drukke ,,\ snelweg; straaljager op 300 m hoogte 105 sneeuwblazer; helikopter op 30 m hoogte; roffel op grote trom; straaljager op 150 m hoogte 110 heimachine; rockconcert disco; drukke videospelhal; hard spelende radio of hifi; · extreem luid straaljager op 90 m hoogte 115 krijsende trein- en metrowielen 120 luidste menselijke stem; autoclaxon op 1 m afstand; startend vliegtuig op 70 m afstand; kettingzaag; sirene van ambulance; gejuich in een voetbalstadion extreem luid 125 hifi in de auto (normale installatie); piek van symfonie-orkest 130 donderslag; luchtalarm; stock-car race 135 sommige luide speelgoedpiepbeestjes pijngrens 140 luchtalarmsirene van dichtbij; vliegtuigen op vliegdekschip; straalvliegtuig op 300 m hoogte 150 startend straalvliegtuig van dichtbij; voetzoeker; knallen van een ballon; piek van rockconcert 160 vuurwerk op 1,5 m afstand; geweerschot pijngrens 170 schot van krachtig hagelgeweer 180 raketlanceerplatform onherstelbare gehoorschade 194 raket (geluidsdruk is 100 kPa) 4

- "'"' '"~ "'~ ·

Veroudering gehoorgevoeligheid Bij het ouder worden neemt de gevoeligheid van het oor a~.

leeftijd

JO00Hz

3000Hz

6000Hz

12 000Hz

30 jaar

1 dB

2dB

4dB

8dB

40 jaar

3 dB

5 dB

9 dB

20dB

50 jaar

5 dB

8dB

16 dB

40dB

60 jaar

8 dB

13 dB

24dB

66dB

De gemiddelde afname van het gehoorvermogen als functie van de leeftijd.

Maximale blootstellingsduur Bij dagelijkse blootstelling is het verstandig vanaf 80 dB altijd geluidsbeschermers te dragen en vanaf 90 dB goede oordoppen.

Gehoorbeschadiging is meestal cumulatief, dus elke beschadiging telt op bij de al aanwezige beschadiging.

geluidssterkte in dB

tijd*

tot 80 dB

onbeperkt

85-90

8 uur

92

6 uur

95

4 uur

97

3 uur

100

2 uur

102

1,5 uur

105

1 uur

110

30 min.

115

15 min.

120

7,5 min.

130

3,5 min.

boven 135 dB

0min.

* Bij tijd is aangegeven hoelang je oren maximaal het geluid kunnen verdragen.

Veiligheidspictogrammen Gebod Moet! oogbescherming handenwassen verplicht verplicht

gelaatsbescherming verplicht

gehoorbescherming verplicht

veiligheidshelm verplicht

gsm-toestellen verboden

niet aanraken, behuizing onder spanning

verboden met water te blussen

Verbod Mag niet! roken verboden

vuur, open vlam en roken verboden

Waarschuwing Opgelet! niet mengen

ontvlambaar

corrosief

giftig

explosief

irriterend sensibiliserend schadelijk

oxiderend

gassen onder druk

lange termijn gezondheidsgevaarlijk

gevaarlijk voor waterrijk milieu

ogen spoelen

veiligheidsdouche

blusdeken

blusslang

Redding Veilige weg in geval van nood vluchtweg

(nood)uitgang

eerste hulp

na Brandpreventie Brandbestrijding als er brand is brandmelder

telefoon voor brandalarm

blusapparaat

!

Enkele isotopen

stof

symbool

massagetal

aantal protonen

waterstof deuterium tritium helium koolstof koolstof stikstof stikstof zuurstof natrium natrium magnesium aluminium aluminium zwavel chloor chloor chroom ijzer ijzer nikkel koper koper zink zilver zilver tin tin jood jood wolfraam goud kwik lood lood uranium uranium plutonium plutonium

H H-2 H-3 He C C-14 N N-13 0 Na Na-22 Mg Al l}l-28 S. Cl Cl-37 Cr Fe Fe-59 Ni c;u Cu-64 Zn Ag Ag-110 Sn Sn-121 I I-131

1 2 3 4 12 14 14 13 16 23 22 24 27 28 32 35 37 52 56 59 58 63 64 64 107 110 120 121 127 131 184 197 202 208 209 235 238 239 241

1 1 1 2 6 6 7 7 8 11 11 12 13 13 16 17 17 24 26 26 28 29 29 30 47 47 50 50 53 53 74 79 80 82 82 92 92 94 94

w Au Hg Pb Pb-209 U-235 U-238 Pu-239 Pu-241

aantal neutronen

1 2 2 6 8 7 6 8 12 11 12 14 15 16 18 20 28 30 33 30 34 35 34 60 63 70 71 74 78 110 118 122 126 127 143 146 145 147

halfwaardetijd

straling

12,3 j

ß

5730j

ß

9,7min

ß

2,6j

ß;y

2,4min

ß, 'Y

45 dg

ß, 'Y

12,7u

ß

24sec

ß

22,7u

ß

8,0dg

ß,y

3,3u 7,04 • 10 8 j 4,47. 109 j 2,4 • 10 4 j 14j

ß

ex ex, 'Y ex, 'Y ex, ß

Lijst van atoomsoorten symbool

atoomnummer

relatieve atoommassa

symbool

atoomnummer

relatieve atoommassa

100

257

actinium aluminium

Ac

89

227

fermium

Fm

Al Arn

13 95

27,0 243

fluor

americium

F p

9 15

31,0

antimoon

Sb Ar

51

121,8

Fr

18

39,9

87 64

223 157,3

33

74,9

31 32

69,7 72,6

argon

fosfor francium gadolinium gallium

Gd

19,0

arseen

As

astaat

At

85

210

germanium

Ge

barium berkelium

Ba

56

137,3

goud

Au

79

197,0

Bk

247

hafnium

beryllium

97 4

9,0 209,0

hassium

Hf Hs

72 108

178,5 '265

helium

He

2

4,0

holmium ijzer

Ho Fe

67 26

164,9 55,8

indium

In

49

114,8

iridium

Ir I

77

192,2

53

K

19 27

126,9 39,1

bismut

Be Bi

bohrium

Bh

boor broom

B

5

264 10,8

Br

79,9 112,4 40,1

83 107

cadmium

Cd

35 48

calcium californium

Ca

20

Cf

98

251

cerium

Ce

58

cesium chloor

Cs Cl

chroom

jood

Ga

140,1

kalium kobalt

Co

55 17

132,9

koolstof

C

35,5

koper

Cu

6 29

Cr

24

52,0

36

83,8

Cm

96

247

krypton kwik

Kr

curium

Hg

80

200,6

darmstadtium

Ds

110

271

lanthaan

La

57

dubnium

Db

105

262

lawrencium

Lr

103

138,9 257

dysprosium

Dy

66

162,5

lithium

Li

3

einsteinium

Es

252

lood

Pb

82

erbium

Er

99 68

167,3

lutetium

Lu

71

europium

Eu

63

152,0

magnesium

Mg

12

58,9 12,0 63,5

6,9 207,2 175,0 24,3

#

vervolg

Lijst van atoomsoorten !

symbool

atoomnummer

mangaan

Mn

25

meitnerium mendelevium

Mt

109

Md

101

symbool

relatieve atoommassa 54,9 268 257

atoomnummer

relatieve atoommassa 45,0

scandium

Sc

21

seaborgium

Sg

seleen

Se

106 34 14

79,0 28,1

263

molybdeen

Mo

42

95,9

silicium

Si

natrium neodymium

Na

11

23,0

N

7

14,0

Nd

144,2

Sr

38

87,6

neon

tantaal

Ta

73

180,9

neptunium

Ne Np

60 10

stikstof strontium·

93

237

technetium

Tc

43

nikkel

Ni

28

58,7

telluur

Te

52

97 127,6

niobium

Nb

41

92,9

terbium

Tb

65

158,9

nobelium

No

102

255

thallium

Tl

81

204,4

osmium palladium

Os

76

190,2

thorium

Th

90

232,0

69

168,9

50 22

118,7 271 238,0

20,2

Pd

46

106,4

thulium

Tm

platina plutonium

Pt

78

195,1

tin

Sn

Pu

94

244

Ti

polonium

Po

84

209

titaan ununnillium

praseodymium

Pr

59

140,9

uraan vanadium

u

110 92

V

23

50,9

Uun

47,9

promethium

Pm

61

145

protactinium

Pa

91

231

waterstof

H

1

1,0

radium

Ra

88

226

wolfraam

w

74

183,9

radon

Rn

86

xenon

Xe

54

131,3

renium

Re

75

222 186,2

ytterbium

Yb

70

173,0

rhodium

Rh

45.

102,9

yttrium

y

88,9

roentgenium

Rg

111

zilver

Ag

107,9

rubidium

Rb

37

272 85,5

39 47

zink

Zn

30

65,4

ruthenium

Ru

44

101,1

zirkonium

Zr

40

91,2 16,0 32,1

rutherfordium

Rf

104

samarium

Sm

62

259

zuurstof

0

8

150,4

zwavel

s

16

Periodiek systeem van de elementen

Voorbeeld: symbool

naam + atoomnummer relatieve atoommassa ~ metalen

EJ niet-metalen groep 2

3

Lanthaniden

Ce cerium 58 140,1

Pr Sm Nd Pm praseodymium 59 neodymium 60 promethium 6 I samarium 62 140,9 144,2 150,4 145

Actiniden

Th thorium 90 232,0

Pa u protactinium 91 uraan 92 231 238,0

Np neptunium 93 237

Pu

plutonium 94 244

vervolg

#

Eu europium 63 152,0

Gd Tb gadolinium 64 terbium 65 157,3 158,9

Dy Ho dysprosium 66 holmium67 162,5 164,9

Am

Cm

Cf

americium 95 243

curium 96 247

Bk berkelium 97 247

Es

Er

Tm

Yb

Lu

erbium68 167,3

thulium69 168,9

ytterbium 70 173,0

lutetium 71 175,0

Fm

Md

californium 98 einsteinium 99 fermium 100 257 251 252

No mendelevium 10 I nobelium 102 257 255

Lr lawrencium 103 257

Oplosbaarheid van zouten in water OHAg+ AP+ Ba2+ Ca2+ Cu2+ Fe2+ Fe3+ Hg2+ K+ Mg2+ Na+ NH4+ Pb2+ Sn2+ Zn2+

s g m s s s

02-

c1-

Br-

1-

p-

s2-

NQ3-

co>

SO/-

POl-

s s

s g g g g g g g g g g g m g g

s g g g g g g m g g g g m g g

s g g g

g g m s g m m

s

g g g g g g g g g g g g g

s

m g s m g g g

s s s s s s s s g s g

s s s s

g s g

s

s s s

s s s

g = goed oplosbaar m = matig oplosbaar s = slecht oplosbaar - = bestaat niet of reageert met water

g s g g g g s g g

g s g g m g g

m m s s s s g s g s s s

g

s s s s s g s g s s

g g g g s g g

s s s

Zuur-base-indicatoren

thymolblauw dimethylgeel methyl-

methylrood broomfenolrood lakmoes broomthymolblauw fenolrood fenolftaleïen rodekoolsap

14

10

pH-+

~ omslagtraject

Samenstelling van legeringen legering

samenstellende metalen

enkele toepassingen

amalgaam brons duraluminium messing nieuw zilver nordic gold roestvast staal

kwik met ander metaal koperen tin aluminium, koper en magnesium koper en zink koper, nikkel, zink en ijzer koper, aluminium, zink en tin ijzer en chroom ( of nikkel) en koolstof (= niet-metaal) tin en lood ijzer, mangaan en koolstof (= niet-metaal)

zilveramalgaam om tanden en kiezen te vullen munten, beelden, kerkklokken kookpannen, in de vliegtuigindustrie waterkranen tafelbestek eurocenten (10, 20 en 50) tafelbestek, machineonderdelen

soldeer staal

metalen solderen fietsframes, staalbalken, in de autoindustrie

Vlam kleuring

Vluchtige verbindingen (onder andere chloriden) kunnen een kleurloze vlam een karakteristieke kleur geven. De te onderzoeken stof wordt dan gemengd met geconcentreerd zoutzuur en op een platinadraad in de vlam gebracht.

Je kunt dan onderstaande vlamkleuringen zien.

barium

calcium

kalium

koper

lood

natrium

tin

zink

metaal

vlamkleuring

barium

geelgroen

calcium

steenrood

kalium

zwak violet

koper

groen

lood

zwak blauw

natrium

geel

tin

blauwpaars

zink

helderblauw

Pictogrammen gevaarlijke stoffen Etiketteringssysteem volgens Europese richtlijnen, op verpakkingen, bij gebruik, bij opslag en bij vervoer van gevaarlijke stoffen.

gebruik

opslag

transport

explosief

ontvlambaar

oxiderend

gassen onder druk

corrosief

giftig

irriterend, sensibiliserend schadelijk

op lange termijn gezondheidsgevaarlijk

gevaarlijk voor waterrijk milieu

Gevaarlijke chemicaliën

Uitgebreide gegevens staan op de Chemiekaarten van het Veiligheidsinstituut, Amsterdam. ~ ~ ~ ~ ~ È ..... ~ ~ 13 ~ ~ ~ "" ..t:)

~ ~ .§ ~ ~

0-0

- -··-~ ~ Ili

Ili

~ ..... ~ ~ ~ ..... ;à: s:! ü '->Ili I

benzine boor en boorverbindingen broom butanolen calcium calciumoxide carbid [ calciumacety lide]

chloor chloroform [trichloormethaan] chroom(VI)oxide

.,,-

~ e<, s:! ~ ;,. s:!

Ili

~ ~ ~

·-i::

~ ..t:)

Ili

e<, e<,

~ s:!

Ili

;à:

.::;

.::;

..t:)

..t:)

=~ =~

s:!

Ili e<, C s:!

Ili

~ ~ ~

:...

C C ;,.

:...

~ ~ Ili ~ ·;;; ~ ~ Ili

'ê> ~Ili

~ 7:: ~ ~ ;,.

"'s;j

e<,

..t:)

I

het meest opmerkelijke gevaaraspect

bijzonderheden/hoe te handelen bij ongelukken

$ e<,

! !

! !

! !

! !

!

!

!

!

zeer brandbaar gevaarlijke dampen explosiegevaar

25 0,7

! ! !

! ! !

! ! !

! !

gevaarlijke dampen bijtend

30

!

!

!

!

!

! ! ! ! ! ! !

!

! ! ! ! !

! ! ! ! ! ! !

kankerverwekkend explosiegevaar

! ! ! !

explosiegevaar

3

!

!

!

!

zeer giftig

240

! !

! !

! !

! !

gevaarlijke dampen explosief met sterke basen bijtend bij veel reacties kans op brand of explosie

s:!

C '->

1780 18

ammoniumnitraat

ammoniumsulfide azijnzuur [ethaanzuur] barium en bariumverbindingen (behalve BaS04) benzeen

~

.g

-~ $

~ aceton [propanon] ammonia, ammoniak

'ê> ..... "' 'ê>

0,7 300 5

e<,

e<,

Ili

s:!

~

explosief met halogenen, kwik of zilver(I)oxide explosief in gesmolten toestand of met organische stoffen

niet gebruiken als andere stoffen mogelijk zijn

gevaarlijke dampen gevaarlijke dampen brandgevaar branden blussen met zand branden blussen met zand; met water ontstaat het zeer brandbare acetyleen explosief met waterstof, acetyleen of ammoniak

ver

~ ....

~

"'

<:::! ..t:,

~

~

<:::!

~

i.:!

....

<:::! <:::!

~ <..i

<:::! <:::!

....,

~~

:::!

.§ ~ ~

0()

-

~ ~ '~ ·~ ~ -~ .... <:::! ~ <:::! .... ~ i.:!

0 ~<..ii.:! ~

1

0 <..i

~ ~ <->" <:::!

00 i.:! <:::! ;::,.

i.:!

~ ~ ~

i.:!

~ ~ ..t:, ~

~ ~ i.:! ~

i.. <:::! <:::! ;::,.

i..

het meest opmerkelijke gevaaraspect

~ ~

"<:::!

00 ·~ -"<:::!~ ~·~:::! ~0"'

$

$

~ ~

~ ~ ~ ~ ~ ~ i.:! ~ ..t:,

<:::!

i.:!

~ ~

0 0

=~

~

-~

<:::!

.is

.s

..t:,

..t:,

:~

-~ 00

00

;::,.

1::

00

ethanol (ethylalcohol, alcohol)

1900

!

!

!

!

verslavingsgevaar

ether [ethoxyethaan]

1200

!

!

!

!

explosiegevaar

fluor

2

!

!

!

zeer giftig

fluoriden (oplosbare) formaldehyde [methanal], (formaline) fosfor (rood) fosfor (wit)

2,5

!

!

!

1,5

!

!

!

!

! ! !

bijtend

0,1

! ! !

1 1 1

! ! !

! ! !

! ! !

kalium

!

!

!

!

zeer brandbaar

kaliumcarbonaat kaliumchloraat

! !

! !

! !

!

explosiegevaar

! !

! !

! ! !

fosforpentoxide [difosforpentaoxide] fosforzuur jood

kaliumhydroxide, kaliloog kaliumpermanganaat

2 1

bijzonderheden/hoe te handelen bij ongelukken

vaak gemengd met het zeer giftige methanol (methylalcohol) verdampt zeer snel en de damp is met zuurstof (lucht) explosief; vloeistof na lang staan ook explosief reageert heftig met vele stoffen, onder andere met waterstof

uiterst brandbaar

kan spontaan aan de lucht ontbranden; onder water bewaren

bijtend bijtend

reageert heftig met water

bijtend bijtend

vormt met ammoniak explosieve verbindingen branden blussen met zand; onder petroleum bewaren explosief door verhitting; gemengd met zwavel, fosfor en andere oxideerbare stoffen explosief bij stoten of wrijven explosief met vele stoffen onder andere met geconcentreerd zwavelzuur

#

vervolg

Gevaarlijke chemicaliën

~

~ ....

:§Jo;;

~

"'

C::l

C::l C::l

È

C::l C::l

....

i3~

~

C::l C::l ""'

.§ ~

s:~

~

- -··-<:Il

~

C::l C::l

~ I

u ~ koolstofdioxide koolstofmono-oxide koperzouten kwik kwikverbindingen (oplosbare) lood en loodverbindingen magnesium

.:!

~ ~ c.;C::l

C()

.:!

C::l ;:..

.:!

.:!

~ ~ ~ <:Il

C()

s: "1:::l-~.:!

<:Il

....<:Il .....:!~

~ C::l .5 ::::, ~

(.)

C()

.:!

$

-~ $

C()

C()

<:Il

<:::) (.)

9000 55

0,05

<:Il

~ .5 :::::;, ~

! !

<:Il

C() <:::)

.:!

<:Il

~ ~ ~

:...

<:::) <:::)

;:..

~

1::

C::l C::l

;:.. <:Il

C()

;:.. <:Il

~ -~ <:::)

~~ ~ ~ ~ <:Il

'"l:l

.:!

~ ~

! ! !

het meest opmerkelijke gevaaraspect

!

! ! !

:...

C::l C::l

!

giftig

uiterst giftig

! ! ! ! ! ! ! ! !

!

zeer giftig zeer giftig uiterst brandbaar

natrium

!

!

!

!

zeer brandbaar

natriumcarbonaat natriumhydroxide, (natronloog) nitraten

!

!

!

! ! ! !

! !

!

bijtend explosiegevaar

! ! ! ! ! ! !

!

organische halogeenverbindingen ozon petroleum salpeterzuur

0,05 0,15

2

0,2 500 5

! !

waterstof waterstofperoxide

1,4

!

!

!

! ! ! !

bijtend

!

explosiegevaar

!

explosiegevaar

bijzonderheden/hoe te handelen bij ongelukken koolzuursneeuw kan brandwonden geven bij vergiftiging zuurstof toedienen explosief met ammoniak, acetyleen of oxaalzuur

fijn verdeeld magnesium kan explosief-ontbranden; blussen met zand branden blussen met zand; onder petroleum bewaren

vooral organische nitraten zijn explosief

giftig geconcentreerd salpeterzuur kan papier, hout en dergelijke doen verkolen; geeft gele vlekken op de huid explosief met zuurstof, chloor of fluor explosief door verhitten, licht of katalysatoren; in donker bewaren

vervolg

#

15' .... "" 15'

~ <:j

::§r.;: <:j

~ ~ ~ ..... <:j

i3;:::

.§ 1 <:j

~ <:j

~

Co

,-;

C() <::)

i.:!

..t:)

"Il

;::.

"Il

<:j

i.:!

- -··-- .s ~ ~ "Il

"Il

~<:j ..... <:j ~ ~ .....

i.:!

I

I..)

"Il

\..)

i.:!

~

<::)

i.:!

"Il

~

<:j C()

"Il

~ {l

i:

C() C()

~

i.:!

"Il

i.:!

~;::: ~ i... <::) <::)

~

·~-~"" <::)

~ ~

..t:)

..t:)

-~ -~ $ $

;::.

~ "Il

C()

~ i.:! ~ ..t:)

het meest opmerkelijke gevaaraspect

!

bijtend

!

bijtend bijtend brandgevaar zeer giftig bijtend

I

<:j

C()

C()

zilvertljnitraat

0,01

!

!

!

zinkchloride zoutzuur zwavel zwaveldioxide zwavelzuur

1

! ! ! ! !

! !

! ! ! ! !

5 1

;::.

"Il

.s ~ 15' =~ =~ ï::=~ ~"Il <:j

\..)

7

i... <:j <:j

!

!

bijzonderheden/hoe te handelen bij ongelukken geeft zwarte vlekken op de huid

zwavelzuur kan huid, kleren en dergelijke doen verkolen; altijd geconcentreerd zwavelzuur voorzichtig in water gieten; nooit omgekeerd

Voorbeeld van een stroomschema en van een productieproces

Stroomschema: van aardolie naar plastics ruwe aardolie

etheen propeen

polymerisatie

Productieproces: destilleerkolom met producten en toepassingen

riil

•

flessengas

chemie

~vliegtuig~ • brandstof petroleum ~

Î¥f

~ dieselbrandstof en huisbrandolie

~ ~

liiil

•

chemie

smeerolie

ruwe

i ''

aardolie

~ kaarsen

.

chemie cosmetica

brandstof voor: schepen, ~ . ,,,,., verwarmmg fabrieken,

--. stookolie residu

l

____, wegen

--. asfaltbitumen

dakbedekking

plastics

Naamgeving chemische stoffen triviale naam

rationele naam

aardgas accuzuur aceton alcohol ammonia azijnzuur barietwater bietsuiker bitterzout blauwzuur boterzuur broom water bruinsteen butagas calciet carbid caustieke soda chilisalpeter chloorwater chloroform citroenzuur druivensuiker, Dextrose ether ethylalcohol ferri-

methaan#1 zwavelzuur propanon ethanol oplossing van ammoniak in water ethaanzuur oplossing van bariumhydroxide in water sacharose magnesiumsulfaatheptahydraat waterstofcyanide butaanzuur oplossing van broom in water mangaan(IV)oxide # 1 butaan#1 calciumcarbonaat+ 1 calciumacetylide # 1 natriumhydroxide natriumnitraat+ 1 oplossing van chloor in water trichloormethaan 2-hydroxy-1,2,3-propaantricarbonzuur glucose ethoxyethaan ethanol ijzer(III) ijzer(II) calciumfluoride # 1 methanal oplossing van methanal 1,3,4,5,6-pentahydroxy-2-hexanon calciumhydroxide # 1 calciumsulfaat-dihydraat natriumsulfaatdecahydraat 2,3,4,5,6-pentahydroxyhexanal 1,2,3-propaantriol 1,2,3-propaantriol 1,2-ethaandiol zilver(l)nitraat methanol jood kaliumchloride oplossing van kaliumhydroxide in water

ferrofluoriet formaldehyde formaline fructose gebluste kalk gips glauberzout glucose glycerine glycerol glycol helse steen houtgeest · jodium kali kaliloog kalkspaat kalksteen kalkwater

calciumcarbonaat+ 1 calciumcarbonaat+ 1 oplossing van calciumhydroxide in water

#

vervolg

Naamgeving chemische stoffen triviale naam

rationele naam

keukenzout kolendamp koningswater koolzuurgas koolzuursneeuw kopervitriool kwarts lachgas magnesia marmer melksuiker melkzuur mierenzuur mijngas moerasgas moutsuiker natronkalk natronloog norit ongebluste kalk rietsuiker salmiak salpeter soda spiritus stearinezuur steenzout sterk water sucrose, suiker teflon ureum vin y lchloride vitriool vruchtensuiker zand zoutzuur zuiveringszout zwavelwaterstof zwavelijzer

natriumchloride koolstofmono-oxide mengsel van geconcentreerd salpeterzuur en geconcentreerd zoutzuur koolstofdioxide vast koolstofdioxide koper(II)sulfaatpentahydraat siliciumdioxide # 1 distikstofmono-oxide magnesiumoxide # 1 calciumcarbonaat # 1 lactose 2-hydroxypropaanzuur methaanzuur methaan#1 methaan#1 maltose mengsel van natriumhydroxide, calciumoxide en calciumhydroxide oplossing van natriumhydroxide in water koolstof#1 calciumoxide # 1 sacharose ammoniumchloride kaliumnitraat natriumcarbonaat ( decahydraat) ethanol+ 1 octadecaanzuur natriumchloride # 1 ethanol+ 1 of methanoloplossing sacharose polytetrafluoretheen diamide van koolzuur chlooretheen zwavelzuur fructose siliciumdioxide # 1 oplossing van waterstofchloride in water natriumwaterstofcarbonaat waterstofsulfide ijzer(II)sulfide

#1

belangrijkste bestanddeel

Klein chemisch afval, groente-, fruit- en tuinafval en recycling Welke soort afval is het?

Waar lever je het in?

Wat gebeurt er ~ * daarna mee? ~

klein chemisch afval (KCA) batterijen, spaarlampen, tl-lampen, lampolie, vloeibare gootsteenontstopper, verf, lakken, kwastenreiniger, petroleum, benzine, motorolie, oliefilters, bestrijdingsmiddelen, kwikthermometer, medicijnen, foto-ontwikkelaar, zoutzuur, accu's, zware metalen

bij een verzamelpunt van de gemeente

speciale stortplaats, of hergebruik (recycling)

groente-, fruit-, en tuinafval (GFT) aardappelschillen, fruitschillen, etensresten, snijbloemresten, mest, strooisel voor o.a. kippen en cavia's, koffiedik, papieren filterzakjes, theebladeren, uitgebloeide bloemen, gemaaid gras, snoeimateriaal, afgevallen blad, eierschalen

1 op je eigen composthoop

1 compost voor bemesting van eigen tuin- en kamerplanten 2 compost voor de verkoop in winkels

00

2 (in biobak) bij de vuilnisman van de gemeente

glas

glasbak (gemeente)

glasfabriek, grondstof voor nieuwe glasproducten

plastic flessen, folie, shampoo- en wasmiddelenflacons, plastic tassen, sausflessen

plastic bak (gemeente)

kunststoffabriek, grondstof voor kunststof verpakkingen, fleece kleding, speelgoed, plastic bekertjes, tennisballen

papier/karton

papierbak (gemeente), vereniging, school, kringloopbedrijf, oud-papierhandel

papierfabriek, grondstof voor karton en kringlooppapier

blik

blikbak (gemeente), oud-metaalhandel, kringloopbedrijf

metaalsmelterij, grondstoffen ijzer en tin worden hergebruikt

aluminium en koper melkdoppen, folie, lege tubes, bromfietsplaatjes, fluitketels, pannen

oud-metaalhandel, kringloopbedrijf, verzamelpunt van de gemeente

metaalsmelterij, grondstoffen aluminium en koper worden hergebruikt

*

i')

Aan dit symbool zie je of een verpakking van een product geschikt is voor hergebruik (recycling).

Afbraaktijden De afbraaktijd is de tijd die het duurt totdat afval vergaan of verteerd is.

De afbraaktijd is voor elk materiaal verschillend. materiaal

afbraaktijd

klokhuis van appel

14 dagen

kranten (papier)

paar dagen - 6 maanden

afhankelijk van het weer

karton (koffiebeker, dozen)

minimaal 6 maanden

als er een coating op zit nog langer

natuurrubber

1 jaar

sinaasappelschil

1-3 jaar

afhankelijk van het weer

bananenschil

1-3jaar

afhankelijk van het weer

sigarettenpeuk

2jaar

petfles

5 jaar

in de zon

petfles

10 jaar

in de schaduw

PVC

5-10 jaar

kauwgom

20-25 jaar

blikje (frisdrank, bier)

50 jaar

het stalen gedeelte

blikje (frisdrank, bier)

> 100 jaar

het aluminium gedeelte

nylon (koord)

1-500 jaar

koffiebeker, plastic

> 1000 jaar

patatbakje, plastic

> 1000 jaar

piepschuim

> 1000 jaar

plastic voor het bij elkaar houden van blikjes (sixpack)

> 1000 jaar

informatie

De meest voorkomende E-nummers

Opmerking Waar het om een serie Europese E-nummers gaat uit dezelfde groep, zoals bijvoorbeeld voor benzoaten (E-210 tot en met E-213), dan is dat in de tabel genoteerd als E-210/13.

E-nr

naam

Kleurstoffen curcumine E-100 riboflavine E-101 tartrazine .E-102 chino line E-104 E-110 oranjegeel cochenille 'E-120 E-122 azorubine E-123 amarant cochenillerood E-124 erythrosine E-127 paten tb lauw E-131 E-132 indigotine E-140/141 chlorophyllen , caramel E-150 briljantzwart E-151 E-153 actieve kool E-160 carotenoïden bietenrood E-162 anthocyanen E-163

Conserveermiddelen sorbinezuur E-200/03 benzoaten E-210/13 E-214/19 parabenen E-220/28 sulfieten bifenyl E-230 E-249/50 nitrieten E-251/52 nitraten

functie

gele kleurstof gele kleurstof gele kleurstof gele kleurstof gele kleurstof rode kleurstof rode kleurstof rode kleurstof rode kleurstof rode kleurstof blauwe kleurstof blauwe kleurstof groene kleurstof bruine kleurstof zwarte kleurstof zwarte kleurstof oranje kleurstof rode kleurstof rode/paarse kleurstof

tegen schimmels tegen bacteriën tegen schimmels ook bleekmiddel tegen schimmels tegen bacteriën kleur-behoudend

E-nr

naam

functie

Voedingszuren en anti-oxydanten conserveermiddel azijnzuur E-260/63 conserveermiddel/ melkzuur E-270 anti-oxydant conserveermiddel E-280/83 propionzuur anti-oxydant ascorbinezuur E-300 anti-oxydant E-306/09 tocoferol E-310/12 gallaten/BHA-T anti-oxydant conserveermiddel/ E-325/27 lactaten (resp. anti-oxydant Na,KenBa) anti-oxydant E-330/33 citroenzuur conserveermiddel/ wijnsteenzuur E-334/37 anti-oxydant smaakstof fosforzuur E-338 stabilisator E-350/52 appelzuur Emulgeermiddelen en verdikkingsmiddelen emulgeermiddel lecithine E-322 E-339/41 fosfaten emulgeermiddel E-400/05 alginaten verdikkingsmiddel agar-agar E-406 verdikkingsmiddel johannesbrood E-410 verdikkingsmiddel E-414 arabische gom verdikkingsmiddel E-440 pectinen verdikkingsmiddel E-441 gelatine verdikkingsmiddel E-460/66 celluloses Zoetstoffen E-420 sorbitol E-421 mannitol E-422 glycerol aspartaam sacharine Geur- en smaakstoffen, smaakversterkers smaakversterker E-620/25 glutamaat smaakversterker E-626/29 guanylzuur smaakversterker inosinaat E-630/33 geur/smaakstof vanilline kaneelaldehyde geur/smaakstof anijsgeur/smaak anethol

Register A aardlekschakelaar 14 aardverbinding 14 absolute temperatuur 1 activiteit 6 afbraaktijd 44 afgelegde weg 6 alfastraling 22, 32 ampèremeter 14 anti-oxydanten 45 arbeid 6, 7 atoom • atoomnaam 34 • atoomnummer 33, 34 • atoomsymbool 32, 33, 34 • relatieve atoommassa 33, 34 • atoomsoorten 33 • atoomsymbool 34 • isotopen 32 B batterij 14 Beaufort • windsterkte volgens Beaufort 25 beeld 11 bètastraling 22, 32 beweging met constante snelheid 7 bewegingsenergie 6, 7 bewolking 24 blik 43 blootstellingsduur 30

C capaciteit 6, 10 chemicaliën • gevaarlijke chemicaliën 40 chemische stoffen • naamgeving chemische stoffen 42 condensator 14 conserveermiddelen 45 .

I

. I

D dichtheid 1, 6, 9 • gassen en dampen 17

• vaste stoffen 15 • vloeistoffen 16 diode 14 • licht uitzendende diode (LED) 14 doordringend vermogen van straling 22 draadweerstand 12 draad • zonder weerstand 14 • kruisende draden 14 • snijdende draden 14 druk s, 7 drukschakelaar 14 dubbele isolatie 14 dynamo 14 E eenheden natuurkunde 6 éénparig versnelde beweging 7 éénparig vertraagde beweging 7 elektriciteit 12 elektrische spanning 6 elektrische stroom 6 elektrische weerstand 6 elektromotor 14 elektrotechnische symbolen 14 element, elektrisch 14 elementen • isotopen 32 • periodiek systeem van de elementen 34 emulgeermiddelen 45 E-nummers 45 energie 6, 10, 12, 23 • kinetische energie 6, 7 • potentiële energie 6 energieomzettingen 18 evenwichtsvoorwaarde 7 F factoren • vermenigvuldigingsfactoren 3 formules • beweging en kracht 7 • elektriciteit 12 • energie 10

• geluid 8 • licht en beeld 11 • omtrek, oppervlakte en inhoud 5 • vaste stoffen, vloeistoffen en gassen 9 fotocel 14 frequentie 6,8 G gammastraling 22, 23, 32 gassen • formules 9 • verbrandingswarmte 19 • verdampingswarmte 17 gehoorbeschadiging 28, 30 gehoorgevoeligheid 28, 29 gehoorvermogen 29 geluid • formules 8 • geluidssnelheid 1, 8 • geluidsniveau 6, 28 • geluidssterkte 6 • luchtgeluidisolatiewaarden 6, 20 • voortplantingssnelheid van geluid 27 gelijkspanning 14 gelijkstroom 14 generator 14 geur- en smaakstoffen 45 gevaarlijke chemicaliën 40 gevaarlijke stoffen • pictogrammen gevaarlijke stoffen 39 gewicht 7 GFT 43 glas 43 golven die zich voortplanten met de lichtsnelheid 23 • radiogolven 23 • microgolven 23 Grieks alfabet 4 groente-, fruit- en tuinafval (GFT) 43 grootheden, natuurkunde 6

H halfwaardetijd 32 hergebruik (recycling) 43 hogedrukgebied 24 hoogte • luchtdruk en hoogte 26

indicatoren • zuur-base-indicatoren 36 infrarood 23 inhoud • formules 5 isobaren 24 isolatie • dubbele isolatie 14 isolatiewaarden • luchtgeluidisolatiewaarden 6, 20 • isolatiewaarden van bouwelementen 21 isotopen 32

K kamertemperatuur 1 KCA 43 kilowattuurmeter 14 kinetische energie 6, 7 klein chemisch afval (KCA) 43 kleurcodes van weerstanden 13 kleurstoffen 45 KNMI 25 kookpunt 16, 17 koufront 24 kracht 6, 7 kruisende draden 14 k-waarde 21

L lagedrukgebied 24 LED 14 LDR 14 lengte 6 lenzenformule 11 À-waarde 21 lamp 14 • signaallamp 14 legering • samenstelling van legeringen 37 licht 11 • lichtpunt 14 • zichtbaar licht 23 lichtgevoelige weerstand (LDR) 14 lichtsnelheid 1 • golven die zich voortplanten met de lichtsnelheid 23

lineaire uitzettingscoëfficënt 6 lineaire vergroting 11 luchtdruk en hoogte 26 luchtgeluidisolatiewaarde 6, 20 luidspreker 14

M MAC-waarde 40 massa 6 • massagetal 32 • massaverbinding 14 microfoon 14 microgolven 23 moment 6, 7 N naamgeving chemische stoffen 42 neutronen 32 n-p-n-transistor 14 NTC 14

0 omrekenregels 2 omslagtraject, indicatoren 36 omtrek, formules 5 omtreksnelheid 7 omzetting • energieomzetting 18 oplosbaarheid van zouten in water 35 oppervlakte • formules 5, 6 p papier 43 parallelschakeling 12 periodiek systeem van de elementen 34 pH 36 pi 1 pictogrammen • veiligheidspictogrammen 31 • pictogrammen gevaarlijke stoffen 39 plastic 43 p-n-p-transistor 14 potentiële energie 6, 7 productieproces 41 protonen 32

R radioactiviteit 6 radiogolven 23 recycling (hergebruik) 43 reedcontact 14 regenval 24 relais 14 relatieve atoommassa 33, 34 rendement 6, 10 • energieomzettingen 18 röntgenstraling 23

s samenstelling van legeringen 37 schaal van windsnelheden (Beaufort) 25 schakelaar 14 • aardlekschakelaar 14 • drukschakelaar 14 serieschakeling 12 smaakstoffen • geur- en smaakstoffen 45 smaakversterkers 45 smeltingswarmte • vaste stoffen 15 • vloeistoffen 16 smeltpunt • gassen 17 • vaste stoffen 15 • vloeistoffen 16 smeltveiligheid 14 snelheid 6 • gemiddelde snelheid 7 • voortplantingssnelheid van geluid in enkele stoffen 27 snijdende draden 14 soortelijke warmte 6 • gassen 17 • vaste stoffen 15 • vloeistoffen 16 soortelijke weerstand 6 • formule 12 • vaste stoffen 15 spanningsbron 14 spanningsdeler 14 spoel 14 • spoel met kern 14

standaarddruk 1 stolpunt • vloeistoffen 16 straling 32 • alfastraling 23, 32 • bètastraling 23, 32 • doordringend vermogen van straling 22 • gammastraling 22, 23, 32 • röntgenstraling 23 stroomschema 41 stroomvertakkingen 12 symbolen • elektrotechnische symbolen 14 • symbolen van de weerkaart 24 T tandwieloverbrenging 7 temperatuur 6 • absolute temperatuur 1 terugkaatsingswet 11 transformator 12, 14 trillingstijd 6, 8 triviale naam 42 tijd 6 toerental 6

u ultraviolet 23 V valversnelling 1 vaste stoffen 15 • formules 9 • verbrandingswarmte 19 variabele weerstand 14 veel gebruikte waarden 1 veiligheidspictogrammen 31 verbinding • aardverbinding 14 • massaverbinding 14 verbrandingswarmte 19 verdampingswarmte 17 verdikkingsmiddelen 45 vermenigvuldigingsfactoren 3 vermogen 6,7,10,12 • bij ideale transformator 12

versnelling 6, 7 vlamkleuring 38 vloeistofdruk 9 vloeistoffen 16 • formules 9 • verbrandingswarmte 19 voedingszuren 45 voltmeter 14 volume 6 voortplantingssnelheid van geluid 27

w warmte 6 • soortelijke warmte 6, 15, 16 • opgenomen (afgestane) warmte 10 • behoud van warmte 1 o warmtefront 24 warmtegeleidingscoëfficiënt (À-waarde) 6 warmtedoorgangscoëfficiënt (k-waarde) 6 weerkaart • symbolen van de weerkaart 24 weerstand 12, 14 • soortelijke weerstand 6, 12, 16 • kleurcodes van weerstanden 13 • variabele weerstand 14 • weerstand met negatieve temperatuurcoëfficiënt (NTC) 14 weg • afgelegde weg 6 Wet van Boyle 9 windrichting 24 windsnelheid 24, 25 windsterkte volgens Beaufort 25 wisselspanning 14 wisselstroom 14

z zekering 14 zichtbaar licht 23 zoetstoffen 45 zouten • oplosbaarheid van zouten in water 35 zuur-base-indicatoren 36 zwaarte-energie 6, 7

I

I

I

.,

NaSk 1 en NaSk 2

.. """'

Q

J!

Noordhoff Uitgevers

9 789001 800697

I IU~l~1, I 111!1.I IJ !ll_lUI li

.