Koha 989 by fgjokaj

KOHA Javore Podgoricë e enjte, 2 dhjetor 2021 Viti XX Numër 989 Çmimi 0,50

Program kulturor festiv

ISSN 1800-5696

Mungon komunikimi ndërmjet popujve pakicë dhe institucioneve qeveritare

“Sherr pa fund” në Ballkan

PËRMBAJTJE

14 Vjelja e detit

Diskutim mbi projekte konkrete ndërinstitucionale

18 Novelat e Malufit, përshkrim i përjetimeve tona individuale apo kolektive

Monografi me stil shkencor dhe kritere të duhura të punës kërkimore

KOHA Javore Themelues: Kuvendi i Malit të Zi Gazetë javore për aktualitete, shkencë dhe kulturë, Numri i parë doli më 21 shkurt 2002. Botues: Këshilli

Kombëtar i Shqiptarëve Redaktor Përgjegjës: Ali Salaj Gazeta redaktohet nga kolegjiumi:

Fahrudin Gjokaj (Redaktor Teknik & Sistem Inxhinjer) Ismet Kallaba (aktualitete, sport), Toni Ujkaj (kulturë) Vijoleta Berishaj (sekretare teknike) Adresa: Kral Nikolla 27a/4, Podgoricë 81000, Mali i Zi Telefon: 020/240-659 E-mail: kohajavore@t-com.me www.kohajavore.me

Javore KOHA

E ENJTE, 2 DHJETOR 2021

PËRMBAJTJE

22 U hap solemnisht Libraria “Ulqini”

Hadixha Gjoni | Jasmina Hasa

Fotografia si pasion dhe profesion

Hadixha Gjoni Jasmina Hasa Instituti për Politikën Gjinore „Dulcinea“

Kuzhina tradicionale e Ulqinit

Ulqini

Kuzhina tradicionale e Ulqinit

2021

26 Një thirrje që të mos humbet tradita

Vepër unikale e reflektimit të ndjenjës, përjetimit, emocionit dhe mallëngjimit KOHA Javore KOHA Javore

KOHA Javore KOHA Javore

Podgoricë e enjte, 22 dhjetor 2016 Viti XV Numër 745 Çmimi 0,50

Podgoricë e enjte, 8 dhjetor 2016 Viti XV Numër 743 Çmimi 0,50

Podgoricë e enjte, 29 dhjetor 2016 Viti XV Numër 746 Çmimi 0,50

Podgoricë e enjte, 15 dhjetor 2016 Viti XV Numër 744 Çmimi 0,50

Pa ndonjë NDRYSHIM

pozitiv

Teatri - një dëshirë e munguar e ulqinakëve Qençe

APATIA politike

Shqiptarët në Mal të Zi gjatë vitit 2016

SHQIPTARËT E 1001 HALLEVE

Komedia e mjerimit

mjerimit Komedia e

Në udhëkryq

1 NSSI

6965-008

ëve ulqinaka re mungu ë e dëshir nhjëet trit-o Teaje Në udhëkryq

Shkodra, qyteti më joshës për krajanët krajanët joshës për qyteti më Shkodra,

ISSN 1800-5696

1 NSSI

6965-008

e luftës viktimat që nderoi Manifestim

nuk jetohet ma

ISSN 1800-5696

Manifestim që nderoi viktimat e luftës

Qëndrimi anticivilizues i një politikani

Lufta e Ftohtë duhet shmangur

Kadare meriton Nobelin!

ARKIVI: www.kohajavore.me

Qëndresa dhe flijimi për flamurin tonë kombëtar

ma uk Qençe n SHQIPTAR ËT E

1001 HALL EVE

avoreHA KJO avoreHA KJO Podgoricë e enjte,

8 dhjetor 2016

Viti XV Numër

743 Çmimi 0,50

Podgoricë e enjte,

15 dhjetor 2016

Viti

Çmimi 0,50 XV Numër 744

E ENJTE, 2 DHJETOR 2021

Javore KOHA

NGJARJE JAVORE

Lajçak: BE-ja duhet të përshpejtojë procesin e zgjerimit për Ballkanin Perëndimor I dërguari i posaçëm i Bashkimit Evropian për dialogun Beograd-Prishtinë dhe çështje të tjera të Ballkanit Perëndimor, Miroslav Lajçak, thotë se nuk ka alternativë tjetër për Ballkanit Perëndimor përveç integrimit. Ai shprehu shqetësimin se Evropa mund ta humbasë Ballkanin Perëndimor nëse nuk përshpejtohet procesi i zgjerimit. “Alternativa e vetme është anëtarësimi i plotë i këtyre vendeve në BE”, tha z. Lajçak, të shtunën në Forumin e Integrimit Ballkanik që u mbajt në

Javore KOHA

E ENJTE, 2 DHJETOR 2021

Podgoricë. Bashkimi Evropian, shtoi ai, duhet të jetë i sigurt që anëtarët e rinj të mos sjellin probleme shtesë në bllok. “Ajo që kam frikë është se mund ta humbasim Ballkanin Perëndimor, i cili është i përkushtuar ndaj vlerave tona”, tha Lajçak, duke shtuar se në mungesë të alternativave, në vend që të krijohen shtete ligjore, media të pavarura, shoqëri civile dhe gjyqësor të depolitizuar, ekziston rreziku i forcimit të tendencave autori-

tare joliberale. Një Ballkan i tillë, paralajmëron z. Lajçak, do të ishte një instrument ndryshimi për interesat strategjike të lojtarëve të tjerë. “Kjo është arsyeja pse ne duhet të përshpejtojmë procesin e zgjerimit. Ne duhet të shohim gjërat në mënyrë reale dhe sa sinjale të forta pozitive po i dërgon rajoni Bashkimit Evropian”, tha Miroslav Lajçak në Forumin e Integrimit Ballkanik në Podgoricë. (VOA)

NGJARJE JAVORE

Kryebashkiaku i Tiranës, Erion Veliaj, vizitoi Komunën e Tuzit

Diskutim mbi projekte konkrete ndërinstitucionale Tuz – Kryebashkiaku i Tiranës, Erion Veliaj, i shoqëruar nga ambasadori i Shqipërisë në Mal të Zi, Ridi Kurtezi, drejtoresha e përgjithshme për financa në Bashkinë e Tiranës, Jonida Halili, drejtori për media dhe komunikim, Denis Dedej dhe drejtoresha ekzekutive e Unionit të Bashkive Shqiptare në Rajon, Andriola Kambo, vizituan të premtën, më 26 nëntor Komunën e Tuzit. Zyrtarët në fjalë u pritën në takim nga kryetari i Komunës së Tuzit, Nikë Gje-

loshaj dhe nga përfaqësues të tjerë të kësaj administrate. Sipas njoftimit për opinion nga faqja zyrtare e fejsbukut të Komunës së Tuzit, thuhet se në këtë takim zyrtar ndër të tjera u diskutuan tema konkrete mbi projekte të përbashkëta ndërinstitucionale. “Kryetari Gjeloshaj falënderoi mikun e tij të vjetër, kryebashkiakun Veliaj për vizitën si dhe për përkrahjen e vazhdueshme që Bashkia e Tiranës i ka dhënë Komunës së Tuzit që nga

themelimi i saj. Në anën tjetër z. Veliaj përgëzoi kryetarin Gjeloshaj për zhvillimin dhe transformimin që po i bën qytetit. Ai, gjithashtu shprehu gatishmëri që në një të ardhme të afërt të bashkëfinancojë projekte në infrastrukturë, ose ndërtimin e ndonjë sheshi, parku apo librarie, diçka që do të propozojë miku i tij i vjetër, kryetari Gjeloshaj”, thuhet në njoftim. t. u.

E ENJTE, 2 DHJETOR 2021

Javore KOHA

VËSHTRIM & OPINION

Mungon komunikim pakicë dhe instituci Në mungesë të institucioneve të posaçme, çështja e komunikimit ndërmjet popujve pakicë dhe institucioneve qeveritare në mjediset multinacionale sikurse është Mali i Zi, varet nga vullneti politik i pushtetit, që as në pluralizëm nuk ka treguar gatishmëri të avancimit të barazisë praktike qytetare e nacionale, sipas standardeve ndërkombëtare

Nail Draga

Në rrethana të reja shoqërore në pluralizëm, çështje parësore paraqet përfaqësimi i shqiptarëve, përkatësisht prezantimi i kërkesave të tyre të ligjshme në lidhje me avancimin e pozitës dhe të statusit të tyre. Kemi të bëjmë me çështje komplekse sepse, përfaqësimi nuk është çështje personale apo partiake, duke qenë përgjegjësi para institucioneve qeveritare, sepse kemi të bëjmë me barazinë qytetare e nacionale në një mjedis multinacional e multikulturor, siç është Mali i Zi. Ndonëse janë bërë tri dekada në pluralizmëm, subjektet politike të cilat përfaqësojnë shqiptarët, si dhe përfaqësuesit e tyre autentikë, deri më tash nuk kanë bërë asnjë hulumtim në lidhje me raportet dhe institucionet qeveritare. Të dhënat e tilla empirike do të dëshmonin pabarazinë e shqiptarëve në fusha të ndryshme shoqërore si në punësim, arsim, kulturë etj.

tin shoqëror. Përveç përgatitjes profesionale, individët e tillë duhet të jenë edhe të guximshëm për të prezantuar kërkesat që janë në favor të avancimit të të drejtave të shqiptarëve të cilat janë mohuar dekada me radhë. Një analizë e kësaj natyre do të eliminonte paragjykimet ndaj pjesëtarëve të popujve pakicë, e në veçanti ndaj shqiptarëve, të cilët nuk janë të përfaqësuar në mënyrë proporcionale. Duke marrë parasysh se nga viti 1998-2020, shqiptarët per-

mes subjekteve të tyre politike kanë qenë pjesë e koalicionit qeveritar, analiza e përfaqësuesve përkatës do të eliminonte dilemat ekzistuese. Sepse, jo rrallë herë më tepër kanë përfituar individët e jo elektorati i tyre. Me këtë rast cekim se nga viti 1998, në kuadër të Qeverisë së Malit të Zi u formua Ministria e popujve pakicë, e cila pothuaj vazhdimisht është udhëhequr nga shqiptarët. Ndërsa çështje tjetër paraqet angazhimi i tyre në fa-

Prezantimi dhe përfaqësimi

Pikërisht në këtë aspekt, problemi qëndron se kush i përfaqëson shqiptarët në institucionet qeveritare, dhe sa janë ata të gatshëm të ballafaqohen me realite-

Javore KOHA

E ENJTE, 2 DHJETOR 2021

Pikëpamjet e shprehura në fq: OPINIONE & VËSHTRIME nuk përfaqësojnë domosdoshmërisht politikën redaksionale të „KOHA javore„

VËSHTRIM & OPINION

mi ndërmjet popujve ioneve qeveritare vor të avancimit të barazisë nacionale të shqiptarëve, që meriton trajtim të veçantë. Me rastin e rotacionit të pushtetit (30.8.2020), Qeveria e re eliminoi këtë ministri duke ia bashkëngjitur atë asaj të Drejtësisë, pa dhënë arsyetim të një veprimi të tillë. Ne mendojmë se popujt pakicë duhet të jenë pjesë e pushtetit ekzekutiv, pa marrë parasysh se kush do ta formojë shumicën parlamentare. Në qeverinë e re në kabinetin e kryeministrit të Malit të Zi, jemi të informuar se në lidhje me këtë çështje është i angazhuar një person në cilësinë e këshilltarit të pakicave, ndërsa cili do të jetë roli përmbajtësor, mbetet të shihet.

Pa përfaqësues autentikë në këshilla të ndryshme

Duke marrë parasysh se në qeverisjen e mëparshme kanë qenë të pranishme dobësi kadrovike e funksionale, nga qeverisja e re nuk jemi duke parë

ndonjë angazhim konkret për ndryshime cilësore e përmbajtësore. Një veprim i tillë është në kundërshtim ligjor e kushtetues, kur kemi të bëjmë me përfaqësimin autentik të pjesëtarëve të popujve pakicë. Nuk mund të arsyetohet me asnjë argument mospjesëmarrja e përfaqësuesve autentikë të shqiptarëve në Këshillin e Arsimit, Këshillin e Kulturës, Entin e Teksteve dhe të Mjetëve Mësimore etj. Duke marrë parasysh se subjektet e tilla miratojnë Vendime që përfaqësojnë edhe të drejtat e popujve pakicë, mospjesëmarrja e përfaqësuesve të tyre autentikë, dëshmon mungesën e bashkëpunimit institucional dhe imponim të çështjeve programore, që nuk janë në favor të popujve pakicë. Veprimet e tilla të imponuara janë kundër barazisë qytetare e nacionale, sepse popujt pakicë nuk mund të përfaqësohen nga të tjerët por vetëm nga përfaqësuesit e tyre autentikë.

Pa ankesa tek Avokati i Popullit(!)

Çështjet nacionale në një mjedis multinacional janë të ndjeshme dhe mbeten të hapura, sidomos në ato mjedise ku ende mungon demokracia funksionale, si rezultat i mentalitetit unitarist të trashëguar nga koha e monizmit. Edhe pse janë bërë tre dekada në pluralizëm, çështja e barazisë nacionale e qytetare mbetet e hapur, sidomos kur kemi të bëjmë me shqiptarët. Nga një informatë që disponoj nga Avokati i Popullit (Ombudsmani),tek ata deri më tash nuk është paraqitur asnjë kërkesë për të kontestuar raportet aktuale të institucioneve të pushtetit ndaj shqiptarëve. Një e dhënë e tillë është shqetësuese dhe zhgënjyese sidomos për ata që na përfaqësojnë në institucionet përkatëse. Këtu kritika shkon në radhë të parë ndaj partive politike që përfaqësojnë shqiptarët, të cilat është dashur të jenë më aktive, duke ofruar argumente të pabarazPikëpamjet e shprehura në fq: OPINIONE & VËSHTRIME nuk përfaqësojnë domosdoshmërisht politikën redaksionale të „KOHA javore„

isë praktike që janë duke e përjetuar shqiptarët.

Mungon partneriteti me pushtetin

Për shkak të mungesës së raporteve bashkëpunuese midis pushetit dhe popujve pakicë, duke mohuar partneritetin, dëshmon qasjen e pushtetit edhe tash në pluralizëm sikurse në monizëm. Vetëm me trajtimin e popujve pakicë si partnerë në qeverisje, do të eliminoheshin defektet ekzistuese dhe do të ishte në dobi të avancimit të çështjeve të kontestuara, që do të jenë në favor të barazisë nacionale e qytetare në këtë mjedis. Një qasje e tillë serioze do të ishte dëshmi e fillimit të respektimit të ndërsjellë në favor të të gjithëve në këtë mjedis multinacional. Çdo kërkesë e shqiptarëve e cila nuk cenon të tjerët, do të pranohej nga çdo pushtet demokratik dhe do të ishte në dobi të avancimit të barazisë nacionale sipas standardeve ndërkombëtare. Ndërsa e kundërta ndodhë me pushtetet autokratike, që vuajnë nga paragjykimet me konceptet unitare të qeverisjes.

Bashkëpunimi pa paragjykime

Nga ana e subjekteve politike të shqiptarëve, deri me tash nuk kemi pasur rast të dëgjojmë se është realizuar ndonjë hulumtim i opinionit në lidhje me këto çështje që është dëshmi e mosinteresimit të bashkëpunimit me institucionet qeveritare të cilat e kanë obligim të trajtojnë çështjet në lidhje me barazinë nacionale në fushat përkatëse. Andaj, mbetet çështje e hapur zhbllokimi i këtij komunikimi ndërmjet popujve pakicë, përkatësisht përfaqësuesve të tyre dhe institucioneve qeveritare. Çdo tentim për të margjinalizuar këtë çështje, dëshmon se mungon vullneti politik i pushtetit për ndryshime pozitive në favor të të drejtave nacionale sipas standardeve ndërkombëtare. E ENJTE, 2 DHJETOR 2021

Javore KOHA

VËSHTRIM & OPINION

Hufington Post Italia

Emigrantët, armë shantazhi dhe destabiliteti Meqenëse kufijtë janë tashmë vetëm simbolikë, mund edhe të negociohen. Ky është një realitet i trishtë, nga i cili nuk mund të largohemi, dhe në bazë të të cilit nga njëra anë qëndron dështimi i vendeve nga të cilat njerëzit thjesht duan të ikin, dhe nga ana tjetër hipokrizia e vendeve që besohet se janë ishuj të mirëqenies të rrethuar nga një “det dëshpërimi”

Alfredo Luís Somoza Migrimet njerëzore datojnë që në kohët e lashta, kur Homo Sapiens nisi të zhvendosej nga Afrika Lindore për të pushtuar çdo cep të Tokës. Një migrim që ndodhi përmes lëvizjes me këmbë, dhe që krijoi gradualisht vendbanime dhe ua zvogëloi hapësirën botës së kafshëve. Gjatë perandorive të dikurshme ka pasur migrime, vullnetare apo të detyruara, të cilat kanë qenë pasojë e pushtimeve territoriale, dhe të cilat konsoliduan një model bujqësor, ekonomik dhe kulturor. Ndërkohë migrimet edhe për shkaqe klimatike, për shembull në lidhje me periudhat akullnajore, diktuan edhe fundin e shteteve që dukeshin të përjetshme, siç ishte Perandoria Romake. Lëvizjet masive të popujve ndodhën edhe përmes detrave, sikurse ishte zgjerimi i jashtëzakonshëm i popujve polinezianë në Paqësor, apo ato

Javore KOHA

E ENJTE, 2 DHJETOR 2021

të shekullit XV e në vazhdim, si ai i evropianëve përgjatë rrugëve të kolonializimit të sapolindur. Ka pasur emigrantë fetarë, siç ishin puritanët në Amerikën e Veriut dhe holandezët në Afrikën e Jugut, që vunë nën kontroll pasuri të reja dhe toka bujqësore, duke ua rrëmbyer ato popujve autoktonë, si në Amerikën e Jugut; ose e bënë këtë për t’i dhënë fund padrejtësive stërgjyshore, që e kanë origjinën që në Mesjetë, si në valën e madhe e cila në mesin e shekullit XIX boshatisi rajone të tëra të varfra të Irlandës, Spanjës, Portugalisë dhe Italisë. Gjatë shekullit XX, lëvizjet migratore ndryshuan drejtim: nga drejtimi VeriJug kaluan në atë Jug-Veri. Nga kontinentet që kishin pranuar emigrantë evropianë (Afrika, Amerika Jugore e Qendrore, pjesë të Azisë), emigrantët fillojnë të largohen drejt vendeve të Veriut, të cilat janë bërë më të pasura, por që aktualisht kanë hyrë në një recesion demografik. Plakja e popullsisë ka lënë të lira miliona vende pune: ekonomia e këtyre shteteve kërkon punëtorë të rinj të gatshëm të punojnë në industri dhe

bujqësi, por edhe në sektorin e shërbimit. Kjo mbetet një nga kontradiktat më të mëdha të flukseve migratore bashkëkohore: ato janë jetike për ecurinë ekonomike të vendeve më të përparuara, por roli i tyre nuk njihet. Madje, ai shkakton në fakt kontradikta ligjore, diskriminime, e nga ndonjëherë edhe instrumentalizime politike. Në historinë e gjatë të migracioneve, risia absolute e kohëve të fundit është përdorimi i emigrantëve si një armë për shantazh, apo si një mjet për të destabilizuar vendet e tjera. Në fillim ishte Turqia ajo që e “monetarizoi” pritjen e refugjatëve sirianë në territorin e saj, në këmbim të fondeve evropiane, dhe për t’i garantuar vetes imunitet ndaj ndryshimeve autoritare që po ndodhnin në këtë vend. Edhe Meksika po përjeton një situatë të krahasueshme. Nga një vend emigrantësh, ajo është bërë një vend-kalimi për refugjatët e Amerikës Qendrore që duan të futen në Shtetet e Bashkuara, dhe kjo i ka dhënë këtij vendi një mjet të ri për të përfituar favore të ndryshme nga Uashingtoni. Tani është radha e Bjellorusisë, e cila

Pikëpamjet e shprehura në fq: OPINIONE & VËSHTRIME nuk përfaqësojnë domosdoshmërisht politikën redaksionale të „KOHA javore„

VËSHTRIM & OPINION

po përdor mijëra emigrantë kundër kufijve polakë, për të lehtësuar sanksionet e vendosura kundër regjimit të Minskut nga Bashkimi Evropian. Minsku po ndjek shembullin e Ankarasë. Në mënyrën e saj më modeste, edhe Libia, një shtet që ndodhet aktualisht në duart e bandave të armatosura, e mban Italinë nën shantazh duke grumbulluar ndihma të bollshme. Dhe Maroku po negocion me Spanjën për sigurinë e bastioneve spanjolle të Ceutës dhe Melilës, të pushtuara nga mijëra të rinj, që do të donin të hynin në Evropë. Kjo përzierje shpërthyese e autoritarizmit dhe dëshpërimit, i vendos në

telashe serioze vendet e shënjestruara. Kjo pasi nuk mund të qëllohet mbi civilët, dhe opinioni publik mbështet praninë e kampeve të refugjatëve dhe lënien e këtyre të fundit në mesin e të ftohtit të dimrit, mjafton që ata të qëndrojnë larg kufijve të vendeve të tyre. Dhe meqenëse kufijtë janë tashmë vetëm simbolikë, mund edhe të negociohen. Ky është një realitet i trishtë, nga i cili nuk mund të largohemi, dhe në bazë të të cilit nga njëra anë qëndron dështimi i vendeve nga të cilat njerëzit thjesht duan të ikin, dhe nga ana tjetër hipokrizia e vendeve që besohet se janë ishuj të mirëqenies të

Pikëpamjet e shprehura në fq: OPINIONE & VËSHTRIME nuk përfaqësojnë domosdoshmërisht politikën redaksionale të „KOHA javore„

rrethuar nga një “det dëshpërimi”. Një botë që i ngjan gjithnjë e më shumë lagjeve të mbyllura të Amerikës Latine që janë vetëm për të pasurit, ku jetohet duke pretenduar se gjithçka funksionon dhe je i sigurt, por vetëm sepse në kufi ka tela me gjemba dhe roje të armatosura për ta garantuar këtë qetësi. (Autori është antropolog italo-argjentinas, dhe ekspert mbi politikën ndërkombëtare. Ai është drejtor i revistës online dialoghi.info, dhe kryetar i Institutit të Bashkëpunimit Ekonomik Ndërkombëtar të Milanos). E ENJTE, 2 DHJETOR 2021

Javore KOHA

VËSHTRIM & OPINION

Pozita gjeostrategjike e shqiptarëve (1)

“Sherr pa fund”

Përpjekjet për t’i patur nën kontroll këto rrugë dhe detin me një pozitë të rëndësishme strategjike, u bënë “sherr pa fund” për Ballkanin, por që çmimin më të lartë e “paguan” shqiptarët

Hajrudin S. Muja

Ndërsa Bashkimi Evropian po luan “shkopin e dirigjentit”, sipas të cilit shqiptarët duhet të luajnë me “instrumentet” e politikës, po bëhet gjithnjë e më e dukshme dhe më e kuptueshme se Brukseli zyrtar, duke shfaqur kapriçot e veta po rrezikon gjithnjë e më shumë konstruktin e vet të brendshëm. Duke pasur konflikte brenda gjirit të vet, BE-së po i mungon aftësia të flasë me një zë të vetëm për çështjet e rëndësishme dhe të veprojë si një forcë e vetme, kur merret me vendime të rëndësishme që kanë të bëjnë me fatet e Evropës dhe më gjerë. Historikisht mbi Shqipërinë dhe shqiptarët kanë kaluar valët e historisë botërore dhe intrigat e Fuqive të Mëdha, jo vetëm të Evropës. Janë bërë beteja të mëdha nga periudha e lashtësisë deri në kohët moderne, dhe këto falë pozitës gjeografike, pasurive natyrore, kushteve të veçanta klimatike etj. Për më shumë, ajo ndodhet në zonën ku kryqëzohen interesa të mëdha gjeostrategjike, të cilat kanë sjellë edhe rrezikun e madh të shpërbërjes dhe copëtimit të popullsisë dhe territoreve të saj natyrale! Jo rastësisht, publicisti dhe politikani i njohur Dimitrije Tucoviq shkruante një herë: “Lufta nuk bëhet për shkëmbinjtë shqiptarë, por për sundimin e kësaj pjese të bregut të Detit Adriatik që i përket Shqipërisë... Meqenëse Deti

Javore KOHA

E ENJTE, 2 DHJETOR 2021

Adriatik është vetëm një degë e Detit Mesdhe, luftimet rreth tij për sundimin e brigjeve të Detit Adriatik lindën prej kohës së mesjetës së hershme” [Tucović:2017, f. 51]. Duke qenë se Shqipëria është e vendosur në udhëkryqet e Evropës, Ballkanit, Mesdheut dhe Ilirisë, e ka bërë atë shumë tërheqëse për të tjerët, veçanërisht për vendet fqinje. Vendndodhja e saj strategjike bëri që edhe autorja Robin Alison Remington (1938-2020) të pohonte: “Shqipëria është një shtet pak më i madh se Merilendi, me një rëndësi strategjike në madhësinë e Kinës” [Remington:1971]. Ç’është e vërteta, trevat shqiptare me një popullsi kompakte shqiptare, shtrihen në pjesën jugperëndimore të Gadishullit Ballkanik, me një pozitë gjeografike të privilegjuar dhe mjaft të rëndësishme gjeostrategjike, si një “urë kaluese” ndërmjet Perëndimit e Lindjes. Pozita e këtillë u ka dhënë bazamentin e konstatimeve të Tucoviqit dhe Remington-it, duke marrë për bazë Detin Adriatik, as i mbyllur si Deti i Zi, por as i hapur si Deti Egje, me ngushticën e Kanalit të Otrantos, e cila e lidhë me Detin Jon dhe Detin Mesdhe, dhe e cila ka paraqitur interes strategjik që Fuqitë e Mëdha t’i mbajnë nën sundimin e tyre të dy brigjet e saj [Cabanes:2001, f. 17]. Jo më kot, në dokumentet amerikane, Shqipëria është shënuar me një “pozitë strategjike në ngushticën e Otrantos” duke pohuar njëkohësisht: “Kush zotëron ngushticën e Otrantos, i vë një dryn të mirë Adriatikut”. Deti Adriatik, i njohur gjithashtu si “Gjiri i Venedikut”, “Adria Antike” ose “Mare Adriaticum”, është një “gjymtyrë” e Mediteranit, e cila shtrihet drejt Ngushticës së Otrantos

përreth 500 milje dhe e ndanë Gadishullin Italik prej Gadishullit Ballkanik, përkatësisht prej ish-Jugosllavisë dhe Shqipërisë nga ana Lindore [Roucek:1946, f. 174]. Organizata Ndërkombëtare Hidrografike e përcakton kufirin jugor të Adriatikut si një vijë që rrjedh nga gryka e Lumit Butrint në Shqipëri, në Kepin Karagol në Korfuz, përmes këtij ishulli në Kepin Kefali dhe në Kepin Santa Maria di Leuka. Duke qenë me një rëndësi të posaçme për vendet e Evropës Jugore dhe Qendrore, ajo vazhdimisht ka qenë një skenë konfliktesh interesi. Në vitin 1937, gjeografi gjerman G. Stadtmuller [Internationale des Etudes Balkaniques, #3/1937, f. 366] shkruante se roli gjeopolitik i Shqipërisë për 2.000 vjetë ka qenë ‘Durchgangsland’ [vend-tranzit], një derë hyrëse ndërmjet Detit Adriatik dhe Gadishullit Ballkanik. Pak a shumë këtë konstatim pati edhe gjeografi amerikan Kohen, i cili konceptin e kësaj ‘dere’ e vendosi në “ndryshimin e botës gjeopolitike” [Cohen:1990, ff. 2-12]. Në shpjegimin e Rothstain-it, një prej roleve kryesore të shqiptarëve në këtë ‘derë’ është statusi i Shqipërisë si shtet i vogël: “Një fuqi e vogël është shteti që e din se nuk mund të sigurojë veten me mundësitë e veta dhe që i duhet të qëndrojë në ndihmën e shteteve të tjera, institucione, proces ose zhvillim” [Rothstain:1968, f. 29]. Ndërmjet shekujve V dhe XI, Deti Adriatik ishte një konceptim “Perandorak” dhe “Kontinental” që Roma, Bizanti dhe shumica e shteteve të mëdha myslimane, e vinin në plan të parë [Cabanes:2001, f. 105]. Perandoria Romake e konsideronte për të

Pikëpamjet e shprehura në fq: OPINIONE & VËSHTRIME nuk përfaqësojnë domosdoshmërisht politikën redaksionale të „KOHA javore„

VËSHTRIM & OPINION

në Ballkan veten dhe pikërisht përmes tij kaloi kur e pushtoi Ilirinë [Roucek:1946, ff. 363-377]. Për të, Ballkani ishte një urë kulturore historike ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit, vendi ku fara e civilizimeve të ndryshme ishte mbjellur, ku dëshmitë e luftërave të pafundme kishin rritur versione të ndryshme të historisë, vendi ku jo vetëm që shënonte ndarjen e dy botëve, por edhe ndarjen e vetë Perandorisë Romake [Deliso:2007, f. 1]. Rëndësi të veçantë i jepte rruga “Via Ignatia” [Via Egnatia], projekti më madhor që romakët ndërtuan jashtë Gadishullit Italian, një konstruktim i gjatë 520 milje, përkatësisht 837 kilometra, një rrugë e fuqishme ushtarake dhe komerciale [Thomas:1842], njëherit edhe njëra prej rrugëkalimeve të kryqtarëve të parë në vitin 1096 [Asbridge:2004]. Pika e parë ishte Dyrachium [Durrësi] si urë lidhëse me rrugën “Via Appia” nga Roma në Brindisi [Brundusiumin] [Cabanes:2001, f. 110], ndërsa e fundit Konstantinopoja [Ristelhueber:1971, f. 205], e cila më vonë u bë qendër e Perandorisë Romake Lindore (Bizantit). Rruga gjarpëronte nëpër fushën e Kavajës drejt Peqinit [Klodoanës antike], Elbasanit [Mansius] dhe Shkumbinit, ngjiste shpatet e maleve Candavia [malet e Polisit] në Alpet Shqiptare deri në Ohër [Lichnidos] në Maqedoni, prej nga merrte drejtimin drejt Lindjes për Selanik [Thassaloniki] [Ristelhueber:1971, f. 205], vazhdonte bregdetit Egje përgjatë Thrakës Jugore dhe mbaronte në Bizant, në ngushticën e Bosforit në Stamboll [Powell:1920]. Ishte një rrugë me rëndësi të madhe që ende ruan gjurmët e këmbëve të legjioneve të Cezarit të Pompeut [Konica:2010, f. 49], lidhja më e shkurtër e komunikacionit përgjatë Ballkanit, që lidhte pjesën Lindrore dhe atë Perëndimore të Perandorisë Romake [Hall:2011, f. 23; Wachte:2008, f.22]. Një rrugë e dytë, e cila ishte më shumë ushtarake bizantine, përsh-

konte në vijë diagonale Gadishullin Ballkanik nga veri-perëndimi në jug-lindje dhe bashkohej në Thrakë. Niste nga Emona (Lubjana) përgjatë Singidunum (Beograd), përshkonte ultësirën e Moravës dhe të Vardarit dhe përmes Maqedonisë lidhte Nishin [Naissos] e Selanikun deri në Serdica (Sofia), pas së cilës takohej me lumin Maritsa poshtë deri në Thrakë, ku ndiqte pastaj Via Ignatia [Hupchick:2002, ff. 22-23]. Në veri ishte “Via di Zenta” [Rruga e Zetës], e cila nga Shkodra kalonte rrugës së Drinit drejt Prizrenit që lidhte tutje thellësinë e Gadishullit Ballkanik. Asnjëra prej këtyre rrugëve nuk ishin tërësisht të lira prej vështirësive, varësisht prej kushteve atmosferike dhe bandave lokale [Hupchick:2002, ff. 22-23]. Gjurmët e dikurshme të këtyre rrugëve me rëndësi ekonomike dhe kulturore i kanë mbijetuar kohës me shumë kështjella të shembura dhe me ura të ruajtura monumentale. Ishte pjesë e kësaj strategjie rrugore, së cilës Perandoria Osmane i dha rëndësi të madhe. Thotë Jeriçek: “Asnjëherë që prej rënies së Perandorisë Romake, ndonjë shtet në Evropë nuk i kishte kushtuar vëmendje të tillë sistemit të tij të rrugëve” [Jerichek:1877, f. 113]. Osmanët e riparonin dhe e mirëmbanin gjithmonë rrugën romake ndërmjet Stambollit e Beogradit, duke e përmirësuar atë dhe duke i rregulluar pjesët e dëmtuara me gurë të prerë trashë. Disa fshatrave që shtriheshin pranë rrugës u dha detyrë të kujdeseshin për mirëmbajtjen dhe në shkëmbim përjashtoheshin prej taksave. Karrocat mund të udhëtonin përgjatë rrugës nga Beogradi në Stamboll në një muaj, kurse Selimi II, në vitin 1566, e përshkoi të njëjtën distancë për 15 ditë [Wachte:2008, ff. 191-192]. Në vitin 1443, Murati II ndërtoi një urë të madhe guri të gjatë 392 metra me 174 harqe, mbi lumin Ergene pranë Edrenës. Në krye të urës ndërtoi një bujtinë për të strehu-

Pikëpamjet e shprehura në fq: OPINIONE & VËSHTRIME nuk përfaqësojnë domosdoshmërisht politikën redaksionale të „KOHA javore„

ar dhe ushqyer udhëtarët, një xhami dhe një medrese. Koston e shpenzimeve për bujtinën dhe mirëmbajtjen e urës i siguroi me të ardhurat e dyqanit të bozës, të banjës publike dhe të dyqaneve të tjera [Inalcik:2013, f. 192]. Rëndësinë e kësaj rruge mund ta krahasojmë sot me korridoret e rëndësishme të transportit Pan–Evropian [IV, V, VII, VIII, IX dhe X], kur Shqipëria gjendet në udhëkryqin e këtyre korridoreve, të cilat i japin asaj një pozitë të rëndësishme strategjike, që i lidhë vendet e Mesdheut Perëndimor me Ballkanin dhe Azinë [Mazrekaj: 2015]. Porti i Durrësit, që është ‘porta’ kryesore e Korridorit VIII, përmes aksit rrugor Durrës - Kukës – Morinë (115 km) e lidhë me Kosovën dhe tutje në Serbi me korridorin X, që shpie në Gjevgjeli dhe në Greqi. Këto dy korridore [VIII dhe X] kryqëzohen pastaj me të gjitha korridoret e tjera Pan–Evropiane. Sot, rrugë të shumta tranziti mallrash, tregjesh dhe njerëzish kapërcejnë vendet e shqiptarëve me rëndësi të jashtëzakonshme për rajonin gjeopolitik të Evro-Azisë [Mattern:1942]. Është Gryka e Kaçanikut që lidh fushën e Vardarit me pellgun e Ibrit, rrugën e ‘Akropolisit’ që lidh Selanikun në faqen e Egjeut me Mynihun në zemër të Evropës dhe portin e Tivarit që lidh Serbinë, Hungarinë, Moldavinë dhe Rumaninë në rrugën më të shkurtër me Adriatikun. Përpjekjet për t’i patur nën kontroll këto rrugë dhe detin me një pozitë të rëndësishme strategjike u bënë “sherr pa fund” për Ballkanin, por që çmimin më të lartë e “paguan” shqiptarët. Pas vitit 1797, me vendosjen e mbretërisë Napoleoniane të Italisë, Adriatiku shërbeu si kufi detar për zonën nën ndikimin politik të Francës [Cabanes:2001, f. 374]. Në vitin 1805, Franca pushtoi Dubrovnikun dhe provincën e Kotorrit, duke përvetësuar kështu njërin prej brigjeve më të bukura të Adriatikut, por plani i Napoleonit për të krijuar “Ilirinë Sllave” dështoi [Vuksan:1951]. Aleanca Treshe e vitit 1882, që i shtoi përkohësisht mosmarrëveshjet, i lanë Austrisë siguri në Adriatik [Cabanes:2001, f. 423]. (vijon) E ENJTE, 2 DHJETOR 2021

Javore KOHA

KULTURË

Me rastin e 28 Nëntorit – Ditës së Flamurit Kombëtar, në Qendrën e Kulturës në Ulqin u shfaq

Program kulturor festiv

“Shqiptarët në Malin e Zi janë paragjykuar dhe vazhdojnë të paragjykohen edhe sot vetëm pse janë shqiptarë dhe deklarohen si të tillë, vetëm pse shpalosin identitetin dhe simbolet e tyre kombëtare. Për ata që nuk ia duan të mirën kombit shqiptar, shqiptari i mirë është shqiptari pa identitet, shqiptari i asimiluar. Për ne nuk ka qenë e lehtë të jetojmë këtu si shqiptarë për shkak të këtij presioni dhe trysnive të ndryshme, qofshin ato politike, ekonomike, paragjykimeve etnike”, ka thënë kryetari i KKSH-së, Faik Nika Ulqin – Me rastin e 28 Nëntorit – Ditës së Flamurit Kombëtar dhe Pavarësisë së Shqipërisë, Këshilli Kombëtar i Shqiptarëve në Malin e Zi në bashkëpunim me Qendrën e Kulturës Ulqin shfaqën të dielën një program kulturor, të përbërë nga ekspozita e skulptorëve Bujar Vani e Evis Kabilo, dhe koncerti me këngëtarë e grupe kulturore.

Ekspozitë e skulpturave me elemente kombëtare dhe historike

Në Galerinë e Qendrës së Kulturës – Ulqin të dielën mbrëma është hapur ekspozita me elemente kombëtare e historike e skulptorëve të njohur Bujar Vani dhe Evis Kabilo. Drejtori i Qendrës së Kulturës – Ulqin, Musa Hoxhiq, ka thënë se kemi të bëjmë me dy skulptorë shumë të njohur shqiptarë, me një gamë veprash skulpturore të vendosura në mjedise publike dhe kulturore. “Janë të njohura veprat e tyre monumentale në ansamblin e mbretërve ilirë, punimet figurative mbi person-

Javore KOHA

E ENJTE, 2 DHJETOR 2021

alitetet e ndryshme të botës shqiptare, që pasurojnë mjediset e disa muzeve të Shqipërisë, veprat e tyre në mjedise publike. Vepra monumentale me përmasa madhështore e heroit kombëtar shqiptar Skënderbeut është një ndër kurorëzimet më të spikatura të talentit të tyre”, ka thënë ai. Skulptori nga Burreli, Bujar Vani, i njohur për publikun në Ulqin për skulpturën e Servantesit, të vendosur në mjediset e Pallatit “Venezia” në Kalanë e Ulqinit, ka thënë se në këtë ekspozitë prezantohet një pjesë e krijimtarisë së tyre që i dedikohet historisë dhe kulturës. “Në këto vepra, krahas pasqyrimit figurativ të personazheve historike jemi përpjekur që mes historisë të krijojmë edhe estetikën, atë që i nevojitet artit dhe krijimtarisë. Të krijojmë, siç i thonë, nëpërmjet gjurmëve shqiptare, nga çkodimi i artefakteve historike, arkeologjike të territoreve shqiptare kryesisht, t’i zbërthejmë në kodet estetike skulpturale dhe po ato t’i krijojmë në një formë rikrijimi në veprat ku

mishërohen ose formësohen figurat tona historike, kulturore”, ka thënë ai. Skulptori Vani ka theksuar se do t’u pëlqente që të ekspozonin akoma më shumë figura kulturore, “sepse mjediset publike shqiptare kudo janë të tejmbushura ndoshta me figura luftëtarësh dhe politikanësh, dhe të huajsh kryesisht”, por sipas tij, mjafton që ato të jenë realizime të bukura. Edhe skulptori Evis Kabilo nga Berati ka shprehur kënaqësi për prezantimin e punimeve të tij në Ulqin, me rastin e 28 Nëntorit. “Është kënaqësi e madhe, duke vendosur në qendër, në fokus, disa personalitete të rëndësishme të Shqipërisë. Figura janë shumë, por këto janë pjesë e figurave më të rëndësishme”, ka thënë ai, duke uruar që ekspozita të tilla skulpturore apo të arteve të tjera të jenë sa më të shpeshta.

Koncert me artistë vendas dhe të ftuar

Më pas në sallën e Qendrës së Kulturës është shfaqur programi kulturor me artistë vendas dhe të ftuar. Në fjalën e rastit, kryetari i KKSH-së, Faik Nika, ka thënë se shqiptarët në Malin e Zi janë paragjykuar dhe vazhdojnë të paragjykohen edhe sot vetëm pse janë shqiptarë dhe deklarohen si të tillë, vetëm pse shpalosin identitetin dhe simbolet e tyre kombëtare. “Për ata që nuk ia duan të mirën kombit shqiptar, shqiptari i mirë është shqiptari pa identitet, shqiptari i asimiluar. Për ne nuk ka qenë e lehtë të jetojmë këtu si shqiptarë për shkak të këtij presioni dhe trysnive të ndryshme, qofshin ato politike, ekono-

KULTURË

mike, paragjykimeve etnike. Për shkak të këtyre rrethanave, shumë nga vëllezërit tanë të një gjaku sot e kanë humbur gjuhën, traditën, identitetin

dhe nuk deklarohen më si të tillë. Ose turpërohen nga rrënjët dhe identiteti i tyre shqiptar. Fatkeqësisht, ata janë shumë dhe normalisht që neve kjo na dhemb dhe rrezikohemi si komb nga asimilimi”, ka thënë ai. Duke ju drejtuar të pranishmëve dhe atyre që përkundër vështirësive e kanë ruajtur identitetin e tyre kombëtar, Nika i ka cilësuar ata “heronj të gjallë të kombit tonë”. “Ju që rezistuat dhe e ruajtët identitetin tonë kombëtar, ju që nuk reshtët së kujtuari datat më të rëndësishme historike, shpalosjen e flamurit kombëtar, duke e trashëguar atë brez pas brezi deri në ditët tona pavarësisht vështirësive që kaluam, të gjithë ju që sakrifikuat dhe sakrifikoni, jeni heronj të gjallë të kombit tonë. Duke kujtuar

kalvarin e mundimeve dhe persekutimeve që kanë kaluar paraardhësit tanë vetëm për krenari dhe identitet, ata nuk u përkulën kurrë, ndërsa ne po vazhdojmë amanetin e tyre, duke marrë pjesë e kujtuar festat e duke festuar me pasardhësit tanë datat më të rëndësishme të kombit, si sot datën e 28 Nëntorit – Ditën e Flamurit Kombëtar dhe shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë, e barabartë mes kombeve të tjera të lira”, ka theksuar ai. Pjesë e programit kulturor-artistik kanë qenë këngëtarët vendas Gjylie Pelingu, Egzona Salaj, Eliza Markiq, këngëtarët nga Kosova Naim Abazi dhe Mihrie Braha, Kllapa “Burimi”, Grupi muzikor “Marinarët” dhe Shoqëria Kulturore-Artistike “Olcinium”. i. k.

Në komunat e Plavës dhe Gucisë

Festa e Flamurit u shënua në mënyrë simbolike

Guci/Plavë – 28 Nëntori – Festa e Flamurit Kombëtar, festa e ditës kur më 28 nëntor 1443 në Krujën legjendare, trimi jonë kombëtar shqiptar Gjergj Kastrioti – Skënderbeu, ngriti flamurin kuq e zi, dhe më 28 nëntor të vitit 1912, kur në Vlorën heroike, plaku legjendar Ismail Qemajli me patriotë të tjerë kombëtarë, ngriti lart flamurin kuq e zi me shkabën dy krenare, me ç’rast shteti amë – Shqipëria, u shpall shtet i pavarur dhe sovran, 28 nëntori, shënimi i ditëlindjes së 66-të të komandantit legjendar Adem Jashari nga Prekazi heroik i Kosovës, këtë vit, në komunat e Plavës dhe Gucisë, u shënua në mënyrë simbolike, për shkak të masave pandemike që janë në fuqi, për parandalimin e Covid-19. Në pamundësi për të organizuar dhe mbajtur takime, tubime dhe akademi solemne në ambiente të mbyl-

lura për shënimin dhe manifestimin e kësaj dite madhore e historike gjithëkombëtare shqiptare, si viteve të mëparshme, kësaj radhe, Festa e Flamurit u shënua kryesisht në ambiente të hapura. Filloi në mbrëmjen e ditës së festës, me vendosjen e flamujve kuq e zi në ballkonet dhe çatitë e shumë shtëpive familjare shqiptare në vendbanimet rurale në të dyja komunat, në ato të qyteteve të Plavës e Gucisë dhe në objektet e ca institucioneve e ndërmarrjeve të tyre. Në orët e paraditës të ditës së festës, rinia plavo-guciane (djem e vasha), me ca dhjeta automjete, organizoi marshimin (rrugëkalimin) përgjatë rrugës rajonale Guci – Plavë – Guci, me valvitje të një e dy flamujve kuq e zi në secilin automjet. Ata pastaj në sheshin e Gucisë përformuan këngë dhe valle kushtuar kësaj feste madhore.

Shënimi i Ditës së Flamurit, u manifestua edhe në Shkollat Fillore “Hajro Shahmanoviq” të Plavës, e “Xhafer Nikoçeviq” të Gucisë, dhe në Shkollën e Mesme të Përzier “Beqo Bashiq” të Plavës, në të cilat mësimdhënësit e historisë, nxënësve u mbajtën ligjërata kushtuar Ditës së Flamurit, ndërsa ata të gjuhës dhe letërsisë shqipe, me nxënës organizuan dhe mbajtën recitime dhe recitale kushtuar festës. Në orët e mbrëmjes së ditës së festës, të rinjtë plavo-gucianë, të shoqëruar edhe me më të moshuar, ca çaste solemne i kanë kaluar në lokalet e disa objekteve hotelerike të Plavës dhe Gucisë, duke i shprehur njëri-tjetrin urime dhe dolli për festën e pritur, por gjithsesi duke i respektuar masat pandemike në fuqi. Sh. Hasangjekaj E ENJTE, 2 DHJETOR 2021

Javore KOHA

KULTURË

Trajtesë

Vjelja e detit (Hajro Ulqinaku “ Peshqit e detit tonë”, (Glosar i iktiologjisë), botoi IAP) Peshku ka thënë: “... baftë hajr aj qí m´blen e mas baftë hajr aj qí m´xen...” (Thënie ulqinake)

Jaho Kollari

Trashëgimia kulturo-historike është ajo që begaton jetën e përditshme. Begatia dikur s´i ka takuar të përditshmes, por shtresimet e lashta kanë bërë që shpirti i këtij qyteti të jetë sot një çikëz më i begatë. Ulqini si një veçanti e kulturës sonë kombëtare, që nga lashtësia flet me një mori gjuhësh, si të gurit, mjeteve të lundrimit, ullirit, peshkut... Pikërisht kryefjala “peshku” është pikërëndimi i kësaj trajtese, apo “Peshqit e detit tonë”, një mbindërtim i Glosarit tashmë të njohur të autorit Ulqinaku. Po të hidhej shikimi në anën tjetër, apo rreth e rrotull nesh, ndeshim jetë që lidhej me peshk që pothuaj ishte burimjetë në të gjitha kulturat botërore, në theks të asaj evropiane, sidomos të vendeve me dalje në det. “Afër detit, afër mretit...”, një thënie në Ulqin që mishëron mbijetesën (mbase begatinë) e popullatës së tij këtu e tehu në kohë. Peshku në kontinentin e vjetër ka pasur aq rëndësi për jetesë sa janë ngrehur vendbanime pranë ujit (detit), të cilët në të shumtën e rasteve kanë qenë të strehuar nga deti i hapur, ku më vonë u shndërruan në qendra treg-

“

Trashëgimi kulturo-historike është e gjitha që begaton jetën e përditshme. Begatia dikur s´i ka takuar të përditshmes, por shtresimet e lashta kanë bërë që shpirti i këtij qyteti të jetë sot një çikëz më i begatë. Ulqini si një veçanti e kulturës sonë kombëtare, që nga lashtësia flet me një mori gjuhësh, si të gurit, mjeteve të lundrimit, ullirit, peshkut... Pikërisht kryefjala “peshku” është pikërëndimi i kësaj trajtese, apo “Peshqit e detit tonë”, një mbindërtim i Glosarit tashmë të njohur të autorit Ulqinaku

tare e lundrimi të njohura edhe në ditët e sodit. Veç kësaj ka pasur edhe emra të familjarëve që lidheshin me peshk, siç është rasti edhe në Ulqin me patronimin “Peshku”. Kohës duhej depërtuar gjer te zanafilla, kësaj radhe e gjuhës, për të nxjerrë në pah sa autentikë janë emërtimet e llojeve të ndryshme të peshqve në të folmen e Ulqinit. Qëllimi parësor i ulqinakut mbase nuk është të na e nxjerrë në tepsi sa vendor janë këta emra peshqish. Madhor është fakti se ato (emërtimet) janë këtu, të përfshira në një libër të vetëm, dhe kjo është për t’u përshëndetur. Po t´i referohemi njohjeve të etabluara në botën perëndimore mbi gjuhët, nuk shkohej hiç më thellë se deri te ajo e vjetra greke dhe çfarëdo që kishte ndodhur (me gjuhë) para saj i takon singularitetit (nëse lejohej përdorimi i këtij termi të fizikës)?! E qartë se ky është një absurd që na e cungon mundësinë të gjuhemi laradash në “singularitet” për ta pajisur këtë të fundit me rregulla e ligje të kapshme për empirizmin tonë!

Se, të mos i depërtohej më thellë zanafillës së mjetit komunikues të njeriut modern, është si të bëhej përpjekje të shpjegohet funksionimi i organizmit të gjallë duke mos depërtuar në thellësinë e organeve, indeve, qelizave. Pikërisht kryefjala “qelizë” është ajo që tash dhe këtu më bën ta ngrisë zërin për të cekur se gegërishtja në përgjithësi dhe e folmja e Ulqinit në veçanti, s`janë veçse fondamenti i gjuhëve të etabluara prej nga është nxjerrë terminologia shkencore, pra, nga greqishtja e vjetër dhe më vonë latinishtja (jo si gjuhë të popullatës por të sintetizuara në laborator si mbindërtime, pra, të shqipes së dikurshme). Kjo na shpie të pohojmë se është përjashta çdo njohjeje që emërtimet e peshqve të detit në të folmen e Ulqinit të mos jetë autentikë (një mori e tyre). Laboratori i fundit i gjuhës (ai latin) na dha emërtimet e të gjitha gjallesave që sot ekzistojnë (nomenklatura bineare) dhe është përjashta çdo njohje me fondament të theksohej se shqipja moderne nuk përfitoi nga e gjithë kjo,

Edhe sot Ulqini, ndonëse një komunitet i vogël dhe i lënë pas dore, ka një të folme të veçantë që nuk ka rënë nën ndikimin e qendrave të tjera urbane me influencë. Kjo mosinfluencë, pra, vë theks se llojet e peshkut në Ulqin kanë emra të vjetër po aq sa gjuha

Javore KOHA

E ENJTE, 2 DHJETOR 2021

“

KULTURË

Peshk,-u m. iktiol. (lat. pisces; it. pesce; kroat. riba) shtazë e detit; peshk i hollë (peshq të vegjël); peshk guri; peshk i egër; peshk i butë; peshk humcine (i thellësive); peshk jeshil; peshk i kaltër; peshk i bardhë; peshk për së m(b)ari (i mirë, cilësor) etj.; frazë. me marrë peshk thuhej në vend të zë peshk kur në Liqenin e Zogajve (Gjoli), kishte shumë peshk; me pru peshk; mot gjonje; mot i peshkut; mot i peshkimit të begatshëm; kur ka kubla, s’ ka peshk; bje; lun peshku, d.m.th: ka peshk; peshku bie në grep; rref peshku; zihet peshk, nji kokërr peshk etj.

Arav/ë-a f. iktiol. (lat. boops salpa; it. salpa, kroat. sapa, salpa) peshk i familjes së gjanësave; emër gati i harruar, i zëvendësuar me salpë.

Bukurin/ë-a f. iktiol. (lat. coris julis; kroat. knez) peshk i shkëmbinjve, me vija të bukura, nga e ka marrë emrin e pastër shqip; rritet 15-20 cm.

Gjanc/ë-a f. iktiol. (lat. pargus pargus; par-gus vulgaris; diplodus vulgaris; diplodus anularis) peshk me trup të gjatë e të shtypur, me kurriz në ngjyrë të trëndafilit e me anët si të argjendta; gjanës.

por nuk duhej fërfëlluar se si gjuhë e stërlashtë, ruajti disa thesare që hasen edhe në emrat e peshqve të detit, në këtë rast, në dialektin e Ulqinit. Edhe sot Ulqini, ndonëse një komunitet i vogël dhe i lënë pas dore, ka një të

folme të veçantë që nuk ka rënë nën ndikimin e qendrave të tjera urbane me influencë. Kjo mosinfluencë, pra, vë theks se llojet e peshkut në Ulqin kanë emra të vjetër po aq sa gjuha. Me këtë vëllim Hajro Ulqinaku e ka

Ranç-i m. iktiol. (lat. trachinus draco; it. tra-chino dragone; kroat. pauk, ranj, žutac) një lloj peshku i imët, i cili kur e sheh rrezikun fshihet në rërë; në shpinë ka ferra mbrojtëse helmuese; emrin e ka marrë nga ranë (rëra) ku jeton në fund.

sjellë peshkun në tryezë para se e ka vënë tiganin në zjarr, çfarë shihet ashiqare meqë Ulqini s´ishte veçse një vendbanim me status të pavarur, ku shekuj me radhë lindi dhe u zhvillua një specifikë e rrojtjes. E ENJTE, 2 DHJETOR 2021

Javore KOHA

KULTURË

Mbi librin e autorit Haxhi Sokol Lajçi “Husajt e Malësisë së Rozhajës”

Monografi me stil shkencor dhe kritere të duhura të punës kërkimore Në përgjithësi, teksti i monografisë paraqitet në një stil shkencor duke përdorur kriteret e duhura të punës kërkimore, përfshirë stilin dhe burimin e citimit, si dhe referencat e literaturës së përdorur, është një vlerësim i ngjarjeve të kaluara, me një prekje të fortë subjektive, e cila mund të klasifikohej si një kujtim, dhe e ndërsjellë, monografi profesionale ose shkencore, që nga historiku 6.000-vjeçar kelmendas

Prof. Ass. Dr. Valdet Hysenaj Pas një pune shumë të vështirë dhe të mundimshme, pas përpjekjeve shumëvjeçare për të dhënë maksimumin e tij që kjo vepër të dalë sa më mirë, Haxhi Lajçi del para lexuesit me monografinë më të re “Husajt e Malësisë së Rozhajës – Fis i Lajçit”, ku përveç përvojës dhe njohurive, kësaj radhe dallohet edhe nga depërtimi intelektual dhe personal në ndërtimin strukturor dhe duke u përpjekur që t’u përgjigjet shumë pyetjeve, brenda prodhimit letrar-historik, por edhe të klasifikimit shkencor dhe zgjedhjes së tyre. Që në fillim, autori trajton Kelmendin si territor, gjenezën, lëvizjet hapësinore të banorëve, duke marrë si pikënisje Defterin e Sanxhakut të Shkodrës, të vitit 1485, e për të vazhduar me mendimet dhe argumentimet e shumë studiuesve të huaj, që nga Koronelli e deri tek Edit Durham,

Javore KOHA

E ENJTE, 2 DHJETOR 2021

për të vazhduar edhe me origjinën kelmendase (Vukël, Nikç, Selcë) të Rugovës, luftën 500-vjeçare me Perandorinë Osmane, Hotin në mesjetë dhe pushtimin osman, legjendën e origjinës së fisit të Hotit dhe pjesë të pemës gjeneanologjike marrë nga Hoti, duke mos ngurruar që edhe vetë të paraqesë hipotezat e tij. Duke përdorur të dhëna arkivore, lidhjet shoqërore dhe ndërveprimet njerëzore analizohen si përbërës thelbësorë të veprimit kolektiv. Me mjaft elokuencë dhe saktësi përshkruan edhe vendbanimet e Rugovës dhe popullsinë e saj. Qëllimi i hulumtimit të autorit është një përpjekje për të zbuluar se si karakteristikat e ndryshme të banorëve dhe marrëdhëniet e tyre me zonën ndikojnë në njohuritë e tyre dhe përdorimin e toponimisë duke pasur kështu parasysh edhe ndikimin e rrethinës. Autori fokusohet në veçoritë e krijimit, përfaqësimit dhe bindjes së njohurive abstrakte shkencore dhe historike,

në rindërtimin e historisë husjane. Kjo njohje kuptohet në dy mënyra: si një konstruksion kulturor, një pjesë e njohurive kulturore që kufizohet në përvojën ekzistenciale dhe diskursive të lexuesit, si dhe të dhënat shkencore. Në këtë vazhdë gjejmë shumëçka me vlerë, që nga Husajt dhe shtrirja gjeografike, kushtet e jetës së popullatës së Rozhajës në vitet e tridhjeta, sharrat e ujit, pyjet dhe tokat e husajve në Mbretërinë SKS, tragjedinë e Ishtedimit në epikën popullore te shqiptarët e Malësisë së Rozhajës etj. Studimi nuk përqendrohet në marrëdhëniet e njerëzve (ose grupeve) me strukturoren, por në disa veçori të këtij veprimi kolektiv që shpjegojnë suksesin e tij: tiparet e brendshme strukturore të banorëve të husajve, lidhjet, lëvizjet (si u krijuan dhe si funksionuan); dhe supozimet e jashtme (normat që mbizotërojnë në shoqëri, të tilla si besimi dhe bashkëpunimi, detajimi i gjenealogjisë së djemve të Tahir Husit, historinë e nipërve e

KULTURË stërnipërve, nipërit nga kohët e lashta, pjesëmarrësit në Luftën e Pazarit, Aktgjykimi i ashuquajtur Rasti i Rexhë Krasniqit (Topallit), Mehmet Alisë, Arif Demës dhe të tjerëve, vrasjet dhe burgosjet e husjanëve në rrjedhë motesh, përshkrimin e detajuar për husjanët kudo që jetojnë në Kosovë, Gjermani e deri në Amerikë. Autori ka paraqitur të dhëna të bollshme edhe për intelektualët dhe afaristët e dalluar të Husajve si dhe fillet e shkollimit. Temat kryesore të hulumtimit kanë përfshirë shumësi karakteristikash (struktura historike dhe mënyra se si funksionoi); mënyrat e veprimit kolektiv; rrethanat e jashtme (norma të përhapura brenda shoqërisë si besimi dhe bashkëpunimi, gjendjet shoqërore, formale dhe joformale në varësi nga konteksti). Autori nuk ngurron të paraqesë disa nga lojërat që luheshin në oda si: bleta, kallaisja, bati në këmbë, klença, loja me filxhana, bati-bat, kapuçash, cicmic etj. Po ashtu, nuk kalon as odën e burrave e cila është përfaqësuese e “Besës”, “Nderit” dhe “Burrërisë”, as fisin, të drejtat dhe detyrat e brendshme të tij, gjininë, as trashëgiminë kulturore, familjen - këtë vatër lumturie me vlera të shumëfishta, gruaja, shtëpia; veshjet, ushqimi, punimet artistike, mulliri, lindja, martesa, vdekja etj. Në përgjithësi, teksti i monografisë paraqitet në një stil shkencor duke përdorur kriteret e duhura të punës kërkimore, përfshirë stilin dhe burimin e citimit, si dhe referencat e literaturës së përdorur, është një vlerësim i ngjarjeve të kaluara, me një prekje të fortë subjektive, e cila mund të klasifikohej si një kujtim, dhe e ndërsjellë, monografi profesionale ose shkencore, që nga historiku 6.000-vjeçar kelmendas. Ky punim analizon veprimet kolektive më të hershme të husjanëve, strukturat narrative nënkuptojnë modelet themelore të të menduarit për njeriun dhe botën (ekzistenca/veprimi, vdekja/jeta, natyra/kultura), duke e shndërruar mirëkuptimin individual në atë kolektiv, duke i dhënë universalitet mirëkuptimit individual, filluar nga bestytnitë e për të vazhduar me: pyllin, zanën, dragonjtë, kuçedrën, lugatin, shtrigën, sykeqin, fallin, betimin, mallkimin, kumbarën, vëllazërimin, zënien e hënës, zënien

“

Mendoj se kjo është një monografi përfaqësuese, gjithëpërfshirëse, sistematike, është deiktik i rrugës së zhvillimit të plotë të Husajve dhe husjanëve. Në shumë familje husjane mendoj se kjo vepër do të ketë statusin e një kulti të origjinës, trungut familjar, vendlindjes dhe e gjithë kjo kontribuon në opinionin e publikut tonë kulturor se autori ka prezantuar të dhëna të rëndësishme duke i dhënë monografisë formatin e duhur të vlerës së krijimit artistik, nga pozicioni i ndërgjegjes bashkëkohore kritiko-teorike dhe historike

e diellit, breshërin, kur afrohet kijameti, orën e fortë, reliket e besimeve totemike në Rugovë (identik sikur në Husaj), gjarprin, ujkun, bukulën, kaprollin etj. E zonja e shtëpisë, citoj autorin: ka thënë i shaljan “Gruen kurrë nuk e ndigiova, por gjithëmonë u ba çka ka tha ajo“, por edhe përshkrimi i jetës baritore. Të gjitha këto objektiva autori ka synuar t΄i arrijë përmes shembujve të zgjedhur me kujdes, duke i konkretizuar përmes të dhënave historike, dëshmive, fotografive, trungut gjenealogjik etj, si: shkaqet dhe pasojat e luftës së prillit 1999; librat e shkruar; kallëzimet penale; gjykimet; filma për pasojat dhe shkaqet e luftës 1999; dënimi me burg për Rexhë Krasniqin, Tahir Gashin, Arif Kuqin dhe Mehmet Husajn; disa nga arsyet e largimit të husjanëve nga vendi i të parit Tahir Husit; vëllazëria Lajçi; takimet Lajçi për Lajçin etj. Mendoj se kjo është një monografi përfaqësuese, gjithëpërfshirëse, sistematike, është deiktik i rrugës së zhvillimit të plotë të Husajve dhe husjanëve. Në klasifikimin e punës së Haxhiut, të analizuar, lind pyetja e ngjashmërisë midis zhanreve të ndryshme, duke pasur parasysh kryesisht gjurmimet, rrethanat historike, kujtimet, intervistat etj., po edhe të dhëna fushash të ndryshme, trajtimi i faunës dhe florës së Husajve.

Risia e temës bazohet në faktin se nuk ka asnjë hulumtim të detajuar paraprakisht, që kombinon konceptualisht imazhin e fshatit dhe i paraqet të gjitha këto si një mjet specifik që do të përdoret në kontekstin e çështjeve të trajtuara, prandaj monografia do të mundësojë marrjen e masave për të rritur ndërgjegjësimin, qytetarinë dhe besnikërinë e njerëzve ndaj vendlindjes – Husajve dhe fisit Lajç. Në shumë familje husjane mendoj se kjo vepër do të ketë statusin e një kulti të origjinës, trungut familjar, vendlindjes dhe e gjithë kjo kontribuon në opinionin e publikut tonë kulturor se autori ka prezantuar të dhëna të rëndësishme duke i dhënë monografisë formatin e duhur të vlerës së krijimit artistik, nga pozicioni i ndërgjegjes bashkëkohore kritiko-teorike dhe historike. E ENJTE, 2 DHJETOR 2021

Javore KOHA

KULTURË

Universi malufian (2)

Novelat e Malufit, përshkrim i përjetimeve tona individuale apo kolektive

Mërgimi është tema që e përkufizon mjedisin tonë, kështu që novelat e Malufit, në një mënyrë, janë përshkrim i përjetimeve tona individuale apo kolektive. Nëse jeni nga trevat shqiptare në Mal të Zi, shumë lehtë e keni të identifikoheni me fatet e personazheve të novelave të Malufit, ose me frymën e kohës së shtjelluar në esetë e tij socio-historike

Bernard Çobaj

(vijon nga numri i kaluar) Në vitin 2020, Amin Maluf u nderua me Urdhrin Kombëtar të Meritës nga qeveria franceze si simbol i urës së komunikimit mes Lindjes dhe Perëndimit. Amin Maluf u zgjodh anëtar i Akademisë Franceze, më 23 qershor të vitit 2011, për të plotësuar vendin e 29-të, të mbetur bosh nga vdekja e antropologut Claude Lévi-Strauss (Klod Levi Shtros). Në shkrimin e tij Karrigia në Senë të vitit 2017, Malufi jep historinë e themelimit të Akademisë Franceze dhe kush ishin figurat që uleshin gjatë historisë në karrigen e 29-të. Në vitin 2010, ai mori çmimin prestigjoz spanjoll për letërsi Princi i Asturias, një vit pas Kadaresë. Juria u shpreh se autori, përmes fiksionit historik dhe reflektimit teorik, ka arritur të trajtojë qartë kompleksitetin e gjendjes njerëzore. Duke përdorur një gjuhë intensive, sugjestive, Malufi na vendosë në mozaikun e madh mesdhetar të gjuhëve, kulturave dhe besimeve për të ndërtuar një hapësirë simbolike për takime dhe mirëkuptim. Ndryshe nga dëshpërimi, dorëheqja apo viktimizimi, vepra e tij gjurmon një rrugë të veten drejt tol-

Javore KOHA

E ENJTE, 2 DHJETOR 2021

erancës dhe pajtimit, një urë që shtrihet thellë në rrënjët e përbashkëta të popujve dhe kulturave. Në fjalimin e vet të vitit 2010, Malufi u shpreh: “Ky diversitet i botës, diversiteti i jashtëzakonshëm kulturor që karakterizon çdo shoqëri njerëzore, është përgjithësisht objekt lavdërimi, por ndonjëherë edhe shkak i vuajtjes; sepse, megjithëse është burim pasurie për vendet tona, është edhe burim tensionesh. Ato kombe të bazuara në diversitetin etnik dhe imigracionin, figurojnë ndër më dinamiket në planet – mjafton të shikohet në anën tjetër të Atlantikut për të konfirmuar se është kështu. Megjithatë, ky dinamizëm shpesh shkon paralelisht me pakënaqësinë, diskriminimin, urrejtjen dhe dhunën. Në vetvete, diversiteti nuk është as bekim dhe as mallkim. Është thjesht një realitet, një fakt i jetës. Bota është një mozaik nuancash të panumërta dhe vendet tona, provincat dhe qytetet tona marrin gradualisht imazhin dhe pamjen e kësaj bote. Çështja nuk është a mund të jetojmë së bashku pavarësisht dallimeve tona në ngjyrë, gjuhë apo besim; çështja është të dimë si të jetojmë së bashku, si ta shndërrojmë diversitetin tonë në një përfitim dhe jo në një fatkeqësi. Të jetuarit së bashku nuk është e lindur për njerëzit, reagimi spontan i të cilëve zakonisht është i refuzimit të tjetrit. Kapërcimi i refuzimit kërkon përpjekjen e gjatë të edukimit të qytetarëve, duke përsëritur pandërprerë – për të gjithë – se identiteti

i një vendi nuk është as një fletë e zbrazët në të cilën mund të shkruhet ndonjë gjë dhe as një faqe e shkruar dhe e shtypur tashmë, por një faqe që është në proces të të shkruarit. Ekziston një trashëgimi e përbashkët – institucionet, vlerat, traditat, një mënyrë jetese – pjesë e së cilës cilido prej nesh duhet tʼi përkasë, por secili prej nesh duhet gjithashtu të ndjehet i lirë të japë kontributin e vet në varësi të talenteve dhe ndjeshmërisë sonë. Siç e shoh unë, që ky mesazh të zërë rrënjë në mënyrën se si njerëzit mendojnë është një prioritet për njerëzit e arsimuar sot. Kultura nuk është një luks që ne mund ta përballojmë vetëm në kohë të bollëkut. Detyra e saj konsiston në parashtrimin e pyetjeve thelbësore: Kush jemi ne? Ku po shkojmë? Çfarë shpresojmë të ndërtojmë? Çfarë lloj shoqërie? Çfarë lloj qytetërimi? Në bazë të çfarë vlerash? Si t’i përdorim burimet e mëdha që na ofron shkenca? Si t’i shndërrojmë këto në instrumente lirie dhe jo skllavërie? Roli i kulturës është edhe më vendimtar në kohë konfuzioni. Po kështu, epoka jonë është një epokë konfuzioni. Shekulli që sapo ka nisur do të jetë një shekull i prapavajtjes morale nëse do rrimë duarkryq – dhe këtë e them me trishtim dhe meditim për fjalët e mia. Një shekull përparimesh shkencore dhe teknologjike pa dyshim; por edhe një shekull i prapavajtjes morale, afirmimeve të identiteteve, të përkeqësuara, herë të dhunshme, herë reaksionare; zvogëlimi i solidaritetit midis kombeve dhe brenda

KULTURË

zemrës së vetë kombeve; zbehja e ëndrrës evropiane; erozioni i vlerave demokratike; përdorimi i tepruar i ekspeditave ushtarake dhe i ligjeve të jashtëzakonshme… Simptomat janë të panumërta. Përballë kësaj prapavajtje fillestare, ne nuk mund të jemi symbyllur apo t’i hapim rrugë dëshpërimit. Sot, nderi i letërsisë – nderi ynë – qëndron në përpjekjen për të kuptuar kompleksitetin e epokës sonë dhe në gjetjen e zgjidhjeve në mënyrë që bota jonë të vazhdojë të jetë e banueshme. Ne nuk kemi planet rezervë, kemi vetëm Tokën tonë të lashtë dhe detyra jonë është ta ruajmë dhe ta bëjmë vend sa më human për jetesë”.

Dy zemra

“Do të doja të kem dy zemra - të parën të pandjeshme, të dytën vazhdimisht të dashuruar: këtë t’ua besoja vetëm atyre për të cilët rreh dhe me tjetrën i lumtur do të jetoja”. (Amin Maluf) Citimi “Unë nuk vij nga ndonjë shtet, qytet, fis. Unë jam biri i rrugës…”pjesa e parë e shkrimit është nxjerrë nga novela “Leoni Afrikan” (Léon l’Africain), botuar në vitin 1986. Novela, e shkruar në formë të memoareve të

personit të vërtetë historik, Hasan al Vatanit, prek, mes tjerash, historikun e rënies së Grenadës në vitin 1492. Shkrimtari këtu pasqyron perspektivën e re të spastrimit etnik të hebrenjve dhe myslimanëve të Andaluzisë në fund të shekullit XV (më 1492 Ferdinandi dhe Izabela sollën Ediktin e përjashtimit për hebrenjtë dhe myslimanët e Spanjës). Rënia e Grenadës mavare tregohet nga sytë e arabëve – temë me të cilën, po ashtu, merret autori Tarik Ali, në veprën e tij “Hijet e shegës”

“

ndërlidhen me periudhën pas Kryqëzatave e deri në ditët e sotme gërshetohen me novelat e ”Kuintetit Islamik” të Tarik Ali-ut, që fillon në Spanjën mavare në shekullin XV dhe përfundon në Lahorë, Londër, Paris dhe Kinë në shekullin XXI. Tarik Ali shprehet: “Evropa ishte më e mirë, ndërsa kulturat islame, hebrenjtë dhe të krishterët bashkëpunonin mes vete gjithnjë e më mirë”. “Leoni Afrikan”, po ashtu prek periudhën e okupimit të përgjakshëm të Kajros nga ana e osmanëve në vitin 1517 dhe të Romës gjatë momenteve më të bukura të Rilindjes, por edhe gjatë shkatërrimit dhe plaçkitjes së qytetit nga ana e Karlit V, më 1527. Tema e bashkëjetesës mes kulturave dhe traditave të ndryshme është thelbësore në këtë novelë si edhe në mbarë letërsinë e tij. “Unë jam biri i rrugës, vendi im është një karvan dhe jeta ime është udhëtimi më i papritur. Unë i përkas tokës dhe zotit dhe tek ata një ditë së shpejti do të kthehem(Leoni Afrikan). Bijtë e rrugëve, frazë që i referohet

Duke përdorur një gjuhë intensive, sugjestive, Malufi na vendosë në mozaikun e madh mesdhetar të gjuhëve, kulturave dhe besimeve për të ndërtuar një hapësirë simbolike për takime dhe mirëkuptim. Ndryshe nga dëshpërimi, dorëheqja apo viktimizimi, vepra e tij gjurmon një rrugë të veten drejt tolerancës dhe pajtimit, një urë që shtrihet thellë në rrënjët e përbashkëta të popujve dhe kulturave

(Shadows of the Pomegranate Tree, 1992). Tarik Ali, sikur edhe Malufi, e lëshon vendlindjen e vet për të jetuar në Londër – ku spikatet si një ndër majtistët më të njohur të botës, me shumë shkrime historike-politike dhe pesë novela të njohura: “Kuinteti Islamik” (në origjinal The Islam Quintet: Shadows of the Pomegranate Tree, The Book of Saladin, The Stone Woman, A Sultan in Palermo, Night of the Golden Butterfly). Kënga “Street Fighting Man” e grupit legjendar “The Rolling Stones” i është kushtuar Tarik Ali-ut. Në këtë frymë, novelat e Malufit që

mërgimtarëve, diçka e njohur në mjedisin tonë shumë mirë, duke pasur valë mërgimesh madje çdo 15-20 vite për shkaqe ekonomike-politike ose anasjelltas. Mërgimi është tema që e përkufizon mjedisin tonë, kështu që novelat e Malufit, në një mënyrë, janë përshkrim i përjetimeve tona individuale apo kolektive. Nëse jeni nga trevat shqiptare në Mal të Zi, shumë lehtë e keni të identifikoheni me fatet e personazheve të novelave të Malufit, ose me frymën e kohës së shtjelluar në esetë e tij socio-historike. (vijon) E ENJTE, 2 DHJETOR 2021

Javore KOHA

INTERVISTË

Bisedë me fotografin Donald Plozha

Fotografia si pasion dhe profesion “Fotografia është një mënyrë për të ndjerë, prekur, dashuruar. Ajo që ke kapur në film është kapur përgjithmonë… Ajo të kujton gjërat e vogla, shumë kohë pasi ke harruar gjithçka” – Aron Siskind Koha Javore: Hapat Tuaj të parë në fotografi, ose thënë më mirë, kur ishte ai momenti që Ju kuptuat se do merreni me fotografinë? D.Plozha: Fillova të fotografoja me një aparat dixhital (jo profesional) Sony WSC-D210 që ishte aparati i familjes, aparat i blerë për të bërë foto në ndonjë rast familjar, por që për mua shpejt u kthye në një objekt me vlerë më të madhe se aq. Pas disa muajve fotografimi me këtë aparat, kuptova që shumë shpejt imagjinata dhe dëshirat e mia për fotografinë, po tejkalonin mundësitë e kësaj paisje të thjeshtë. Më 4 shtator 2011, në ditëlindjen time, babi më dhuron aparatin tim të parë profesional, një Canon 60D të cilin e kam trup të dytë edhe sot e kësaj ditë që punoj profesionalisht. Aty filloi rrugëtimi dhe ëndrra ime për të krijuar art nëpërmjet aparatit fotografik. Koha Javore: Çfarë është fotografia për Ju? D.Plozha: Fotografia është një medium që transmeton botën e brendshme të artistit dhe mënyrën se si ai/ajo e sheh botën përreth. Është një pikëtakim i të brendshmes së një personi me të jashtmen, e ngrirë në një pikë në kohë. Fotografia transmeton ndjesi të thella ose të çastit të artistit dhe mënyrën se si këto ndjesi ndikojnë tek vështrimi i tij/ saj për njërëzit apo objektet që sheh.

Javore KOHA

E ENJTE, 2 DHJETOR 2021

Për më tepër, mund të them edhe këtë: fotografia është një dritare në shpirtin e një artisti, por vetëm për ata që janë vëzhgues të mirë të detajeve pamore. E sidoqoftë, edhe nëse je lexues i/e mirë, ndonjëherë është prapë e vështirë të kuptosh çdo gjë. Për mua, fotografia është mënyrë e të shprehurit të ndjesive dhe këndvështrimeve që ndonjëherë është vështirë t’i shpreh me fjalë, është ndarje e një gjendjeje emocionale me ndjekësit e mi, ose përshtypja që më ka lënë një ngjarje, një vend apo një histori, por pa fjalë. Koha Javore: Si i menaxhoni situatat e ndryshme me klientë të ndryshëm? D.Plozha: Fotografia si art/pasion është e thjeshtë, sepse nuk ka rregulla. Fotografia si biznes është diçka tjetër. Unë punoj me klientë të ndryshëm për qëllime të ndryshme. Ka shumë klientë që janë të paqartë për atë që duan të realizojnë, por kjo është e pritshme, sepse fotografia ka elemente artistike edhe nëse nuk po flasim për një projekt/punë artistike të mirëfilltë dhe nuk mund të presim që të gjithë njërëzit të kenë përceptime të mirë përcaktuara se çfarë ju pëlqen artistikisht e çfarë jo. Prandaj, bisedoj me klientët që edhe unë të kuptoj më mirë se çfarë duan të realizojnë, por që edhe ata të përqëndrohen tek disa pika të rëndësishme të

qëllimit tonë të përbashkët dhe të mos krijojnë pritshmëri joreale. Përpiqem të jem sa më i qartë me klientët se çfarë mund të realizohet dhe çfarë jo, në mënyrë që të shmang pakënaqësi dhe ankesa të lindura nga paqartësia ne komunikim. Koha Javore: Sa realisht ju vinë në ndihmë rrjetet sociale Juve si fotograf? D.Plozha: Unë jam pjesë e rrjeteve sociale Fejsbuk dhe Instagram, dy kryesoret prej minimumi 6-7 vitesh. Instagrami është një galeri virtuale e këndshme për mua dhe besoj edhe për të gjithë artistët e tjerë, sepse të mundëson paraqitjen e punimeve si në një galeri virtuale për të gjithë ndjekësit por edhe për ata që nuk të ndjekin. Gjithsesi, mendoj që shumë artistë të rinj ngatërrojnë një ide të rëndesishme për rrjetet sociale: rrjetet sociale janë një metodë mjaft e mirë për të paraqitur punën që ti po realizon vazhdimisht, por produkti duhet të jetë cilësor e tërheqës. Nuk bëhësh dot fotograf i njohur dhe i kontraktuar thjesht sepse ke shumë ndjekës në rrjete sociale, nëse produkti nuk është i mirë. Pra, rrjetet sociale shërbejne për të reklamuar atë që ti bën jashtë rrjeteve sociale, jo e anasjellta. Koha Javore: Çfarë Ju frymëzon? D.Plozha: Më frymëzon shumë natyra, por edhe arti i autorëve të tjerë. Artisti, siç e shpreha dhe me sipër, krijon duke marrë nga bota e brendshme e tij dhe duke “ngjyrosur” me këtë botë atë që sheh në botën e jashtme. Por bota e brendshme krijohet duke konsumuar art. Unë lexoj, shoh foto dhe piktura te artistëve të medhenj, por edhe jo shumë të njohur, sepse ka cilësi dhe detaje interesante në vende që nuk ta pret mendja. Çdo krijesë prodhon atë që konsumon, kështu edhe artisti do prodhojë atë që konsumon në formën e librave, muzikës, filmave, galerive. Janë këto forma arti që ma formojnë këndvështrimin dhe frymëzimin copë pas cope. Më frymëzon shumë muzika sepse të prekë ndjesi të brendshme në mënyra të pashpjegueshme me fjalë, filmat më frymëzojnë dhe më mësojnë nga ana pamore nëpërmjet inskenimeve dhe këndvështrimeve të regjisorit. Koha Javore: Cila është gjëja që do kishit dëshiruar të dini, kur fill-

INTERVISTË uat të shkrepnit foto? D.Plozha: Do kisha dashur të dija të zotëroja aparatin fotografik më mirë nga ana teknike. Tani është diçka që më vjen instinktivisht, por besoj që do kisha shkrepur foto më të bukura po të kisha përvetësuar që në fillim konceptet bazë të dritës, përdorimit të saj dhe si përkthehet kjo në të dhënat që mund të përcaktosh tek aparati. Koha Javore: Cili është stili Juaj i fotografisë? D.Plozha: Stili im i fotografisë është përqëndruar tek fotografia bardhë e zi, ose në gjuhën artistike, monokrom (mono = një, krom = ngjyrë). Mendoj që sa të bukura sa janë ngjyrat dhe i japin gjallëri një fotoje, aq më e bukur është zhveshja e një fotoje nga ngjyrat. Pse? Sepse kur e zhvesh një foto nga ngjyrat, del në pah vlera e saj e vërtetë artistike dhe shpirtërore, por edhe cilësia e kësaj forme arti. Nëse një foto mbart një mesazh apo ka një kuptim më të thellë, ajo mbetet, biles merr nuanca edhe më artistike në një foto bardhë e zi. Përkundrazi, nëse foton e bëjnë të bukur vetëm ngjyrat... atëherë në formatin bardhë e zi kjo del në pah, pra duket mungesa e një kuptimi më të thellë. Gjithsesi, nuk kam asgjë kundër fotografisë me ngjyra, unë shkrep edhe me ngjyra në shumë raste. Koha Javore: Cilat lente i përdorni, cila është e preferuara Juaj, dhe përse? D.Plozha: Lentja ime e preferuar është lentja “prime”, 50mm me hapje diafragme 1,4f. Një lente prime është një lente me distancë fokale fikse, pra nuk mund të afrosh apo largosh pamjen që ke përpara duke lëvizur komponentet e lentës, duhet të lëvizësh vetë. Më pëlqen kjo lente, sepse duke lejuar kaq shumë dritë nëpërmjet elementeve të saj optike në sensorin e aparatit fotografik, më lejon të luaj me dritën në mënyra të ndryshme dhe në të njëjtën kohë ndarja e subjektit/objektit nga sfondi është fantastike dhe e qartë. Koha Javore: Nëse do të shkrepnit fotografi për disa vite, dhe nuk do të merrnit një reagim pozitiv të audiencës, a do t’i shkrepnit ende ato? D.Plozha: Audienca më mundëson një përshtypje për artin që unë krijoj dhe këtë e vlerësoj gjithmonë. Por, është e

sigurtë që fotografia për mua është dhe do mbetet një pasion personal që do vazhdoja ta bëja edhe nëse ato fotografi nuk do ja tregoja asnjëriu. Koha Javore: Çfarë doni të thoni me fotografitë Tuaja, dhe si i shkrepni ato për ta arritur këtë? D.Plozha: Fotografia ime është një tentativë për të ndarë me njërëzit tre ndjesi kryesore: thjeshtësi, të bukurën dhe melankolinë e shpirtit të ndjeshëm njërëzor. Nuk nisem për t’i bërë fotografitë në një mënyrë të caktuar, produkti im artistik është një rrjedhojë e mënyrës si jam unë: i thjeshtë, me një dëshirë për konsumuar dhe krijuar të bukurën dhe melankolik. Koha Javore: Ansel Adams tha: “Ju sillni me aktin e fotografisë të gjitha fotografitë që keni parë, librat që keni lexuar, muzikën që keni dëgjuar, njerëzit që keni dashur”. A mund të na tregoni për fotografitë, librat, muzikën Tuaj të preferuar dhe njerëzit që janë më të afërt me Ju? D.Plozha: Jam dakord me shprehjen e të madhit Ansel Adams që revolucionarizoi mënyrën si shkrepet fotografia

panoramike. Këtë ide shpreha dhe unë më sipër, mëgjithëse nuk e dija që ishte edhe shprehje e një figure kaq të mirënjohur në botën e fotografisë. Muzika ime e preferuar përfshinë kryesisht muzikë të krijuar para viteve 2000. Jam i ndikuar shumë nga grupi “The Doors” dhe këngetari i tyre Xhim Morison, një talisman personal për mua, sepse përveçse këngetar ishte poet në thelb dhe ka poezi shumë interesante që i kam lexuar në 2 nga 3 librat e botuar nga ai. Më pëlqëjnë “Pink Floyd”, sepse kanë aftësinë të të degdisin në “hapesirë” me ndjesitë që të shkaktojnë këngët dhe tekstet e tyre, por më pëlqen edhe muzika klasike. Librat... janë ato që më kanë ngjallur imagjinatën që i vogël. Kam pasur fatin të kem një gjysh që më bëntë dhuratë libra thuajse çdo muaj dhe kështu më krijoi një bibliotekë personale me rreth 250 libra, kryesisht romane, aventura dhe tregime. Në mënyrë të veçantë librat me aventura besoj që më kanë zhvilluar imagjinatën qysh se i vogël dhe mendoj se kjo ka shumë rëndësi për çdo fëmijë, të lexojë libra kur është i vogël që të zhvillojë imagjinatën dhe të pasurojë mënyrën e të shprehurit. Bisedoi: Donika Lulgjuraj E ENJTE, 2 DHJETOR 2021

Javore KOHA

KULTURË

Të enjten mbrëma në Ulqin

U hap solemnisht Libraria “Ulqini” Ulqin – Në prani të një numri të konsiderueshëm të njerëzve të kulturës, artit, shkencës, arsimit, politikës etj. nga Mali i Zi, Shqipëria dhe Kosova, të enjten mbrëma në Ulqin është hapur solemnisht Libraria “Ulqini”, e vetmja librari në Mal të Zi me libra në gjuhën shqipe. Libraria është hapur nga Këshilli Kombëtar i Shqiptarëve në Malin e Zi, me mbështetjen financiare të Qeverisë së Shqipërisë. Kryetari i KKSH-së, Faik Nika, ka thënë se ky është projekti i parë i prekshëm që KKSH-ja realizon me mbështetjen e Qeverisë së Shqipërisë dhe se beson që ky është vetëm fillimi. “Realizimi i kësaj ëndrre, për mua personalisht besoj se do të mbetet vepra më e bukur dhe më fisnike e jetës sime”, është shprehur ai. Nika ka falënderuar të gjithë ata që kanë mundësuar që, “kjo ëndërr e kahmotshme të bëhet realitet për shqiptarët në Malin e Zi, që fjala e shkruar ‘Libri’ në gjuhën shqipe, të

Javore KOHA

E ENJTE, 2 DHJETOR 2021

ketë shtëpinë e vet edhe në Mal të Zi”. Ai ka përshkruar shkurtimisht rrugën e realizimit të idesë për hapjen e Librarisë “Ulqini”. Kryetari i KKSH-së e ka quajtur hapjen e librarisë si një moment krenarie kombëtare, duke potencuar kohën e hapjes së saj që përkon me festat e nëntorit. “Në Nëntorin e Alfabetit të gjuhës shqipe e të festave kombëtare për shqiptarët, nuk kishte si të ndodhte më bukur se të fillonim festën me hapjen e një Qendre të Librit shqip për shqiptarët në Malin e Zi. Për mua ky është një moment krenarie kombëtare, ndërsa kjo librari do Zoti të mbetet për jetë e mot institut i kulturës shqiptare në Malin e Zi”, ka thënë ai. Njëri prej nismëtarëve për hapjen e librarisë në Ulqin, arkitekti Mentor Llunji, ka treguar se si lindur ideja. “Ideja ka nisur me një pyetje shumë të thjeshtë. Pyetja ka qenë: Si është e mundur që të jetojmë në një qytet

mijëravjeçar, ku në secilin cep mund të blejmë nga një tullë, por në asnjë cep nuk mund të blejmë asnjë libër. Pra, ky konstatim kaq i thjeshtë ka prodhuar edhe nevojën që të marrim këtë iniciativë”, ka thënë ai, duke shtuar se nëse themi se jemi qytet mijëravjeçar, atëherë së paku duhet të kesh tri gjëra: librari, galeri dhe kinema. Në ceremoninë e hapjes së librarisë kanë përshëndetur edhe ambasadori i Republikës së Shqipërisë, Ridi Kurtezi, Ifete Çeku nga Ambasada e Republikës së Kosovës, drejtoresha e Qendrës Kombëtare të Librit në Tiranë, Alda Bardhyli, Gjet Ndoj nga Ministria e Kulturës e Shqipërisë, kryetari i Komunës së Ulqinit, Aleksandar Daboviq, dhe kryetari i Komunës së Tuzit, Nik Gjeloshaj. Nga KKSH kanë thënë se Libraria “Ulqini” nuk është konceptuar thjesht vetëm si librari, por do të shërbejë edhe si qendër e promovimit të librit dhe kulturës shqiptare. i. k.

KULTURË

Në Tuz u shënua Dita Botërore e Fëmijëve

Thirrje për të respektuar të drejtat e fëmijëve Tuz – Drejtoresha ekzekutive e OJQsë “Fëmijët e Malit të Zi”, Sabra Deceviq, u ka bërë thirrje të gjithë zyrtarëve që ndodhen në pozita të rëndësishme, që të krijojnë ligje dhe politika për realizimin e të drejtave të fëmijëve, përkatësisht që të drejtat e fëmijëve të garantuara me Konventën e Kombeve të Bashkuara, të jenë prioritet i agjendës së tyre të punës. Këtë apel znj. Deceviq e bëri me rastin e shënimit të Ditës Botërore të Fëmijëve, e cila u mbajt në QKI “Malësia” në Tuz, me pjesëmarrje të nxënësve dhe mësimdhënësve të SHF “Mahmut Lekiq” dhe të Shkollës së Mesme të Përzier “25 Maji”. “Së pari mendoj për ndërtimin e shoqërive të shëndetshme ku investohet

në fëmijë që nga mosha e hershme, dhe me këtë nënkuptojmë një sistem shëndetësor i cili e përkrah fëmijën dhe familjen në çdo aspekt. Siç duket, situata me Covid-19 është duke lënë pasoja të mëdha në ofrimin e shërbimeve shëndetësore për fëmijët, dhe prindërit kanë nevojë për mbështetje më të madhe e informim më të mirë, jo vetëm për realizimin e të drejtave në shëndetësi, por edhe në ofrim më të suksesshëm të shërbimeve sociale dhe të atyre edukative”, u shpreh Deceviq. Ajo theksoi se shkollat duhet të jenë vendet ku nuk bëhen dallime në mes të bashkëmoshatarëve për arsye të pozitës sociale, përkundrazi, vende ku çdo fëmijë duhet të ndjehet i mirëseardhur, dhe ku janë krijuar kushtet për pjesëmarrje të barabartë.

“Të drejtat e fëmijëve nuk duhet vetëm të festohen, por duhet të trajtohen dhe të realizohen atëherë kur fëmijët kanë më së tepërmi nevojë”, u shpreh ndër të tjera znj. Deceviq. Ky aktivitet me tematikë “Kam të drejtë për çdo gjë”, shpalosi një program letrar e zbavitës, ku u lexuan poezi dhe pati performancë në piano nga nxënësit e pranishëm, të cilët më pas e hapën ekspozitën me punime të tyre kreative. Shënimi i Ditës Botërore të Fëmijëve u organizua nga OJQ “Fëmijët e Malit të Zi”, në bashkëpunim me Komunën e Tuzit, SHF “Mahmut Lekiq”, Shkollën e Mesme të Përzier “25 Maji”, QKI “Malësia” dhe OJQ “Arigatou Internacional”. t. u.

E ENJTE, 2 DHJETOR 2021

Javore KOHA

KULTURË

Mbi vëllimin me poezi “Përflakje e stuhi” të autores Flora Brovina

Vepër unikale e reflektimit të ndjenjës, përjetimit, emocionit dhe mallëngjimit Në manifestimin tradicional pesëditor “Takimet letrare (poetike) të Plavës”, i 44-ti me radhë, i mbajtur më 20-24 tetor të këtij viti, në ambientet e Qendrës për Kulturë “Husein Bashiq” të këtij qyteti, Kosovën me pjesëmarrje e përfaqësoi poetesha e mirënjohur Flora Brovina, e cila nga vëllimi më i ri i saj me poezi “Përflakje e stuhi”, lexoi dy poezi në gjuhën shqipe, e të cilin në mbyllje të manifestimit në fjalë, ma dhuroi

Shaban Hasangjekaj “Gjuha poetike e poezive të këtij vëllimi të veteranes së poezisë kosovare, poeteshës Flora Brovina, është e zhdërvjelltë, por e rëndë, është saktë në përkufizimin e motiveve, por dinamike me ngarkesën e saj emocionale. Qoftë, edhe vetëm për këtë qenësi të poezisë së këtij vëllimi, të poeteshës Flora Brovina, ajo është e veçantë në gjithë krijimtarinë që krijohet te ne, edhe me mënyrën e ligjërimit poetik. Poezia e Flora Brovinës e këtij vëllimi, ka edhe veçanti të tjera, që e bëjnë të realizuar artistikisht dhe ndër vëllimet me poezi që i bëjnë nderë poezisë shqipe”, thuhet në përkufizimin me titull “Poezi e dhembjes, e mallit dhe e flijimit” të redaktorit të vëllimit në fjalë, prof. Agim Berisha. Përndryshe, në këtë përmbledhje me poezi, shtrirja e hapësirës moti-

Javore KOHA

E ENJTE, 2 DHJETOR 2021

vore është e një larushie interesante, për të mos thënë e veçantë, qoftë në mënyrën e konceptimit të trajtimit poetik të temave dhe motiveve, qoftë në planin e ndërtimit të poezisë. E veçantë e tërësisë së këtij vëllimi me poezi, është edhe struktura e vargut të saj. Lexuesi është mësuar ta lexojë poezinë e autores, edhe si përkujdesje e tepruar e zgjedhjes së fjalëve me të cilat e ndërton vargun, por edhe tërësinë poezi, por ato vijnë natyrshëm, edhe për faktin se është prirja e saj krijuese që i bën të veçanta. Autorja Brovina, nuk preokupohet shumë, si krijohet rima, me fjalë emërore, apo foljore, është rimë mashkullore, apo femërore, është ekombinuar, apo e njëtrajtshme, ngase në poezinë e saj vjen në shprehje natyrshmëria e gjetjes së motiveve dhe ngarkesa emocionale që nuk e lë të qetë lexuesin. Duke trajtuar një varg temash dhe motivesh të njohura në poezinë tonë, si ajo për atdheun, për burgun dhe flijimin, për natyrën dhe praninë e njeriut në të, për dhunën dhe qëndresën në

emër të ardhjes së lirisë, kësaj radhe, autorja Flora Brovina, ka gjetur bërthamat specifike për trajtimin artistik të këtyre temave dhe të këtyre motiveve. Në vëllimin me poezi “Përflakje e stuhi” të Flora Brovinës që i ofrohet lexuesit, janë një numër poezish, që e kanë në strukturë, qoftë mungesën e atdheut, qoftë praninë e tij në përkatësinë etnike dhe dashurinë për liri, qoftë në zbërthimin e përbërësve që e bëjnë atdheun pjesë të jetës historike të shqiptarëve. Autorja si duket, është gjenerata e pestë, në mos më shumë, e shqiptarëve që kanë lindur, janë rritur, kanë jetuar dhe kanë krijuar me mungesën e tërësisë së atdheut. Kjo mungesë historike e shkaktuar me dhunë, me pushtime dhe terror deri në gjenocid, ka përcaktuar edhe strukturën e poezisë së saj me këtë temë, me temën e atdheut, por edhe me motive të tjera, që plotësojnë domethënien e të përjetuarit të atdheut. Në këtë mozaik krijues të poetes Brovina, vjen një poezi shumë specifike, e treta me radhë, në ciklin “Atdheu”, e titulluar “Komandant” (Para varrit të Adem Jasharit), jo vetëm për temën e saj, por

KULTURË edhe për mënyrën e realizimit artistik, që i kushtohet Adem Jasharit, komandantit legjendar të UÇK-së, ka në strukturë përbërës poetik të tillë, që rrallë ose aspak i gjejmë në poezinë shqipe, me këtë temë dhe me këtë motiv. Autorja e poezisë në fjalë, as nuk vrapon pas shprehjeve e fjalëve të mëdha, as nuk e kërkon figurën nëpër histori dëshmorësh e të rënësh në logun e nderit për atdhe, as nuk lodhet se me cilin epitet ta portretizojë Komandantin. Ligjërata e saj poetike është krejt e natyrshme. I kërkon falje Komandantit që nuk ishte aty me të kur ai këndonte dhe luftonte. Në poezitë e vëllimit “Përflakje e stuhi”, ka edhe ndonjë temë e përbotshme, qoftë vetëm si motiv, për të krijuar rrafshe të krahasimit, jo si figurë artistike, por si mundësi për të rritur hapësirën e ruajtjes së kujtesës historike të njeriut tonë, qoftë edhe kur shëmbëllimet merren jashtë gjeografisë kombëtare. Në vija të trasha, kjo do të ishte tema e poezisë “Në shtëpinë e Nelson Mandelës (Adem Demaçit), e nënta me radhë në ciklin “Atdheu” që i kushtohet Adem Demaçit të pavdekshëm. Por, e veçanta e poezisë është gjetja poetike, edhe si figurë, edhe si motiv, edhe si realizim artistik. Në këtë poezi, poetesha Brovina nuk ka asgjë të tepërt, për të mos thënë se edhe përshkrimi i hapësirës, ambientit, është krejt i natyrshëm, thuajse i veçantë. Shtëpia është e vogël, Mandela i sëmurë i shtrirë në shtrat, të përshëndetë vetëm me sy, në dhomë, fletore, letra, gazeta, e gjëra të tjera kujtime nga burgu. Këtu fillon drama poetike. Kjo është gjetja, pastaj zihen në gojë, nëpër vargje, burgjet ku ka qenë Adem Demaçi, si dhe vargu “Ku i ke këpucët Adem Demaçi”, që zbërthen tërësinë e qëndresës sonë gjatë pushtimit, gjithë pakujdesinë tonë, që të mos ruajmë asgjë si dëshmi, që dëshmon edhe për faktin se asnjëherë nuk i kemi kërkuar këpucët e Adem Demaçit, qoftë edhe pse ishin shumë burgje ku kishte vuajtur dënimet, andaj ishte vështirë të gjendeshin këpucët e tij. Qoftë, vetëm për këtë gjetje poetike, e të tillë ka qenë shumë në vëllim me poezi, sa ajo lexohet edhe si dhimbje, edhe si mall, por edhe si gatishmëri e vetëdijshme për flijime.

Një numër i konsiderueshëm i poezive të vëllimit “Përflakje e stuhi” të autores Brovina, kanë tema dhe motive nga jeta në burgjet e ndryshme, ku autores dhe shoqeve të saj, pra femrave shqiptare, u kishte rënë hise ta përjetojnë historinë e ardhjes së lirisë nëpër ato burgje. Në këtë dorë poezish, shtrihet, si një shtresim i rrallë poetik, fuqia e mallit të njeriut, qoftë edhe për gjërat më elementare të jetës. Edhe këto çaste i ka përshkruar autorja e këtij vëllimi me poezi ku prania e burgut është e tërësishme. Poezia “E dhunuara” (motrës), e pesta me radhë, në ciklin “Burgu” shpreh shtrirjen e mallit dhe të dhembjes, të flijimit dhe qëndresës, është një monument poetik thënë thjeshtë, vetëm për përkufizim, sa është vështirë të përballohet pesha e dhembjes, siç është edhe më vështirë të përballosh realitetin që të rrethon. Poezitë me këtë temë dhe me këtë motiv, që janë të shumta në këtë vëllim, bëjnë, si të thuash, tharmin e realizimit poetik të gjithë vëllimit të Flora Brovinës. Dhuna, tortura, shtypja, zhvlerësimi me të gjitha metodat, ishin thuajse të përditshme ndaj të burgosurve kudo që ishin. Andaj autorja Brovina, ka të drejtë kur thotë: “Sa herë mbyllte sytë, i sheh njollat e gjakut në muret e burgut të Prishtinës” që në këtë mënyrë, a në një tjetër, dëshmon për zgripin ku kishte ardhur jeta e tyre, dëshmon për

gjithë ato vdekje që ishin shkaktuar brenda atyre burgjeve, siç në anën tjetër, dëshmon edhe për qëndresën krejt origjinale, siç del edhe në këto poezi të poeteshës Flora Brovina të të burgosurve shqiptarë. Poetesha Flora Brovina, në poezitë e ciklit të tretë “Vjeshtë”, arrin ta shkrijë natyrshëm në poezitë e këtij cikli natyrën me gruan, femrën me përbërës të caktuar të natyrës, dhembjen e ndarjes apo përpjekjen për ta jetuar jetën, gjëmën që e krijon vdekja, apo hiret që falë natyra, qoftë edhe të një gruaje, që herë është e zbehtë me nur të verdhë, herë e kuqe all. Në poezinë “Sot të tradhtova”, e dyta me radhë në ciklin “Vjeshtë”, jo lakmia, por mungesa e atij që dashuron, sikur e ka bindur, sikur përfaqësohen dy të rinj, rri zgjuar ndjenja për të pasur njeriun afër. Në këtë poezi është vargu “Por ti nuk kishe”, që përsëritet disa herë, gjë që shprehë mrekullisht mënyrën e bërjes poezi të poeteshës Flora Brovina, e cila edhe kur merret me thyerjen e vargut, e krijon atë sipas ndjeshmërisë së saj, pa u lodhur shumë se çka mund të thotë mendimi kritik për poezinë e saj. Ajo i beson mallit të saj, edhe kur është vjeshtë, edhe kur bien gjethet që natyra ua ka ndërruar edhe ngjyrën. Ajo i beson dhembjes së saj edhe kur mungon ai, sepse vetëm mungesa shkakton këtë ndjenjë të dhembjes së njeriut. Autorja e vëllimit me poezi “Përflakje e stuhi”, me poezi shumë karakteristike për gjithë krijimtarinë e saj, Flora Brovina, poezisë shqipe, ia ka rritur vlerën me disa krijime që janë krejt të reja, për mënyrën e realizimit poetik, që janë krejt të veçanta për nga struktura e ndërtimit të aktit krijues, qoftë kur temë dhe motiv ka ngjarje historike, qoftë kur merr momente nga jeta e burgut, por qoftë edhe kur vjeshta dhe ngjyra e gjetheve të vjeshtës, bëhen frymëzim i poezisë së saj. Në fund, pa mëdyshje dhe me plot gojë mund të thuhet, por edhe të konfirmohet se vëllimi me poezi “Përflakje e stuhi”, është ndër arritjet më të realizuara të poeteshës Flora Brovina, madje edhe më i realizuar se sa poezitë e vëllimit të saj “Mat e çmat”, botuar në vitin 1995 në Prishtinë. E ENJTE, 2 DHJETOR 2021

Javore KOHA

KULTURË

Mbi librin “Kuzhina tradicionale e Ulqinit” e bashkautoreve Hadixha Gjoni dhe Jasmina Hasa

Një thirrje që të mos humbet tradita

Kuzhina është pjesë e traditës dhe e trashëgimisë sonë, siç vërejnë me të drejtë autoret në fjalën hyrëse të librit. Kjo traditë, e përcjellur brez pas brezi nga femrat (ulqinaket) duararta stërgjyshet, gjyshet, nënat, motrat tona ka nevojë që të ruhet dhe të kultivohet. Prandaj edhe ky libër është pjesë e kësaj përpjekjeje, një thirrje që të mos e humbim diçka që e kemi

Ismet Kallaba

Sa herë që dikush nga jashtë, kur ka ardhur në Ulqin, më ka pyetur për ndonjë vend (restorant) ku mund të hahet ushqim tradicional, më ka zënë disi ngusht, sepse nuk kam ditur t’i jap përgjigje! Duke mos pretenduar në asnjë mënyrë se i njoh mirë restorantet e Ulqinit, më parë i kisha sugjeruar të shkojë në ndonjë shtëpi ulqinake sesa në ndonjë restorant, ku krahas ushqimeve tjera mund të gjesh atykëtu edhe ndonjë ushqim karakteristik të Ulqinit. Në restorantet tona mund të gjeni ushqime të shumë kuzhinave të tjera, gjë që nuk ka asgjë të keqe, por do të gjeni fare pak ose aspak nga kuzhina e Ulqinit! A nuk është ky një absurd, ashtu sikurse absurdi tjetër që sot në restorante, me ndonjë përjashtim, shërbehen ullinj nga vende të tjera kur ne kemi ullishtat (ullinjtë) tona

Javore KOHA

E ENJTE, 2 DHJETOR 2021

dhe njihemi si vendi i ullirit?! Nuk kam asgjë kundër së huajës, sepse tekefundit, shijet janë të ndryshme, por duke respektuar veten, në këtë rast kuzhinën tradicionale të Ulqinit, respektojmë edhe edhe të tjerët. Çuditemi kur në ndonjë panair të ushqimit apo në ndonjë koktej të përgatitur (nga femrat ulqinake) me ushqime tradicionale, saqë e pyesim veten: a vetëm nëpër aktivitete të tilla duhet të prezantohen ushqimet tona tradicionale?! Kuzhina është pjesë e traditës dhe e trashëgimisë sonë, siç vërejnë me të drejtë autoret në fjalën hyrëse të librit. Kjo traditë, e përcjellur brez pas brezi nga femrat (ulqinaket) duararta - stërgjyshet, gjyshet, nënat, motrat tona ka nevojë që të ruhet dhe të kul-

“

tivohet. Prandaj edhe ky libër është pjesë e kësaj përpjekjeje, një thirrje që të mos e humbim diçka që e kemi. Libri është edhe një thirrje për t’iu rikthyer traditës, e cila ashtu si krijohet edhe humbet. Ne sot themi se e kemi traditë detarinë. Unë them se e kemi pasur, por që dalëngadalë fatkeqësisht po e humbasim. Prandaj nuk jam i sigurt se si do të ishte më mirë ta titulloj këtë vështrim timin të shkurtër për librin: “Rikthimi ndaj traditës” apo “Tradita që po e humbim”?! Është edhe një thirrje ndaj të gjithë atyre që merren me gastronomi apo kulinari (pronarëve të restoranteve), që medoemos ta bëjnë kuzhinën e Ulqinit pjesë të menysë së restoranteve të tyre. Libri është dëshmi e pasurisë së

Në restorantet tona mund të gjeni ushqime të shumë kuzhinave të tjera, gjë që nuk ka asgjë të keqe, por do të gjeni fare pak ose aspak nga kuzhina e Ulqinit! A nuk është ky një absurd, ashtu sikurse absurdi tjetër që sot në restorante, me ndonjë përjashtim, shërbehen ullinj nga vende të tjera kur ne kemi ullishtat (ullinjtë) tona dhe njihemi si vendi i ullirit?!

Hadixha Gjoni | Jasmina Hasa

KULTURË

Hadixha Gjoni Jasmina Hasa Instituti për Politikën Gjinore „Dulcinea“

Kuzhina tradicionale e Ulqinit

Ulqini

Kuzhina tradicionale e Ulqinit

2021

madhe dhe e llojllojshmërisë së ushqimeve të kuzhinës ulqinake. Unë për vete, duke lexuar dhe korrigjuar dorëshkrimin kam mësuar për gjellë të reja, artin e kuzhinës së Ulqinit, mjeshtërinë e gatimit të femrave etj. Si njëri prej redaktorëve gjuhësorë të librit, ndonjëherë jam gjetur përpara dilemës nëse duhet të përdorim gjuhën letrare apo vendore për emërtimin e disa ushqimeve. Pse? Sepse libri i drejtohet një lexuesi më të gjerë, jo vetëm atij të Ulqinit. Dhe mendoj se është gjetur një zgjidhje e mirë, duke përdorur në disa vende të dy variantet gjuhësore. Ashtu si ushqimi që përpos përgatitjes ka nevojë pak edhe për dekorim, edhe ky libër përpos përmba-

“

Libri është një thirrje për t’iu rikthyer traditës, e cila ashtu si krijohet edhe humbet. Është edhe një thirrje ndaj të gjithë atyre që merren me gastronomi apo kulinari (pronarëve të restoranteve), që medoemos ta bëjnë kuzhinën e Ulqinit pjesë të menysë së restoranteve të tyre

jtjes është përgatitur shumë bukur edhe teknikisht. Ky libër, krahas disa librave të tjerë që tashmë janë botuar në fushën e kulinarisë së Ulqinit dhe atyre që do të botohen në të ardhmen, e bën të pavdekshme traditën e kuzhinës ulqinake. Në fund, përgëzoj autoret për librin. Mendoj se pritja ia ka vlejtur (e them këtë duke pasur parasysh faktin se

libri ka disa vite që ka filluar të punohet), sepse në fund ka dalë një produkt i mirë dhe cilësor. Në mënyrë figurative, si ajo gjella që duhet të presësh gjatë për ta përgatitur, por pasi që përfundon gatimi kënaqesh me shijen e saj. (Vështrimi është lexuar në përurimin e librit në Bibliotekën e Qytetit – Ulqin, më 22 nëntor 2021) E ENJTE, 2 DHJETOR 2021

Javore KOHA

KULTURË

Në Tuz u promovua libri “Mjekët shqiptarë nga Mali i Zi” i autorit Gani Karamanaga

Evidentim i veprimtarisë së çmuar të mjekëve shqiptarë ndër vite Tuz – Të shtunën, më 26 nëntor 2021, në QKI “Malësia” në Tuz, u bë promovimi i librit “Mjekët shqiptarë nga Mali i Zi”, i autorit, mjekut, shkrimtarit dhe intelektualit nga Ulqini, Dr. Gani Karamanaga. Këtij aktiviteti letrar iu bashkëngjit një publik i vogël nga fusha të ndryshme jetësore dhe mjekë. Vështrimet e tyre për librin i shpalosën, Dr. Omer Axhoviq, Dr. Halil Dukoviq dhe Nikollë Berishaj. Dr. Omer Axhoviq duke vlerësuar librin në fjalë, foli për talentin dhe suksesin e treguar të Dr. Karamanagës që nga ditët studentore. Ai tha se

Javore KOHA

E ENJTE, 2 DHJETOR 2021

kontributi i Dr. Karamanagës pas studimeve ka qenë i madh, veçanërisht në fushën e pneumofiziologjisë. “Karamanaga ka dhënë kontribut të madh në eradikacionin e tuberkulozit. Por, Ganiu është i suksesshëm në të gjitha fushat. Ky edicion i botuar, përfshin gati të gjithë mjekët, farmacistët dhe stomatologët shqiptarë nga Mali i Zi, pa marrë parasysh se ku ata kanë vepruar pas studimeve. Duke lexuar këtë monografi, kam vërejtur se Tuzi dhe Malësia kanë dhënë shumë më pak mjekë, e sidomos farmacistë e stomatologë, ndry-

she nga trevat tjera shqiptare në Mal të Zi”, u shpreh Axhoviq. Sipas tij, në libër mungojnë disa figura të shquara mjekësh, të cilët nuk janë përfshirë në këtë monografi, por që shpreson se autori do t’u japë hapësirë në një botim eventual të mëvonshëm. Ndërkohë, Dr. Halil Dukoviq tha se përmes këtij libri, përveçse është përshkruar jeta e mjekëve që jetojnë në këto vise dhe jashtë tyre, është shkruar edhe historia e popullit shqiptarë. “Një pjesë e librit na njofton me kolegë që sot janë jashtë trojeve tona, e që karrierën e vazhdojnë në Kosovë, Shqipëri, në shtetet e ish-Jugosllavisë, por edhe në Evropë dhe SHBA. Ky libër vërteton se edhe ne mjekët jemi pjesë e fatit historik të popullit shqiptar. Nga ky libër njoha shumë kolegë që më parë nuk i kam njohur, dhe meritat për këtë i takojnë z. Gani Karamanagës”, u shpreh Dr. Halil Dukoviq. Ai më tutje tha se Ganiu me këtë libër, ruajti dhe risolli disa kujtime nga mjekë të shquar të cilët nuk jetojnë më, por që kontributi i tyre do të mbetet përgjithmonë i paharruar. “Në këtë libër nuk u përfshinë disa mjekë të rinjë, por ajo vërteton se mjekësia do të ekzistojë dhe do të zhvillohet në këto treva”, tha ndër të tjera Dukoviq, duke thënë se ata (mjekët) kanë qenë dhe do të jenë në shërbim të njerëzve, pavarësisht

KULTURË

Primarius. Dr. Gani (Hasan) Karamanaga

se kush cilës përkatësi kombëtare, gjuhësore dhe fetare i përket. Ndërkaq, aktivisti, shkrimtari dhe përkthyesi Nikollë Berishaj, ndër të tjera tha se vetë titulli i librit të Gani Karamanagës, tregon se kemi të bëjmë me një leksikon që është i pari i këtij lloji ndër shqiptarët në Mal të Zi. “Ky libër është burim informacionesh që duhet të ndodhet në secilën bibliotekë, si bazë e të dhënave për mjekët dhe veprimtarinë e tyre në këtë fushë. Nga leximi i librit në fjalë zbulojmë shumë arritje shkencore e profesionale, madje edhe të karakterit ndërkombëtar të mjekëve tanë, në të gjitha fushat e kësaj veprimtarie”, tha Berishaj. Ai më tutje theksoi se shumë bija dhe bij të këtyre trevave i dhanë shkencës së mjekësisë rezultate, dhe e çuan mjekësinë para, e që sot i gjejmë nëpër vende udhëheqëse të spitaleve dhe klinikave me renome botërore. “Mjekët janë heronjtë e vërtetë të ditëve tona “pavarësisht se shpeshë nuk ua dimë, ose nuk duam t’ua dimë vlerën”, theksoi ndër të tjera Berishaj. Ndërkohë, në emër të bashkëorganizatorit të këtij evenimenti letrar, përshëndeti kryetari i Këshillit Kombëtar të Shqiptarëve në Mal të Zi, z. Faik Nika. Nika tha se KKSH-ja ka konstatuar se duhet të ketë një qasje vlerësuese ndaj të gjithë atyre shqiptarëve në Mal të Zi që vite me radhë, në aspektin intelektual, kanë kontribuar dhe vazhdojnë të veprojnë këtu në vendlindje. “Pasuria më e madhe qe kemi ne

si komb, janë burimet njerëzore, duke filluar nga të gjitha fushat, e në veçanti njerëzit e shkencave humane dhe mjekësore, që na kanë shërbyer dhe vazhdojnë të na shërbejnë çdo ditë, e veçanërisht në këto kohë që ndodhemi në vështirësi si shkak i kaplimit nga pandemia”, u shpreh Nika. Ai vlerësoi lart gjithë kontributin që kanë dhënë dhe vazhdojnë të japin çdo ditë, të gjithë mjekët, pa dallime etnike, edhe pse siç tha, në Mal të Zi kanë ekzistuar paragjykime për shqiptarët. “Kjo monografi tregon se shqiptarët nuk kanë qenë ata që kanë punuar vetëm punë fizike, por kur u është dhënë mundësia që ata të arsimohen, kanë dëshmuar se aftësitë e tyre janë të barabarta me ato të vendeve perëndimore me demokraci të zhvilluar”, tha Nika, duke treguar se qëllimi i mbështetjes së botimit të këtij libri ka qenë që të nxjerrin në pah vlerat tona si komb. Përgjatë këtij aktiviteti letrar, moderatorja, Paula Dekaj, lexoi edhe dy biografi të jetës dhe veprimtarisë mjekësore dhe humane të dy doktorëve të ndjerë, Dr. Lukë Gjokaj dhe Dr. Abedin Axhoviq Monografia “Mjekët Shqiptarë nga Mali i Zi”, ka për qëllim kryesor të spikasë rolin e mjekëve, stomatologëve dhe farmacistëve shqiptarë nga ky shtet. Promovimi i librit “Mjekët shqiptarë nga Mali i Zi”, i autorit Gani Karamanaga, u organizua nga Sekretariati për Vetëveqerisje Lokale i Komunës së Tuzit, Këshilli Kombëtar i Shqiptarëve dhe Bashkimi i Krijuesve t. u. Shqiptarë në Mal të Zi.

U lind më 1946 në Ulqin. Shkollën tetëvjeçare e ka mbaruar (më 1960) në Ulqin, ndërsa Shkollën e Mesme të Mjekësisë (më 1964) në Cetinë. Ka diplomuar në Universitetin e Beogradit më 14 korrik të vitit 1969. Si mjek ka punuar në: Ostros (Krajë), Katërkollë (Ana e Malit), Tivar edhe në Ulqin. Prej atëherë, tërë kohën punon në Shtëpinë e Shëndetit në Ulqin. Për punën profesionale dhe shkencore, Ministria e Shëndetësisë e Malit të Zi i jep titullin primarius, në maj të vitit 1998. Në periudhën 1978 deri me 1982, ka qenë drejtor i Shtëpisë së Shëndetit në Ulqin. Ka qenë nismëtar për riorganizimin e shërbimit shëndetësor në Ulqin. Përsëri zgjedhet drejtor me vendimin e Qeverisë së Malit të Zi me 11.12.2003. Me vendim të këshillit të drejtorëve të Shtëpisë së Shëndetit zgjedhet drejtor me datën 7 mars 2008. Lufta për ndërtimin dhe hapjen e Maternitetit, kanë qenë angazhimi i veçantë i Dr. Ganiut. Dr. Gani Karamanaga është njëri ndër themeluesit e Bashkimit të Krijuesve Shqiptarë në Malin e Zi dhe kryetari i tij. Njëkohësisht është edhe anëtar i redaksisë së revistës “Dija”. Merr pjesë në emisionet në të cilat trajtohen tema nga mjekësia, në TV “Teuta”, RTV e Malit të Zi në gjuhën shqipe dhe malazeze. Është organizatori i tetë simpoziumeve Ulqin-Shkodër. Ganiu boton edhe artikuj në gazetën shqipe “Koha Javore”, në portalin Ul-info, etj. Dr. Gani Karamanaga deri më tani ka botuar 12 libra në gjuhën shqipe, ku dhjetë prej tyre janë botuar edhe në gjuhën malazeze. E ENJTE, 2 DHJETOR 2021

Javore KOHA

MOZAIK

Rrezikohet zhd ishullit turistik në Erozioni i fuqishëm, ndërtimet pa kriter dhe materialet inerte po rrezikojnë ishullin më të bukur në bregdetin e Malit të Zi, Adën e Bunës në Ulqin. Ndodhur në kufirin mes Malit të Zi dhe Shqipërisë, Ada e Bunës është gërryer nga të dyja anët; nga Lumi Buna në njërën anë, dhe në anën tjetër nga valët e furishme të detit. Përfaqësuesi i Ndërmarrjes Publike

“

për Menaxhimin e vijës bregdetare “Të Mirat Detare”, Omer Bajraktari tha se situata e krijuar në këtë ishull është shumë alarmante. “Procesi i erozionit në ishullin Ada po zgjatë tash disa vite në shumë pjesë të saj, por viteve të fundit ka marrë hov, dhe ne si ndërmarrje publike për menaxhimin e bregdetit të Malit të Zi kemi marrë disa masa dhe jemi në

“Procesi i erozionit në ishullin Ada po zgjatë tash disa vite në shumë pjesë të saj, por viteve të fundit ka marrë hov, dhe ne si ndërmarrje publike për menaxhimin e bregdetit të Malit të Zi kemi marrë disa masa dhe jemi në mënyrë aktive të kyçur në zgjidhjen e këtij problemi”, tha zoti Bajraktari

Javore KOHA

E ENJTE, 2 DHJETOR 2021

mënyrë aktive të kyçur në zgjidhjen e këtij problemi”, tha zoti Bajraktari. Drejtori i kompleksit turistik “Ada”, Bojan Gjakonoviq vlerëson se ndikimi i valëve të fuqishme të detit, tani që fillon dimri dhe heqja e rërës mund të përshpejtojnë zhdukjen e një prej plazheve më të njohura në Mal të Zi dhe në Adriatik. “Erozioni do të vazhdojë në ditët e ardhshme kur nisin valët e fuqishme të detit, rrymat detare dhe kjo gjendje do të përshpejtojnë zhdukjen e kësaj bukurie të rradhë natyrore”, tha zoti Gjakonoviq. Zoti Bajraktari, vuri në dukje se do të ndërmerren masat afatshkurtra dhe afatgjata për mbrojtjen e këtij ekosistemi të njohur në Adriatik. “Disa masa afatshkurta do ti marrim

MOZAIK

dukja e ë Bunë

“

Erozioni i fuqishëm, ndërtimet pa kriter dhe materialet inerte në grykëderdhjen e Lumit Buna, po rrezikojnë ishullin më të bukur në bregdetin e Malit të Zi, Adën e Ulqinit. Njohësit e kësaj çështje, thanë se angazhimi i ekspertëve ndërkombëtarë është i domosdoshëm për ruajtjen nga zhdukja e këtij ishulli të bukur turistik

“Disa masa afatshkurta do ti marrim shumë shpejtë ashtu siç bëmë edhe para sezonit turistik, ku me ndihmën e Ministrisë së Mbrojtjes të Malit të Zi, me ushtrinë malazeze do të bëjmë “ushqimin” e kësaj pjese të ishullit më rërë apo me sendimentin, i cili është nxjerrë më herët. Për një zgjidhje më afatgjate jemi duke punuar, por për këtë na duhen disa analiza dhe studime, të cilat bëhen për një periudhë më të gjatë kohore”, tha ai

shumë shpejtë ashtu siç bëmë edhe para sezonit turistik, ku me ndihmën e Ministrisë së Mbrojtjes të Malit të Zi, me ushtrinë malazeze do të bëjmë “ushqimin” e kësaj pjese të ishullit me rërë apo me sendimentin, i cili është nxjerrë më herët. Për një zgjidhje më

“

afatgjate jemi duke punuar, por për këtë na duhen disa analiza dhe studime, të cilat bëhen për një periudhë më të gjatë kohore”, tha ai. Zoti Bajraktari tha se Ndërmarrja Publike për Menaxhimin e vijës bregdetare do të vazhdojë me angazhimin e ekspertëve ndërkombëtarë me përkrahjen e projektit IPA, të cilët do të japin zgjidhjen e duhur në mbrojtjen e ishullit turistik . a. salaj (VOA)

“Erozioni do të vazhdojë në ditët e ardhshme kur nisin valët e fuqishme të detit, rrymat detare dhe kjo gjendje do të përshpejtojnë zhdukjen e kësaj bukurie të rradhë natyrore”, tha zoti Gjakonoviq

E ENJTE, 2 DHJETOR 2021

Javore KOHA

MOZAIK

Dëshmi ekskluzive e familjes Gjolaj nga Trieshi

Historia e dhimbshme e pushkatimit të Nikollë Gjolajt në lulen e rinisë Kjo është dëshmia ekskluzive e familjes Gjolaj për historinë e panjohur të vrasjes së djalit të tyre nga komunistët, i cili luftoi bashkë me luftëtarë të tjerë nacionalistë shqiptarë për lirinë e shqiptarëve, për një Shqipëri të lirë, demokratike dhe të vëllazëruar, kundër regjimeve komuniste diktatoriale në Shqipëri dhe në Mal të Zi

Gjekë Gjonaj

Partia Komuniste e Jugosllavisë i solli shumë vrasje, krime e tortura edhe malit të Trieshit, sikur të gjitha trevave të tjera shqiptare. Kjo forcë ushtarake, e cila në emër të luftës për çlirim, shtriu rrënjët e saa ideologjike staliniste, dhe ushtroi dhunë e barbarizma ndaj popullsisë vendase, ndaj nacionalistëve e antikomunistëve trieshjanë (shqiptarë), të

Javore KOHA

E ENJTE, 2 DHJETOR 2021

cilët nuk pranuan diktatin e urdhëruar nga emisarët sllavë (serbo-malazez). Gjatë dhe pas Luftës së Dytë Botërore nga armiqtë shekullorë të shqiptarëve, u vranë dhjetëra trieshjanë. Për këta trima të kësaj krahine atdhetare, viktima të komunizmit, të cilët nuk u pajtuan dhe kundërshtuan planet djallëzore antikombëtare të komunistëve sllavë, është shkruar fare pak. Angazhimi dhe veprimtaria e tyre në mbrojtje të tokave të veta arbërore, ka mbetur histori e pashkruar deri në ditët e sotme, edhe nga historianët shqiptar, jo vetëm në Mal të Zi , por për fat të keq edhe në Shqipëri. Deri para pak dekadash, familjet e këtyre viktimave kryesisht kanë heshtur, jo për arsye se nuk dëshironin të ndriçohet e vërteta e tyre, por kishin

frikë nga pasojat e regjimit të egër komunist dhe nga shërbëtorët e tyre të verbër. Kjo ishte arsyeja kryesore pse familjarët e viktimave të komunizmit në Triesh, dhe jo vetëm, nuk guxonin as të flisnin për ta, sepse e kishin trashëguar nga baballarët e tyre shprehjen rrëqethëse shekullore të shqiptarëve “ Hesht, mos fol, edhe muri ka veshë ! ” Familja Gjolaj , nga fshati Muzheçk i Trieshit për herë të parë theu heshtjen 76-vjeçare të pushkatimit të birit të saj, Nikollë Gjon Curit, në moshën 24 vjeçare. Gjon Dodë Gjolaj, i cili jeton në Tuz, duke iu referuar dëshmive gojore të gjyshit, Prekë Ucit dhe gjyshes, Mri Baces, tregon për jetën, veprimtarinë dhe historinë e dhimbshme të vrasjes së

MOZAIK Fshati Muzheçk

kushëririt, Nikollë Gjonit, nga regjimi komunist. Nikollë Gjolaj u lind në vitin 1921 në fshatin Muzheçk, në një familje të ndershme atdhetare. Prindërit e tij Gjon Curë Deda dhe Katrinë Lushja Dushaj nga Traboini i Hotit kishin edhe një djalë, Antonin. Nikolla ishte djali i dytë i tyre. Ai erdhi në jetë tri vjet pas vëllait të madh. Të dy vëllezërit,

“

muniste. Falë trimërisë dhe aftësisë ushtarake, rrëfejnë familjarët, Nikolla u emërua zëvendëskomandant i Ballit Kombëtar për Shqipërinë e Veriut. Ai i qëndroi besnik kësaj ideje, megjithëse lufta zhvillohej në favor të regjimit komunist. Në dimër të vitit 1944, pasi Balli Kombëtar pësoi disfatë, Nikolla u kthye në vendlindje, në Muzheçk.

Partia Komuniste e Jugosllavisë i solli shumë vrasje, krime e tortura edhe malit të Trieshit, sikur të gjitha trevave të tjera shqiptare. Kjo forcë ushtarake , e cila në emër të luftës për çlirim, shtriu rrënjët e saj ideologjike staliniste dhe ushtroi dhunë e barbarizma ndaj popullsisë vendase, ndaj nacionalistëve e antikomunistëve trieshjanë (shqiptarë), të cilët nuk pranuan diktatin e urdhëruar nga emisarët sllavë (serbo-malazez)

njëri në moshën 4 vjeçare, kurse tjetri në moshën 1 vjeçare mbetën jetimë, pa baba, i cili humbi jetën tragjikisht në detin Adriatik, në afërsi të Ulqinit. Katër vite më vonë u vdiq tragjikisht edhe nëna, derisa ruante bagëtinë (gjanë e gjallë). Për fatin e tyre të hidhur, Antoni dhe Nikolla në moshën e fëmijërisë humbën më të dashurit, nënën dhe babanë. Këta të dy jetimë i mori në përkujdesje dhe i rriti kushëriri, Prëk Ucë Deda me bashkëshorten, Mari Bacen. Nikolla në moshën gjashtëmbëdhjetë vjeçare shkoi në Shkodër, ku qëndroi rreth një vit te vëllai i Prëkës, Marash Uci. Pastaj shkoi në Velipojë, ku qendroi rreth tri vite. Ai në vitin 1942, i bashkëngjitet Ballit Kombëtar, duke luftuar kundër forcave partizane ko-

Në vjeshtën e vitit 1945, Nikollën e ftojnë në Zyrën e Vendit të Trieshit në fshatin Stjepoh. Atje i japin një letër në zarfë të mbyllur me dyllë të kuqe, për ta dërguar pa e hapur në Kazermën Ushtarake në Tuz. Nikolla e merr letrën. Kthehet në shtëpi, në Muzheçk. I tregon Mri Baces për detyrën që i kishin dhënë komunistët trieshjanë. Mria kishte një parandjenjë se kjo letër mund të paraqiste rrezik për Nikollën e ri. Ajo, duke dyshuar në pabesinë e komunistëve, edhe përkundër deklarimeve të tyre se kjo letër nuk paraqet kurrfarë rreziku për Nikollën, e këshillon atë që të mos shkojë në Tuz, por më parë të shkojë në Cem të Trieshit tek Prekë Uci, të hapë letrën dhe pastaj të vendosin së bashku se si të

veprojë. Nikolla e kundërshton atë, duke i thënë që të mos merakoset se nuk do ta tradhëtojnë shokët e tij, vëllezërit trieshjanë, me të cilët shoqërohej dhe rrinin bashkë çdo ditë. I bindur se nuk do t’i ndodhë asgjë e keqe, ai niset për në Tuz. Mri Bacja, e shqetësuar për fatin e Nikollës , shkon tek kushëriri i burrit, Pjetër Gjoka. E njofton me situatën e Nikollës dhe kërkon nga ai që ta ndalojë atë të mos shkojë në Tuz, por të shkojë në Cem të Trieshit te Prekë Uci. Pjetër Gjoka menjëherë i vihet mbrapa dhe e nxënë Nikollën në vendin e quajtur Qafa e Nagrivës. U mundua t’ia mbushë mendjen dhe ta bindë atë që të heqë dorë nga shkuarja në Tuz, por pa sukses. Nikolla vazhdoi rrugëtimin e tij të vdekjes në Tuz, prej nga, pas dy ditësh në gjithë Malësi u hap lajmi i hidhur për pushkatimin e tij në oborrin e Kazermës Ushtarake të Tuzit, në ish-objektin e Repartit të Fabirkës së Tekstilit “ Titeks” . Thuhet se atë ditë Nikolla, në lulen e rinisë , u pushkatua me dy malësorë të tjerë nga plumbat vrastarë të komunistëve dhe se trupat e tyre të pajetë i hodhën diku në afërsi të Liqenit të Shkodrës, pranë fshatit Nënhelm. Familja Gjolaj e din se kush ishte njeriu që dyshohet se e spiunoi Nikollën, 76 vjet më parë. Por, ajo, sot e kësaj dite nuk di asgjë më shumë për vrasjen e djalit të tyre , madje as vendin ku i kanë mbetur atij eshtrat. Për të qenë edhe më keq, familja Gjolaj nuk ka guxuar të bëjë asnjë kërkesë zyrtare për gjetjen e eshtrave të djalit të tyre gjatë gjithë kohës së sistemit komunist. Pjesëtarët e kësaj familjeje gjithnjë kanë qenë të vëzhguar nga pushteti i kohës. Administrata e Sigurimit Shtetëror ( UDBA) nuk e ka lënë të qetë as kushëririn e Nikollës, Dodë Prekën, në Gjermani , i cili për tri vite nuk ka guxuar të vizitojë familjen e tij në Triesh. Kjo është dëshmia ekskluzive e familjes Gjolaj për historinë e panjohur të vrasjes së djalit të tyre nga komunistët, i cili luftoi bashkë me luftëtarë të tjerë nacionalistë shqiptarë për lirinë e shqiptarëve, për një Shqipëri të lirë, demokratike dhe të vëllazëruar, kundër regjimive komuniste diktatoriale në Shqipëri dhe në Mal të Zi. E ENJTE, 2 DHJETOR 2021

Javore KOHA

LETËRSI

Poezi Ali Gjeçbritaj

HESHTJE

Nuk fola Jam shtrirë në tokën time në truallin që e kam punuar në heshtje ku kam thurur ëndrra e dritë me sy kah qielli ku dita ka burim rreze të lira e errësira mbytet në hënën drapër. Heshta nuk flas koha do e pagëzojë heshtjen time punën që gatoi brumin në magjen e bukës. E zeza mbi të kuqen sheshin solemn ndrinë e ju në heshtjen time shihni sa është ora.

PISHTARI

Sonte i ndeza të gjithë qirinjtë nuk kam aspak dyshim se zgjova nga gjumi ëndrrën e lashtë. Hijet e mbyllura që sillen vërdallë i mbyti drita e kandilit i ndezur në pishtar. Kokat e mbuluara me thinja sonte dhanë koncert e nata u deh me nektar

KOHË

Para se fillova të shkruaj Kam udhëtuar Në rrjedhën e moteve Me laps e pendë shkrimi. Lexova atë që shkrova shfletova rrjedhën e historisë shkrova atë që e lexova. Nuk dua të ndryshoj fundin as nisjen e rrugëtimit pa mësuar atë që kam shkruar. Lexova, shkrova, mësova fëmijërinë time mbushur me rritë e rininë me aventurë. Tash po piqem do plakem një ditë, si të gjithë edhe do vdes e Ju do thoni si për gjithë të tjerët: pastë ndjesë.

HAJDUTËT

Sot hajdutët nga dora të vjedhin orën Celularin, syzet, portofolin nga xhepi ta nxjerrin Makinën nga parkingu ta marrin. Sot politikanët të vjedhin Shëndetin, ardhmërinë, Shtëpinë, punën e pasurinë. Buzëqeshjen në buzë ta ngrijnë Ushqimin nga goja ta marrin pa

Javore KOHA

E ENJTE, 2 DHJETOR 2021

dhimbë Jetën nga bota me mashtrim. Hajduti i parë të zgjedh ty Me dorën tënde Këtë të dytin e zgjedh ti.

UDHA

Sot në aeroport përcolla vëllain për Nju Jork. Për në Esen në darkë djalin me tren. Në drekë me makinë bijën time për Prishtinë. Nesër motrën Diku për Evropë. Po mua, kush do më përcjellë Nesër për atë botë.

BURRËRIA

Kjo botë, sa ziliqare e shkurtër, gënjeshtare natën ëndrrat na mashtrojnë gjumin na trazojnë. Ditën na gënjen lakmia pasuria, xhelozia, lum ai që e mund lakminë ai në krahë e ka burrërinë. (Nga përmbledhja në dorëshkrim “Kohë”)

SPORT

Në Bukuresht të Rumanisë u mbajt Kampionati Ballkanik në Taekwondo

Tre kampionë ballkanikë nga KT “Ulqini”

Garuesit e KT “Ulqini” fituan tri medalje të arta dhe një medalje të bronztë. Kampionë të Ballkanit, me nga tri ndeshje të fituara, u shpallën Sara Kraja, Arta Ismailaga dhe Enes Dushku, ndërsa Amra Dushku fitoi medalje të bronztë Garuesit e Klubit të Taekwondosë “Ulqini” kanë dëshmuar edhe një herë vlerat e tyre në dy aktivitete sportive të rëndësishme, që u zhvilluan gjatë fundjavës në kryeqytetin e Rumanisë, Bukuresht. Ata kanë shënuar rezultate të jashtëzakonshme, ku tre prej tyre janë shpallur kampionë të Ballkanit. Të shtunën është mbajtur Turneu Ndërkombëtar “GEN24” i nivelit E2, që ka të bëjë me grumbullimin e pikëve për rang-listën botërore, ndërsa të dielën është mbajtur Kampionati Ballkanik, ku kanë marrë pjesë 600 garues nga 11 vende të

Ballkanit. Malin e Zi, ndër të tjera, e kanë përfaqësuar denjësisht gjashtë sportistë të KT “Ulqini”. Në turneun “GEN 24” sportistët e KT “Ulqini” fituan katër medalje. Me medalje të artë u kurorëzua Sara Kraja, e cila fitoi tri ndeshje, duke i siguruar vetes pikë të vlefshme në listën e renditjes botërore. Medalje të argjendta fituan Merisa Malokraja me dy ndeshje të fituara dhe Enes Dushku me një ndeshje të fituar, kurse medalje të bronztë Arta Ismailaga, po ashtu me një ndeshje të fituar. Ndërkaq në Kampionatin Ballkan-

ik, garuesit e KT “Ulqini” fituan tri medalje të arta dhe një medalje të bronztë. Kampionë të Ballkanit, me nga tri ndeshje të fituara, u shpallën Sara Kraja, Arta Ismailaga dhe Enes Dushku, ndërsa Amra Dushku fitoi medalje të bronztë. “Ishte një rrugë e lodhshme dhe e mundimshme, mirëpo në fund jemi shumë të lumtur me paraqitjen e sportistëve tanë dhe me rezultatin e arritur. Falënderojmë të gjithë ata që na përkrahën në këtë drejtim”, shprehet i kënaqur kryetrajneri i KT “Ulqini”, Fikret Dushku. (Kohapress)

E ENJTE, 2 DHJETOR 2021

Javore KOHA

“Koha Javore” në versionin online,

mund ta lexoni

në linkun:

www.kohajavore.me

kohajavore.me